SAFRAN MÜHENDİSLİK A.Ş.

GENEL MÜDÜRLÜĞÜ

ORTA ANADOLU PETROL

RAFİNASYONU KURULUMU

ÖN FİZİBİLİTE ÇALIŞMASI

MART -2007-

1

Proje Mühendisleri

Önder CAFEROĞLU

Tercan ÇATAKLI

Celal Utku DENİZ

Tülay DERELİ

Özge KAYA

İsmail ÖZTÜRK

Aynur SATI

Sinem SEZEN

Proje Sorumlusu

Yard. Doç. Dr. M. Sadrettin ZEYBEK

SAFRAN MÜHENDİSLİK A.Ş.

2

ARAŞTIRMA GELİŞTİRME DAİRESİ BAŞKANLIĞI

İÇİNDEKİLER

Sayfa No

1. GİRİŞ .................................................................................................................

2.PETROLÜN FİZİKSEL VE KİMYASAL ÖZELLİKLERİ............................

2.1.Petrolün Fiziksel Özellikleri..............................................................................

2.1.1.Petrolün Yoğunluğu……………………………………………………...

2.1.2.Petrolün Hacmi ..............................................................................................

2.1.3.Petrolün Viskozitesi........................................................................................

2.1.4.Petrolün Kırılma İndisi...................................................................................

2.1.5.Petrolün Flüoresans Özelliği..........................................................................

2.1.6.Petrolün Renk ve Kokusu

2.1.7.Petrolün Kalori Değeri …………………………………………………

2.1.8.Petrolün Parlama Noktası .............................................................................

2.2.Petrolün Kimyasal Özellikleri ..........................................................................

2.2.1.Parafin Serisi ………………………………………………………………

2.2.2.Olefin Serisi ………………………………………………………………...

2.2.3.Aromatlar Serisi …………………………………………………………..

2.2.4.Asetilen Serisi ……………………………………………………………..

3.HAM PETROL ÜRETİMİ ……………………………………………………….

3.1.Ham Petrolün Damıtılması …………………………………………………

3.1.1.Tuz Giderme ………………………………………………………………

3.1.2.Atmosferik Damıtma ………………………………………………………

3.1.3.Vakum Ünitesi………………………………………………………………

4.DÜNYADAKİ HAM PETROL ÜRETİMİ ………………………………………

5.PAZAR DURUMU ………………………………………………………………..

6.FİYATLAR ……………………………………………………………………….

7.PAZARDAKİ GELİŞMELER ………………………………………………….

8.RAFİNERİNİN KURULDUĞU İLİN HAKKINDA BİLGİLER ……………

8.1.İlin Coğrafi Konumu …………………………………………………………

8.2.İlin Ulaşım Durumu …………………………………………………………..

8.3.İlin Ekonomik Durumu ……………………………………………………….

3

8.4.İlin İklim ve Hava Koşulları ………………………………………………..

8.5.İlin Jeolojik Yapısı……………………………………………………………….

4

PROJE GENEL ÖZELLİKLERİ

Proje Kapasitesi: 5 milyon ton ham petrol /yıl

Üretilecek Ürün: Ham petrol

Yatırım Süresi: 3,5 yıl

Projenin Ekonomik Ömrü: 40 yıl ( 2007 – 2047)

5

1.GİRİŞ

Ulaştırma, sanayi, enerji, konut ve tarım alanlarında yoğun olarak kullanılan petrol,

adını Yunanca-Latincede taş anlamına gelen “petra” ile yağ anlamına gelen “oleum”

sözcüklerinden almaktadır. Petrol yeraltında rezervuar denen kumtaşları veya

kireçtaşları içerisinde bulunduğu için bu şekilde adlandırılmıştır.

Petrol denince; doğal halde bulunan ve yeraltından çıkarılan “ham petrol”

anlaşılmalıdır. Petrol; koyu renkli, yapışkan ve yanıcı bir sıvıdır. Metan, etan,

propan, bütan gibi bir takım hidrokarbonların karışımından meydana gelmiştir. Özel

bir kimyasal bileşimi yoktur. Farklı kimyasal bileşimlere sahip hidrokarbonlar, farklı

petrol tiplerini meydana getirirler. Ancak, ham olarak petrolün kullanım alanı çok

sınırlıdır.

Ham petrolün rafine edilmesi ile daha değerli ürünler elde edilir. Bunlar, üretim

sırasıyla, rafineri yakıt gazı, sıvılaştırılmış petrol gazı (LPG), nafta, normal benzin,

süper benzin, kurşunsuz benzin, solvent, jet yakıtı, gazyağı, motorin, kalorifer yakıtı,

fuel - oil, asfalt, madeni yağ ve diğerleridir. Yağlar ve asfalt gibi ürünler ham

petrolün rafine edilmesiyle elde edilen yakıtlar dışındaki ürünler arasındadır. Ham

petrolün arıtımı ile parfüm ve böcek ilaçları gibi çeşitli ikincil ürünler de elde

edilmektedir. Ayrıca, yukarıda sayılan ürünlerin bir kısmı petrokimya sanayilerinde

girdi veya destek ürün olarak kullanılmaktadır. Temel petrokimya ürünleri etil,

propilen, benzen, amonyak, metanol vb. olarak sayılsa da, 4000’in üzerinde

petrokimya ürünü bulunmaktadır. Petrokimya sanayinin nihai ürünleri genel olarak

plastik, sentetik lifler, sentetik kauçuk, deterjan ve kimyasal gübreler olarak

sınıflandırılabilir.

6

2.PETROLÜN FİZİKSEL VE KİMYASAL ÖZELLİKLERİ

2.1.PETROLÜN FİZİKSEL ÖZELLİKLERİ

2.1.1.PETROLÜN YOĞUNLUĞU

Bir maddenin YOĞUNLUĞU, belli hacimdeki maddenin ağırlığının aynı hacimdeki

suya olan oranıdır. Petrolün yoğunluğu 600F (15,50ºC) sıcaklık ve 1 atmosfer basınç

altındaki petrolün yoğunluğu ile ifade edilir. Ham petrolün yoğunluğu onun kimyasal

bileşimini yansıtır. Petrol içerisindeki hidrokarbon yüzdesi, gaz miktarı, rezin ve

asfalt gibi ağır hidrokarbonların oranı, sülfür oranı, sıcaklık gibi  faktörler petrolün

yoğunluğunu etkiler.

Petrolün fiyatı yoğunluğuna göre değişmektedir

En hafif olarak bilinen bir Rus petrolünün özgül ağırlığı (Ö.A.) 0.650 gr/cm3 ve en

ağır olarak bilinen bir Meksika petrolünün (Ö.A) ise 1.080 gr/cm3 dir. Bugün petrol

endüstrisinde petrolün özgül ağırlığı yerine A.P.I. Gravite derecesi kullanılır.

Petrolün özgül ağırlığı ile A.P.I. Gravite derecesi arasında ters bir orantı vardır.

Gravite büyüdükçe yoğunluk küçülmekte ve petrolün kalitesi yükselmektedir.

Gravite küçüldükçe yoğunluk artmakta ve petrolün kalitesi düşmektedir. A.P.I.

Gravite derecesi ile Ö.A. arasında aşağıdaki formülde görüldüğü gibi bir ilişki

vardır.

API= (141,5/ Özgül ağırlık (600F)) -131,5

Baume= (140/Özgül ağırlık (600F)) -130

Petrol genel olarak sudan hafiftir. Petrolü özgül ağırlığına veya A.P.I. Gravite

derecesine göre 3 gruba ayırmak mümkündür.

 

1. Hafif petrol …; özgül ağırlığı < 0.85 …; A.P.I. gravite derecesi > 30

7

2. Orta petrol ...; özgül ağırlığı 0.85 — 0.9 …; A.P.I. gravite derecesi 20 —

30

3. Ağır petrol …; özgül ağırlığı 0.9 — 1.0 …, A.P.I. gravite derecesi 10 — 20

2.1.2.PETROLÜN HACMİ

Sıvı petrolün hacmi 600F de ve 1 atmosfer basınçta ölçülür ve varil cinsinden ifade

edilir. 1 varil=159 litredir. Doğal gazın hacmi aynı koşullarda ft3 veya m3 cinsinden

ifade edilir. Hacmi denetleyen faktörler sıcaklık, basınç ve petrolün içerisinde

çözünmüş olan maddelerdir. Rezervuardaki petrol hacmi, petrolün tankta

dinlendirilmesi ile % 6 – 8 oranında azalır.

2.1.3.PETROLÜN VİSKOZİTESİ

Viskozite bir sıvı veya gazın akmaya karşı direncini ifade eder. Yani akışkanlığın

tersidir. Petrolün viskozitesi petrolün bileşimine bağlıdır. Yoğunluk ve ağır bileşen

miktarı arttıkça viskozite de artar. Sıcaklık ve gaz miktarı arttıkça viskozite düşer.

Viskozite birimi Poiz’dir. Bir sıvı 1 cm2 kesitindeki bir tüp içerisinde 1 dyn basınç

altında 1 saniyede 1 cm ilerleyebiliyorsa viskozitesi 1 Poiz’dir. Poiz’in yüzde birine

Santipoiz denir. Yüksek viskoziteli petrolün taşınması ve üretilmesinde güçlükler

vardır.

2.1.4.PETROLÜN KIRILMA İNDİSİ

Kırılma indisi petrolün kimyasal bileşimine bağlı bir özelliktir. Petrolün

yoğunluğuna göre 1,39 ile 1,49 arasında değişir, hafif petrollerin kırılma indisi de

küçüktür.

2.1.5.PETROLÜN FLÜORESANS ÖZELLİĞİ

Petrol ultraviyole ışık altında sarı-yeşil-mavi renklerde flüoresans gösterir. Bu

özellik eser miktardaki petrolün kolayca belirlenmesini sağlar.

8

2.1.6.PETROLÜN RENK ve KOKUSU

Petrolün rengi yansıyan ışıkta yeşilimsi, içinden geçen (kırılan) ışıkta ise açık sarı,

kırmızı ve bazen de siyahtır. Özgül ağırlık arttıkça renk de koyulaşır. Hafif

hidrokarbonlu petroller hoş kokulu; doymamış hidrokarbon, kükürt ve nitrojen içeren

petroller ise kötü kokuludur.

2.1.7.PETROLÜN KALORİ DEĞERİ

Petrolün kalori değeri özgül ağırlığı ile ters orantılıdır. Özgül ağırlığı 0,9 olan 17 API

petrolün kalori değeri 10500 kal/g iken özgül ağırlığı 0,7 olan 70 API petrolün kalori

değeri 11700 kal/g dir.

2.1.1.8.PETROLÜN PARLAMA NOKTASI

Petrol üzerine alev tutulduğunda petrol buharının ilk ateşlenme anı petrolün parlama

noktasıdır. Bu nokta petrolün bileşimine göre değişir. Parlama noktası çeşitli ısı

derecelerinde distile edilebilen ürün oranlarının belirlenmesinde kullanılır

2.2.PETROLÜN KİMYASAL ÖZELLİKLERİ

Petrol esas itibariyle birçok hidrokarbonların karışımından meydana gelmiştir.

Ayrıca az miktarda azot (N), kükürt (S) ile eser halinde de olsa metalik elemanlar

mevcuttur.

 Ham Petrolün Analizi

(C) karbon % 82,2 ile % 87,7 arasında

(H) Hidrojen % 11,7 ile % 14,7 arasında

(S) Kükürt % 0,1 ile % 5,5 arasında

(O) Oksijen % 0,1 ile % 4,5 arasında

Organik Madde % 0,1 ile % 1.2 arasında

9

Petrol açısından en önemli hidrokarbonlar

Parafin veya metan serisi (CnH2n+2)

Olefin (Naften) serisi (CnH2n)

Aromat (CnH2n-6) serisi (Aromatikler)

Asetilen serisi (CnH2n-2) 

2.2.1.PARAFİN SERİSİ (CnH2n+2)

Bütün hidrokarbon atomları birbirleri ile tek bağlarla bağlanmışlardır. Hidrojen

atomları doymuş olduğundan parafin serisine doymuş hidrokarbon grubu da denilir.

5 Karbona kadar olanlar doğal gaz 5 – 17 Karbonlu olanlar sıvı (benzin, gazyağı,

mazot).

17 – 22 Karbonlu olanlar yarı katı (makine yağları, jölemsi petrol ürünleri) 23 ve

daha fazla Karbonlu olanlar katıdır (parafin, asfalt, zift).

2.1.2.2.OLEFİN (NAFTEN) SERİSİ (CnH2n)

Parafinlere göre iki hidrojen atomu eksiktir. Bu nedenle herhangi iki Karbon atomu

birbirlerine çift bağla bağlanmışlardır. Hidrojen eksikliği ve çift bağı bulunduğu için

doymamış hidrokarbon grubuna dahildirler. Doymamış oldukları için kolayca

kimyasal reaksiyonlara girerler, bu nedenle de petrol içerisinde seyrek bulunurlar.

2.1.2.3.AROMATLAR SERİSİ (CnH2n-6)

Doymamış hidrokarbon grubuna dahildir. Çok ağır kokuları vardır Bazen renksiz ve

uçucu sıvı halinde bulunurlar

2.12.4.ASETİLEN SERİSİ (C2H2n-2)

10

Doymamış hidrokarbon grubuna dahildir. Doğada az bulunurlar. Petrol içerisinde

sadece yüksek karbonlu olanları bulunur.

3.HAM PETROL ÜRETİMİ

Şekil 3.1: Kırıkkale Rafinerisi Akım Şeması

11

3.1.HAM PETROLÜN DAMITILMASI

Bu ünitelerde ham petrol önce desalter’lardan geçirilerek bünyesindeki tuzlardan ayrılır. Daha sonra

ham petrol fırınlarında 360 0C ye kadar ısıtılan petrol ana distilasyon kolonuna verilir. Bu kolonun

dibine ayrıca (370 – 380 ) 0C sıcaklıkta sıyırma steami verilerek ham petrol aşağıdaki ürünlerine

ayrıştırılır.

1. WSRN (Nafta + LPG)

2. Kerosen (Gaz Yağı)

3. Hafif Dizel

4. Ağır Dizel

5. FCC Şarj

6. Atmosferik Rezidyum

12

Şekil3.2.Ham Petrol Damıtma Ünitesi

3.1.1.Tuz Giderme

Petrol kuyuları civarında büyük toplama tanklarında dinlendirilen ham petrolün

içindeki çamur ve su çökelir; üst taraftan alınan petrol boru hatlarıyla ya da

tankerlerle rafinerilere gönderilir. Rafineriye gelen ham petrolün içinde mineral

tuzları, su ve eser miktarda çeşitli metaller vardır. Bu katışıklıklar rafinerideki

süreçleri fiziksel ya da kimyasal olarak engelleyebileceğinden (tortu yapma,

korozyon, kataliz zehirleme vb.) önce bunların petrolden ayrılması gerekir.

Tuz ayırma (Desalting), mekanik, kimyasal ve elektriksel yöntemlerle yapılabilir.

Süreç seçiminde temel ilke tuzun petroldeki dağılımı ve ham petrolün viskozitesidir.

Tuzun emülsiyonlarını kırmak için genellikle kimyasal maddeler (demülsifier)

kullanılır. Isıtılan petrol kimyasal madde ve yıkama suyu ile karıştırıldıktan sonra bir

tankta dinlendirilir. Tuzlu su dibe çöker, tuzu giderilmiş petrol sistemden alınır.

Ancak bu çöktürme tankına daldırılan elektrotlara yüksek gerilim uygulanarak

çöktürme çok hızlandırılabilir. Ham petrolün dilektrik madde olarak kullanıldığı bu

yöntemde önce ham petrol 60-140C’ ye ısıtılır; büyük, yatay bir silindirik kapta

yüksek voltajlı iki elektrot arasına yollanır. Elektrotlar arasına 10000-15000V

gerilim uygulanır. Hidrokarbonlarda çok daha polar yapıya sahip olan tuzlar ve en

yakın elektrota giderler. Bu arada tuzların çözünmesini ve dolayısıyla iyonlaşmasını

sağlamak üzere sisteme su da eklenir. Elektrotlarda toplanan tuz ve metaller kendi

ağırlıkları ile aşağıya akar ve tankın dibinden dışarı atılır.

3.1.2.Atmosferik Damıtma

Damıtma, maddelerin kaynama noktaları arasındaki farklılıktan faydalanır. Isıtılan

bir karışımdaki düşük sıcaklıktaki kaynayan maddeler tepe ürünü, yüksek sıcaklıkta

kaynayanlar ise dip ürünü olarak ayrılabilirler. Damıtma olayının tek, değil çok

basamaklı olarak yapılabilir. Yani, bir basamakta ayrılan üst ürün biraz daha düşük

13

sıcaklıktaki ikinci bir basamakta tekrar hafif/ ağır ayırımına uğratılır. İkinci

basamakta yoğunlaşan ağırlar 1. basamağa geri yollanırsa üst üründe hafif

maddelerin, dip üründe de ağır maddelerin değişimleri arttırılmış olacaktır. Besleme

yaptığımız. Basamağın altına, bu kez biraz daha yüksek sıcaklıkta çalışan 3.bir

basamak eklenirse üst ve dip ürünlerdeki hafif ya da ağır maddelerin derişimlerini

daha da arttırmak kolaylaşır. İkinci basamakta üst ürünün zenginleşmesi yapılırken 3.

basamakta da ağır sıvı ile beraber aşağı kaçan hafifler geri yollanır. Buradaki her

damıtma basamağı ters yönlü hareket eden sıvı ve gaz evrelerin karıştığı, böylece

kütle ve ısı aktarılan bir birimdir. Böylesine n tane basamağın bir tane aygıt içinde

‘’n’’ kez yapılabileceği ortaya çıkar. İşte rafinerimizde kullanılan çok basamaklı

damıtma kuleleri de böyle bir aygıttır. Yalnız petrol çok bileşenli bir karışım

olduğundan yalnızca tepe ve dip ürün alınmaz, basamaklar arasında da çeşitli ürünler

alınır.

Damıtma kulesinin yukarıdan aşağıya doğru artan ısı profiline uygun olarak alınan

çeşitli kesimlerin gerçek kaynama aralıkları – kulede çok iyi bir ayrım

yapılmadığından – kesimlerin alındıkları tepsilerin sıcaklıklarından farklıdır.

Ham petrolün 350ºC ‘ ye kadar kaynayan bölümünü genellikle atmosferik basınçta

damıtılır. Besleme tepsisinin üstündeki bölüme ‘Ayırma ve zenginleştirme ’ bölümü,

alttakine de Sıyırma bölümü denir. Hafiler üst bölümde giderek artan – zenginleşen –

oranlarda birikirken alt bölüme kaçan hafifler de alttan ( Dip kaynatıcıdan ) gelen

buharın yardımı ile sıyrılarak tekrar ‘Zenginleştirme Bölümüne giderler. Hafiflerin

sıyrılmasına yardım için kulenin alt bölümünden kızgın su buharı da yollanır.

Buharın beslemeye oranı % 4–5 kadardır.

Atmosferik damıtmanın en önemli aygıtı olan kulenin önemli yan donanımları vardır.

Bunlar, tepe ürünü için bir yoğuşturucu, tepe ürünü için bir tank, dibe inen sıvıyı

kısmen buharlaştırmak için bir dip kaynatıcı, besleme, geri döndürme ve ürünleri

basan ya da emen pompalar ile otomatik denetim gereçleridir.

14

Şekil 3.2: Damıtma Ürünleri

3.1.3.VAKUM ÜNİTESİ

Ham petrolün damıtılmasında sıcaklık sınırlayıcı bir faktördür. Çünkü:

1. Yağlama Yağı ( madeni yağ ) niteliğindeki yüksek hidrokarbonlar yüksek

damıtma sıcaklığında bozunabilirler.

2. Yüksek damıtma sıcaklığı yüksek ön ısıtma sıcaklığı gerektirir ki bu da

fırında koklaşma vb. arızaların oluşumunu hızlandırır. Çok yüksek sıcaklıkta

15

kaynayan ya da ısı ile bozunabilen maddeleri ayırmak için vakum damıtması

uygulanır. Basınç azaldıkça kaynama noktası düşer.

Vakum damıtması, madeni yağ, asfalt ve katalitik parçalama bölümüne beslenecek

ağır gazyağı yapmakta kullanılır. Kule basıncı 30–50 mmHg arasında tutulur. Buhar

jetleri ile sağlanan vakum uygulaması masraflı bir süreç olduğu için kulenin

tasarımında basınç düşmeleri en düşük düzeyde tutulmasına dikkat edilmiştir. Bunun

yanında kuledeki yüksek buhar hızı ile önemli ölçüde tutuklanma olayı (sıvı

taneciklerinin gaz tarafından taşınması) meydana gelir. Bunu önlemek için besleme

noktasının üst tarafına nem tutucu (demister) denen örgülü bir tel tepsi konmuştur.

Bunlar zamanla kirlenip tıkanacağından belirli sürelerle değiştirilmeleri gerekir.

Ayrıca küçük bir geri döndürme (gazyağı) ile bu tepsiyi yıkamak ta kirlenmeyi

azaltır. Vakum kulelerinde kirlenme, kok bağlama gibi problemler önemlidir ve bu

yüzden bakım kapakları sık sık aralıklarla yapılmıştır.

AĞIR GAZYAĞI 270 – 400

İNCE YAĞ 390 – 450

YAĞLAMA YAĞI 1 430 – 500

YAĞLAMA YAĞI 2 400–570

DİP ÜRÜNÜ ( BİTÜM )

PENETRASYON NO 80–200–300

Tablo 3.1: Vakum Damıtması Ürünleri

( NOT: SICAKLIKLAR atmosferik basınca göre düzeltilmiştir.)

16

4.DÜNYADA HAM PETROL ÜRETİMİ

DÜNYA HAM PETROL ÜRETİMİ DÜNYA HAM

PETROL ÜRETİMİ

Değ. Pay (%) Değ. Pay (%)

1999 2000 (%) 2000 1999 2000 (%) 2000

S. ARABİSTAN

8.550 9.145 7,0 12,3 ABD 18.635 18.745 0,6 25,4

ABD 7.730 7.745 0,2 10,4 JAPONYA 5.620 5.525 -1,7 7,5

RUSYA FED. 6.180 6.535 5,7 8,8 ÇİN 4.415 4.840 9,6 6,5

İRAN 3.550 3.570 0,6 4,8 ALMANYA 2.825 2.760 -2,3 3,7

MEKSİKA 3.345 3.450 3,1 4,6 RUSYA FED. 2.535 2.475 -2,4 3,3

NORVEÇ 3.205 3.365 5,0 4,5 GÜNEY KORE 2.160 2.200 1,9 3,0

ÇİN 3.215 3.245 0,9 4,4 FRANSA 2.045 2.010 -1,7 2,7

VENEZUELA 3.175 3.235 1,9 4,3 HİNDİSTAN 2.015 2.070 2,7 2,8

İNGİLTERE 2.885 2.660 -7,8 3,6 İTALYA 1.980 1.945 -1,8 2,6

KANADA 2.605 2.710 4,0 3,6 BREZİLYA 1.805 1.825 1,1 2,5

IRAK 2.580 2.625 1,7 3,5 KANADA 1.795 1.775 -1,1 2,4

BAE 2.325 2.515 8,2 3,4 MEKSİKA 1.765 1.840 4,2 2,5

NİJERYA 2.030 2.105 3,7 2,8 İNGİLTERE 1.720 1.675 -2,6 2,3

KUVEYT 2.025 2.150 6,2 2,9 İSPANYA 1.425 1.455 2,1 2,0

ENDONEZYA 1.405 1.430 1,8 1,9 S. ARABİSTAN 1.305 1.335 2,3 1,8

LİBYA 1.425 1.475 3,5 2,0 İRAN 1.210 1.170 -3,3 1,6

CEZAYİR 1.510 1.580 4,6 2,1 ENDONEZYA 980 1065 8,7 1,4

BREZİLYA 1115 1.255 12,6 1,7 HOLLANDA 880 900 2,3 1,2

UMMAN 910 960 5,5 1,3 AVUSTURALYA

840 870 3,6 1,2

ARJANTİN 850 820 -3,5 1,1 TAYVAN 820 815 -0,6 1,1

Liste Toplamı 60.615 62.575 3,2 84,0 TAYLAND 735 715 -2,7 1,0

TÜRKİYE 640 690 7,8 0,9

DÜNYA TOP. 71.850 74.510 3,7 100,0 Liste Toplamı 58.150 58.700 0,9 79,4

OPEC 29.295 30.825 5,2 41,4 DÜNYA TOP. 73.315 73.905 0,8 100,0

OECD 21.095 21.545 2,1 28,9 OECD 46.300 46.335 0,1 62,7

AB(15) 13.450 13.305 -1,1 18,0

Tablo 4.1: Dünyada Ham Petrol Üretimi ve Tüketimi

Değ. Pay (%) Değ. Pay (%)

1999 2000 (%) 2000 1999 2000 (%) 2000

S. ARABİSTAN

8.550 9.145 7,0 12,3 ABD 18.635 18.745 0,6 25,4

ABD 7.730 7.745 0,2 10,4 JAPONYA 5.620 5.525 -1,7 7,5

RUSYA FED. 6.180 6.535 5,7 8,8 ÇİN 4.415 4.840 9,6 6,5

İRAN 3.550 3.570 0,6 4,8 ALMANYA 2.825 2.760 -2,3 3,7

17

MEKSİKA 3.345 3.450 3,1 4,6 RUSYA FED. 2.535 2.475 -2,4 3,3

NORVEÇ 3.205 3.365 5,0 4,5 GÜNEY KORE 2.160 2.200 1,9 3,0

ÇİN 3.215 3.245 0,9 4,4 FRANSA 2.045 2.010 -1,7 2,7

VENEZUELA 3.175 3.235 1,9 4,3 HİNDİSTAN 2.015 2.070 2,7 2,8

İNGİLTERE 2.885 2.660 -7,8 3,6 İTALYA 1.980 1.945 -1,8 2,6

KANADA 2.605 2.710 4,0 3,6 BREZİLYA 1.805 1.825 1,1 2,5

IRAK 2.580 2.625 1,7 3,5 KANADA 1.795 1.775 -1,1 2,4

BAE 2.325 2.515 8,2 3,4 MEKSİKA 1.765 1.840 4,2 2,5

NİJERYA 2.030 2.105 3,7 2,8 İNGİLTERE 1.720 1.675 -2,6 2,3

KUVEYT 2.025 2.150 6,2 2,9 İSPANYA 1.425 1.455 2,1 2,0

ENDONEZYA 1.405 1.430 1,8 1,9 S. ARABİSTAN 1.305 1.335 2,3 1,8

LİBYA 1.425 1.475 3,5 2,0 İRAN 1.210 1.170 -3,3 1,6

CEZAYİR 1.510 1.580 4,6 2,1 ENDONEZYA 980 1065 8,7 1,4

BREZİLYA 1115 1.255 12,6 1,7 HOLLANDA 880 900 2,3 1,2

UMMAN 910 960 5,5 1,3 AVUSTURALYA

840 870 3,6 1,2

ARJANTİN 850 820 -3,5 1,1 TAYVAN 820 815 -0,6 1,1

Liste Toplamı 60.615 62.575 3,2 84,0 TAYLAND 735 715 -2,7 1,0

TÜRKİYE 640 690 7,8 0,9

DÜNYA TOP. 71.850 74.510 3,7 100,0 Liste Toplamı 58.150 58.700 0,9 79,4

OPEC 29.295 30.825 5,2 41,4 DÜNYA TOP. 73.315 73.905 0,8 100,0

OECD 21.095 21.545 2,1 28,9 OECD 46.300 46.335 0,1 62,7

AB(15) 13.450 13.305 -1,1 18,0

Arama ve Sondaj

Petrol sondaj teknolojisi hem karada hem de denizde petrol arama yapmak üzere

geçtiğimiz 150 yılda çok gelişme göstermiştir. Bugün 2000 metreyi aşan deniz

derinliklerinde petrol sondajı yapabilecek teknoloji mevcuttur.

Karada ve Denizde Petrol Sondajı

Arama sondajı denilen ve yeni bir sahada açılan ilk petrol kuyusunda petrole

rastlandığı takdirde, ekonomik bir rezerv olup olmadığını tespit ettikten sonra

18

geliştirme sondajları ile sahanın üretime açılması söz konusudur. Üretim de hem

karada hem de denizde olabilmektedir. Sondaj ile arama ortalama 6 ay gibi bir zaman

almasına karşın üretim 30 yıldan fazla süren bir süreç olabilmektedir. Petrol 200

metre gibi çok sığ derinliklerde bulunabileceği gibi 6000 metreyi aşan derinliklerde

de bulunması olasıdır.

Türkiye ‘nin Petrol Potansiyeli

1945 yılında keşfedilen Raman petrol sahasının keşfinden bugüne yapılan çalışmalar

Türkiye'de petrol ve gazın varlığını kanıtlamıştır. Bugüne kadar irili-ufaklı yaklaşık

120 tane petrol ve doğal gaz sahası keşfedilmiştir. Keşifler ağırlıklı olarak Kilis'ten

Siirt’e kadar uzanan ve Adıyaman-Diyarbakır-Batman'ı kapsayan Güneydoğu

Anadolu bölgesinde ve Trakya bölgesinde gerçekleştirilmiştir. Trakya bölgesinde

genelde doğal gaz sahaları, Güneydoğu Anadolu bölgesinde ise genelde petrol

sahaları keşfedilmiştir.

Dolayısıyla, Türkiye'de petrol vardır ve ararsanız bulabileceğiniz kanıtlanmıştır.

1954 yılındaki petrol yasası sonrasında T.P.A.O'nun ve özellikle Shell ve Mobil gibi

uluslararası şirketlerin arama ve sondaj çalışmaları neticesinde 1969 yılında ve ayrıca

1973 ilk petrol krizi ve şoku sonrasında petrol fiyatının 10 katı artması yerli petrol

aramacılığına ve sondaj çalışmalarına verilen önem ve ağırlık neticesinde 1991'de

yerli petrol üretimleri rekor düzeylere, yılda 4.5 milyon tona, ulaşmıştır. Ancak, daha

sonraki yıllardan günümüze kadar, değişik nedenlerle, petrol ve doğal gaz

aramacılığına ve sondajına ayrılan bütçe azaldı ve halen yıldan yıla azalmaktadır.

1954 sonrası dönemde aramaya verilen önem neticesinde 1965'te 150 000 m'lik

maksimum metraja ulaşıldı. Arama etkisini 4 yıl sonra 1969'da yıllık üretimi 3,6

milyon tona ulaştırarak gösterdi. 1973 sonrasında arama çalışmaları 1985'de 260 000

m'lik maksimum metraja ulaştı. 6 yıl sonra ise 1991'de üretim rekor sayılan 4,5

milyon ton olarak gerçekleşti. Aramaya yapılan yatırım etkisini 4–6 yıl sonrasında

üretimde göstermektedir.

19

1991'de 4,5 milyon ton olan yıllık yerli üretimimiz şu anda 2,5 milyon ton kadardır.

Söz konusu azalmanın önümüzdeki yıllarda da devam edeceği kesindir. Yalnız;

kanıtlanmış bir ilişki vardır, o da şudur: Türkiye'de petrol aramacılığına ve sondajına

bütçe ayrılırsa petrol bulunabilmektedir.

Türkiye'de petrole ülkemizin değişik bölgelerinde rastlanmıştır, varlığı kanıtlanmıştır

ve ağırlıklı olarak Güneydoğu Anadolu bölgesindeki sahalardan üretim

yapılmaktadır. Güneydoğu Anadolu bölgesinde Batman, Mardin, Siirt, Diyarbakır,

Adıyaman ve Kilis illeri içinde bulunan sahalardan ve ayrıca Trakya bölgesinde

küçük sayılabilir 1–2 sahadan petrol üretimi yapılmaktadır. Karadeniz ve Akdeniz'de

petrol ve özellikle doğal gaz aramaları bütçe elverdiğince sürdürülmektedir.

Türkiye’de son yıllarda yapılan en önemli keşif, 2 yıl önce Ege bölgesinde Manisa

Alaşehir'de delinen bir kuyuda petrolün bulunması olmuştur. Çünkü Ege bölgesinde

ilk defa petrol bulunmuş oldu. Bundan sonra da aranırsa bulunabileceği ipucunu

vermiştir. Orta Anadolu bölgesinde Tuz Gölü civarında doğal gaz ve petrol

potansiyelinin olabileceği söylemektedir. Türkiye de son yıllarda yeni petrol kuyuları

bulunmakta ve bulunan bu petrol kuyularından da Türkiye nin petrol ihtiyacının bir

kısmı karşılanabileceği görülmüştür.

Türkiye'de bugüne kadar yaklaşık 1 milyar ton petrol keşfi yapılmıştır. anak bunun

%15'i olan yaklaşık 150–160 milyon ton petrol üretilebilir olarak tahmin edilmiştir.

Bunun 112 milyon tonu (2000 sonu itibariyle) bugüne kadar üretilmiş olup, geriye

kalan 40–50 milyon ton petrol Türkiye'nin üretilebilir petrol rezervidir. Bir başka

deyişle, Türkiye'nin petrol rezervi yüksek değildir ve ancak 1,5 yıllık Türkiye petrol

tüketimini karşılamaya yetecek kadardır.

20

Keşfedilen toplam petrol rezervi 964 milyon ton

Keşfedilen doğal gaz rezervi 19,8 milyar m3

Üretilebilir petrol rezervi 153 milyon ton

Üretilebilir doğal gaz rezervi 13,5 milyar m3

2000 yılı itibariyle kalan üretilebilir petrol rezervi

47 milyon ton

2000 yılı itibariyle kalan üretilebilir doğal gaz rezervi

8,6 milyar m3

Tablo: Türkiye’nin petrol ve doğal gaz rezerv durumu

Türkiye’de Petrol Arama

1954 yılından günümüze Türkiye'de 200'e yakın şirket arama ve işletme

faaliyetlerinde bulunmuş, bunlardan 27 tanesi halen faaliyetlerine devam etmektedir

ve 5 tanesi (T.P.A.O., Ersan Petrol, Polmak, Demir Enerji ve Güney Yıldızı) yerli

şirkettir.

Petrol aramacılığında toplam 18 bölgeye ayrılmış olan Türkiye'de 1935'ten bugüne

kadar 3000'e yakın kuyu delinmiş olup, bunun yaklaşık 1100 tanesi arama ve 1300

tanesi üretim kuyusudur. Arama kuyularının derinliği 2300 m'dir. Arama

Kuyularının %30'u X. Bölgede (Siirt), %19'u XI. Bölgede (Diyarbakır), %18'i I.

Bölgede (Marmara), %15'i XII. Bölgede (Gaziantep), %5'i XIII. Bölgede (Hatay) ve

%4'ü XIV. Bölgede (Adana) delinmiştir.

21

Şekil : Türkiye’de Petrol Aramacılığı

Sonuç olarak;

Türkiye’ de 57 yıllık bir süreyi kapsayan petrol aramacılığında açılabilen

kuyu sayısı çok azdır. Bugün Türkiye’ nin petrol bulunabilecek sahaların

ancak % 20 si aranmıştır.

Karadeniz ve Ege Denizi’ nin petrol potansiyelleri henüz tesbit edilmemiştir.

Halen petrol üretiminin alındığı bölgelerde derin yataklarda arama

yapılmamıştır.

Petrolcülük mesleğinin meşakkatli bir meslek olduğu ve ancak mesleğini

seven ve kendini adayan kişilerin başarılı olabileceği gerçeğini kabul

etmemiz gerekir.

Dünyada Petrol Rezervleri

Coğrafik konumlarına göre dünyadaki petrol bölgeleri aşağıdaki haritada

görüldüğü gibi 6’ya ayrılmaktadır:

22

Şekil: Dünya’da Petrol Rezervleri

2003 yılında 1188,3 milyar varil (161,8 milyar ton) olan ham petrol

rezervi çok az bir artış göstererek 2004 yılı sonu itibariyle 1188,6

milyar varil (161,9 milyar ton) olmuştur. OPEC, 890,3 milyar varillik

rezervle dünya petrol rezervlerinin %74,9’una sahiptir. Eski SSCB

%10.2, OPEC’e ve Eski Sovyetlere dahil olmayan ülkeler ise

%14.9’lik paylara sahiptir. OECD ülkelerinin toplam içindeki payı

82,9 milyar varil petrolle %7,0’dir. Avrupa Birliği’nde çok küçük

petrol rezervine sahip diğer ülkeler sayılmazsa İngiltere, Danimarka

ve İtalya’nın toplam 6.5 milyar varil rezervi olup, bunların

toplamdaki payı %0,54’tür. Coğrafik bölgelere göre ispatlanmış

petrol rezervlerinin miktarı (milyar ton) ve yüzdesel dağılımı

aşağıdaki tabloda gösterilmiştir:

23

1984 1994 2003 2004

Kuzey

Amerika

101,

9

%

13,38

89,8 %8,8

3

62,2 % 5,23 61,0 %5,13

Orta ve

Güney

Amerika

36,3 % 4,77 81,5 %8,0

1

100,3 %8,44 101,2 %8,51

Avrupa –

Asya

96,7 %

12,70

80,3 %7,8

9

138,6 %11,6

7

139,2 %11,7

2

Orta

Doğu

430,

8

%56,56 661,7 %65,

3

733,9 %61,7

6

733,2 %61,7

4

Afrika 57,8 %7,58 65,0 %6,3

9

111,8 %9,41 112,2 %9,44

Asya-

Pasifik

38,1 39,2 %3,8

5

41,6 %3,50 41,1 %3,46

761,6 1017,

5

1188,

3

1188,

6

Tablo:İspatlanmış Petrol Rezervleri (Milyar Varil)

Dünya petrol rezervleri 2004 yılı üretimleri ile 40,5 yıllık ihtiyacı

karşılayacak düzeydedir. 2004 yılı üretim düzeyi ile Orta Doğu’daki

rezervler 81,6 yıl, Kuzey Amerika’dakiler 11,8 yıl, Orta ve Güney

Amerika’dakiler 40,9 yıl, OECD ülkelerindekiler 10,9 yıl ömre

sahiptir. 2003 yılında 179,21 trilyon m3 olan doğalgaz rezervi bir

miktar artarak, 2004 yılında 179,53 trilyon m3’e yükselmiştir. Rusya

dünya doğalgaz rezervinin 48,00 trilyon m3 ile %26,7’sine, İran

27,50 trilyon m3 ile %15,3’üne, Katar 25,78 trilyon m3 ile

%14,4’üne, ABD ise 5,29 trilyon m3 ile %2,9’una sahiptir. Eski

Sovyetler Birliği Ülkeleri’nin toplam rezervi 58,51 trilyon m3 ile

%32,6, OECD ülkeleri 15,02 trilyon m3 ile %8,4, Avrupa Birliği’ne

bağlı ülkeler 2,75 trilyon m3 ile %1,5’lik oranlara sahiptirler.

24

SU KAYNAKLARI

İçme Suyu Kaynakları ve Barajlar

DSİ Tarafından enerji tesisi olarak 1989 yılında işletmeye açılan Kapulukaya Barajı

elektrik enerjisi üretiminde kullanılmakta ve aynı zamanda da Kırıkkale İlinin içme

ve kullanma suyunu karşılamaktadır. DSİ V. Bölge Müdürlüğü verilerine göre,

Kırıkkale İli ve çevresindeki yerleşim yerlerine içme ve kullanma suyu temini

amacıyla Barajdan 142,5 hm3/yıl su tahsisi yapılmıştır. Tesis TEAŞ tarafından

işletilmekte olup işletme ve bakım faaliyetleri bu kuruluş tarafından yapılmaktadır.

Baraja ait özellikler tabloda verilmiştir.

Barajla İlgili Bilgiler

1-SU KAYNAĞI

Akarsu Kızılırmak Nehri

Amacı Enerji,çme-kullanma ve sanayi suyu

temini

İnşaatın ( Başlama – Bitiş ) Yılı 1979–1989

Yıllık Ortalama Su 2700 hm3

Tipi Toprak Dolgu

Yükseklik ( Talvegden) 44m

Yüksekliği ( Temelden) 61 m

Toplam Gövde Hacmi 1,56 hm3

Aktif Hacim 136,6 hm3

Toplam Göl Hacmi 282 hm3

Dolusavak Proje Debisi 2960 m3 / sn

Yıllık İçme Suyu 142,5 hm3

Sulama Sahası 2.086 ha

Ankara’ya su temini ( 1995) 2028-2050 yıllarında 500 hm3

2- HES

Kurulu Güç 54MW

Firm Enerji 150 GWh / yıl

Sekonder Enerji 40 GWh / yıl

Toplam Enerji Üretimi 190 GWh / yıl

25

Tablo: Kırıkkale İli İçme ve Kullanma Suyunu Karşılayan Kapulukaya Barajı

Değerleri

PETROL ÜRÜNLERİNİN ELDESİ VE KULLANIMI

ÜRÜN ARITMA PROSESİ KULLANIMI

HAFİF GAZLARHam petrolün damıtılması

Kimyasal üretim, benzin üretimi,

yakıtlar ( LPG )

BENZİNHam petrolün damıtılması, ağır

katmanların parçalanması ( ısıl,

tezleştirilmiş, hidro parçalama vb.)

Düzeltim (tezleştirilmiş ve ısıl ) hafif

olefinlerin polimerleştirilmesi C5 ve C6

parafinlerinin izomerleşmesi. Olefinleri

izoparafinlerle alkillenmesi

Otomotiv ve havacılık yakıtları,

çözgen, kimyasal üretim

KEROSİN Ham petrolün damıtılması, ağır

katmanların parçalanması ( ısıl,

tezleştirilmiş vb. )

Jet yakıtı, aydınlatma, pişirme ve

yakıt ısıtılması, çözgen

MOTORİN Ham petrolün damıtılması (atmosferik

ve vakum ). Ağır katmanların

parçalanması ( ısıl ve tezleştirilmiş ).

Kalıntı yağların hidro parçalanması;

kalıntı yağlarının çözgen arıtması

Evsel ve hafif endüstriyel yakıtlar,

dizel yakıtları, kimyasal üretim,

benzin üretimi, çözgenler

YAĞLAMA

YAĞLARI

Ham petrolün damıtılması. (atmosferik

ve vakum ). Özel kalıntı yağlarının hidro

parçalanması, kalıntı yağlarının çözgen

arıtması

Çeşitli yağlama yağları, wax kaynağı,

asfalt, yağlama gresleri

26

KALINTI

(RESİDUE)

Ham petrolün vakum damıtması.

Parçalanma ile yapılan yapay petrolün

damıtması

Yağyakıt ve benzin üretimi, kimyasal

üretim, kok kaynağı, asfalt

KOK Kalıntı ve ziftlerin ısıl parçalanması Yakıt, metalurji, endüstriyel

elektrotlar

Tablo: Petrol Ürünlerinin Eldesi ve Kullanımı

Spesifik Gravite 60 0F / 60 0F 0.8445Gravite Api 36.1Kinematik Viskozite, cst 100C 210C 37,80C

12.674.45

Erime Noktası,0F -30Wax Erime Noktası,0C 51.7Wax Miktarı, % Ağırlık 6.5Asfalt Miktarı, % Ağırlık 1.3Karbon Bakiyesi, % Ağırlık 3.7

Kül Miktarı, % Ağırlık 0.007Su Miktarı, % Hacim 1.0Su ve Tortu, % Hacim 0.2Asitlik, mg KOH/g 0.17

Toplam Klor, % Ağırlık 0.0006Tuz Miktarı, lb/1000bbl 2.3Tuz Miktarı, ppm 100Kükürt Miktarı, % Ağırlık 1.88H2S Miktarı, % Ağırlık 0.002

Buhar Basıncı (Reid), lb 4.8

Tablo: Kerkük Ham Petrolü Özellikleri

Gravite, API 33.5

Kükürt Miktarı, % Ağırlık 1.4

Erime Miktarı, 0F -20

Viskozite, cst

1000F1300F

6.41

4.83

Buhar Basıncı, psi 6.5

Karbon bakiye, %Ağırlık 3.4

Vanadyum, ppm 35

27

Nikel, ppm 13

Etan, % Hacim 0.1

Propan, % Hacim 0.4

İzobütan, % Hacim 0.3

Tablo: Hafif İran Ham Petrolü Özellikleri

GAZ ATIKLARIN KAYNAKLARI VE NİTELİKLERİ

Rafinerinin havaya saldığı kirleticiler başlıca dört türde üretilirler:

A.Yanma işlemleri, kazan ve ısıtıcılar,

B.Üretim birimleri, FCC –katalizör rejenarasyonu, kok fb.

C.Gaz atık denetim sistemleri, Claus birimi,

D.Depolar, benzin, nafta, BTX gibi.

Miktarı en büyük kirletici her ne kadar hidrokarbonlar ise de çevreye etki

bakımından SOx daha önemlidir.

28

Süreç Katı

Parçacıklar

SOx CO HC NOx Aldehitler

1.Kazan ve Isıtıcılar

Kg/ 103 1 yağyakıt

Kg/ 103 m3 gaz yakıt

2,4

0,32

19,2*

32

i.e

i.e

0,4

0,48

8,3

3,7

0,071

0,048

2.FCC-Parçalama

a.Denetimsiz

kg / 10 3 1 besleme

b.Elektrostatik çöktürme ile

kg/10 3 1 besleme

0,3-1

0,04–0,18

0,9-1,5

0,9–1,5

39

i.e

0,63

0,63

0,1-

0,4

0,05

0,05

3.TCC – Parçalama

Kg / 103 1 besleme 0,05 0,17 10,8 0,25 0,014 0,034

4.Kok fb.( Fluid )

a.Denetimsiz

kg / 10 3 1 besleme

b.Elektrostatik çöktürme ile

kg / 10 3 1 besleme

1,50

0,02

i.e

i.e

i.e

i.e

i.e

i.e

i.e

i.e

i.e

i.e

5.İçten Yanmalı

Kompresör Motorları

Kg / 10 3 m3 gaz yakıt i.e 32 i.e 19,3 14,4 1,61

6.Buhar Geri Kazanma ve

Meşale

Kg/10 3 1 raf. Sığası i.e i.e i.e 0,014 i.e i.e

7.Vakum Jetleri

Kg/ 10 3 1 vak . destilat i.e i.e i.e 0,37 i.e

8.Soğutma Kulesi

Kg / 10 3 1 su i.e i.e i.e 0,72 i.e

29

9.Vana ve Flanjlar

Kg / 10 3 1 raf sığası i.e i.e i.e 0,08 i.e

10.Pompa Keçeleri

Kg / 10 3 1 raf sığası i.e i.e i.e 0,05 i.e i.e

11.Atma ( Blowdown )

Kg/ 10 3 1 raf sığası i.e i.e i.e 0,86 i.e i.e

12.Çeşitli

Kg / 10 3 1 raf sığası i.e i.e i.e 0,8 i.e i.e

Yağ yakıttaki kükürt, Ağ % .Hepsinin SO2 ye yandığı varsayılmıştır.

i.e: ihmal edilebilir.

Endüstriyel Emisyonlar

Endüstriyel kirliliğe neden olan kuruluşlar çeşitli zamanlarda yapılan denetimler

sonucu kontrol altına alınmaya çalışılmaktadır. İlimizde hava kirliliğine büyük etkisi

olan endüstri kuruluşlarından Barmek-Gama baca gazı arıtma sistemlerinin

bulunmasına rağmen zaman zaman arıtma tesisinin devreden çıkması sonucu hava

kirliliğine neden olmaktadır.

Trafikten Kaynaklanan Emisyonlar

Bilindiği üzere motorlu taşıtlardan kaynaklanan emisyonlar hava kirliliğinde önemli

bir yer tutmaktadır. Egzozlardan yayılan CO (%70–90), NO(%40–70),

Hidrokarbonların(%50) ve Pb (%100) emisyonlardan hava kirliliğinin %40’ı

oluşmaktadır.

Yıllar Toplam Araç(Adet) Emisyon Ölçümü Yapılan Araç

Sayısı(Adet )

1999 19.825 10.850

2000 21.700 10.640

2001 22.723 11.780

2002 24.350 14.457

2003 2.389 11.017

30

2004 24.858 14.074

2005 25.408 14.206

Tablo: Yıllara Göre Araç Sayıları ve Egzoz Gazı Ölçümü

Havayı Kirletici Gazlar ve Kaynakları

Kükürtdioksit Konsantrasyonu ve Duman

Kırıkkale İl Merkezinde İl Sağlık Müdürlüğüne bağlı Halk Sağlığı Laboratuarı, 5

nolu Sağlık Ocağı, 9 Nolu Sağlık Ocağı ve Kadın Doğum Hastanesi olmak üzere dört

yerde ölçüm yapılmaktadır.2005 yılı SO2 ortalaması 70 mg/m3, partikül madde

(duman) ortalaması 15 mg/m3, olarak tespit edilmiştir. İl Sağlık Müdürlüğünden

alınan verilere göre, İlimize ait 2005 yılı SO2 ölçüm sonuçları tabloda verilmiştir.

Aylar Ocak Şubat Mart Nisan Mayıs Haziran Temmuz Ağustos Eylül Ekim Kasım Aralık

SO2 134 1113 95 70 35 38 35 29 41 67 79 107

Tablo: 2005 Yılı Aylara Göre SO2 Ölçüm Sonuçları

31

Şekil: Yıllara Göre Halk Sağlığı Laboratuarı Müdürlüğü Çalışmaları Kükürt

dioksit (SO2) Ölçümleri

Partikül Madde (PM) Emisyonları

Ortalama gaz molekül büyüklüğü 0.0002g/m3 çaptan iri olan ve havada bir süre

askıda kalabilen katı veya sıvı her türlü madde, partikül sınıfına girmektedir. Partikül

şeklindeki kirletici emisyonlar iriliklerine, yoğunluklarına ve kimyasal yapılarına

bağlı olarak aerosol, duman, is ve toz şeklinde isimlendirilmektedir. Kırıkkale İl

merkezinde İl Sağlık Müdürlüğü tarafından yapılan ölçümlere göre; partikül

madde(duman) ortalaması 15 mg/m3,değişim oranı %25 olarak tespit edilmiştir.2005

yılı aylara göre PM ölçüm sonuçları tabloda verilmiştir.

Aylar Ocak Şubat Mart Nisan Mayıs Haziran Temmuz Ağustos Eylül Ekim Kasım Aralık

PM 31 16 10 12 9 12 13 7 11 14 23 25

Tablo: 2005 Yılı Aylara Göre PM Ölçüm Sonuçları

32

Şekil: 2002–2005 Yılı Halk Sağlığı Laboratuarı Müdürlüğü Çalışmaları

Aylara Göre PM Ölçümleri

Karbon monoksit

Yerleşim civarlarında ve içlerinde en çok rastlanan kirletici gazlardan biriside

karbonmonoksittir. Karbonmonoksit; kokusuz, renksiz ve zehirli bir gazdır. Oldukça

stabil bir gaz olup, atmosferde kalma süresi 2–4 aydır. Bu gaz, içten yanmalı

motorların egzoz gazları ile tam yanmayan yakıtlardan bol miktarda üretilmektedir.

Normal egzoz gazında %3–4, iyi yakılmayan yakıt gazında %7 düzeyinde

bulunmaktadır. Kırıkkale ilinde havada karbonmonoksit ölçümü yapılamamıştır.

Azot Oksit (NOx) Emisyonları

NOx kaynakları göz önünde bulundurulduğunda; Kırıkkale ilinde NOx‘lerin en büyük

kaynağının enerji kazancı, taşımacılık ve tarımsal faaliyet oluşturmaktadır. Kırıkkale

İlinde havada azot oksit ölçümü yapılamamıştır.

Hidrokarbon ve Kurşun Emisyonları

İlimizde, hidrokarbon ve kurşun emisyonları ile ilgili veri elde edilememiştir.

5.PAZAR DURUMU

33

Şirketler

Toplam RafinajKapasitesi (milyon

ton/yıl)Tüpraş 27,6Cepsa 19,5Erg 15,3OMV 14PKN 12,6Hellenic 12MOL 11,6Şirketler Kapasite KullanımıHellenic 97OMV 94PKN 89Tüpraş 85Lukoil 66MOL 63YUKOS 43

Dünyadaki Rafineri Kapasiteleri

Ülkeler

Kapasite(Milyon ton)

Toplam DünyaKapasitesi İçindePay(%)

ABD 841 20,2Rusya Federasyonu 274 6,6Çin 273 6,6G. Kore 115 2,8İtalya 114 2,7Brezilya 95 2,3S. Arabistan 95 2,3İran 74 1,8TÜRKİYE 32 0,8

34

FİYATLAR

Yıllık Ortalama Ham Petrol Fiyatları (USD $ )

YIL ORT. YIL ORT. YIL ORT. YIL ORT.YEARS Avr. YEARS Avr. YEARS Avr. YEARS Avr.               1961 2.1 1973 3.5 1985 29.0 1997 18.51962 2.2 1974 9.0 1986 15.0 1998 12.01963 2.3 1975 10.9 1987 18.7 1999 17.01964 2.3 1976 11.8 1988 15.2 2000 27.01965 2.1 1977 13.3 1989 18.1 2001 22.71966 2.0 1978 13.1 1990 23.6 2002 23.41967 2.0 1979 18.1 1991 18.9 2003 27.01968 1.9 1980 33.0 1992 18.6 2004 34.61969 1.9 1981 38.1 1993 16.0    1970 1.9 1982 34.6 1994 15.5    1971 2.3 1983 30.7 1995 16.8    1972 2.5 1984 29.5 1996 20.4    

Petrol Ürünleri Fiyatları

Sıra No Ana Mallar       Yıllar        1999 2000 2001 2002 2003 2004 2005

(1) (2) (3) (4) (5) (6) (7) (8) (9)1 LPG 71 146 239 293 381 423 5252 Nafta 131 293 506 480 538 852 7263 Kurşunsuz Benzin 55 171 448 920 1209 1660 25704 Süper Benzin 92 196 236 382 491 326 3015 Normal Benzin 115 190 257 98 0 0 06 Jet 81 192 353 426 502 770 11787 Gazyağı 1 9 8 10 34 22 248 Motorin 498 1197 2087 2513 3158 4007 52079 Kalyakıtı 74 177 216 287 383 286 34810 Fuel-oil 208 489 882 1154 1344 1286 158411 Madeni Yağ 34 67 89 127 165 185 22912 Asfalt 64 131 197 325 377 393 720

35

13 Diğer (*) 17 43 96 169 103 176 16214 Askeri Ürünler 56 126 210 262 298 368 538  Toplam 1499 3427 5825 7446 8982 10756 14113

7. PAZARDAKİ GELİŞMELER

Dünya enerji tüketiminin karbon türü fosil kaynaklara dayalı yapısına rağmen, arz

imkânlarının çokluğundan dolayı sıkıntı çekilmemektedir. Ancak, enerji kaynakları

ülkeler ve bölgeler arasında eşit bir dağılıma sahip değildir. Sanayi devriminden bu

yana dünyada enerji kaynaklarına sahip olabilmek için kıyasıya bir yarış başlamış, bu

yarış birçok savaşa da sebep olmuştur. Zira üretebilmek için gerekli olan temel

girdilerin başında enerji gelmektedir. Enerji kaynaklarına sahip olan ülkeler bu

güçlerini uluslararası politikada da kullanmış ve dönem dönem dünya çapında

krizlere neden olmuşlardır.

Ekonomik ve sosyal kalkınma için temel girdilerden olan enerjinin tüketimi, artan

nüfus, şehirleşme, sanayileşme ve teknolojinin yaygınlaşmasına paralel olarak

sürekli artış göstermektedir.1900 yılında dünya nüfusu 1,6 milyar, birincil enerji

tüketimi 1.000 milyon ton petrol eşdeğeri (Mtep) iken, 1997 yılında dünya nüfusu

3,8 kat artışla 6 milyara, birincil enerji tüketimi ise 8,7 kat artışla 8.639 Mtep

düzeyine çıkmıştır.

2000 yılında 8.752 Mtep olan dünya enerji tüketiminin yüzde 40’ı petrolden

oluşmaktadır. Yeni bulunan enerji kaynakları ve doğal gaz kullanımının

yaygınlaşmasına rağmen, 2020 yılında petrolün mevcut payını koruyarak %38

seviyesinde kalması beklenmektedir. Ancak, burada unutulmaması gereken bir nokta

da1970 yılında dünya enerji tüketiminde petrolün payı %50’lere yaklaşırken, doğal

gazın payının %20’nin altında kaldığı hususudur.

2020 yılına kadar petrol tüketiminin ortalama yıllık %1,9 oranında artarak, günlük

73 milyon varilden, 113 milyon varile yükselmesi beklenmektedir.

36

Söz konusu dönemde sanayileşmiş ülkelerin toplam enerji tüketimi içindeki payında

yaklaşık 11 puanlık bir gerileme beklenirken, gelişmekte olan ülkelerin payı

%19,8’den, %28,4’e yükselecektir.

1999 yılı Mart ayında OPEC’in üçüncü kez üretim kısıtlaması kararı alması ve

üyelerle birlikte Norveç ve Meksika gibi OPEC üyesi olmayan petrol üreticisi

ülkelerin de bu karara büyük oranda katılması neticesinde Aralık 1998 tarihinde

varili 9,33 dolar olan Brent türü petrol Ocak 2000 tarihinde 25 dolara yükselmiştir.

1999 yılında global kriz artık sona ermiş ve dünya ekonomisi %3,4 büyüme

göstermiştir. 1998 yıl ortalaması 13,11 dolar/varil olan Brent türü ham petrolün fiyatı

talepteki canlanmayla birlikte 1999 yılında 18,25 dolara yükselmiştir.

Dünya petrol stoklarının uzun yıllar ortalamasının oldukça altına inmesi nedeniyle

ham petrol fiyatlarındaki tırmanış 2000 yılında da devam etmiştir. Batı Teksas

petrolü Eylül 2000 tarihinde 37 doların üzerine çıkmış, ABD Başkanının stratejik

petrol rezervlerinden 30 milyon varil petrol kullanılmasına izin vermesi ile fiyatlar 3

dolar gerilemiştir.

2001 yılında global durgunluk neticesinde pek fazla yükseliş gösteremeyen ham

petrol fiyatları genelde 22-28 dolar arasında dalgalanmıştır. 11 Eylül olayları

neticesinde global durgunluğun büyüyeceği ve bir müddet daha süreceği yorumları

üzerine petrol fiyatlarında hızlı bir düşüş yaşanmış, 20 doların altındaki fiyatlar 2002

yılının ilk aylarına kadar sürmüştür. Daha sonra Irak’a müdahale ihtimalinin

belirmesi ve İsrail’in Filistin’de uyguladığı şiddet politikalarının dozunun artması

üzerine petrol fiyatları yeniden artış kaydetmeye başlamıştır.

8.RAFİNERİ ‘NİN KURULACAĞI İL HAKKINDA BİLGİLER

8.1.İLİN COĞRAFİ KONUMU

Kırıkkale İli, kuzey yarım kürede 330 20’-340 25’ doğu meridyenleri ve 390 20’-400

20’ kuzey paralelleri arasında yer alır. Deniz seviyesinden yüksekliği 700 m,

37

yüzölçümü ise 4.630 km2’dir. Bulunduğu yer, Orta Kızılırmak yöresindedir.

Doğusunda; Çorum, Yozgat, Kırşehir, güneyinde; Kırşehir, Ankara, kuzeyinde;

Çankırı İli yer almaktadır. Kırıkkale İl sınırlarının büyük bir bölümü, küçük ya da

büyük akarsularla çevrelenmiş ve komşu illerle doğal sınırlar oluşmuştur. Batı

sınırlarının büyük bir bölümünü, Kızılırmak Ankara İlinden, doğu sınırlarını Kılıçözü

Çayı Kırşehir ilinden, yine doğu sınırlarının Çorum kesimini ise Delice Çayı Çorum

ilinden ayırmıştır.

8.2.İLİN ULAŞIM DURUMU

Kırıkkale ulaşım açısından, demiryolu-karayolu bağlantılarının tam ortasında,

Ankara’ya yaklaşık 45 dakika mesafede, Esenboğa Havaalanına 78 kilometre,

Samsun Limanına uzaklığı yaklaşık 3,5 saat civarında olup, ulaşım olarak doğudan

batıya açılan duble yollarla 43 ilin kapısı olma özelliğini taşımaktadır .

8.3.İLİN EKONOMİK DURUMU

Kırıkkale bir sanayi kenti olduğu kadar  aynı zamanda önemli bir tarım kenti

konumundadır.

Nüfusun % 52'si tarım alanında iştigal ederken sanayi kesiminde çalışan % 21

oranındadır. MKEK fabrikaları, Kırıkkale Üniversitesi ve TÜPRAŞ Rafinerisi ilin

önemli ekonomik yapısını  oluşturur. OSB'deki gelişmeler yeni istihdam

oluşturmakla birlikte  daha arzu edilen seviyeye ulaşılamamıştır. Özel sektör 

yatırımlarında  son yıllarda belirli bir artış gözlenmektedir. Tarım ve hayvancılık

ilin ekonomik yapısında  önemli bir gelir payına  sahip olup özellikle ilçe, kasaba

ve köylerin geçim kaynağını bu sektör oluşturmaktadır.

2000-2004 döneminde yabancı sermaye yatırımının yapılmadığı ilde İl Sanayi ve

Ticaret odalarının rekabet gücünün yüksek olduğu yatırım alanları olarak

öngördükleri sektörler; makine ve teçhizat imalatı, kok kömürü, rafine edilmemiş

petrol ürünleri ve nükleer yakıt imalatı ile motorlu kara taşıtı römork ve yarı römork

imalatıdır.

38

8.4.İLİN İKLİM VE HAVA KOŞULLARI

Kırıkkale İli, denizden 747 m yükseklikte, ılıman iklim kuşağında yer almaktadır.

Ancak bulunduğu alanın denizden uzak oluşu, günlük sıcaklık farkının bozkır

olmasından dolayı değişmelere uğraması gibi nedenlerle iklim karasallaşmaktadır.

Kırıkkale Meteoroloji Müdürlüğü verilerine göre Klimatik ve Snoptik meteoroloji

istasyon çeşitleri bulunmaktadır. Kırıkkale merkezde 24 saat snoptik, Keskin

ilçesinde ise 3 kez/gün klimatik ölçüm yapılmaktadır. Devlet Meteoroloji İşleri

Genel Müdürlüğü’nden alınan bilgilere göre, 2004 yılında ortalama yüksek sıcaklık

açısından en sıcak ay Ağustos (31ºC;20 gün), en soğuk ay ise Ocak (-13,7 ºC;10 gün)

olarak belirlenmiştir. İlde yazlar sıcak ve kurak, kışlar soğuk geçer.

KIRIKKALE Ocak Şubat Mart Nisan Mayıs Haziran Temmuz Ağustos Eylül Ekim Kasım Aralık

      Uzun Yıllar İçinde Gerçekleşen Ortalama Değerler (1975-2006)

OrtalamaSıcaklık (°C) 0,6 2,3 6,6 12,2 16,8 21,1 24,5 24,0 19,5 13,5 6,7 2,3

Ortalama En YüksekSıcaklık (°C) 4,2 6,8 12,2 18,0 22,9 27,2 30,7 30,5 26,8 20,5 12,0 5,8

Ortalama En DüşükSıcaklık (°C) -2,6 -1,8 1,2 6,2 10,2 13,7 16,7 16,3 12,1 7,4 2,2 -0,8

Ortalama GüneşlenmeSüresi (saat) 2,9 4,3 5,7 6,7 8,6 10,5 11,6 11,1 9,2 6,6 4,3 2,3

Ortalama YağışlıGün Sayısı 11,5 10,4 9,6 12,6 11,6 8,0 3,6 3,1 4,2 6,9 0,9 10,9

  Uzun Yıllar İçinde Gerçekleşen En Yüksek ve En Düşük Değerler (1975 - 2006)*  

En Yüksek Sıcaklık (°C) 17,0 20,8 27,9 30,4 344,0 37,6 41,6 39,0 36,9 33,0 24,8 19

39

En Düşük Sıcaklık (°C) -22,4 -21,3 -19,8 -5,8 0,4 5,4 7,4 8,0 2,8 -2,6 -9,7 -17

8.5.İLİN JEOLOJİK YAPISI

Genel Jeoloji: Yöre; Volkanik olayların oluştuğu Keskin, Hirfanlı, Kesik köprü,

Kırıkkale ve Kızılırmak boyunca uzanan “Kırşehir Masifi’nde yer almaktadır.

Kırşehir Masifi olarak adlandırılan Masifte; granit, homblengranıt, siyenit,

monzonit, tonolit, ağlit, pegmatit, granodiyorit, kuvarslı diyorit, bitotit granitler

mevcuttur. Bunları Kırıkkale ile Keskin arasında görmek mümkündür.

Deprem : Kırıkkale il toprakları 1., 2., 3., 4. Derece Deprem Bölgesi içinde yer

almaktadır. İlin büyük bölümü 2. Derece Deprem Bölgesi içinde kalmaktadır.

Güneybatıda Yahşihan, Bahşili ve Çelebi ilçeleri 3. Derece; Karakeçili ilçesi ise 4.

Derece Deprem Kuşağı içerisinde yer almaktadır.

Toprak Yapısı ve Nitelikleri: İl topraklarını genelde kahverengi topraklar

oluşturmaktadır. Kireç oranı oldukça yüksektir. Ana kayası volkanik özellik

gösterir. Bu topraklar çok engebeli alanlarda çukurumsu bölümlerde birikmiştir.

Üzerlerinde çıplak volkanik kaya yüzeyleri görülür. Mineral bakımındın zengin

olduklarından verimlidirler. Ayrıca güneyde akarsu kenarlarında alüvyon topraklar

bulunur. Bunlar yer yer kalın örtüler oluşturur. Eğilimleri çok azdır. Tarla tarımına

ve sulu tarıma elverişlidir. Yörenin az yağış alması ve kuraklık toprak oluşumunda

önemli etmendir

40

A. YATIRIM TUTARININ HESAPLANMASI

YATIRIM TUTARI TABLOSU

Birim Fiyat Adet TOPLAM (ABD$)

1. Etüd proje 230.893

2. Know how -

41

3. Arsa bedeli 600.000

4. Arazinin düzenlenmesi 60.000

5. İnşaat işleri 230.893

6. Ulaştırma yatırımları 1.500.000.000

7. Ana fabrika makine donanımı 2.308.935

8. Taşıma ve sigorta giderleri 164.000

9. Dış alım ve gümrük giderleri 63.268

10. Montaj giderleri 230.893

11. Genel giderler 158.783

12. Taşıt araçları 500.000

13 İşletmeye alma giderleri 46.180

ARA TOPLAM 1.504.363.182

16. Beklenmeyen giderler 361.260

SABİT YATIRIM 1.507.975.782

17. İşletme sermayesi 1.366.251.430

İLK YATIRIM TOPLAMI 2.874.227.212

A.1. Etüd ve Proje Giderleri

Ana fabrika makine donanımının %10’u alınmıştır: 230.893 ABD$

A. 2. Know-How:

Know-how satın alınması öngörülmemiştir.

A.3. Arsa Bedeli:

Ham petrolün damıtılması, vakum damıtma ve atık arıtma üniteleri için 20.000 m2

alan gerekmektedir. m2’si 45 YTL’den arsa bedeli 900.000 YTL (1$=1.5 YTL)

600.000 ABD$ öngörülmüştür.

A.4. Arazinin Düzenlenmesi:

Arsa bedelinin %10’u alınmıştır: 60.000 ABD$

42

A.5. İnşaat İşleri:

İnşaat işleri için tesis makine donanımının %10’u alınmış ve 230.893 ABD$

öngörülmüştür.

A.6. Ulaştırma Yatırımları:

Arsa bedelinin %10’u alınmıştır: 1.500.000.000 ABD$

A.7. Ana Fabrika Makine Donanımı:

Ayrıntısı Ek-1’de verilen ana fabrika makine donanımı için 2.308.935 ABD$

öngörülmüştür.

A.9. Taşıma ve Sigorta Giderleri:

Makine donanımı toplamının %8’i alınmıştır: 184.714 ABD$

A.10. Dış Alım ve Gümrük Giderleri:

Yatırımın teşvikli olacağı kabul edilmiştir. Dış alım ve gümrük gideri olarak tesis

makine donanımının dış para toplamının %3’ü alınarak hesaplama yapılmış ve dış

alım ve gümrük giderleri olarak .63.268 ABD$’ı öngörülmüştür.

A.11. Montaj Giderleri:

Tesis makine donanımının %10’u alınmıştır:230.893ABD$

43

A.12. Genel Giderler:

Bu

kaleme kadar olan harcamalar toplamının %4’ü alınmıştır. 158.783 ABD$

A.13. Taşıt Araçları:

HARCAMA

TÜRÜ

GİDER

MİKTARI

(ABD$)

AMORTİSMAN

ORANI (%)

YILLIK

AMORTİSMAN

MİKTARI

1. Etüd proje 230.893 20 46.179

2. Know how -

3. Arsa bedeli 600.000

4. Arazinin

düzenlenmesi

60.000

5. İnşaat işleri 230.893 4 9.236

6. Ulaştırma

yatırımları

1.500.000.000 6 90.000.000

7. Ana fabrika

makine donanımı

2.308.935 10 230.893

8. Taşıma ve

sigorta giderleri

164.000

9. Dış alım ve

gümrük giderleri

63.268

10. Montaj

giderleri

230.893

11. Genel giderler 158.783

12. Taşıt araçları 500.000 15 75.000

13 İşletmeye alma

giderleri

46.180

16. Beklenmeyen

giderler

361.260

TOPLAM 1.504.955.103 90.361.308

44

Cinsi ve niteliği daha sonra belirlenecek olan araçlar için 500.000 ABD$

öngörülmüştür.

A.14. İşletmeye Alma Giderleri:

Tesis makine donanımı toplamının %2’si alınmıştır: 46.180 ABD$

A.15.Beklenmeyen Giderler:

Bu kaleme kadar olan harcamaları toplamının %8’i alınmıştır . 361.260 ABD$

A.16. İşletme Sermayesi:

— Yıllık Ham Petrol Gereksinimi

70$ * 6,5 * 5.000.000 = 2.775.000.000$

— Toplam Ekipman Giderleri

1.896.118 $

— Bakım Onarım Giderleri

189.611 $

Yukarıda hesaplanan toplam giderlerin % 60 ‘ı alınarak yıllık işletme sermayesi

hesaplanmıştır.

İŞLETME SERMAYESİ (1 YILLIK) 1.366.251.437 ABD$

EK – I

RAFİNERİ ATIKLARI

1. GENEL

45

Her fabrika gibi rafineriler de çevreye gaz, sıvı ve katı atıklarını salarlar, bunlardan

gaz ve sıvı atıklar önemli miktarlarda olduklarından çevreyi kirletirler. Çevre koruma

yasalarının yürürlüğe girişi ile her işyeri gibi rafineriler de kendi atıklarını daha iyi

tanıma ve onları temizleme amacıyla çalışmaları başlatmışlardır. Önceleri yalnızca

atık sudaki petrolü geri kazanmak, kötü kokulu gazları rafineri meşalesinde

yakmakla sınırlı olan çabaları artık gaz ve sıvı atıkları yasaların öngördüğü düzeye

kadar temizleme aşamasına gelmişlerdir. Kuşkusuz rafineriler çevreyi en çok kirleten

sanayi kuruluşları değillerdir, ancak genel önlemleri diğer sanayi dallarından daha

önce uygulamaya koymuşlardır.

Kirleticiler

Yağ Yakıt

Rafinerisi

Benzin

Rafinerisi

A. Hava Kirleticiler (kg/gün)    

Katı Parçacıklar 1212 2218

SOx 3066 4834

CO 231 483

NOx 2272 6374

Hidrokarbon 14046 16342

B. Su Kirleticiler (kg/gün)    

Katı Asıltılar 48 53

Çözünmüş Katılar 1777 1966

Organik Maddeler 10 11

C. Katı Atıklar 1533 2976

Çizelge 1: Önemli Rafineri Türlerinin Çevreye Saldığı Kirleticiler

Yukarıdaki çizelgeden de görüleceği gibi rafinerilerin hava kirlenmesine katkısı

diğerlerinden çok daha önemlidir ve en önemli kirletici de hidrokarbonlardır. Diğer

önemli hava kirleticiler de rafinerinin fırınlarındaki yanma olayları sonucunda oluşan

kükürt ve azot oksitlerdir. SOx simgesi SO2ve SO3 karışımını, NOx simgesi de çoğu

NO ve NO2 olan azot oksitleri karışımını göstermektedir.

46

2. RAFİNERİ ATIK SULARI

2.1 RAFİNERİ ATIK SULARININ KAYNAKLARI VE ÖZELLİKLERİ

Rafineriler çok su tüketen iş yerleridir. Su, soğutma suyu, buhar ve yıkama suyu

olarak kullanılır. Bir ton ham petrolü işlemek için 5 -30 ton su kullanılır. Benzin

üretimi için bu değer ortalama 12litre su/litre benzin olarak kabul edilebilir. Ancak

son yıllarda rafinerilerde yoğun bir ısı ekonomisine gidilmiş, ürünlerin ürünlerle

ısıtılıp soğutulmasıyla birim ürün başına harcana su miktarı önemli ölçüde azalmıştır.

1974 yılında tüm Amerikan endüstrisinin tükettiği suyun % 12’sinin tüm Amerikan

endüstrisinin ürettiği artı değerin sadece % 4’ünü üreten rafinerilerce tüketildiği

söylersek bu iş dalındaki su tüketiminin büyüklüğünü daha iyi belirtmiş oluruz.

Ancak rafinerilerde ancak rafinerilerde kullanılan suyun % 80 -90 kadarı soğutma

suyu olarak kullanıldığından sistemde devamlı gri döndürülür, % 10 -20 kadarı dışarı

atılır.

Rafineri atık suyunda ham petrol ve türevleri çözünmüş veya asıltı, emüsyon hallerde

organik ve anorganik maddelerle beraber bulunur. Çok çeşitli nitelikte olan bu atıklar

American Petroleum Institute (API) tarafından meydana geldikleri yerlere ve

işlemler göre sınıflandırılmıştır. Buna göre bir rafinerideki atık su kaynakları başlıca

şunlardır:

1. Ham petrol tankları,

2. Damıtma kuleleri,

3. Parçalama (kraking) bölümleri,

4. Tatlılaştırma, asitle arıtım, nötürleştirme gibi çeşitli bitirme işlemlerinin

yapıldığı bölümler,

5. Gaz temizleme ve geri kazanma, asit geri kazanma bölümleri,

6. Soğutma kulesi, kazan suyu hazırlama bölümü.

Çeşitli su atıkların kaynakları basitleştirilmiş bir akış şeması üzerinde şekil 1’de

gösterilmiştir, bunların içerdikleri kirleticilere göre ayrıntılı sınıflaması çizelge

2’te verilmiştir. Çizelge 3’de ise işlenen her varil petrol başına ne kadar kirletici

oluştuğu gösterilmiştir.

47

Şekil 1: Çeşitli Sıvı Atıkların Kaynaklarının Basitleştirlmiş Bir Rafineri Akış

Şeması Üzerinde Gösterilmesi

Atık suların kaynaklarını kısaca belirttikten sonra bu suları – temizleme açısından

daha uygun olduğu için – bir de karateristik özelliklerine göre sınıflayacak

olursak rafineride beş ana atık su olduğunu görürüz.

Atık Su Kaynağı H2S NH3 Fenoller YağÇözünmüş

KatılarKatıAsıltı BOİ5 KOİ

1. Proses Atıkları                Ham Petrol tuz Ayırma - - x x x - x xAtmosferik Damıtma x x x x - - x xPentan ile Asfalt Ayırma - - - x - - x xAğır Yağ Kükürt Giderme x x - x - - x x

48

Kısmi Yükseltgenme x x - x x - x xFCC Parçalama x x x x - - x xHidrokraking x x - x - - x xHF Alkilleme x - x x - - x xKükürt Geri Kazanma x - - - - - - -2. Rafineri Soğuma Kulesi - - - - x - - -3. Yardımcı Sistemler                Buhar Üretimi - - - - x - - -Elektrik Üretimi - - - - x - - -Kanalizasyon - - - - - x x xYağmur Suyu - - - x - x x xSu Hazırlama Birimi - - - - x x - -Diğer - - - x x x x x

Çizelge 2: Rafineri Atık Su Kaynakları ve İçerdikleri Kirleticiler

KirleticiMiktar (g/varil)

BOİ5 11KOİ 32Katı Asıltılar 4Yağ 4Fenoller 0,5Amonyak 2Sülfürler 2Atık Su 125 litre/varil

Çizelge 3: Tipik Bir Rafineri Atık Suyundaki Kirleticiler

a. Yağlı Sular: Tanklardan, damıtma ve yıkama işlemlerinden gelen sular ve

soğutma suları,

b. Kimyasal Maddeleri İçeren Yağlı Sular: Yağın yanında alkali, asit,

merkaptan, sülfit, fenol ve diğer kimyasal maddeleri içeren sular (parçalama,

hidrojenleme, özütleme ve gaz temizleme tesislerinden gelen sular),

c. İçinde Sadece Kimyasal Maddeler Olan Sular: Kazan suları, kimyasal

madde depolarının temizleme suları vb.,

49

d. Normal Kullanma Suyu: Tuvalet, mutfak vb.,

e. Yağmur Suyu.

Rafinerideki atık suları türlerine ve kaynaklarına göre tanımak atık su temizleme

tesislerinin tasarımı açısından çok önemlidir. Uygun nitelikteki atık suları sadece

birbirleriyle karıştırarak seyreltme, emülsiyonları kırma ve nötrleştirme gibi ön

işlemleri kolay ve masrafsızca yapmak mümkün olduğu gibi birbirleri ile tepkiyip

yeni kirleticiler yapan iki tür atık suyu karıştırıp temizleme işini daha da zorlaştırmak

olasıdır. Örneğin nafta yıkama suyundaki naftenik asitler kostikli sularda sabunlaşıp

köpürme yaparlar; bu sabunların parçalanmaları ise çok zordur.

2.2 TEMİZLEME YÖNTEMLERİ

Yukarıda karakteristik özelliklerine göre sınıflandırılan atık suların temizlenmesi için

kullanılan yöntemler aşağıda kısaca anlatılmıştır:

A. Yağlı Sular

Su ve yağın yoğunluk farkı ile iki evreye ayrılmasından faydalanılarak sudaki yağ

miktarı 10 -30 mg/l’ye kadar mekanik bir ayırma işlemi ile azaltılabilir. Rafinerilerde

iki tür yağ ayırıcı kullanılmaktadır:

1. API Ayırıcısı

2. Shell’in Paralel Plakalı Ayırıcısı

Birincisinde yağ, su üzerinden sıyrılarak toplanır. Daha yeni olan ve daha yüksek

verimle çalışan ikincisinde ise yağ plakalar üzerinde toplanır.

Su ekonomisine iyi bir örnek ağır yağ içeren suların (bitüm ve vakum damıtma

tesislerinden gelen kondensat, yıkama suyu vb.) elektrostatik tuz ayırıcıda ilave su

olarak kullanılabilmesidir. Bu işlem sırasında sudaki yağ da ham petrole geçer,

böylece geri kazanılmış olur. Yağlı sular, kimyasal maddeler içermedikçe bu tür tesis

içi geri döngülere sokulabilir.

Sadece yoğunluk farkı ile daha etkili bir ayırma mümkün olmadığından yağlı sulara

FeSO4, Al2(SO4)3.xH2O gibi pıhtılaştırıcı kimyasal maddeler ilave edilip yağlar bu

maddelerin oluşturduğu çamurun üzerine soğurulup sudan ayrılırlar. Bu arada oluşan

50

çamurun % 5 -10’dan fazla yağ içermemesine dikkat edilirse atık sudaki yağ miktarı

2 mg/l’ye kadar düşürülebilir. Ayrıca pH’ı ayarlanarak -çoğunlukla 7 nin altına-

emülsiyonları da bozmak mümkündür. Oluşan çamur kendi ağırlığı ile dibe çöker,

alttan dışarı alınır. “Accelarator” denilen çöktürücülerde bu tür çöktürme işlemleri

için gerekli kap, havuz vb. gereçlerin boyutları küçültülmüş ve işlem

hızlandırılmıştır.

Ancak kimyasal maddelerle pıhtılaştırma yöntemi son yıllarda yerini biyokimyasal

temizlemeye bırakmakta ya da onunla bütünleştirilmektedir. Atık sulardaki ağır

hidrokarbonların pıhtılaştırılarak sudan ayrılmaları çok zor olduğundan ve bu tür

maddeler sularda yaşayan canlıların en büyük ihtiyacı olan oksijeni tükettiklerinden

rafineri atık sularını alıcı sulara vermeden önce içlerindeki organik maddelerin

parçalanmaları için gerekli oksijen ihtiyacını azaltmak gerekir. Burada kullanılacak

en önemli parametre atık suların biyolojik oksijen ihtiyacıdır (BOİ).

Kanalizasyon sularının etkin çamur yöntemi ile seçici olarak görev yapan bakterileri

kullanarak temizlenmesi için de iyi bir örnek olmuştur. Atık sulardaki oksijen

tüketici maddeler havalandırma ile kısmen yükseltgenebilir. Havalandırma tek ya da

çok basamaklı olarak yapılabilir. Ancak hidrokarbonları parçalayıp tüketen ya da

kolay parçalanabilen parçacıklara bölen, seçici olarak görev yapan bakterilerdir. Bu

mikroorganizmalar başlangıçta rafinerinin kendi atık suyunda amonyak, fosfat gibi

bazı besin maddeleri katılıp uygun pH’ta iyi bir havalandırma sağlanarak aerobik bir

bozunma sonucu 1 – 3 ay gibi bir sürede üretilir. Daha sonra havalandırmalı açık

havuzlarda atık sular bu mikroorganizmalarla temas ettirilir. Ortamdaki

hidrokarbonları parçalayabilecek nitelikte geliştirilmiş olan bu biyo-kütle dışarı

atılması istenmeyen hidrokarbonları yiyerek normal yaşamlarını ve üremelerini

sürdürürler. Biyokimyasal yöntemle atık sularda bulunan oksijen tüketici maddeler

büyük ölçüde azaltılabilir, bir başka deyişle atık suyun BOİ yükü azaltılır.

B. Kimyasal Maddeli ve Yağlı Sular

Bu tür suların miktarı azdır. Bunarlı temizlemek için en iyi yöntem kaynaklarına en

yakın yerde, diğer sulara karışamadan önce biriktirip temizlemektir. Gerekli

51

nötrleştirme yapıldıktan sonra bunlar da diğer yağlı sulara katılırlar. Örneğin

parçalanma biriminden gelen atık sularda yağ ve fenollerin yanında H2S’te vardır, bu

nedenle kötü kokar. Bu su tepsili ya da dolgulu bir kulede baca gazı ile sıyrılabilir ve

içindeki H2S ayrılabilir (Baca gazı meşaleye gider, yakılır). Sıyırma işlemi için hava

ya da buhar da düşünülebilir.

Bazı hallerde atık sulardaki kimyasal maddeleri geri kazanmak ekonomik olabilir.

C. Kimyasal Maddeli Sular

Yağ içermeyen bu tür sular kimyasal madde doldurma, boşaltma, depolama

bölümlerinden gelebilir. Asitli sular kireç kazanlarından geçirilip nötrleştirilebilir.

Alkalilerin nötrleştirilebilmeleri için en uygun asit sülfürik asittir. Tuz miktarı çok

yüksek olmadığı zaman nötrleştirilmiş bu sular doğrudan dışarı atılabilirler. Buhar

kazanlarından atılan sular da bu gruba girerler.

Çeşitli temizleme yöntemlerinden rafinerilerde kullanılanlar çizelge 4 de gösterilerek

verimlilikleri konusunda özet bilgi sunulmuştur. Rafineri ve petrokimya tesislerinin

atık sularını temizlemek için geliştirilen bazı yeni işlemler şunlardır:

1. Ozon/UV İşlemi

Sıcağa dayanıklı, zehirli ve güç yükseltgenebilen alkol, asit yağ asiti gibi kimi

maddelerin daha önce belirtilen yöntemlerle parçalanmaları zor olduğundan atık

sulardaki bu tür maddeler UV ışığın yardımı ile ozon tarafından CO2 ve H2O’ ya

yükseltgenmektedir.

2. Etkin Karbon Süzgeci

Bitümlü kömürden ya da linyitten yapılan etkin karbon iki türlü kullanılmaktadır:

Atık su iri taneli karbonla doldurulmuş bir kuleden geçirilir.

Toz halindeki etkin karbon etkin çamura eklenir. Böylece pıhtılaştırma için

eklenen kimyasal maddelerin miktarı azaltılır.

52

Buraya kadar anlatılanları rafinerideki tüm suların akışı için önerilen bir sistemle

somutlaştıralım. Şekil 2’de bu sistem gösterilmiştir. Bu sistemde ham ve atık suların

beraberce kullanılmaları su ekonomisi açısından öngörülmüştür. Her türlü fiziksel ve

kimyasal su temizleme ve hazırlama işlemleri sonucunda atılan su miktarı önemli

ölçüde azaltılmıştır. Bu şekildekine benzer bir su sistemi kurulduğunda atık suyun

nitelikleri de çizelge 5’te gibi iyileştirilecek ve bu haliyle çevre koruma yasalarına

uygun olacaktır.

Şekil 2: Bir Rafineride Öngörülen Atık Su Temizleme Birimlerinin Diğer Su

Kaynakları ile Bütünleştirilmesi

İşlem BOİ5 KOİ TOK KA Fenol Yağ NH3 SülfürAPI Ayırıcısı 5 - 60 5-30 VY 10-50 60-99 0-50 VY VY

Durultucu30 - 60 20-50 VY 50-80 60-95 0-50 VY VY

Çözünmüş Hava ile Yüzdürme

20 - 70 10-60 VY 50-85 70-85 10-75 VY VY

Süzgeç40 - 70 20-55 VY 75-95 65-90 5-20 VY VY

Yükseltgeme Havuzu40 - 95 30-65 60 20-70 50-90 60-99 0-15 70-100

Sıyırıcı

Sıyırıcı

Damıtma ve hidrojenlematık suları

TuzAyırma

YağAyırma

(Yoğ. Farkı ile)

Biyo-kimyasal

Temizleme

Havalandırma

YağAyırıcı

Koyulaştırma Kurutma ÇamurYakma

Tank Yıkama,Nötürleş., Lab. Ve kazan atık suları

Normal Kullanma

Suyu

Yıkama, emniyet hendeği

ve yağmur suları

Çöktürme Soğutmasuyu

Yağmur Suyu

Sarnıcı

TemizlenmişAtık Su

Kum Filtresi İyonDeğiş.

Yangın sönd.Suyu

Yangın Sönd. Suyu

Nötrleştirme

Ham Su(Nehir, göl, Artezyen)

NaOHSuyu

53

Katı parçalardan

gelen merkaptan ve fenollü atık su

Havalandırmalı Havuz75 - 95 60-85 VY 40-65 70-90 90-99

010-45 95-100

Etkin Çamur80 - 99 50-95 40-90 60-85 80-99 95-99 33-99 97-100

Damlatmalı Süzgeç 60 - 85 30-70 VY 60-85 50-80 70-98 15-90

70-100

Soğuma Kulesi50 - 90 40-90 10-70 50-85 60-75 75-99 60-95 VY

Etkin Karbon70 - 95 70-90 50-80 60-90 75-95

99-100

007-33 VY

Çizelge 4: Rafineride Uygulanan Çeşitli Temizleme İşlemlerinin Kirlilik Azaltma

Verimleri

Açıklama:

1) Her işleme atık suların yollandığı kabul edilmiştir. Yalnız API ayırıcısına

her türlü ham atık yollanabilir.

2) BOİ5 = 5 günlük Biyokimyasal Oksijen İhtiyacı

KOİ = Kimyasal Oksijen İhtiyacı TOK = Toplam Organik Karbon

KY = Katı Asıltı VY = Veri Yok

Ham Atık Su Temizlenmiş Atık SuKirletici kg/gün mg/l kg/gün mg/l

BOİ5 2273 91 118 4,7Toplam Katı Asıltı 873 35 118 4,7KOİ 6364 254 645 25,8Yağ 873 35 23 0,9Fenoller 91 3,6 0,5 0,02Amonyak (N) 318 12,7 144 5,7Kükürtlüler 318 12,7 2 0,08Toplam Kükürtlüler  Değişir Değ.  6 -

Çizelge 5: Ham ve Temizlenmiş Rafineri Atık Suyun Özellikleri

1. Atık Su Akış Hızı: 1,5x103 ton/ gün

2. Veriler günde 200.000 varil işleyen parçalama türü rafineri için ABD – EPA

tarafından kabul edilen ortalama değerlerdir.

54

EK – IIÇED RAPORU

BAKANLIK RAPORUN FORMATA UYGUNLUĞUNU İNCELER (3 İŞ GÜNÜ)

PROJE TANITIM DOSYASI HAZIRLANIR BAKANLIĞA SUNULUR

BAKANLIK UYGUNLUK YÖNÜNDEN İNCELER

10 İŞ GÜNÜBİLGİLENDİRME TOPLANTISI YAPILIR

HALKIN KATILIM TOPLANTISI YAPILIR

BAKANLIK RAPORUN FORMATA UYGUNLUĞUNU İNCELER – 7 İŞ GÜNÜ

İDK ÜYELERİNCE İNCELEME VE DEĞERLENDİRME YAPILIR – 30 İŞ

GÜNÜNİHAİ ÇED RAPORU BAKANLIĞA

SUNULUR30 İŞ GÜNÜ

ÇED OLUMLU KARARI

ÇED OLUMSUZ KARARI

5 YIL İÇERİSİNDE YATIRIMA

BAŞLANMALIDIR

YATIRIMYAPILAMAZ

BAKANLIKÇA KARAR VERİLMESİ10 İŞ GÜNÜ

BAKANLIKÇA İDK KOMİSYONU KURULUR

İDK TARAFINDAN OLUŞTURULAN FORMAT

YATIRIMCIYA VERİLİR – 30 İŞ GÜNÜ

ÇEVRESEL ETKİ DEĞERLENDİRMESİ YÖNETMELİĞİ AKIM ŞEMASIÇED PROSEDÜRÜ ÇED PROSEDÜRÜ 16.12.2003 TARİHLİ YÖNETMELİK ( 38 İŞ GÜNÜ) 06.06.2002 TARİHLİ YÖNETMELİK

( 117 İŞ GÜNÜ)

PROJE TANITIM DOSYASI HAZIRLANIR BAKANLIĞA SUNULUR

  BAKANLIK PROJE TANITIM DOSYASINI İNCELER VE İDK KURULUR ( 3 İŞ GÜNÜ)

HALKIN KATILIMI VE FORMAT VERİLMESİ ( 12 İŞ GÜNÜ)

BAKANLIKÇA ÇED OLUMLU/OLUMSUZ KARARI VERİLİR

( 5 İŞ GÜNÜ)

5 YIL İÇERİSİNDE YATIRIMA BAŞLANMALIDIR

NİHAİ ÇED RAPORU BAKANLIĞA SUNULUR ( 5 İŞ GÜNÜ)

KOMİSYON ÜYELERİNCE İNCELEME VEDEĞERLENDİRME YAPILIR

( 10 İŞ GÜNÜ)

YATIRIMYAPILAMAZ

ÇED RAPORUNUN BAKANLIĞA SUNULMASI (MAX. BİR YIL İÇERİSİNDE)

55

ÇEVRESEL ETKİ DEĞERLENDİRMESİ YÖNETMELİĞİ AKIM ŞEMASI EK II LİSTESİ ÇED ÖN ARAŞTIRMASI PROSEDÜRÜ 16.12.2003 TARİHLİ YÖNETMELİK ( 25 İŞ GÜNÜ) 06.06.2002 TARİHLİ YÖNETMELİK ( 75

İŞ GÜNÜ)

ÇED ÖN ARAŞTIRMA RAPORU HAZIRLANIREK IV

RAPOR VALİLİĞE SUNULUR

VALİLİK UYGUNLUK YÖNÜNDEN İNCELER10 İŞ GÜNÜ

HALKIN BİLGİLENDİRİLMESİ YAPILIR20 İŞ GÜNÜ

ÇED GEREKLİDİR

KARARI

ÇED GEREKLİ DEĞİLDİR KARARI

RAPORUN DEĞERLENDİRİLMESİ 45 İŞ GÜNÜ

PROJE TANITIM DOSYASI EK IV ‘E GÖRE HAZIRLANIR

PROJE TANITIM DOSYASI BAKANLIĞA SUNULUR, BAKANLIK UYGUNLUKYÖNÜNDEN İNCELER ( 5 İŞ GÜNÜ)

ÇED PROSEDÜRÜ UYGULANIR

ÇED GEREKLİ DEĞİLDİR KARARI

PROJE TANITIM DOSYASININ DEĞERLENDİRİLMESİ (15 İŞ GÜNÜ)

BAKANLIĞIN KARAR VERMESİ (5 İŞ GÜNÜ)

ÇED GEREKLİDİR

KARARI

56