Orhon Yazıtlarının Bulunuşundan 120 Yıl Sonra Türklük Bilimi ve 21. Yüzyıl konulu 3. Uluslararası Türkiyat Araştırmaları Sempozyumu Bildiriler Kitabı 1. Cilt

8/6/2019 Orhon Yaztlarnn Bulunuundan 120 Yl Sonra Trklk Bilimi ve 21. Yzyl konulu 3. Uluslararas Trkiyat Aratrmala

1/135


2/135


3/135

Bu kitap, Hacettepe niversitesi Trkiyat Aratrmalar Enstitsnce dzenlenen OrhonYaztlarnn Bulunuundan 120 Yl Sonra Trklk Bilimi ve 21. Yzyl konulu III.Uluslararas Trkiyat Aratrmalar Sempozyumu bildirilerini kapsar.

The Present volume contains the Papers which will be presented at the internationalsymposium The 3rd International Turkish Studies Symposium on the state of Turkology afterthe discovery of Orkhon Inscriptions and at the 21st Century organized by Turkish StudiesInstitute, Hacettepe University.

ISBN: 978-975-491-312-5

Editr / Editor

lk elik avk

Yayna hazrlayanlar /Edited by

Mikail CengizTevfik Orun zgn

Meral UmazGlhan Yaman

Hacettepe niversitesi Bilimsel Aratrmalar Birimi

Proje Ad: Orhon Vadisi Antlarn Yeniden Yorumlamak

Proje No: 010A802001

Kapak tasarm /Cover design

Hakan BalcHacettepe niversitesi Hastaneleri

Basm Yayn ve Tantm Koordinatrl

Bask /Printing

Hacettepe niversitesi Basmevi 06100 Shhiye, Ankara

Bask adedi /Printing run

500 Adet

Ankara / 2011


4/135

Sempozyum Dzenleme Komitesi /Organizing Committee

lk elik avkbide Doan

zkul obanolusmail Hakk AksoyakFatma S. Kutlar Ouz

G. Gonca Gkalp AlpaslanHayati BeirliCahit GelekiCafer Gariper

Fatih MderrisoluErdal AksoyTurgay YazarFaruk GkeEyp Bacanl

Ali Emre zyldrmFatma Trkylmaz

Blent GlMikail Cengiz

Tevfik Orun zgnGlhan Yaman

Hacettepe niversitesiTrkiyat Aratrmalar Enstits

Hacettepe UniversityTurkish Studies Institute

Beytepe, 06532 AnkaraTel/Phone: +90 312 297 67 71, Belge/Fax: +90 312 297 71 71

E-posta: [email protected]

Ankara / 2011


5/135

I. CLT NDEKLER

SUNU

AI KONUMALARI

Prof.Dr. lk ELK AVK................................................................................................................................ i

Do.Turhan ETN ................................................................................................................................................ iii

Prof.Dr. kr Halk AKALIN ........................................................................................................................ v

Dsen KASENOV ....................................................................................................................................................ix

Musa KULAKLIKAYA ....................................................................................................................................... xi

Prof.Dr. Hasan KAZDALI ............................................................................................................................. xiii

BLDRLER

A. Deniz ABK............................................................................................................................................................ 15Orhun Yaztlarnda mA- Olumsuzluk aretleyicisi Alan Fiiller

Metin AKAR ................................................................................................................................................................ 31Trkiye ile Kazakistann Yazl Eski Edebiyatlarnda Ortak Konulu Eserler

Rysbek ALMOV...................................................................................................................................................... 43Bugnk Krgzcada Bir Hayalet Kelime:Aco

Eblfez AMANOLU ....................................................................................................................................... 51Orhon Yaztlarndaki Bulak Boy smi ve Trk Tarihinde Yansmalar

Aierken AREZI .......................................................................................................................................................... 55

Orhon Yaztlarnn ada Uygurca evirisi ve in Halk Cumhuriyetindeki lgilialmalarn Genel Bir Deerlendirilmesi

Numan ARU............................................................................................................................................................ 71Makedonyada Trkiyat Aratrmalar Tarihi

Ramiz ASKER ............................................................................................................................................................ 77

Orhon-Yenisey Yaztlarnn Azerbaycanda ncelenmesi Tarihinden Baz Sayfalar

Aysu ATA....................................................................................................................................................................... 83

Kuran Tercmesi, Ksasl-Enbiya ve Nehcl-Feradisi Ortaya karan Kaynaklar

Erhan AYDIN ............................................................................................................................................................. 89Yenisey Yaztlaryla lgili Genel Sorunlar zerine Notlar


6/135

Ingeborg BALDAUF...........................................................................................................................................97Uzbek Dialects of North-East Afghanistan. A Preliminary ReportKuzeydou Afganistan zbek LeheleriBir alma RaporuAlmancadan evirenSemih TEZCAN .......................................................................................................105

Nesrin BAYRAKTAR........................................................................................................................................121Orhon YaztlarndaGeen Renk Adlarnn Anlam Alanlar zerine

Hayati BERL ....................................................................................................................................................129Trkiyenin Trk Cumhuriyetleri ve Trk Topluluklar ile Siyasal,Kltrel ve Ekonomik likilerinde Yksek renimin Yeri -Krgzistan rnei-

Uwe BLSNG .......................................................................................................................................................141Gena Tkmi MuruzlariniYreninDiliyle avatl Bir Halk airi ve Karadeniz Hanmlarnn Bozuk Havalar

Bernt BRENDEMOEN .....................................................................................................................................161Sz Varl Seviyesindeki dnleme ile lgili Baz Dnceler

Maryam BULGAROVA ..................................................................................................................................167Trk Dilleri Sisteminde Nogay Trkesi

Cantrk CANER...................................................................................................................................................171Kamu Ynetimi Eitiminde Tarih Bilinci ve Tarih retimi:Trk Ynetim Tarihi Dersleri

Suzan D. CANHAS ............................................................................................................................................189Bat Rumeli Trk Dilinin Dn Bugn Yarn

Ali Asger CEMRAS ..........................................................................................................................................197Xlc Trklri Kdn Mrasimi v Qdim Trk nnlriniyn HiziHala Trklerinde Dn Merasimi ve Eski Trk nanlarnn ziHalaadan evirenSemih TEZCAN ........................................................................................................209

Danuta CHEMIELOWSKA..........................................................................................................................227Lehedeki Trke Kelimeler

Marika CIKIA ........................................................................................................................................................229

Trk Tabakas Grc Kii Adlar Hazinesinde

M. Volkan COKUN ..........................................................................................................................................235Orhun Yaztlar -Trkiye Trkesi likisinde Ses Ak

etin CUMAGULOV.......................................................................................................................... 239Krgzistandaki Eski Trk Yaztlarnn Bulunmas ve ncelenmesi Tarihinden

lk ELK AVK............................................................................................................................................243Trklk Bilimi Aratrmalarnda 21. Yzyl Hedefleri


7/135

zkul OBANOLU ........................................................................................................................................245Bat Sibirya Trk Kltr Tetkiklerine Gre Kayn Aacnn Trk MitolojisindeKutsallamasnn Maddi Kltrel Nedenleri

Yavuz DALOLU................................................................................................................................................249Eski Trklerde Musiki

Robert DANKOFF...............................................................................................................................................259Is the Vatican Map of The Nile Evliya Celebis?Vatikanda Bulunan Nil Haritas, Evliya elebinin mi?ngilizceden evirenRukiye Aslhan SHERIDAN-AKSOY........................................................273

smail DOAN .......................................................................................................................................................287Karakilisedeki Soy Damgalar ve Gotik Yazya Trk (Runik) Yazsnn Tesirleri

smail DOAN .......................................................................................................................................................301

Macaristanda Ulus nas Srecine Trkolojinin Etkisi

aban DOAN .......................................................................................................................................................303Eski Uygurca Tvbe Dualar

Ser EKER................................................................................................................................................................ 321Orhon Yaztlar: ran Dilleri ile lk Temaslar ve Benzer Birka ge zerine

Erkin EKREM........................................................................................................................................................333General aa ve Gk Trk-in Ming-Sha Sava

nci ENGNN .......................................................................................................................................................341

Orhun Yaztlar: Besleyici G

Kemal ERASLAN.................................................................................................................................................347Trkiyede Trkiyat Aratrmalarnn Son Elli Yl: Genel Bir Deerlendirme

Bilge ERCLASUN ..............................................................................................................................................349Gktrklerle lgili Romanlar

Ahmet Bican ERCLASUN............................................................................................................................357Kktrke Nasl Bir Dildir?

Marcel ERDAL ......................................................................................................................................................363Ongin Yaztngilizceden evirenSemih TEZCAN

Jale GARBOVA...................................................................................................................................................373Trk Dilleri Birlemesinin Oluumu ve Yeniden Douu: kian Altn Ryas

Cafer GARPER.....................................................................................................................................................385Edebiyat Teorisi ve Eletiri htiyac


8/135

Saadettin GME / Hamiyet Sezer FEYZOLU .......................................................................391Boyla ve Baga Unvan

Viktor G. GUZEV ................................................................................................................................................397

Gktrk Yazsnda Resim Gstergelerinin Tespiti Yntemleri ve nemi zerine

imen GNAY ERKOL..................................................................................................................................403Hollandada Trkoloji almalarnda Yeni Perspektifler: Leiden niversitesinde Trkoloji

Abdullah GNDODU ...................................................................................................................................409Dil Malzemeleri Bakmndan Trk Sosyal Hayatnn Evrimi zerineDeerlendirmeler (Gktrklerden Osmanllara)

Tofiq HACIYEV....................................................................................................................................................415Kl Tigin v Bilg Kaan Dastanlarnn eri

Tacida ZUBEV - HAFIZ........................................................................................................................425Baltamn Balkan Trkolojisindeki Yeri ve nemi

Nimetullah HAFIZ...............................................................................................................................................429Kosovada Trke Eitim Tarihine Genel Bir Bak

Nazmiye HASANOVA.......................................................................................................................................437umnu niversitesinde Trkoloji almalar

Alimcan NAYET .................................................................................................................................................451bir kii : y(a)()ls(a)r : og(u) : bod(u)n : biki : t()gi : kdm(a)z : ()rm(i)ve in(i)si : [()]isin : bilm()z : ()rti : ogl : k(a)n : bilm()z : ()rti bareleri zerine

Leyl KARAHAN.................................................................................................................................................457Kktrke Metinlerdeki nc ahs zneli Ardk Cmlelerde zne Balantlar veBelirsiz zneli Cmleler

Ceval KAYA............................................................................................................................................................. 463Kktrke idi oksuz zerine

Sergei G. KLYASHTORNYJ .......................................................................................................................469

Eski Trk Runik Antlar ve Onlarn YazarlarRusadan evirenEyp BACANLI ................................................................................................. 474

Fatma KO / Emine KOCA / Beyhan PAMUK..............................................................................47917-18. Yzyl Trk Minyatrlerindeki Kadn GiysilerindeYaka ve Kol Formu zellikleri

Kadirali KONKOBAEV ..................................................................................................................................497

Krgz Konuma Dili ve Trk Diller Tarihine Ait Dil zellikleri


9/135

II. CLT NDEKLER

Zeynep KORKMAZ ...........................................................................................................................................503

Yine Kark Dilli Eserler zerine

gor KORMUN .................................................................................................................................................511oyr Runik Kitabesinin Yeni Okuma Yorumlamas Hakknda

Bahtgl KULJANOVA....................................................................................................................................519Eski Trk Antlarndaki Halk Birlii ve Memleket Btnl lks(Orhon ve Kutadgu BiligEserlerine Gre)

Yuu KURIBAYASHI .........................................................................................................................................523

Turkological Studies in Japan: Past and Present

Piotr KWIATKOWSKI....................................................................................................................................531

Polonyadaki Trkoloji almalar

Murat LLEC ......................................................................................................................................................541Gereklesek de mi, retsek? Yabanc Dil Olarak Trkenin retiminde OtantikMalzeme

Ahtem MAZNOV ............................................................................................................................................... 555 . , ,

Galina MKNENE ........................................................................................................................................561Vilnius niversitesinde Trkolojinin Durumu

Dmitriy M. NASLOV ....................................................................................................................................... 569Trk Edeb Dilleri ve Leheleri Tarihinde Runik Antlar

Candan NEMLOLU .....................................................................................................................................575Seluklu ve Osmanl BezemeSanatnn Anlatmnda Kullanlan Terim Karmaas

Kamil Veli NERMANOLU ......................................................................................................................579ada Trkolojide Yeniden Yaplanma artlar zerine (Trkoloji Strateji Denemesi)

Irina NEVSKAYA................................................................................................................................................589

Some Palaeographic and Orthographic Features of Altay Runic Inscriptions

Mehmet OKUR ......................................................................................................................................................599

Trklk Bilimi Aratrmalarnda Halkevlerinin Rol

Takashi OSAWA...................................................................................................................................................611Trk Bilge Kaan Tahta Oturduu Zaman Kim Tlis ad di?

Mehmet LMEZ ..................................................................................................................................................629Eski Uygur ve in Kaynaklar Inda Orhon Yaztlarnda Geen Yer ve Kii Adlar


10/135

Ufuk ZDA / G. Gonca GKALP ALPASLAN .........................................................................641Trkiyat Aratrmalarnda Yeni Bir Alan: evreci Eletiri

lhan ZKEEC ................................................................................................................................................653

Orhun Abidelerinin Estetik ve Muhtevasnn nemi

ahru PLTEN .......................................................................................................................................................669Orhon Yaztlarnda Semesel ve E Dizimsel Snrlamalar

Gisela PROCHZKA-EISL ..........................................................................................................................681Viyana niversitesinde Trke retimi Dn Bugn Yarn

Abdureit Jelil QARLUQ ................................................................................................................................689Orhun Yaztlarnda Gzken in Kltr Analizinden Trklk AratrmalarndaSinolojinin nemi

Saim SAKAOLU ...............................................................................................................................................695Orhun Antlarndan Gnmze Szlen Birka Erkek Ad

Karjaubay SARTKOJAULI .........................................................................................................................703

Eski Trkedeki (, j) Fonemi zerineAyegl SERTKAYA .........................................................................................................................................709Kul Sleyman Hikmetleri zerine

Osman Fikri SERTKAYA ..............................................................................................................................721Eski Trkede Mzrak Anlamna Gelen Kelime [s()g] m, Yoksa sg()~ s m Okunmal?

Mustafa SEVER ....................................................................................................................................................727

Orhun Yaztlarndaki Baz Kavramlar Yeniden Okumak

Elfine SBGATULLNA ..................................................................................................................................733Gnmzde Rusya'da Trkoloji almalar

Muratgeldi SYEGOV.....................................................................................................................................739Tonyukuk Yaztnn Edebi Tarihi Bir Eser Olarak Deerlendirilmesi:Gnmz Trkmence, Rusa ve ngilizce evirileri /

Hatice RN USER............................................................................................................................................767Yenisey Yaztlarnn Okunma ve Anlamlandrlmas zerine Yeni neriler-II-

Ahmet TAAIL..................................................................................................................................................775in Kaynaklarna Gre Kl Tigin Yaztnn Dikilii Hakknda Bir Deerlendirme

Nuran TEZCAN ....................................................................................................................................................785Nil Haritas ile Seyahatname Arasndaki Paralellikler


11/135

Mehmet TEZCAN ................................................................................................................................................799Orhon Harflerinin Muhtemel En Eski ekilleri Olarak Kuzey Hindistan BlgesindeSaka / Kuan Dnemi Yazlar

Semih TEZCAN.....................................................................................................................................................819Etimoloji nerileri

Funda TOPRAK....................................................................................................................................................831Orhon Yaztlarndan Anadolu Azlarna Karlatrmal Dil almalar veki rnek Fiil

Glseren TOR.........................................................................................................................................................837Anadolu Azlarnda r lgeci ve aar Yn Belirtecinin Kullanm

Battulga TSEND ....................................................................................................................................................859

Review on the Ancient Turkic Archaeological Monuments in Mongolia /

Bayan-Ulgii Province/

Mollaniyaz TURNYAZ ...................................................................................................................................863Orhun Yaztlarndaki nszlerin Uyumu zerine

Nadezda TYDYKOVA ......................................................................................................................................873 Dk /Altay Trkesindeki -Ganve Trkiye Trkesindeki -Dkekilleri Hakknda ....................879

Carmen URIARTE..............................................................................................................................................885Aproximacin a la Lengua y Cultura Turcas Desde la Universidad Del Pas Vasco/spanya Bask Blgesi niversitesinde Trk Diline ve Kltrne Yaklam...........................893

Dmitriy D. VASLYEV .....................................................................................................................................901Gney Sibiryadaki Gk Trk Runik Yaztlarnda Adlar Geen Kiilerin Hayatlar veKahramanlklar Hakkndaki Tarihi Bilgiler

Haydar YALIN / Mikail CENGZ.........................................................................................................911Trklk Bilimi Aratrmalar in Bir Veri Taban nerisi: TBAVT

Kemal YAVUZ .......................................................................................................................................................919k mer ve iiri zerine Baz Dikkatler

Ahmet Burin YEREL ....................................................................................................................................941Yama Kltryle retim Kltr Arasnda Trklerin Devlet deali

Mohammed Salih Rasekh YILDIRIM....................................................................................................951Afganistanda Trkoloji almalarnn Dn, Bugn ve Gelecei


12/135

Peter ZIEME ...........................................................................................................................................................955Ein Fragment Einer Sogdisch-Altuigurischen Wortliste

Sogdca-Eski Uygurca Bir Kelime Listesinde Artakalm Bir ParaAlmancadan evirenSemih TEZCAN .......................................................................................................959

Hamza ZLFKAR.............................................................................................................................................963Meslek Ekleri ve Baz Adlandrmalar zerine Deerlendirmeler

SON OTURUM.......................................................................................................................................................967

DEERLENDRME VE KAPANI OTURUMU..............................................................................979

KATILIMCILAR ....................................................................................................................................................989

SEMPOZYUM FOTORAFLARI..............................................................................................................999


13/135


14/135

SUNU

Hacettepe niversitesi Trkiyat Aratrmalar Enstits, 1992 ylnda tam da SovyetlerBirliinin dalp, Trk Cumhuriyetlerinin birer birer bamszlklarn kazandklar bir

dnemde kurulmutur. Uzun zaman alan fiziki yaplanmadan sonra lisansst eitim, bilimseletkinlikler, sosyal ve kltrel etkinlikler, dergi ve kitap yaynlar ile faaliyetlerini etkili birizgiye tamtr.

2004 ylnda ilk says yaymlanan Trkiyat Aratrmalar Dergisi (HTAD), 13.saysnda uluslararas tarama indekslerinden ne (TBTAK-ULAKBM, MLA veEBSCO) girme baarsna erierek ulamtr. Alanda nemli dergiler arasnda grlenHTAD, ksa sre sonra elektronik eriime de alacaktr.

Gerekletirilen bilimsel toplantlarn bildiri kitaplar ksa srede yaymlanma zelliiile Enstitmzn yayn alanndaki baarsna birer rnektir. u ana kadar uluslararas, biriulusal nitelikte 4 sempozyum dzenlenmitir. 2006 ylnda 1. Trkiyat AratrmalarSempozyumu, Trkiyat Aratrmalarnda Yntem ve Araylar konusunda olup bildiriler

kitab yaymlanmtr. Bir yl sonra Yaayan Eski Trk nanlar Bilgi leninin bildirilerkitab da ayn yl iinde yaymlanmtr. UNESCO tarafndan dnyada Kgarl Mahmud ylilan edilen 2008 Mays aynda Kgarl Mahmud ve Dnemi konulu 2. UluslararasTrkiyat Aratrmalar Sempozyumuetkisi geni ve baarl bir bilimsel toplant olmu vebildiriler kitab yaymlanmtr.

Hacettepe niversitesi Trkiyat Aratrmalar Enstits, Trklk Bilimi eksenindedisiplinlerarasalmalar yapmak, ele ald konular btncl bak as ile incelemek vebilimsel ve evrensel deerlerden amadan tarihte ve gnmzde Trk dnyasnn hemen heralannda etkin olmay hedeflemektedir. Bu yaklamn rneklerinden biri de 9. TrkDnyas Ekonomi, Biliim ve Kltr Forumudur. T.C. D Ticaret Mstearl tarafndan2001 ylndan itibaren baar ile ve istikrarl biimde dzenlenmi olan Forum, 2009 ylndaEnstitmz ibirlii ile ve Kresel Krizde Trk Dnyas Ekonomileri ve KltrelDestekler

konusunda gerekletirilmitir. Dnya zerinde birok lkenin zararl etkilerindenkaamad kresel ekonomik krizden Trk Cumhuriyetlerinin kkl ve gl ortak kltreldeer ve birikimlerinden nasl ve ne biimde yararlanarak en az zararla kabileceklerinintartld Forum gnde farkl lkelerden gelen bilim adamlarnn katlm ile dzenlenmive bildiriler kitab yaymlanmtr.

Hazrlklarna Mays 2009da balanan ve 10-29 Mays 2010 tarihinde iki temelblmde gerekletirilen Orhon Yaztlarnn Bulunuundan 120 Yl Sonra Trklk Bilimi ve21. Yzylkonulu 3. Uluslararas Trkiyat Aratrmalar Sempozyumu ve bu kapsamdadzenlenen Orhon Vadisi Antlarn Yeniden Yorumlamak konulu Ta Heykel altay, sonderece baarl gemitir.

Beytepede gerekletirilen al programnn tamamlanmasndan sonra Sempozyum

katlmclar otele geerek, bilimsel oturumlara devam etmilerdir. Yurt dndan 50, yurtiinden 70 bilim insannn katld 3. Uluslararas Trkiyat AratrmalarSempozyumunda 116 bildiri sunulmutur. Trk Dil Kurumu ibirlii ile gerekletirilenSempozyuma TKA, T.C. Babakanlk Tantma Fonu ile Kltr ve Turizm Bakanl dadestek salamtr. Elinizde bulunan Bildiriler Kitabnda 97 sunulmu bildiri bulunmaktadr.

TRKSOY ve Hacettepe niversitesi Heykel Blm ile birlikte gerekletirilenOrhon Vadisi Antlarn Yeniden Yorumlamak konulu Ta Heykel altay ise, Trk dnyas


15/135

sanatlarnn ortak kltrel miraslarmzdan birinin konu seildii bir etkinlikte bulumalarynyle bir ilktir. Ayrca eski Trk antlarnn ada yorumlanmas da bir ilktir. altayngerekletirilmesinde ELGNKAN Vakfnn ve Hacettepe niversitesi Bilimsel AratrmalarBiriminin de deerli katklar olmutur. Trk dilinin temel dayanaklar Eski Trk Antlarnn

21. yzyl Trk dnyas sanatlarnn bak alarndan ve sanat anlaylar erevesindeortak ve ada yorumlanmas sonucu oluturulacak eserlerin kalc olarak sergilenmesidncesi duyan herkesi heyecanlandrmtr. Bu heyecan ile balayan Orhon VadisiAntlarn Yeniden Yorumlamak Ta Heykel altayna Azerbaycan, Bakurdistan,Kazakistan, Krgzistan, Moldova, Tataristan ve Tvadan birer, Trkiyeden ise heykeltra katlm ve 15 gnde hepsi birbirinden gzel ve anlaml ant eserleroluturmulardr. Eserler, Hacettepe niversitesi Beytepe Yerlekesinin Yeil Vadiblgesine yerletirilmi ve ilgilenenlerin ziyaretine almtr.

Her ikisi de kendi alannda nemli ve nitelikli bu etkinlik, eitli kurum, kurulu vekiilerin katklaryla gerekletirilmitir. Sempozyum, Trk Dil Kurumu ortakl ile vedeerli Bakan Prof.Dr. kr Halk Akalnn destekleriyle dzenlenmitir. Kendisine ve

Kurum alanlarna ok teekkr ederim. Trk birlii Kalknma daresi Bakanl veTrkiye Cumhuriyeti Babakanlk Tantma Fonu ynetici ve alanlarna saladklar destekiin teekkrlerimi sunarm.

altay TRKSOY, Hacettepe niversitesi Heykel Blm ve ELGNKAN Vakfibirlii ile dzenlenmitir. Kurumlarn ynetici ve elemanlarna ok teekkr ederim.

Hem Sempozyum hem de altayda maddi ve manevi desteklerini esirgemeyenRektrmz Prof.Dr. Uur Erdener ve Rektr Yardmcmz Prof.Dr. Hasan Kazdal olmakzere niversitemiz yneticilerine, deerli katklar iin Bilimsel Aratrmalar Birimi ileBasm, Yayn ve Tantm Koordinatrlnn btn elemanlarna teekkrlerimi sunarm.

Hazrlk almalarndan gerekletirilmesine kadar her aamada bir ekip olarak birlikte altm Trkiyat Aratrmalar Enstitsnn akademik ve idari personeline de

sevgiyle teekkr ederim.

lk ELK AVK


16/135

A Konumalar i

A Konumalar

Prof.Dr. lk ELK AVK

3. Uluslararas Trkiyat Aratrmalar Sempozyumu iki temel ve nemli etkinliikapsamaktadr. Biri; yurt dndan 50, yurt iinden 67 bilim insannn katlm ile 26-29 Mays 2010

tarihlerinde gerekletirilecek bilimsel toplantdr. Sempozyumun ilann takiben 450 bildirilibavuru olmu, ancak toplantnn konulu olmas ve zaman snrlamas gibi nedenlerle bavurularnou kabul edilememitir.Bavuru sahiplerince gnderilen bildiri zetleri Dzenleme Kurulununn deerlendirmesinin ardndan Bilim ve Danma Kurulu yelerinin gr alnarak kabuledilmitir. u an aln gerekletirdiimiz Sempozyum bugn leden sonra balayacak bilimseloturumlarla devam edecek ve 26 oturumda 114 bildiri sunulacaktr. Alanda yetkin ve nemliakademisyenlerin yer ald bu bilimsel toplant, 29 Mays Cumartesi gn dzenlenecek bir geziile tamamlanacaktr.Trklk Biliminin Orhon Yaztlar ekseninde dn, bugn ve yarn zerineok nemli gr, fikir ve nerilerin gnboyunca tartlaca bu toplantnn bildirileri ksa sresonra yaymlanarak kalc hale getirilecektir.

Sempozyuma,Afganistan, Almanya, Altay, ABD, Avusturya, Azerbaycan, Bulgaristan, in,

Grcistan, Hollanda, ran, spanya, sve, Japonya, Kazakistan, Krgzistan, Kosova, KKTC,Litvanya, Moolistan,Norve, zbekistan, Rusya, Tataristan, Trkiye, Trkmenistan, Ukraynadankatlan bilim insanlar, katlmlar ile Sempozyumumuzu onurlandrmlardr. Kendilerine ayr ayrok teekkr ederim.

Sempozyum Dzenleme Kurulu ile Bilim ve Danma Kurulu yelerinin ok deerliyardmlar olmutur. Bata Prof.Dr. Semih TEZCAN olmak zere btn yelerimize, kranlarmsunarm.

Sempozyumun dier blm; Orhon Vadisi ant, heykel ve balballarnn TrkCumhuriyetlerinden gelen 7, Trkiyeden katlan 3 heykeltran katlm ile yeniden yorumlandTa Heykel altayndan olumaktadr. Mahmud Rustamov / Azerbaycan, Ruslan Nigmatullin /Bakurdistan, Sultan Grigore / Gagavuz Yeri, Dair Tulekov / Kazakistan, Sadabek Ajev

/Krgzistan, Tagir Subkhankulov / Tataristan, Aleksandr Baranmaa / Tva, Do.Dr. Turhan etin /Trkiye, Ercan Salam / Trkiye, Tanzer Ar / Trkiye, Murat Yeilgz (Asist.), Baran anl(Asist.), deerli heykeltralara ok teekkr ederim. Hacettepe niversitesi Heykel BlmBakan Do.Dr. Turhan etine hem eseri hem de destekleri iin ayrca teekkr ederim.

Hazrl 1 yla, gerekletirmesi ise 19 gne yaylan her iki blm de ok nemli buetkinliin dzenlenmesinde birok kii ve kurumun bizim iin deerli katklar oldu. TrklkBilimi alannda alm ve almakta olan herkese ok teekkr ediyorum. Deerli almalar ileTrklk Bilimine byk katklar olan Prof.Dr. Talat Tekini burada saygyla anyorum.

niversitemiz Rektrlne; bata Rektr Prof.Dr. Uur Erdener olmak zere RektrYardmclarmza, Genel Sekreter ve bata Perran Varol olmak zere Yardmclarna, Basn-Yaynve Tantm Koordinatrlne, Bilimsel Aratrmalar Birimine, Salk, Spor ve Kltr DairesiBakanlna, Basn ve Halkla likilerMerkezine, Bilgi lem Dairesi Bakanlna ok teekkrederim.

birlii ile hazrladmz Sempozyuma byk destek salayan TrkDil Kurumuna; batadeerli Bakan Prof.Dr. kr Halk Akalnolmak zere, Genel Sekreter ve alma arkadalarnaok teekkr ederim.

Hacettepe niversitesi Trkiyat Aratrmalar Enstits Mdr


17/135

3. Uluslararas Trkiyat Aratrmalar Sempozyumuii

TRKSOYa; bata Genel Sekreter Dsen Kaseinov olmak zere Yardmcs Do.Dr. FratPurtave alma arkadalarna teekkr ederim.

TKAya; bata Bakan Musa Kulaklkaya olmak zere Bakan Yardmcs Dr. Mustafaahin ve alma arkadalarna teekkr ederim.

ELGNKAN Vakfna; bata Ynetim Kurulu Bakan etin Evrenuz olmak zerebtn

Vakfynetim ve alanlarnateekkr ederim.

T.C. BabakanlkTantma Fonuna ve T.C. Kltr ve Turizm Bakanlna teekkr ederim.TRTye;bata Bakan brahimahin olmak zere Adnan Serve Hasan Ali Demircan ile almaarkadalarna teekkr ederim.

Trkiyat Aratrmalar Enstitsndebirlikte almaktan byk mutluluk duyduum almaarkadalarma ok teekkr ederim.Bir yesi olmaktan onur ve gurur duyduum TrklkBilimiailesinin u an aramzda bulunan temsilcilerine Sempozyumda baarlar diler, sayglarm sunarm.Ayrca, Sempozyumumuzun al trenini onurlandran siz deerli konuklarmza ok teekkrederim.

Sayglarmla


18/135

A Konumalar iii

Do. Turhan ETN*

ok Deerli Hocalarm, Deerli Konuklar;

Trkiyat Aratrmalar Enstitmze heykel blm olarak kk bir destek verdik. Hocamz,bizim desteimizi biraz abartt, ben ok teekkr ederim.

Ksaca zetlemem gerekirse; Trkiyat Aratrmalar Enstitsnn, Orhon YaztlarnnBulunuundan 120 yl sonra Trklk Bilimi ve 21. Yzyl konulu 3. Uluslararas TrkiyatAratrmalar Sempozyumunun kk bir parasn oluturan Orhon Vadisi Antlarn YenidenYorumlamaktemal birUluslararas Heykel altayplanlanmtrki,buna altay demek dorudeildir. Bizim byk sempozyumlarmz da hemen hemen ayn lektedir.

Yaklak iki haftalk bir almadan sonra hazrlklar tamamlanm, biraz sonra da hepbirlikte aln yapm olacaz. Hep sylenir ya; bilim ayaklarmz yere bastrrken, sanat bizidaha ok insanlatrr, daha ok insan klar. Konusu ve malzemesi ne olursa olsun niversiteortamnda gerekletirilen ada sanat etkinlikleribizim amzdanolduka nemlidir. Bu altayda bunlardan biridir. nk niversitelerimizin en nemli grevi yalnz bilim retmek deil, aynzamanda kltrel, entellektel ve sanatsal anlamda rnek bir model oluturarak ada insann vetoplumun geliimine katkda bulunmak ve nclk etmektir. Ancak, genliimizin dncelerini bilimin yla aydnlatrken, duygularn sanatsal gzelliklerin hazzyla besleyerek salkl birtopluma ulaabiliriz. te yandan, bir tr grsel eitim salayan bu tr uygulamalarn ve heykelsempozyumlarnn zamanla toplum yaamnda, sanatn gerekliliine dair bir bilincin olumasasndan da nemli katklar vardr.

Farkl lkelerden gelen sanatlar ortak bir meknda, sanatsal retim srecinde bir arayagetirerek mesleki dayanmaiinde bilgi ve teknikdeneyimlerin paylalmasnnsalanmas da butr sempozyumlarn bir dier zelliidir.Ayrca, bu trortamlar heykel blm rencilerimiz iinde iyi bir renme ve deneyim kazanma frsat oluturmaktadr.

Hocamn da deindii gibi, yedi Trk lkeden gelen ve de bizim lkemizden olmakzere on sanatnnkatlmylabu altay gerekletirdik. Sanatlar, Orhon vadisi antlarn ya daOrhon vadisi antlarnn sembolize ettii kltrel ortam kendi sanatsal yaklamlar dorultusundaele alarak eserlerini oluturdular. Bu eserler, bir sre alma alanlarnda, biraz sonra dagreceimiz alanda sergilendikten sonra niversitemiz yerlekesi iinde belirlenecek bir alandatoplu bir ekilde, birbirlerinden uzaklatrlmadan sergileneceklerdir. Muhtemelen bu alann ad daada Orhon Vadisiolacaktr.

Sempozyum dncesini ortaya atarak, fikir babal yapan ve gereklemesi iin tmekibiyle birlikte byk aba sarf eden Sayn Prof.Dr. lk elik avk hocama ve ekibine, bu tretkinliklerimizden hibir zaman desteini esirgemeyen, bu altay da sonuna kadar destekleyenniversitemiz idaresine ve zellikle iki hafta gibi ksa bir srede byk bir zveriyle ve ibirliiiinde alarak eserlerini tamamlayan ve sonsuza kadar bize armaan eden sanatdostlarmza okteekkrediyorum.

Sayglarmla.

*Hacettepe niversitesi, Gzel Sanatlar Fakltesi, Heykel Blm Bakan.


19/135

3. Uluslararas Trkiyat Aratrmalar Sempozyumuiv


20/135

A Konumalar v

Prof.Dr.kr Halk AKALIN*

Sayn Bakanm,

Sayn Rektrm,

Trk dilinin eitli alanlar ve konular zerine lkemizde ve yurt dnda aratrmalaryaparak Trkeye ve Trklk Bilimine (Trkoloji) hizmet edendeerli meslektalarm,

Basnmzn Sekin Temsilcileri,

Kurumumuzun Hacettepe niversitesi Trkiyat Aratrmalar Enstits ile i birliiierisinde dzenledii Orhon Yaztlarnn Bulunuundan 120 Yl Sonra Trklk Bilimi ve 21.Yzyl konulu III. Uluslararas Trkiyat Aratrmalar Toplantsna ho geldiniz. Trk Dil Kurumuolarak lkemizin en bata gelen niversitelerinden Hacettepe niversitesi ile i birlii ierisinde buetkinlii gerekletirmi olmaktan byk bir onur duyuyoruz. Bylesine byk bir etkinliekatlarak bu onuru bizimle paylatnz iin hepinize teekkr ederim.

Toplantmzn adnda geen Trklk bilimi sz, bir bilim dal olarak Bat dillerindekikarlyla Trkolojiyi veya Trkiyat ifade etmektedir.

Genelde Trk dili, tarihi, edebiyat ve halk bilimi aratrmalarn konu edinen bir bilim dalolan Trklk biliminin, dar anlamyla Trk dili ve edebiyat aratrmalarn kapsad, hatta bazendaha dar anlamyla Trk dili aratrmalar iin kullanld grlmektedir.

Avrupallarn Dou lkelerini, halklarn, dillerini, inanlarn ve kltr deerlerini tanmak, bu lkelerle kuracaklar ilikileri buna gre ynlendirmek, zellikle de ticari ilikilerindeyararlanmak amacyla kurduklar Dou bilimine veya eski adyla arkiyata, Bat dillerindekiadyla Oryantalizme bakarak Trklk biliminin de ayn dnce ve amala yine Batllartarafndan kurulduu zaman zaman dile getirilmektedir. Oysa gerek, bundan ok daha farkldrTrklk biliminin temelleri Batllarca deil; Trkenin ilk szl, ilk dil bilgisi kitab hatta ilkTrk ansiklopedisiDivan Lugatit-Trkn yazar Kgarl Mahmud tarafndan atlmtr.

Birka szlk ve birka dil bilgisi kitab dnda ne yazk ki Trk dilinin sonraki dnemlerine

ait sz varln ortaya koyan szlkler, dil bilgisi zelliklerini ileyen kitaplar hazrlanamamtr.

Evet, Trklk biliminin temelini yzyllar nce atmtk ama daha sonra dilimizinaratrlmasn yabanclara brakmtk. Trklk bilimi artk Avrupada gelien bir bilim dal hlinegelmiti.

Ahmet Vefik Paa, Muallim Naci gibi edebiyatlarn dnemin Trkesinin sz varlnadayal olarak hazrladklar szlklerle balayan yeni dnem emsettin Saminin Kamus- Trkisiile Trk szlklk geleneinin kklemesini salamtr.

Bu toplantnn k noktasn oluturan Orhon Yaztlarnn bulunuu, Trk diliaratrmalarnda olduu kadar Trk tarihinde de yeni bir dnemin mjdecisi olmutu. Trkenin biruygarlk, bir kltr dili olmad; kkl bir tarihi bulunmad yolundaki grler nce Orhon

Yaztlarnn kefi, sonra da yazsnn zlyle birlikte geerliliini yitirmiti. OrhonYaztlarnn ardndan Kgarl Mahmudun son birka yzyldan bu yana ad ve varl bilinenancak ele geirilemeyenDivan Lugatit-Trkadl antsal eserinin bulunuuyla Trklk Bilimininaltn a yaanmaya balamt.

Trklk Bilimi alanndaki bu gelimeler, kmekte olan Osmanl Devletinin son yllarnda bir k, bir kurtulu yolu arayanlara esin kayna olmutu. Hkimiyet-i Milliyeyi, yani Ulusal

*Trk Dil Kurumu Bakan


21/135

3. Uluslararas Trkiyat Aratrmalar Sempozyumuvi

Egemenlii esas alan Mill Mcadelenin ardndan kurulan gen Trkiye Cumhuriyeti de Trkkahramanl ve yksek Trk kltr temelinde ykselecekti.

nderlii ve Bakomutanl ile zafere ulaan Mill Mcadele ve yrtt gereki d politikayla ekillenen Trkiye Cumhuriyetinin snrlarn Misak- Mill ile izen Gazi MustafaKemalin kltr dnyasnn snrlar ise Trk dilinin, Trk tarihinin, Trk edebiyatnn, ksacas

Trk kltrnn yaylma alan kadar genilie ve tarihsel derinlie sahipti. lke snrlar bamszlk akyla, savala, kanla; diplomasiyle, gereki politikalarla izilmiti ama dilin,edebiyatn, sanatn, kltrn snrlar lke snrlarnn dna tamaktayd.

Atatrkn bu dnceyi gerekletirmek zere att admlar sayesinde Trk dilinin bilimselyntemlerle, dzenli ve srekli bir biimde, kurumsal lekte aratrlmas, incelenmesi ancakTrkiye Cumhuriyeti dneminde mmkn olabilmitir.

Millet olmann temelinde ortak gemiin, yani tarihin ve ortak dilin bulunduu gereindenhareketle Trk dili, edebiyat, tarihi zerine aratrmalar yapmas iin 1924 ylnda stanbuldaTrkiyat Enstitsnn kuruluuna nclk etmi, 1928 ylnda da Yaz Devriminigerekletirmitir.

Atatrkn istei talimatyla 1931 ylnda Trk Tarih Kurumu, 12 Temmuz 1932de de Trk

Dil Kurumu kurulmutur. bine yakn kiinin izledii Birinci Trk Dili Kurultay ilk Trk dili kurultay olmasnn

yan sra pek ok zelliiyle Trk dili tarihinde ilklerin kurultay olmutur. Alnda veyakapannda a konumas yapmayan Gazi Mustafa Kemal, dokuz gn sren oturumlar bandansonuna kadar izlemitir. Kurultaya yalnzca dil bilginleri, retmenler deil, airler, yazarlar,gazeteciler, kyller, Yrk Trkmen airetlerinden temsilciler katlmtr. Kurultay radyodannaklen yaymlanmtr. Trk radyoculuk tarihinin ilk naklen yaynlarndan birisi olan Birinci TrkDili Kurultaynda okunan bildiriler, yaplan tartmalar radyo araclyla herkese ulatrlmayaallm, herkesin evinde radyo bulunmad dnlerek ehirlerin deiik yerlerinde kurulan sesdzeneiyle konumalar dinleyicilere ulatrlmtr. te bu kurultayda Trke Szlknhazrlanmas, terim almalarnn yrtlmesi, tarama ve derleme almalarnn yaplmaskararlatrlmtr.

Atatrkn ilgisi kurultay ile de kalmamtr. Kurumun btn almalarn yakndan takip etmi,nemli grd almalarn yaplmasn salamtr. Buna en iyi rnek 7 Mart 1933 gn akamTrk Dil Kurumunu ziyaretidir. Beraberinde Afet nan, Recep Peker ile birlikte Trk Dil Kurumunagelerek Ynetim Kurulu toplantsna katlan Atatrk, nce Kurumun almalar hakknda bilgialm sonra da yaplmas gerekenler konusunda dncelerini sylemitir. Bu dnceler KararDefterini yle yazlmtr:

Hami Reis Hazretlerinin emir ve iratlar zerine aada yazl ilerin yaplmasna kararverildi:

A.Divan Lugatit-Trk tercmesi -alfabetik sraya konulmas bir an nce bitirilerek-bastrlacaktr.

B.eyh Sleyman Efendinin aatay Lugati alfabetik sraya konularak hemenbastrlacaktr.

C.Orhon Kitabelerinin Ragp Hulusi Bey tarafndan tespit edilmi olan kelimeleri vemanalar alfabetik sraya konularak Hami Reis Hazretlerine takdim edilecektir.

Atatrk, Trk dilinin klasiklerinin gnmze kazandrlmas yoluyla Trk dili tarihininaydnlanmasnn ncln de yapmtr. lk iki eserin bir an nce baslmas istenirken OrhonYaztlarnn sz varlnn alfabetik olarak sralanmas ve anlamlarnn verilmesi ile oluturulanszln Atatrke verilmesi, Yaztlara olan ilgisini ortaya koymaktadr.


22/135

A Konumalar vii

Bir yandan Trk Dil Kurumunun dier yandan stanbul niversitesi Trkiyat Enstits veEdebiyat Fakltesi Trk Dili ve Edebiyat Blmnn almalar srerken Atatrk 1935 ylnda daDil ve Tarih-Corafya Fakltesinin kuruluuna nclk etmitir. Btn blmleri Trklk bilimiaratrmalar iin gerekli alanlar olarak dnlen Dil ve Tarih-Corafya Fakltesi ile Trklkbilimi aratrmalar yeni bir boyut kazanmtr.

Deerli Katlmclar,Atlan bu admlar, yrtlen almalar sonucunda dnyada Trklk bilimi aratrmalarnn

merkezi olarak Macaristan kabul edilirken artk bu merkezTrkiye olmutur.

Bugn lkemizde Trklk biliminin en nemli alanlarndan birisi olan Trk diliaratrmalarnn merkezi de hi kukusuz, Trk Dil Kurumudur

Kuruluundan bu yana, dorudan doruya Trk dili ile ilgili bine yakn kitap, bini akn dergiyaymlayan; Trk dili ile ilgili antsal eserleri kltrmze kazandran, derleme ve taramaalmalaryla Trkenin sz varlnn ortaya konulmasna nemli katklarda bulunan, sekseniakn bilim dalnda terim almalar yrten Trk Dil Kurumu son yllarda yeni iletiimortamlarnda da Trk dilinin btn kaynaklaryla yer almas, dnyann neresinde olursa olsun Trkdilinin szlklerine eriimin salanmas urunda gsterdii abann da sonularn elde etmitir.

Bugn Trk DilKurumunun szlklerine a ortamnda http://tdk.org.tr adresine ulalabildiigibi cep telefonlarndaki kablosuz eriim dzeneiyle de eriilebilmektedir.

amzn bilgiye ve habere ulamada en hzl ve etkin arac Genel Ada (nternet) ilkszl Gncel Trke Szlk 2002 ylnda kullanma amasndan sonra geen sekiz yllk sreierisinde Trk DilKurumu onuncu szlAtaszleri ve Deyimler Szln hizmete sunmutur.

Trk dili aratrmaclarnn kulland bir dier kaynak Tarama Szl de sanal ortamdakion birinci szlmz olarak Dil Bayramnda kullanma almtr.

Btn bu sz varln tek bir veri tabannda toplayan Byk Trke Szlk kullanmaatmz gnden bugne geen yaklak iki yllk dnemde milyonlarca kullanc ziyaret etmitir.Yalnzca bir haftalk ziyareti says 1 milyon 133 bindir Sanal ortamdaki szlklerimizle szlk

kullanma alkanlmz yaygnlamtr.Geen ay zmirde Ege niversitesi ile birlikte dzenlediimiz Trk Dnyas Kltr

Kongresinde ise sanal ortamdaki szlmzde szcklerin parmak alfabesi ile gsterilmesiuygulamas da balatlmtr.

Trk Dil Kurumu, Trkenin daha da gelitirilmesi, zenginletirilmesi, zletirilmesi,evrensel dil konumunun yaygnlatrlmas almalarn bugn de yrtmektedir.

Yirmi alma grubunda, eitli bilim dallarnda yeni terim ve kavramlara karlk bulmaalmasn srdrmekte olan Trk Dil Kurumu, sekseni akn bilim, sanat ve spor dalndaki170.196 terim ile Trk dilinin en byk terim szln ortaya koymu bulunmaktadr.

Trk Dil Kurumu olarak bundan sonraki hedefimiz; telif sorunu olmayan yerli yabanc eitli

yaynevlerince yaymlanm Trk dili aratrmalaryla ilgili kitaplarla Kurumumuzun yaymlayacakitaplar saysal ve sanal ortama aktarmaktr. Aratrmaclarn ska kulland kitaplar, ayrsreli yaynmzn btn saylarndaki yazlar ve Kurumumuzun tarihsel belgelerinden oluankaynaklar saysal ve sanal ortama aktararak balattmz e -kitap uygulamasn geniletmek veyaygnlatrmak amacndayz. Sreli yayn klliyatmz u anda 20 bin 408 makalenin tam metni ilednyann her blgesindeki aratrmacya hizmet veriyor. Dorudan doruya Trk Dil Kurumusayfasndan girilerek yaplan arama kullanma atmz gnden bugne geen on sekiz aylk sreierisinde sreli yayn veri tabanmzda yaklak 250 bin kez arama yaplm ve 90 bin kez makaleindirilmitir. Bu sayya sreli yayn veri tabanmza kendi sayfalarndan balant veren a sayfalar


23/135

3. Uluslararas Trkiyat Aratrmalar Sempozyumuviii

dhil deildir. Bu veriler, edeb ve bilimsel eserlerin, kltrmzle ilgili bilgilerin sanal ortamaaktarlmas durumunda grecei ilgiyi gzler nne sermektedir.

nmzdeki aylardan itibaren, yeni kacak her kitabmz ayn zamanda e-kitap olarak daretilecek ve a sayfamzda yerini alacaktr. Bylece dnyann her yerinden aratrmaclar e-kitaplarmz birka dakika ierisinde ve basl kitaptan ok daha ucuza edinebilecektir.

Deerli Meslektalarm,Atatrkn balatt Trk DiliKurultay geleneini yaatan Trk DilKurumu bu kurultaylar

uluslararas alanda bilim lenine dntrd. Kurultaylarn yan sra gerek Ankarada gerekEdirneden Ardahana, Acglden Digora yurdun drt bir kesinde gerek yurt dnda dzenlediisylei, ak oturum, bilgi leni ve altaylarla Trk dili ile ilgili konular bilim dnyasnn vekamuoyunun gndemine tayor Trk Dil Kurumu... Son yllarda niversitelerimizle i birliiierisinde dzenlediimiz etkinliklerden birka unlardr: Ardahan niversitesi ile KafkaslardaTrk Dili ve Kltrnn Etkileri, Nevehir niversitesi ile Karamanl Trkesi ve Grek HarfliTrke Metinler, Kafkas niversitesi ile Uluslararas Trkiye Trkesi Az Aratrmalaraltay, Krkkale niversitesi ile Kitle letiim Aralarnda Trkenin Kullanm Bilgi leni,Eskiehir Osman Gazi niversitesi ile Tatar Trkesi Aratrmalar Bilgi leni, Sakaryaniversitesi ile Balkan lkelerinde Trke Eitimi ve Yayn Hayat Bilgi leni, stanbulniversitesi ile Doumunun 990. Ylnda Yusuf Has Hacib ve Eseri Kutadgu Bilig Bilgi leni, Gazi niversitesi ile Trklk Aratrmalarnn Bugnk Durumu ve Sorunlar, Afyon Kocatepeniversitesi ile Uzak Asyadan n Asyaya Eski Trke, Ege niversitesi ile birlikte Trk DnyasKltr Kongresi

Deerli Konuklar,

Katlmnzla onurlandrdnz Orhon Yaztlarnn Bulunuundan 120 Yl Sonra TrklkBilimi ve 21. Yzyl konulu III. Uluslararas Trkiyat Aratrmalar Toplants da Trk DilKurumunun Hacettepe niversitesi ile i birlii ierisinde gerekletirdii nemli bir etkinliktir. Butoplantya sunulacak bildirilerle Trklk bilimi alannda yeni gelimeler kaydedileceine inanyoruz.

Toplantmza katldnz iin hepinize ayr ayr teekkr ederim.

Bu toplantnn baaryla gerekletirilmesinde byk emekleri bulunan Hacettepeniversitesi Trkiyat Aratrmalar Enstitsne, deerli mdr, blm arkadam Prof. Dr. lkelik avk ve alma arkadalarna, toplantmza katkda bulunan Kltr ve Turizm Bakanlna,Babakanlk Tantma Fonuna, TKAya, Trksoya, Elginkan Vakfna; retim ve bilimselaratrma iin salad geni olanaklarn yan sra bilimsel etkinliklere verdii destekle Hacettepeniversitemizi lkemizin en gl akademik kurumu hline getiren deerli rektrmz Prof. Dr.Uur Erdenere kranlarm sunarm.

Bu toplantmzn baaryla gerekletirilmesinde emekleri geen Kurum Genel Sekreterimize,dari ve Mali ler ube Mdrmze, uzmanlarmza ve alma arkadalarma teekkr eder,hepinizi en derin sayglarmla selamlarm.


24/135

A Konumalar ix

Dsen KASENOV*

Sayn Bakanm,

Sayn Rektrm,

Sayn Trkiyat Aratrmalar Enstits Mdr,

Deerli Katlmclar,

TRKSOY Genel Sekreteri Dsen Kaseinov adna sizleri selamlamaktan byk mutlulukduymaktaym.

Sayn Kaseinov Kazakistann bakenti Astanada devam eden TRKSOY ile TrkiyeMimarlar ve Mhendisler Birliinin ortaklaa dzenledii Trkiye Cumhuriyeti CumhurbakanAbdullah Gl ve Kazakistan Cumhurbakan Nursultan Nazarbayevin de onur konuu olarakkatld Trk Dnyas Mimarlk ve ehircilik nc Kurultay nedeniyle bu nemli etkinliekatlamamlardr.

Orhon Yaztlarnn Bulunuundan 120 Yl Sonra Trklk Bilimi ve 21.Yzylkonulu 3. Uluslararas Trkiyat Aratrmalar Sempozyumunun dzenleyicilerine teekkrlerinibildirmekte,baarl dileklerini iletmektedirler.

Hacettepe niversitesi TRKSOYa destek veren nde gelen yksek retim

kurulularndadr. Bu Sempozyum kapsamnda Orhon Vadisi Antlarn Yeniden Yorumlamaktemal Ta Heykel altayn da birlikte gerekletirmi bulunmaktayz. Birazdan TrkDnyasnn heykeltralarnn eserlerinin aln birlikte yapacaz.

Bu vesileyle Prof.Dr. lk elik avk bata olmak zere tm emei geenlere TRKSOYadna bir kez daha teekkr eder, sayglar sunarm.

* TRKSOY Genel Sekreteri


25/135

3. Uluslararas Trkiyat Aratrmalar Sempozyumux


26/135

A Konumalar xi

Musa KULAKLIKAYA*

Deerli Bilim nsanlar,Deerli Katlmclar;

Kurumum ve ahsm adna hepinizi en iten duygularmla selamlayarak szlerime balamak

istiyorum. nsanlk tarihi boyunca kimilerine gre medeniyetler atmas kimilerine gre demedeniyetler karlamas dediimiz bir sre yaanmaktadr.Adn ne koyarsak koyalm insanlktarihi boyunca medeniyetler kurulmu, yeni medeniyetler eskilerinin yerini alm ama hibirisibirbirinden bamsz telakki edilemeyecek kadar birbirini etkilemi ve sanki birbirinin devam olanmedeniyetler olarak alglanagelmilerdir. Biz Trkler olarak ta, bir taraftan kendine zg birmedeniyet anlay ortaya koyan ama dier taraftan da gerek tevaruz ettii gebe kltrnnizlerini tad iin gittii her yerde karlat medeniyetleri hem etkileyen hem etkilenen amaneticede o zgnln srekli muhafaza eden bir medeniyet anlayna sahibiz. Bu itibarla tarihtekarlatmz nemli medeniyetleri yle bir gz nnde bulunduracak olursak; inlilerlekarlamz, Moollarla karlamz, slam kltryle tanmz, Araplarla karlamz,Farslarla karlamz. Bugn sahip olduumuz dil bata olmak zere medeniyetlerimizin temeltan oluturan btn unsurlarn iinde bu etkileri, bu yzlemeyi, bu karlamay gryoruz,hissediyoruz. Bunu en iyi anlayan da siz bilim insanlarsnz phesiz.

Deerli Katlmclar; tarih, belki bir karanlk daha dorusu insanln karanl, belkiinsanln yarnn aydnlatacak bir k olabilir. Eer biz tarihin derinliklerine gmlkalp tarihteortaya konulan gzellikleri sadece grp gnmze yanstamazsak, geleceimizin inasnda onunbize brakt derslerden yararlanamazsak, bizim karanlmz olacaktr. Ama dne bakarak dnntecrbelerini, derslerini bugnk hayatmzn ekillendirilmesinde ve geleceimizin inasnda eerkullanabilirsek, tarih ite o zaman bizim iin bir k olacak, yol gsterici olacaktr, phesiz. Buvesileyle sempozyumun konusunu tekil eden Orhun Antlar ile ilgili de Kurumumunalmalarndan bir nebze bahsetmek istiyorum.

TKA, bildiiniz gibi 1992 ylnda kurulmu, kurulduu dnem itibari ile dnyacorafyasnda yeniden yaplanmann yaand bir dnemde, bir anlamda yeniden kltrelfarkllamalarn ortaya kt bir dnemde kurulmu ve kurulu amalarnn banda da Trkdilininve kltrnn yaatlmas, gelecek nesillere aktarlmas nemli bir grev olarak kendisine verilmi bir kurumdur. Bu bilinle, daha kuruluunun ilk yllarnda 1993 ylnda almalarnnbaladMoolistan ve evresindeki tarihi eserlerin, Trk dnemine ait tarihi eserlerin incelenmesi,canlandrlmasna ynelik bir proje gelitirilmi ve ilk basamak olarak ta Moolistanda bualmalarn balatlmas ngrlmtr. 1996-2004 yllar arasnda yaplan kaz ve benzeri bilimselve arkeolojik almalar neticesinde gerekten gerek Trk tarihine gerekse o dnemin yaam tarznak tutacak nemli bilgi ve belgelere ulalmtr. Bir yanda Orhun yaztlarnn yer ald Orh unvadisinde ve dier yanda da Tonyukuk yaztlarnn bulunduu Nalayh blgesinde yaplan almalarve bu almalarda ortaya karlan eserlerin nce bir depo mzede muhafaza edilmesi , daha sonraMoolistan hkmeti ile ibirlii halinde Moolistann bakenti Ulanbaturdaki milli mzedealan, yine bakanlarmzn destekleriyle oluturulan Trk seksiyonunda bu kazlarda elde edileneserler depikalar yaplarak sergilenmitir. Daha sonraki dnemde ise antlarn bulunduu zellikleOrhun Antlarnn bulunduu blgeye ulamsalayacak 46,5 kmlik yol ve daha nce depo mzeolarak yaplan binann mzeye dntrlmesiyle bizim amzdan proje tamamlanm oldu. Bukazlarda elde edilen eserler, zellikle Trk hkmdarlarnn zel eyalarnn bir anlamda BilgeKaan hazineleri diyebileceimiz hazinelerin ortaya kmasna neden olmutur. Birok altn,

*Trk birlii ve Kalknma daresi Bakan


27/135

3. Uluslararas Trkiyat Aratrmalar Sempozyumuxii

gm, zel eya vb. tarihe k tutacak Trk hakanlarnn zel eyalar hakknda bizlere fikirverecek, o dnemin yaantsn bizlere anlatacak bu nemli eserler yaplan bu almalarla vekurulan bu mze ile koruma altna alnm, gelecek nesillere salkl bir ekilde tanmasna,aktarlmasna vesile olmutur.

Deerli Katlmclar, Bakanlm Tekilat Kanunuyla kendisine verilen Trk Dilinin ve

Kltrnn yaygnlatrlmas amacna matuf olarak gerek dil konusunda gerekse ortak kltreldeerlerimizin yaatlmas konusunda eitli almalar yapmakta, projeler retmekte ve bu tralmalara destek olmaktadr. Bunlarn banda, Trk dilinin akademik anlamda retilmesiamacyla gelitirdiimiz ve 2000 ylndan bu yana baaryla uyguladmz 25 lkede 35niversiteyle birlikte yrttmz Trkoloji projesi nemli bir projedir phesiz. lkemizingzide niversitelerinden gnderilen retim elemanlarnn desteiyle ve iliki kurduumuzniversitelerin bize salad imknlarla Trk dilini akademik anlamda retmeye alyoruz. Heryl 5000 civarnda renci bu projeden yararlanyor, baarl olan rencilerden 100 adedini de heryl lkemize getirip lkemizin tarihini, kltrn tantmaya, bizleri, rendikleri dili, arkasndakikltr daha yakndan tanmalarna frsat veriyoruz. Bu amala altmz lkelerde gerek Trkiyeile i yapan yerel i adamlarna gerekse o lkelerde i yapan Trk i adamlarna hizmet etmekamacyla gelitirdiimiz Trke kurslaryla bugnden sonra artk yeni oluturulan Yunus EmreVakf ve bu lkelerde alan Yunus Emre Kltr Merkezleri bu misyonu belki devralacak ama busre ierisinde bizim almalarmz belki bir sre daha devam edecek. Bu Trke kurslaryla dahalka, akademik evrelerden gelen insanlara, aratrmaclara ynelik Trke kurslar da yine bukapsamda deerlendirilebilecek nemli bir proje alandr. Bunun yannda ortak kltreldeerlerimiz olan tarihi eserlerin restorasyonu konusunda gerek Orta Asya corafyasnda gerekseOsmanl eserlerinin youn olarak bulunduu Balkanlar ve Orta Douda bu eserlerin restorasyonukonusunda halen devam eden 15 adet restorasyon almamz bulunmaktadr. Bunlar nmzdekidnemde de dier kurumlarmzla ibirlii hlinde devam edecek nemli almalardr. Yine dahance birlikte yaadmz eitli halklarla ilikilerimizin tarih dayanaklarn oluturan Osmanlarivleri, sadece lkemizde deil Suriye bata olmak zere Orta Doudaki lkelerde veBalkanlarda Bosna Hersekten Kosovaya, Srbistana varana kadar ok geni bir corafyadabulunmakta ve o dnemin gerek ynetim gerek folklorik birtakm deerlerini bizlere anlatacaknemli belgelerdir, phesiz. Bu amala, Devlet Arivleri GenelMdrlmzle ibirlii halinde bu lkelerdeki arivlerin dijital ortama aktarlmas ve korunmaya muhta belgelerinrestorasyonunun yaplarak salkl bir ekilde muhafazasnn salanmas amacyla yrttmzariv almamz da nemli almalardan biridir. Son olarak, fazla vaktinizi almak istemiyorum,kltr, sanat ve bilimsel alanda yaplan benzer kongre, konferans, altay gibi almalarabakanlmz, bte imknlar erevesinde destek olmakta ve bu tr almalara destek olmaktanda ben kurumbakan olarak son derece onur ve gurur duymaktaym.

Deerli dostlar, bylesine tarihimize k tutacak, geleceimizi aydnlatacak nemli biralmaya ev sahiplii yapt iin Hacettepe niversitesine ve Trkiyat Aratrmalar Enstitsne,bu etkinlii birlikte gerekletiren Trk Dil Kurumuna ve ibirlii yapan tm kurum ve kurululara, bildirileriyle bu etkinlii anlamlandran ve yapt sanatsal almalarla bu etkinlii talandranbtn katlmclara,btn katk salayanlara en iten duygularmla teekkr ediyor, baarlarnzn

devamn diliyorum.Sayglarmla.


28/135

A Konumalar xiii

Prof.Dr. Hasan KAZDALI*

Atatrk Kltr, Dil ve Tarih Yksek Kurumunun Deerli Bakan, TKAnn DeerliBakan, Trk Dil Kurumunun Deerli Bakan, TRKSOYun Deerli Temsilcileri,niversitemizin ok Deerli Yneticileri, Deerli Hocalarmz ve bu Sempozyum vesilesiylearamzda bulunan, uzaklardan buraya gelen ok Deerli Konuklar, Akademisyenler.

Hepinizi saygyla, sevgiyle selamlyorum, ho geldiniz.

niversitemiz Trkiyat Aratrmalar Enstits, Trk Dil Kurumu ile birlikte ve az nceadlarn saydmz dier kurulularn ok deerli katklaryla 3. Trkiyat AratrmalarSempozyumunu gerekletiriyor. Bu seneki konumuz, Orhon Yaztlarnn Bulunuundan 120 YlSonra Trklk Bilimi ve 21. Yzyl. Bu son derece nemli bir konu ve niversitemiz, enstitmzve dier birimlerimiz vastasyla bu konunun ilenmesi konusunda gelen teklifi byk birmemnuniyetle kabul etti ve en iyisinin gereklemesi iin de en fazla destei vermeye alt.Bildiiniz gibi, ileri gelen Trkologlardan Prof.Dr. Muharrem Ergin, Orhun Antlarn aadakiszlerle tantmaktadr:

Trk adnn, Trk milletinin isminin getii ilk Trke metin. lk Trktarihi. Talar zerine yazlm tarih. Trk devlet adamlarnn millete

hesap vermesi, milletle hesaplamas. Devlet ve milletin karlklvazifeleri. Trk nizamnn, Trk tresinin, Trk medeniyetinin, yksekTrk kltrnn byk vesikas. Trk askeri dehasnn, Trk askerlik sanatnn esaslar. Trk gururunun ilhi ykseklii. Trk feragat ve faziletinin byk rnei. Trk itimai hayatnn ulvi tablosu. Trkedebiyatnn ilk aheseri. Trk hitabet sanatnn eriilmez aheseri. Hkmdarne eda ve ihtiaml hitap tarz. Yaln ve keskin slbunartc numunesi. Trk milliyetiliinin temel kitab. Bir kavmi bir milletyapabilecek eser. Asrlar iinden mill istikameti aydnlatan k. Trkdilinin mbarek kayna. Trk yaz dilinin ilk, fakat harikulade ilekrnei. Trk yaz dilinin balangcn mildn ilk asrlarna kartan delil.Trk ordusunun kuruluunu en az 1250 sene teye gtren vesika.

Trkln en byk iftihar vesilesi olan eser. nsanlk leminin sosyalmuhteva bakmndan en manal mezar talar..,

Daha da uzayp gidiyor. Sempozyum aslnda bu metinden hareketle bir anlamda yola kt.Bundan 13 yzyl nce yazlm ve bulunuundan gnmze kadar 120 yl gemi olmasnaramen, acaba biz bu yaztlar yeterince anlayabildik mi, anlatabildik mi, tantabildik mi? Oradakiuyarlar dikkate alp gereini yerine getirebildik mi? lk 10 yln idrak ettiimiz 21. yzyldaTrklk Bilimi ne aamada? Kreselleen Dnya Sistemi ve Avrupa Birliine uyum almalarndaTrklk Bilimine den grevler var mdr? Varsa bunlar nelerdir, nasl yerine getirilebilir? Acabage kalma gibi bir lksmz var m? Harekete gemek iin neler yaplabilir? Dnya zerinde okgeni bir corafyada srdrlen Trklk Bilimi almalarn yrtenler birbirleriyle yeterincehaberleme ierisinde midirler? gibi konular bize artrd, aklmza getirdi ve Enstitmz TrkDil Kurumu ile ibirlii yaparak bu sempozyumu dzenleme karar ald. Tabi ki 114 bildiri, ok

deerli bilim adamlarnn katlmyla, nmzdeki gnlerde sempozyumumuzda konular tek tekilenecek. Yaklak iki hafta nce balattmz Heykel altay ile debunu talandracaz. Aznce Heykel Blm Bakanmzn ifade ettii gibi; bu antlar ok deerli sanatlar, TrkDnyasnn yedi ayr lkesinden gelen sanatlarla oluturuldu bu kadar ksa sre ierisinde. Birazsonra, birlikte onlarn aln gerekletireceiz. Biz niversite olarak, bylesine nemli biretkinlie ev sahiplii yapmaktan son derece mutluyuz ve gurur duyuyoruz. nanyoruz ki; bu tr

*Hacettepe niversitesi Rektr Yardmcs


29/135

3. Uluslararas Trkiyat Aratrmalar Sempozyumuxiv

almalar, bu tr bilimsel yaklamlarla, gemiimizi daha iyi anlayabilecek ve geleceiyorumlamada, az nce TKA Bakanmzn da ifade ettii gibi, bize ok daha yeni klar gelmiolacaktr diye dnyoruz. Tabii Trk Dil Kurumu ok byk destek oldu, daha dorusu birlikteyaptk. Birlikten g doar ifadesinin de gzel bir rneini burada verdiimizi dnyorum.Dier nemli kurumlar her zaman yanmzdayd. Onlarla bylesine nemli bir konuyu sizlerinkarsna, herkesin karsna, ilgilenenlerin karsna toplu halde, dzenli bir ekilde karma frsat

bulduk.

Teekkrlerimiz herkese, bata Trkiyat Aratrmalar Enstits Mdrmz Prof.Dr. lkelik avka. Burada Rahmetli Prof.Dr. Cihat znderi de anmakta byk fayda var. Kendisinetekrar Tanrdan rahmet diliyoruz, bu tr almalarn balangcn yapt iin.

Trk Dil Kurumu Bakanmza, TKA Bakanmza, TRKSOYa, Tantma Fonuna, TRTyeve emei geen dier kurumlara niversitem adna ayr ayr teekkr ediyorum.

Sayn Rektrmz bu toplantda mutlaka bulunmak istiyordu ama Yksek retimKurumunun verdii bir grevle u anda yurtdnda bulunuyor. Kendisi de baar dileklerini,sayglarn ve iyi bir sempozyum gemesi dileklerini iletmemi istedi.

Ben tekrar teekkr ediyorum. Bu sempozyumun ok iyi gemesi ve bundan sonraki

aratrmalara yol amasn diliyor ve sayglar sunuyorum.


30/135

Orhon Yaztlarnn Bulunuundan 120 Yl Sonra Trklk Bilimi ve 21. Yzyl konulu3. Uluslararas Trkiyat Aratrmalar Sempozyumu, 2010, 15-30

ORHUN YAZITLARINDAmA- OLUMSUZLUK ARETLEYCS ALAN FLLER

A. DenizABK

1. Dilbilimi ve dilbilgisi alannda olumsuzluk bir kategori olarak incelenmektedir.Olumsuzluk, eitli iaretleyicilerle ortaya kar. Bu iaretleyiciler, baml veya bamsz biim

birimler olabilir. Sz dizimine dayanan olumsuzluktan ve iaretleyicilerin btnnn oluturduuolumsuzluktan da sz edilebilir.Topalolu, olumlulukiin yklemin anlatt kl veya oluu doru, olabilir ya da zorunlu

gsteren kategori tanmn verir (1989, s. 113). Olumsuzlukiin ise yklemin anlatt kl veyaoluu inkr ya da reddetme yoluyla gerekletiren kategori tanmn verir(1989, s. 113).

Vardar vd.de, olumlulukOlumsuzlua kart olarak tmcenin ykleminin anlatt oluudoru, olanakl, olas, zorunlu olarak gsteren ulam. rnein arkadam geliyor cmlesi olumlulukierir. aklamas yer alr (Vardar vd. 1998, s. 158). Ayn almada, olumsuzluk iin iseTmcenin ierdii yklemin anlatt oluu yadsma yoluyla gerekletiren ulam. rneinarkadam gitmeyecek tmcesi olumsuzluk ierir. Trkede eyleme olumsuzluk kavram me(-ma) ekiyle katlr. aklamas bulunur (B. Vardar vd. 1998, s. 158). Terim olarak verilenmaddelerden biri de olumsuzluk esi terimidir. Bu terimin aklamasnda da mA- verilir (Vardarvd. 1998, s. 158).

Olumsuzluk ile fiilin gsterdii hareketin yaplmamas ayn deerde deildir. Fiilinyaplmamas, anlam bilgisi asndan bir deerlendirme olan olumsuzluk kavramndan farklincelenmelidir. Ancak ou kez anlam bilgisi incelemesi ile biim bilgisi incelemesi birbirinekarmaktadr. Anlam olarak olumsuzluk deeri tayan bir fiile, mA- eklendiinde anlam olumluhale gelmektedir. Ancak bu yapy szcedeki /cmledeki dier geler kuvvetlendirirveya ortayakarr. Sz geleri olumsuz birim tamasna ramen anlamca olumluluk veya olumlama deeritayabilir. Anlam incelemelerinde de kiplik(modality - konuurun znel durumu) kavram ortayakar. Olumsuzluu kimi dilbilimciler kipliin alt blmlerinden biri sayarlar (Frawley, 1992, s.384). Olumlu grnmde olup dier unsurlarla olumsuzluk deeri tayan yaplar da vardr.

1.1. Orhon Trkesinde fiillerde, dier iaretleyiciler dnda, mA- soylu olumsuzlukiaretleyicileri olarak-mA-,mAz vemAtI(n), -mAyInbiim birimlerini grrz.

Gabain, -mA- ekini yapm ekleri ierisinde vermi, olumsuzluk bildirdiini ve yapm ekleriierisinde son ek olduuna iaret etmitir (1988, s.59,158).

Talat Tekin, Orhon Trkesi Gramerinde sz dizimi blm ierisinde, olumsuzlukbalnda, olumsuz cmlelerde yklemin bir olumsuzluk esi tadn syler. Olumsuzluunyklemin olumsuz fiil biimi, yok ile kurulan yklem ve ykleme elik eden yok sz ileoluturulduunu belirtir (T.Tekin 2000, s. 212, 481). T.Tekin, -mA- iaretleyicisini herhangi bir balk altnda incelememitir, ancak mAz ekli olumsuz biimler bal, son eylem biimleriierisinde yer alr (T.Tekin 2000: 188, 439). Eylem zarflar ierisinde de mAtI(n) biim biriminiyU, -(X)p, -(X)pAn ekli eylem zarflarnn olumsuzu olarak vermiti (2000, s.177, 421).

Erdal,A Grammar of Old Turkicte fiil kategorileri balnda olumsuzluk kategorisini verir.Olumsuzluun mA-, yok ve +sXz ile ortaya ktn belirtir. mA-nn bitimli ve bitimsiz fiilekillerinde yer aldn ancakgUIbiiminin nadiren mA- ile kullanmnn olduuna iaret eder(2004, 229). Old Turkic Word Formationda olumsuzluk eki mA-nn yapm eki ile iletme ekiarasndaki snrda olduuna deinir (Erdal, 1991, s. 29); almada mA-, yapm eki olarakgrlen biim birimler arasnda yer almamaktadr.

Yapm eki ile iletme eki arasndaki bu konumuyla -mA-, fiil yapm ekleri ierisinde sonektir. Bu biimbirimden sonra fiil yapm grevli birim gelmez (Gabain , 1988, s. 59, 158). AncakDivan Lugatit-Trkteki drtlklerde, mAdIp kullanm, d- biimbirimini karmza karmgibi grnmektedir (bkz. Tekin, 1989, s.234 krmedip). Fakat bu kullanmda, bir yapmbiriminden ok, bir kuvvetlendirme unsuru olduu dnlmelidir. inasi Tekinin, inipkelimesinde, bir ap/ep edatnn varlnn muhtemel olduu dncesi dikkate alnrsa, -mAdIpbiimi iin de benzer durum tartlabilir (Tekin, 2001, s. 250).


31/135

3. Uluslararas Trkiyat Aratrmalar Sempozyumu16

-mA-biim biriminin ilev asndan aradaki durumu dolaysyla aratrmaclarn bu geyitayan yaplarda zaman zaman farkl uygulamalar da grlr. rnein, T.Tekin OrhunYaztlarnda (1988) szlkte, bilme-, birme-, bolma- , eitme-, emgetme- , dma-, kalma-,kazganma-, klnma-, krme-, olurma-, sma-, taplama-, tegme-, telinme-, tolgatma-, uma-, udma-fiillerini ayr madde ba olarak almtr. Buna karnmAz geni zaman ekli yaplar ve mat zarffiil ekli yaplar olumlu fiil gvdeleri altnda verilmitir. Tunyukuk yaynnda, mA-l gvdeler,madde bann ierisinde verilmitir (Tekin, 1994).

1.2. -mA-nn kkeni ile ilgili deiik grler bulunmaktadr. Talat Tekin (2003/1989) veinasi Tekin (2001/1990) makalelerinde, ek hakknda ilk olarak gr bildiren Bangngrnden balayarak bu grlere deinmi ve kendi grlerini vermilerdir. T. Tekin,Ramstedtin -m (fiilden isim)+ e-(olumsuz yardmc fiil), nerisini uygun bulur ve Altay dillerineait delillerle destekler (2003, s. 250 vd.). .Tekin, ekin Toharca bir alnt kelime olduunu nesrer (2001, s. 49 vd.).

T.Tekin, -mAtI(n)ekinin yapsn aklarken de mA-nn yapsn tekrar etmi ve tInn bir zarf fiil eki olduunu, bu zarf fiil ekinin Altayca e- olumsuzluk fiili zerine geldiiniHalaadan da tanklar vererek anlatmtr (2004, s. 620 vd.).

1.3.Olumsuzun kuvvetlendirmesi bal ile Gabain idi, nen, art ve anmntn kelimeleriniverir (1988: 106, 354). Gabain ayrca kiig kelimesini de olumsuzun kuvvetlendirilmesinde

saymtr (1988: 78, 214).2. Bu bildiride yaztta -mA- ; -mAt(n); -mAz; -mAyIn iaretleyicisini alan fiiller ayr

ayr incelendi, Bilge Kaan Yaztnda 22; Kl Tigin Yaztnda 19; Tunyukuk Yaztnda 16 fiilinbu iaretleyicilerle kullanlm olduu grld.

2.1. Bilge Kaan

Bilge Kaan (BK) yaztnda iaretleyici alan 24 fiilin 12si geili fiildir. Bu fiillerin 6kullanmda, belirli gemi zaman, 4 kullanmda emir, 3 kullanmda art, 1 kullanmda geni zamanekiminde, 8 kullanmda sfat fiil, 3 kullanmda zarf fiil olarak bulunduklar grlr. Bu fiiller,fiillerin kln bakmndan deerlendirildiinde ise 6 fiilin bitimli, dierlerinin srekli fiillerolduklar grlr. Fiillerin kullanm sklklarna bakldnda en sk kullanlan fiiller srasyla bol-3/29, kl- 2/21, olur- 2/20, kel- 2/18, al- 2/13, bil- 7/10, kr- 2/8, d- 2/7, sakn- 1/5 fiilleridir.

Olumsuz kullanm en yksek fiil, bil-olarak grlmektedir. Bilge Kaanda emgetme- , kdma-,klnma-, sma-, tolgatma-, udma- fiillerininmA-sz kullanmlar bulunmaz.

1. ADRIL- /geisiz/, /art/, /bitimli/BK K13 ..(...bu yeringde su)bungd(a adrlmasar) ...Tamamlanm metin, szlkte madde ba olarak alnmam. KT ve BKde grnen metinde yok.

2. AL- /geili/, /zarf fiil/, /srekli/BK K6 igidmi kaganngn K7 sabn almatnyir sayu bardg

BK 1/13: al-mAtn / al-

3. BL- /geili/, /sfat fiil /, /srekli/BK K5 bilig K6 bilmez kii ol sabg alp ...BK D 16 ...bilmedkin n bizinge yangltukn yazntukn n..BK D18.. inisi eisin bilmez erti ogl kangn bilmez ertiBK D 20 ...ol bilmedkng n yablakngn n ...

BK bil-me- 7/10

4. BOL- /geisiz/, /emir/, /srekli/BK D10 ..trk bodun yok bolmazun tiyinBK D 20 ..trk bodun at ksi yok bolmazun tiyinBK D22 ..eimiz kazganm bodun at ksi yok bo(lmazun) tiyin trkbodun n tn udmadmkntz olurmadm......ana kazganp birki bodunug ot sub klmadm


32/135

A. Deniz ABK 17

BK 3/29

5. EMGET- /geili/, /emir/, /srekli /BK K13 ...emgetmeng tolgatmang...

Fiil sadecemA-l kullanm ile mevcut.

6. ET- /geili/, /sfat fiil/, /srekli/BK K11 ...kzn krmedk kulkakn eitmedk bodunumn ....

1mA-/2

7. ID- /geili/, /zarf fiil/, /bitimli/BK D 33 ...)d dmayntiyin sl(edim)BK D 25 ark dmaz tiyin sledim (T. Tekin kervan gndermiyor diye sefer ettim).

2 -mA-/7

8. KAL- /geisiz/, /emir/, /srekli/BK D 16...emz apamz tutm yir sub idisiz kalmazun tiyin ...BK D17 kgmen yir sub idisiz kalmazun tiyin

2mA-/ 3

9. KAZGAN- /geili/, /art/, /srekli/BK D 33 buna balayu kazganm(asar) trk bodun ltei erti

1-mA-/9

10. KID- /geisiz/, /sfat fiil?/, /bitimli/BK K4 ugu bodun( bi)kinge tegi kd(maz) K5 ermi

Tek kullanm, maz iledir.

11. KIL- /geili/, /belirli gemi zaman/, /srekli/BK D 36 .. trk bodunug (.........)i klmadm.

2-mA-/21

12. KILIN- /geisiz/, /sfat fiil/, /srekli/

BK D5...(....inisi eisin teg) D6 klnmaduk erin ogl kangn teg klnmaduk erinBK D22 ..eimiz kazganm bodun at ksi yok bo(lmazun) tiyin trk bodun n tn udmadmkntz olurmadm......ana kazganp birki bodunug ot sub klmadm

kln-ma- 2, olumlusu yok.

13. KR- /geili/, /sfat fiil/, /srekli/BK K11 ...kzn krmedk kulkakn eitmedk bodunumn ....

1-mA-/8

14. KEL- /geisiz/, /sfat fiil? ; belirli gemi zaman/, /srekli/BK D 39 ...yalaba edg sab tg kelmez tiyin yayn sledimBK D 41 (....ar)k kelmedi.

2-mA-/18

15. OLUR- /geisiz/, /belirli gemi zaman/, /srekli/BK D 21 Nen ylsg bodunta ze olurmadmBK D22 ..eimiz kazganm bodun at ksi yok bo(lmazun) tiyin trk bodun n tn udmadmkntz olurmadm......ana kazganp birki bodunug ot sub klmadm

2-mA-/20

16. - /geisiz/, /geni zaman/, /srekli/BK K6 ...asar tosk mez sen bir todsar ask mez sen

2-mA-/3


33/135


17. SAKIN- /geili/, /zarf fiil/, /srekli/BK D9 ...buna iig kg birtkker saknmat...

1-mA-/5

18. SI- /geili/, /belirli gemi zaman/, /bitimli/BK K14...(...mening) sabmn smad

Sadece s-ma- var.

19. TEG- /geisiz/, /belirli gemi zaman/, /bitimli/BK K3 taluyka kiig tegmedim

1-mA-/4

20. TELN- /geisiz/, /art/, /bitimli/BK D 18 ..ze tenri basmasar asra yer telinmeser..

Sadece telin-me- var.

21. TOLGAT- /geili/, /emir/, /srekli/BK K13 ...emgetmeng tolgatmang...

Sadece tolgat-ma- var.

22. U- /geisiz/, /sfat fiil/, /srekli/BK D9 ...yag bolup itn yaratnu umaduk yana iikmi

1-mA-/2

23. UDI- /geisiz/, /b.li gemi zaman/, /srekli/BK D22 ..eimiz kazganm bodun at ksi yok bo(lmazun) tiyin trk bodun n tn udmadmkntz olurmadm......ana kazganp birki bodunug ot sub klmadm

Sadece udma- var.

24. YORIT- /geili/, /sfat fiil?/, / srekli/BK K4 edg alp kiig yo(rtmaz) ermi

1-mA-/2

2.2. Kl TiginKltiginYaztnda (KT) 18 fiil, mA-, -mAtI(n),-mAz, -mAyInbiim birimlerini almtr.

Bu fiillerin 9u geili, 9u geisiz fiillerdir. 18 fiilin 24 kullanmndan 8i belirli gemi zaman,5i emir, 4 geni zaman, 3 sfat fiil, 2si art ve 2si de zarf fiil kullanmdr.

Fiillerin kullanm sklklarna bakldnda en sk kullanlan bol- 3/38, olur- 2/19, bir- 1/16,teg- 3/15, kr- 1/10, al- 1/8, bil- 1/8, kl- 1/7, bas- 1/7, sakn- 1/7 deerleri grlr. Olumsuzkullanm en yksek fiillerbil-, bol-, teg- olarak grlmektedir. Kltiginde udma-, telinme-, u-ma- fiillerininmA-sz kullanmlar bulunmaz.

1. AL- /geili/, /zarf fiil/, /bitimli/KT G 9 igidmi kaganngn sabn almatn ...

1mAtI /8

2. BAS- /geisiz/, /art/, /srekli/KT D 22 ..ze tengri basmasar asra yer telinmeser...

1 -mA- /7

3. BL- /geili/, /sfat fiil 2, geni zaman 1/, /srekli/KT D 18 ....(...bilmedkin) D 19 nKT D 24 bilmedkin n (yablakngn n eim kagan ua bard).KT K 10 krr kzm krmez teg bilir biligim bilmez teg bolt

3 -mA- /8


34/135

A. Deniz ABK 19

4. BR- /geili/, /belirli gemi zaman/, /bitimli/KT K 9 ...gsz akn binip tokuz eren sand ordug birmedi.

1-ma- /16

5. BOL- /geisiz/, /emir 3/, /srekli/KT D 11 trk bodun yok bolmazun tiyinKT D 25 trk bodun at ksi yok bo(lmazun tiyin...)KT D 26 kangmz eimiz kaz(ganm bodunat ksi yok bolmazun) D 27 tiyin...

3-mA-/38

6. KAL- /geisiz/, /emir 2/, /srekli/KT D 19 ......yir sub idisiz kalmazun tiyin...KT D 20 ..kgmen yir sub idisiz kalmazun tiyin

-ma-l iki kullanmdan baka kullanm yok.

7. KID- /geili/, /geni zaman/, /bitimli/KT G 6 bikinge tegi kdmaz ermi

Tek kullanm maz ile.

8. KIL-/geili/, /b.li gemi zaman/, /srekli/KT D 27 trk bodun n tn udmadm kntz olurmad(m) ....birki bodunug ot sub klmadm.

1/7

9. KILIN- /geisiz/, /sfatfiil/, /srekli/KT D 5 ...inisi eisin teg klnmaduk erin ogl kangn teg klnmaduk erin.

1/3

10. KR- /geili/, /geni zaman/, /srekli/KT K 10 krr kzm krmezteg bilir biligim bilmez teg bolt

1/10

11. OLUR- /geisiz/, /belirli gemi zaman 2/, /srekli/KT D 26 neng ylsg bodunta ze olurmadm.KT D 27 trk bodun n tn udmadm kntz olurmad(m) ....birki bodunug ot sub klmadm.

2/19

12. - /geili/, /geni zaman/, /srekli/KT G 8 ask tosk mez senbir todsar ask mez sen..

1/3

13. SI- /geili/, /belirli gemi zaman/, /bitimli/KT G 11 mening sabmn smad

1/2

14. SAKIN- /geili/, /zarf fiil/, /srekli/KT D 10 buna iig kg birtkger saknmat1/7

15. TEG- /geisiz/, /belirli gemi zaman 3/, /bitimli/KT G 3 ...taluyka kiig tegmedim ...tptke kiig (teg)medim...KT D 33 ...yz artuk okun urt yz(inge) banga bir t(egmedi..)

3/15


35/135


16. TELN- /geisiz/, /art/, /bitimli/KT D 22 ..ze tengri basmasar asra yer telinmeser...

Tek kullanm, telinme-

17. U- /geisiz/, /sfat fiil/, /srekli/KT D 10 yag bolup itin yaratnu umaduk

Tek kullanm, u-ma-

18. UDI- /geisiz, belirli gemi zaman/, /bitimli?/KT D 27 trk bodun n tn udmadm kntz olurmad(m) ....birki bodunug ot sub klmadm.

Tek kullanm, ud-ma-

2.3. Tunyukuk

Tunyukuk (T) yaztnda 16 farkl fiil, mA-, -mAz, -mAtI(n), -mAyIn iaretleyicisinialmtr. Toplam 23 kullanm vardr. Bu fiiller ierisinde en sk kullanlan fiil, kel- (5) fiilidir. Bufiillerin 8i geili fiil, 7si geisiz fiildir. Bu kullanmlarn 19u ekimli fiil, 3 fiilimsidir.ekimli fiillerde, 7si belirli gemi zaman, 4 geni zamanl (geni z., hikaye, art), 5i art, 3emir, 1i gelecek zaman ekimindedir. Fiillerin kln asndan bakldnda, 5i bitimli; 10usrekli fiillerdir.

Fiillerin kullanm sklklarna bakldnda, en sk kullanlan kel-5/19, olur- 3/13,yor- 2/8,kazgan- 4/7, sle- 1/5, kal- 1/3, ud-1/3 deerleri grlr. Olumsuz kullanm en yksek fiiller,kel-, kazgan- , yor- olarak grlmektedir. Tunyukukta bastma-, korkma-, tuyma-, unama-,yarama-, yeltrme-, ygrtme- fiillerininmA-sz kullanmlar bulunmaz.

1. BASIT- /geili/, /emir/, /bitimli/T1 K10 ...kargu edgti urgl bastmatemi.(T. Tekin 34 ...baskna uratma demi). Olumsuzluk deil olumluluk. Fiilin anlam ile.

Sadece bast-ma- var (1).

2. BL- /geili/, /geni zaman/, /srekli/T1 B6 ... toruk buka teyin bilmezermi teyin(T. Tekin 6 hangilerinin zayf boa olduunu bilmez imi)

1/2

3. BUL- /geili/, /zarf fiil/, /bitimli/T1 B2 kann bulmayntabgada adrlt(T. Tekin 2 Trk halk kendi hann bulmaynca inden ayrld)

1/2

4. KAL- /geisiz/,/belirli gemi zaman/, /srekli/T1 B 4 trk sir yerinte bod kalmad.(T. Tekin 4 Trk Sir halknn lkesinde boy kalmad.)

1/3

5. KAZGAN- /geili/, /art/, /bitimli/

T2 D4 ..ilteri kagan kazganmasar D5 udu ben zm kazganmasar...T2 K1 ilteri kazganmasar...(T. Tekin 54 ilteri kaan kazanmasa idi ; 55 ben kendim kazanmasa idim) Olumsuzluk deilolumluluk. arttan kaynaklanan.(T. Tekin 58 ilteri kaan kazanmasa idi)

4/7

6. KEL- /geisiz/, /belirli gemi zaman, geni zaman~sfat fiil/, /bitimli/T1 G 5 ...tn udskm k/elmedi kntz olurskm kelmedi(T.Tekin 12 ...gece uyuyasm gelmedi gndz oturasm gelmedi)


36/135

A. Deniz ABK 21

T1 D 5 ..tn yeme udskm kelmezerti (kn yeme) olurskm kelmez erti(T. Tekin 22 ...gece uyuyasm gelmiyordu (gndz) oturasm gelmiyordu)T1 K8 ..kelir erser kr kelr kelmez erser tlg sabg al olur tidi.

(T. Tekin 32 (Dman ) gelir ise grlp gelir, gelmez ise haberlerini alarak oturun dedi)5/19

7. KORK- /geisiz/, /belirli gemi zaman/, /srekli/T2 B6 ...k tiyin korkmadmz...(T. Tekin 40-41 (dman ok diye korkmadk). Olumsuzluk deil olumluluk. Kork- olumsuz.

Sadece kork-ma- var(1).

8. OLUR- /geisiz/, /zarf fiil/, /bitimli/T2 D1 ..tn udmad D2 kntz olurmat(T.Tekin 51-52 geceleri uyumadan gndzleri oturmadan kzl kanm aktarak kara terimidktrerek hizmet ettim)

1-mAtI/13

9. SLEME- /geili/, /art/ , /balamal/

T1 D 3 ...anaru slemeser ka nen erser ol bizni...(T. Tekin 20 eer onlarn zerine doru ordu sevk etmezsek ne zaman olsa onlar bizi ...ldreceklerdir)

1-mA-/5

10. TUY- /geili/,/belirli gemi zaman/, /srekli/T2 B3 ...kelmii alp tidi tuymad.(T.Tekin 38 Buralara gelenler geli zordu dediler ama pek de zorluk hissetmediler.)

Sadece tuy-ma- var (1).

11. UDI- /geisiz/, /zarf fiil/, /srekli/T2 D1 ..tn udmad D2 kntz olurmat(T.Tekin 51 geceleri uyumadan gndzleri oturmadan)

1-mA-/3

12. UNA- /geili/, /emir/, /srekli/T1 K 11 ...unamang.(T.Tekin 35 orduyu sevk edelim diyecektir, kabul etmeyin)

Sadece unama- var (1).

13. YARA- /geisiz/,/gelecek zaman/, /srekli/T1 D6 ..bu yoln yorsar yarama tedim..(T.Tekin, 23 bu yoldan yrrsek iyi olmayacak dedim)

Sadece yara-ma- var.

14. YELTR- /geili/, /belirli gemi zaman/, /srekli/

T2 D4 ..bu trk bodun ara yarklg yagg yeltrmedim tgnlg atg ygrtmedim(T. Tekin 54 bu Trk halk iinde zrhl dmanlarn aknna imkan vermedim)Sadeceyeltrme- var (1).

15. YORI- /geisiz/, /emir 2, art/, /srekli/T1 G4 trk sir bodun yirinte idi yormazun(T.Tekin 11 Trk Sir halk lkesinde aslagelimesin)T1 K5 ..yormasarbizni kagan alp ermi...bizni lrteik k temi. (T.Tekin 29 sefer etmezsek bizi kaan cesur imi ...bizi mutlak ldrecektir demi)

2/8


37/135


16. YGRT- /geili/,/belirli gemi zaman/, /srekli/T2 D4 ..bu trk bodun ara yarklg yagg yeltrmedim tgnlg atg ygrtmedim(T. Tekin 54 bu Trk halk iinde zrhl dmanlarn aknna imkn vermedim dml (dman)atlarn koturmadm)

1-mA-/2

2.4. Bilge Kagan, Kl Tigin ve Tunyukuk Yaztlarnda ma- soylu olumsuzlukiaretleyicisi tayan fiiller ve tank cmleleraada birlikte verilmitir.

1. AL-KT G 9 igidmi kaganngn sabn almatn ...BK K6 igidmi kaganngn K7 sabn almatnyir sayu bardg

al-/ al-ma- BK+KT+T (22 ) 2/22

2. ADRIL-BK K13 ..(...bu yeringde su)bungd(a adrlmasar) ...

Sadece adrlma- var.BK+KT+T (2 )

3. BAS-KT D 22 ..ze tengri basmasar asra yer telinmeser...BK D 18 ze tengri basmasar asra yer telinmeser...

bas-/ bas-ma- BK+KT+T (11 ) 2/11

4. BASIT-T1 K10 ...kargu edgti urgl bastmatemi.(T Tekin 34 ...baskna uratma demi). Olumsuzluk deil olumluluk. Fiilin anlam ile.

bast-ma- tek kullanm.BK+KT+T (1)

5. BL-T1 B6 ... toruk buka teyin bilmezermi teyin

(T. Tekin 6 hangilerinin zayf boa olduunu bilmez imi)BK K5 bilig K6 bilmez kii ol sabg alp ...KT D 18 ....(...bilmedkin) D 19 nKT D 24 bilmedkin n (yablakngn n eim kagan ua bard).KT K 10 krr kzm krmez teg bilir biligim bilmez teg boltBK D 16 ...bilmedkin n bizinge yangltukn yazntukn n..BK D18.. inisi eisin bilmez erti ogl kangn bilmez ertiBK D 20 ...ol bilmedkng n yablakngn n ...

BK+KT+T (20) 11/20

6. BR-KT K 9 ...gsz akn binip tokuz eren sand ordug birmedi.

BK+KT+T (45) 1/45

7. BOL-KT D 11 trk bodun yok bolmazun tiyinKT D 25 trk bodun at ksi yok bo(lmazun tiyin...)KT D 26 kangmz eimiz kaz(ganm bodun at ksi yok bolmazun) D 27 tiyin...BK D10 ..trk bodun yok bolmazun tiyinBK D 20 ...trk bodun at ksi yok bolmazun tiyinBK D 21 ... .trk bodun at ksi yok bolmazun tiyin zmin ol tengri kagan olurtdBK D22 ..eimiz kazganm bodun at ksi yok bo(lmazun) tiyin trk bodun n tn udmadmkntz olurmadm......ana kazganp birki bodunug ot sub klmadm


38/135

A. Deniz ABK 23

BK+KT+T (75) 7/758.BUL-T1 B2 kann bulmayntabgada adrlt(T. Tekin 2 Trk halk kendi hann bulmaynca inden ayrld)

BK+KT+T (5) 1/5

9. ET-BK K11 ...kzn krmedk kulkakn eitmedk bodunumn ....

BK+KT+T (16) 1/16

10. EMGET-BK K13 ...emgetmeng tolgatmang...

BK+KT+T (1)

11. ID-BK D 33 ...)d dmayntiyin sl(edim)

BK+KT+T (21) 2/21

12. KAL-KT D 19 ......yir sub idisiz kalmazun tiyin...

KT D 20 ..kgmen yir sub idisiz kalmazun tiyin...BK D 16...emz apamz tutm yir sub idisiz kalmazun tiyin ...BK D17 Kgmen yir sub idisiz kalmazun tiyin.T1 B 4 trk sir yerinte bod kalmad.(T. Tekin 4 Trk Sir halknn lkesinde boy kalmad.)

BK+KT+T (6) 5/6

13. KAZGAN-BK D 33 men inilig buna balayu kazganm(asar) trk bodun ltei ertiT2 D4 ..ilteri kagan kazganmasar D5 udu ben zm kazganmasar...T2 K1 ilteri kazganmasar...(T. Tekin 54 ilteri kaan kazanmasa idi; 55 ben kendim kazanmasa idim) Olumsuzluk deilolumluluk. arttan kaynaklanan.

(T. Tekin 58 ilteri kaan kazanmasa idi)BK+KT+T (23) 5/23

14. KEL-BK D 39 ...yalaba edg sab tg kelmez tiyin yayn sledimBK D 41 (....ar)k kelmedi.T1 G 5 ...tn udskm kelmedi kntz olurskm kelmedi(T.Tekin 12 ...gece uyuyasm gelmedi gndz oturasm gelmedi)T1 D 5 ..tn yeme udskm kelmezerti (kn yeme) olurskm kelmez erti(T. Tekin 22 ...gece uyuyasm gelmiyordu (gndz) oturasm gelmiyordu)T1 K8 ..kelir erser kr kelr kelmez erser tlg sabg al olur tidi.(T. Tekin 32 (Dman ) gelir ise grlp gelir, gelmez ise haberlerini alarak oturun dedi)

BK+KT+T (51) 7/51

15. KORK-T2 B6 ...k tiyin korkmadmz...(T. Tekin 40-41 (dman ok diye korkmadk). Olumsuzluk deil olumluluk. Kork- olumsuz.

BK+KT+T (1) Sadece korkma- var.

16. KID-KT G 6 bikinge tegi kdmaz ermi (T.Tekin , (te yandan) bir kii su ilese onun boyunahalk(na) (ve) hsm akrabasna kadar (herkesi)

Documents

Orhon Yazıtlarının Bulunuşundan 120 Yıl Sonra Türklük Bilimi ve 21. Yüzyıl konulu 3. Uluslararası Türkiyat Araştırmaları Sempozyumu Bildiriler Kitabı 1. Cilt