Ortaçağ Anadolu Ticaret Yolları

Mula Stk Koman niversitesi Sosyal Bilimler Enstits Dergisi, Say 33, 2014 Gz, 15-40

15

Ortaa Anadolu Ticaret Yollar

Yrd. Do. Dr.Adnan ESKKURT stanbul Medeniyet niversitesi, Edebiyat Fakltesi,

Tarih Blm

[email protected]

zet Anadolu yarmadasn kat eden ticaret yollarnn geliimi Ortaa genelinde devam etmitir. Bu durum, ticaret ve vergi gelirlerinin srekliliini garantileme arzusundaki siyasal iktidarlarn istikrara nem vermelerinin bir sonucudur. mknlarn muhafaza etmek iin de sk sk asker seferler tertip etmilerdir. Ekseriyeti uzak lkelerle irtibatl, gelimi ve detayl gzerghlarn meydana gelii arlkla bu artlar altnda mmkn olmutur.

Anahtar Kelimeler: Ortaa, Anadolu, Yollar, Ticaret

Middle Ages Anatolia Trade Routes

Abstract

The development of the trade roads passing through Anatolian Peninsula continued

throughout the Middle Ages. This was a result of the stability considered important by

the political powers aiming to guarantee the continuity of the trade and tax revenues.

They also arranged military expeditions over and over again to protect their

opportunities. The occurrence of the developed and detailed routes, the majority of

which were connected with distant countries, had been possible mainly under these

conditions.

Keywords: Middle Ages, Anatolia, Roads, Trade

Dhilinde pek yolunun yarmada gzerghnn da yer ald Anadolu ticaret yollar, Dou Roma dneminden itibaren birbirini izleyen siyas, ekonomik ve asker gelimelerin tesirinde kalmtr. Bu durum hkmet merkezleri ile yakn ve uzak evrelerinde sarsntya sebep olduu gibi, aada dnemler halinde mzakere edilen gzerghlar boyunca hareketlilii kstlayan etki ve deiimlere yol amtr. Seluklu idarecileri ise aldklar tedbirlerle (yabanc devletlerle siyas anlamalar yapmak, yollarn gvenliini salamak, ribat ve kervansaray inas vb.) durumu lehlerine evirmeye uramlar, ksmen de baarl olmulardr.

Ortaa genelinde uzakdoudan gelen ipekle baharatn ticaretinden salanan yksek kazan tarih srete daima nem arz etmi, anlamazlk ve


16

savalar faaliyetleri etkilese de seyahat edenlerin desteklenmesi ve korunmasna dikkat edilmitir (zgi, 1984: 91-96). Yolun ilerlii srekli nemsenen bir konu olmu, ancak Dou Roma dneminde yaanan istikrarsz ve buhranl yllarda aksamalar yaanmtr. Bununla birlikte Anadolu yarmadasndaki kesimi Seluklu idarecilerinin denetiminde hayli gelimitir. inden (Changan) talyaya (Roma) kadar uzanan pek yolunun en nemli takas noktas, Kagar ehriydi. Buradan sonra ticaret kervnlarnn izledii yol kuzey ve gneye doru iki kola ayrlrd (bn Fadln, 1985: 21-84; Lombard, 1983: 50; Prienne, 1983: 25-26; Grn, 1984: 239, 241, 247; Kurat, 1987: 14; Miftakov, 2002: 414; Demir, 2002: 15-24; Kele, 2002: 25-38; Usta, 2007: 223).

Kuzey ticaret yolu, VII. yzylda Afgan vadilerini ap Hazar Hakanl (bakenti Etil) ve dil Bulgar Devleti (bakenti Bulgar) arazilerine ulard. til/Volga nehrinin deltas boyunda, Hazar denizinin kuzeybat ucunda kuruluydu. Rus aratrmaclara (Astrahan Devlet niversitesinden Dmitri Vasilyev vb.) gre deltann Samosdelskoye mevkiinde Samosdelka () ky yanndayd. Kentin daha ge ina olunan ve ticaret merkezi durumundaki dkknlar ile hamamlarn yer ald dou kesimine Sargin (Sar ehir) deniyordu. Kaann ve askerlerinin oturduu bat kesimi ise, Han-Balk (Han kenti) olarak anlmaktayd. Her iki kesim de surlarla evriliydi. Aralarndaki ada gibi alanda da saraylar yer alrd. Kozmopolit bir ticari merkez olarak gelien ehirde bamsz yarg kurumlar bulunmaktayd. 250 yla yakn Hazarlarn elinde kalan kalan ehir, 965te arkeli ele geiren Kiev (Batu, Orta Dinyeperin sa kysnda kuruluydu) knezi I. Svyatoslav komutasndaki Rus ordularnca yakld ve yok edildi. Yerine daha sonra gnmzdeki Astrahan Oblastna bal olan Astrahan ehri kuruldu (Artamonov, 2004: 395-396).

Bulgar ehri ise, dil nehriyle Kama nehrinin birletii yerin 30 km. aasnda ve bugnk Kazan ehrinin 130 km. gneyinde kuruluydu. Harabelerinin yaknnda bugn Bulgar (Bolgary) adl bir ky vardr. 1233 ve 1236da Moollarn tahribatna urayan bu ehri, 1361de Altnordu han Bulat Timur igal etmitir. 1431de Rus knezi Teodor Pestriynin eline gemitir. 1781de Spassk, 1926-1935te Spassk Tatarski ve 1935-1991 arasnda Kuybiev (Kulbyschew) adlarn tamtr. 1991de yeniden Bulgar ad verilmitir.

Buradan dil nehrini (Til, Atil, Volga) takiple kuzeye kp, bir kolu olman (Kama nehri) boyundan Urallar sahasna ynelirdi. Dier kol ise, dilin yukar rlarndaki kk rmaklar vastasyla; lmen gl, Volhov nehri, Ladoga gl, Neva ehri (Leningrad) ve Fin krfeziyle skandinavya memleketlerine devam ederdi. z nehri ve lmen gl zerinden Fin krfezi ve sve kadar ulaan gzergh, sonralar Ruslarn yararlanp glendii bir koldur.


17

Kuzey ticaret yolunun Bulgar-Hazar rekabeti sebebiyle aksad X. yzylda, Horus yolu denilen daha ksa ve normalde pek tercih edilmeyen bir gzergh kullanlmtr. Tekneyle dil nehrinin geilmesiyle balar, Hazar hakimiyetindeki gney Kafkasya zerinden Badata ya da Taberistanla Reye ulama imkn verirdi. Bu tehlikeli gzergh kullananlar, nce Hazar bakenti Etilden Bulgar ehrine gider, oradan kayklarla Arbuga (Syzran) ehrine inerlerdi. Mteakiben gnmzde Putivl ad ile bilinip Kurskun 100 mil bat gneybatsnda ve Desnann bir kolu olan Seim akarsuyu boyunda olan Horus zerinden geen karayoluyla gneye ynelir (Raza, 1990: 1505), Karadeniz kysn izleyerek Reye ya da Anadolu zerinden Badata ularlard. Mesel, 921 ylnda slmiyeti kabul eden dil Bulgar Devleti hkmdr Alm Yaltavar Han (Almu b. Abdullah Clk) ve halkna Abbasi Halifesi tarafndan bir heyet gnderilmitir (Miftakov, 2002: 741-754). Han, Cafer b. Abdullah adn alm, dahilinde bn Fadlnn bulunduu heyet yeleri de pek yolunun bu gzerghn kullanarak Badata dnmlerdir.

Anadoludan geen gney ticaret yolu ise, Karakurum dalarn aarak Harizm ve ran zerinden Badata, oradan da Anadolu yarmadasna ulam imkn verirdi. Buradan deniz yoluyla veya Trakya zerinden Avrupa ilerine gidilirdi. Marco Polo, ine bu gzerghtan ulamtr. Yolun yarmadada gzerghnda, kuzeyde; Erzurum, Trabzon, Gmhane, Sivas, Tokat, Amasya, Kastamonu, Sakarya, zmit ve gneyde; Mardin (Margdis, Mardes), Diyarbakr, Adyaman (Perre), Malatya, Kahramanmara (Marasin), Kayseri, Nevehir, Konya, Isparta, Antalya ve Denizli gibi gelimi ehir merkezleri vard (Umar, 1993: 546-548, 656). Dou Roma dneminde ve Anadolu ilerine doru Seluklu ilerleyiinin balad sralarda bunlardan Gmhanedeki mevcut yerleim, bugnk ehrin kuzeybatsndayd ve Canca kalesi olarak bilinirdi (Yurtta, 2008: 185-195).

I- Dou Roma dneminde Anadolu yollar

Dou Roma-Sasani mcadelelerinin iddetlendii dnemde (II. Iustinos 565-578, Tiberios Konstantinos 578-582, Mavrikios 582-602 ve Herakleios 610-

641) Anadoludan Asya ilerine uzanan yollarda ulam gleirken, ticar faaliyetler; Hindistan Kzldeniz Msr (skenderiye) ve stanbul hattnda younlamaya balamtr. Ayn tesirlerin etkisiyle Anadolu yarmadas zerinde kuzeybat-gneydou ynl bir gzergh gelimi ve Glek ile Belen (Nur dalarnda 740 m. ykseklikte Kc kynden sonradr) geitleri nem kazanmtr (Vasiliev, 1943: 206-210; Ostrogorsky, 1991: 68-69, 73, 78-79, 88-89, 93-97; Johnston, 1999: 1-44; Baykara, 1988: 16). Lakin, dou-bat dorultulu yol sistemi ilerliini tamamen yitirmemitir. Zira, doal oluklarla depresyonlar zerinde ulam alla geldii gibi devam ediyordu.


18

Mslman Arap aknlarnn iddetlendii dnemde Badat-Malatya-Sivas-Trabzon hatt en hareketli ticaret yoluydu. Ayrca, Orta Asya ticaret yollar yeniden ilerlik kazanmt ve Erzurumla Azerbaycan zerinden dou lkeleriyle ticaret sryordu. Bu durum, uzun sredir devam eden Asya pek yolu hakimiyet mcadelesinin sonucuydu ve VI. yzylda Gktrk Devletinin kuruluuyla sona ermiti (zgi, 1984: 94; Bedirhan, 1999: 255-256).

Ramsay, Dou Roma dneminde gelien ve umumiyetle ticar amala kullanlan yollara ait nemli bilgiler vermitir (Ramsay, 1960: 216-243, 256, 263-268, 270, 280-283, 299-305, 395-403). Yeni almalarla bunlar hakkndaki malumat artm ve harita zerinde ilenmeleri nispeten kolaylamtr.

1- Haclar yolu

Dioclatiann 284 ylnda zmiti merkez semesiyle gelimi, nispeten kestirme bir yoldur. stanbulun Dou Roma merkezi olmasndan sonra zellikle ticaret amacyla kullanlan bu yolu sonralar Kudse giden Hristiyan haclar da kullanmtr. VI. yzyla kadar nemini koruyan gzerghta, bazlar Konstantinos dnemine ait, mil talar bulunmutur. Asker yolun getii blgelerin byk lde Seluklu hakimiyetine girdii XI. yzyl sonlarndan itibaren yeniden rabet kazanmtr. Ankara, Yozgat, Kayseri ve daha douya seyahat etmek isteyenlerin kullandklar bu gzergh, yer yer dalk bir havaliyi izlemekteydi.

stanbuldan hareketle yolu kullananlar Asya tarafnda getikten sonra ilk olarak; Kadky (Kalkhedon, Khalkedon), Nasses (Nassete, Narses\ihtimal Bostanc), Pendik (Pandikia, Panticio, Pantikhion), Tuzla (Pontamos), Gebze (Dakibyza), Brunca/Brunga (Burunca/Yarmca mevkii, Krfez) ve zmitten geerlerdi.

Dileyenler, Gebze civar Dil iskelesi mevkiinde bulunan yerlemeden (Libyssa, Kartacal Annibalin ld yer. ztre, 1969: 15, 68, 170-176) tekneyle Hersek burnu (zmit krfezi gney ucundaki dil biimli yarmada) civarnda ya da yaknlarnda bulunan bir liman kentine (ihtimal Prainetos\Karamrsel) geer, buradan znike (Antigonia, Nikaia, Askania) ularlard. Veyahut, zmit sonras Egribolum (Hiribolum ?), Eribulo (Libum, Liba, Libo\ihtimal Karamrsel dolaylarnda Senaiye ky yaknnda), Liada (ihtimal Saral ky yaknnda) yerlemeleri geilerek karayoluyla znike varlrd. znikten hareketle hac yolculuuna devam edenler Schinaeden (Schine, Schene\ihtimal Karadin mevkii, Gaziler ky gneyi) geer, Sakarya nehrini geince zmit zerinden gelen ana kola katlrlard. Sonra; Midus (?), Chogea (Chogeae, Chogia\ihtimal Medetli ky yakn), Thatesus (?) yerlemelerini aarlard.


19

zmit zerinden yola devam edenler ise; Protunica (Protoniaca, znik-Nallhan arasnda Geyve dolaylarnda olmal ?) ve Artemis (?) yerlemelerini izler, znik tarafndan gelen yolla birleen gzergh izlemeye devam ederlerdi. Sonra; Tataion (Tottaion\Arcaklar ky, Glpazar-Bilecik), Dablai (Dable, Doble, Dablis\ayky, nhisar-Bilecik), Cerate (?), Nallhan kuzeybat yaknnda bulunan Dadastana (Dadartanum, Dadastanum\slamalan kynn 3 km. batsnda, Nallhan-Ankara), Milia (ihtimal Eymir mevkiinde Nallhanda) ve Alada ay (Hieros, Siberis) ile gnmzde harabelerinin byk ksm Saryar baraj altnda kalm olan Basileion (Gordou Kome, uliopolis, Basileon\nekropol Glehri mevkii-ayrhan. Walker, 2003: 102-103) yerleimleri geilirdi. htimal Evliya elebinin szn ettii Sarlar ky de burasdr ve sonralar ayrhan ky ismini almtr (Bozkurt, 2012: 266). Kirmir ayn (Kimir/Sakaryann bat ynnde akmak zere keskin bir dirsek yapmasndan az nce ona katlan kolu) geilmesini mteakip, Sykeon ky (Kiliseler mevkii, Tahirler kynn 2 km. kuzeyi-Beypazar. Walker, 2003: 103; Brown, 1998: 239-243; http://www.envanter.gov.tr/sit/index/detay/38052) ve

Laganeia (Lagania, Anastasiopolis\Dikmen-Beypazar) boyunca yola devam edilirdi. Yol cetvellerinde ad geen Petobrogon (Petobriga ?) yerlemesi de Beypazar civarnda olmaldr. Yol sonra Minizos (Sarkaya mevkii, aabey mahallesi, aa beldesi Gdl. http://www.beypazarihaber24.com/caga-beldesinde-kazilarda-bir-kayip-kent-daha-bulundu/; Anderson, 1899: 62)

kasabas ile Prasmona (ihtimal lhany civar) urar ve ardndan Ankara ncesi son konak yeri mstahkem yerleime (Manegordo, Manegordos\Karalar-Kazan. Anderson, 1978: 65) varlrd. Nihayet, Grindos-Crentius (Erendi/mrendi ky, Kazan-Yenimahalle) adl bir kasaba ky aras yerleme ve mevkii hususunda farkl grler bulunan Cenaxis palus (Cenaxem palidem) zerinden Ankaraya ulalrd. lk gre gre buras, Hadrian dnemine ait bir mil ta bulunan Emir Yamann (Aya-Ankara yolu kuzeyinde Eryamann batsnda) kuzeybat yaknnda yazlar kuruyan, Kebir gl olmaldr (Anderson, 1978: 65). Dier gre gre Etimesgut yaknnda, Atatrk Orman iftlii kuzeybatsnda ve Yenimahallenin batsndaki Macun iftliktedir (French, 1981: 31). Sonra Mogan gl dousundan ilerlenip; Delemna (Delemnia, Dilimnia\Glba yaknlar), Gorbeus-Akarbous (Beynam ky, Karaali-Bl), Rosolodiaco (Rosologia ?), Aliassos (?) Aspona (Tuz gl kuzeyindeki Aladan kuzey etei, edithy/Sarhyk yakn), Galea (Bykbyk yakn, Bala) Andrapa (Keles Hyk, Glhyk kuzeybatsnda) ve Kzlrmak boyundaki Parnassos yerlemeleri (Parlasan/Deirmenyolu ky, ereflikohisar) alr, Iogola (Ozzola, Ozizala\zengilik ky, ereflikohisar), Nitalis (Yukar Kabakulak/Pnarba, Ortaky) ve Argustana (Argoustana\Nurgz/Yeniyuva ky-Aksaray) zerinden Arkhelaise (Colonia Archelais\Aksaray) ulalrd.


20

Sonra; Momoasson (Mammasun, Mummoasum\imdi Mamasun baraj altnda. Umar, 1993: 540), Anathiango (Anachiango, Nazianzus, Nadiandos, Naziandos,

Nazianzos\Nenezigz, Glaa yaknlarnda. Konyal, 1974: 147), Chusa (ihtimal Yazkyde), Sasima (Hassa ky/Hasanky, Nide. Umar, 1993: 712), Andabalis (Andavilis\Andaval/Akta, Nide. Umar, 1993: 68), Tyana (Thyana\Kilisehisar, Kenizehisar, ftiyan, Kzhisar/Kemerhisar. Korkmaz, 2004: 97-134), Faustinopolis (Bamak ky dou bitiiinde. Umar, 1993: 265-266), Cna (Cona\merli ky bat yaknnda), Opodandum (Podandos, Paduando\Pozantnn 1.5 km. kadar kuzeyinde), Kilikiai Pylai (Pyl, Pilas\Kilikya kaplar, Glek boaz), Mopsou Krene (Mansucrine, Mopsucrene\Glek boaz gneyinde bir pnar yeri, 361 ylnda Konstantinosun ld yer, ihtimal Mizra oluu/Mezar oluk/Gzeloluk mevkii-amalan ky. Umar, 1993: 580), Tarsos (Tarsus), Pargais (Pargas\Gkeler ky, Seyhan-Adana), Adana, Mansista (Malmistra, Mampsista, Mopsu Estia\Mansis,

Missis/Yakapnar, Yreir-Adana. Umar, 1993: 545), Tardequeia (Kurtkula, Ceyhan-Adana), Kastabala (Catavolum, Castabala, Hierapolis, Petrum

kalesi\Kesmeburun ky yakn, Osmaniye. Umar, 1993: 401-402), Baiai (Bale, Bai, Baias\Payas, Drtyol-Hatay. Umar, 1993: 147-148), Alexandreia (Alexandria Scabiosa, Alexandretta\skenderun), Pictanus (Beilan, Platanus, Platanoi\Beylan/Belen), Bagras (Pagrius, Pagr, Begras, Pagrios\tenay ky yakn, Belen-Hatay), Antiokheia (Antiochia, Antioch, Antakia, Anchiotia\Antakya) geilirdi.

Parnassos sonrasnda, Nysa (Nyssa\Harbendeli/Harmandal kynn 1 km. kuzeyinde Bykkale ve Kkkale tepelerde, Ortaky-Aksaray) ile Nevehir (Soanda, Soandos) zerinden de Kayseriye varlrd (Silvas, 2007: 29; Mateo-Seco ve Maspero, 2010: 535; Anonim, 1887: 11-14).

2- Posta yolu

Dou Romann yarmada hakimiyetinin Seluklu Trkleri lehine ve kabaca Bat Anadoluyla snrland XI. yzyldan itibaren arlkla kullanlmaya balanmtr. zellikle Konyann Seluklu merkezi olmasndan sonra nemi artmtr. Mesel 1030 ylndaki Suriye seferinde Romanus Akehirden gemi, ayrca Konrad idaresindeki III. Hal seferine katlan birlikler bu yolu tercih etmitir.

Gzergh izleyenler stanbuldan gneye inerek; Osmaneli (Malagina, Mela, Melagena, Melagina, Melangina. Bir gre gre Metabole/Akhisar kalesinin bulunduu Pamukova Paalar kydr. Foss, 1990: 161-183), Eskiehir, Bolvadin (Polybotos), Akehir ve Konyaya urar, Glek boaz veya Toros dalarndaki belenlerin birinden Kilikiaya ularlard. Dou vilyetlerine ilerleyenler ise, yer yer asker yolu takip ederlerdi.


21

3- Kestirme yol

Tek bana ya da kk bir kafileyle seyahat edenlerin tercih ettikleri kolay ve kestirme bir gzerght. stanbul sonras Osmaneline kadar Haclar ve Posta yolu ile ayn gzergh izlerdi. Sonrasnda Eskiehir, Amorion ve Kilikya geidi etaplarndan mteekkildi. Amoriondan sonra; Yorgan Ldik ile Konya zerinden veya Aksaray, ya da Hasanda batsndaki ovalardan geerek Kemerhisara (Tyana) doru gidilirdi. Dou Romann Ikonoklast buhranlarn yaad dnemde (711-843) Mslman Araplar Glek boazna girdiklerinde yol zerindeki yksek yerlerde ateler yaklarak haber verilirdi. Ancak gzerghta su imkn az olduundan, kalabalk ordularn geiine elverili deildi. Gzergh zerinde yerlemelerin seyrek olmas nedeniyle yannda rehber olmayanlarn kaybolma tehlikesi vard. Nitekim, Kudse giden Hristiyan haclarn bunu pek fazla kullanmam olmalar muhtemelen bu sebepten trdr.

4- znik-Konya yolu

Konya ehrinin Trkiye Seluklu Devleti bakenti olmas sonras nem kazanan bir dier yoldur. Gzergh kullananlar; znik, negl (Linoe), Ktahya (Kotiaeion, Kotyaeion\Germiyan/Kutahiya) ve Afyonkarahisar kalesi (Akroenos,

Akranos) etaplaryla Konyaya ularlard. Manuel Komnenos, 1176 ncesinde Konya zerine yapt sefer srasnda kullanmtr.

II- Trkiye Seluklu Devleti dneminde Anadolu yollar

Seluklu hakimiyeti, Anadolu tarihinde nemli bir dnm noktasdr. Yarmada Trk nfusun isknna sahne olurken, Trk-slm sentezinin biimlendirdii medeniyet anlay da kalc bir tesir meydana getirmitir. lkenin kalknmas ve insanlarn refahna ynelik politikalarn izlendii, bilimin deer bulduu, ayrca trl imr hareketlerinin grld bu yeni dnemde, ulam ve ulamla alakal faaliyetler de gelime gstermitir.

Gnlk yaama hakim Roma anlaynn (hukuk, ticaret vd. alanlarda) tedricen ortadan kalkt bu dnemde, topografik artlarn elverdii lde gelimi yarmada yol gzerghlar umumiyetle ana hatlarn korumutur. Doal ortamn sunduu coraf potansiyelden en iyi ekilde yararlanabilmek iin de imr hareketlerine hz verilmitir. Mesel, seyahat edenlerin konaklama ve korunma ihtiyalar iin saysz ticar ve asker yap (ribat, han, kervnsaray, derbent) ina edilmitir. Bunlardan yaklak 144 adedi gnmzde bilinmektedir (zergin, 1959: 10; zergin, 1965: 141-170; Mirolu, 1997: 245).

Siyas ve asker gelimelerin ulam etkiledii dnemlerde (Dou Roma, Hal ve Mool saldrlar srasnda) faaliyetler farkl istikametlerde (Dou-Bat, Kuzey-Gney ve Gneydou-stanbul) younlamtr. Zira, yarmadann dou ve gneyindeki kentlerle (Tebriz, Musul, Badat, Halep) Karadeniz ve Akdeniz


22

sahillerindeki ehir ve limanlar (Trabzon, Samsun, Sinop, Foa, zmir, Ayasulug, Antalya, Aliye, Ayas) yannda, stanbul gibi kuzeybatdaki nemli ticaret merkezlerine ulamann gletii dnemler yaanmtr (Krpk, 2012: 173-200).

1- Hal seferleri sonras gelimeler

1071 ylndan ksa sre sonra Marmara kylarna kadar ulaan Trk ilerleyii ve Trkiye Seluklu Devletinin kuruluu, Dou Roma idrecilerinin aresizce Hristiyan (Katolik) Bat dnyasndan yardm talebinde bulunmak zorunda brakm ve akabinde balayan Hal seferlerini desteklemeye mecbur olmulardr. Gelimeler beklentileri dorultusunda snrlarna ynelik Trk hareketliliini yavalatm, ancak uzun vadeli sonular ummadklar kadar ar olmutur (Anna Comnena, 1996: 198; Pryor, 2004: 119; Turan, 1993: 84; Erdem, 2002: 184) .

Beklenenden kuvvetli Trk direnii nedeniyle Dou Romann arazi kazanmlar fazla olmad gibi, Hallarn eline geen kentlerle stanbul arasnda ulam ba kurulamamtr (Runciman, 1992: 25). Dou Akdenizde tesirli olan Hal ablukas ise, Anadolu zerinden yaplan uluslararas ticareti yeniden nemli hale getirmitir (Yuval, 1990: 233-234; Ostrogorsky, 1991: 51-52). Aliye ve Antalya limanlarnn nem kazanmas bu durumun bir sonucudur. stelik, takip eden dnemde Karadeniz liman ehirlerinin Seluklular tarafndan fethiyle Trabzon-stanbul arasndaki Dou Roma deniz ticareti de sekteye uramtr. Uzakdou ticaretinin Karadenizin kuzeyine kaymasyla stnln talyan ehir devletlerine kaptran Dou Roma, bunun sonucunda nemli ekonomik kayplar yaamtr.

te yandan, seferler Hristiyan Bat dnyasna Dou Akdenizde imtiyazl koloniler kurma frsat vermitir. Mslmanlarn Avrupa ktasndaki ticaret kolonileri ise, byk lde ortadan kalkmtr. Mesel, Sicilya krallarndan Staufen ile Angevin dnemlerinde yaklak 70 yl Mslmanlarn yaad talyann gneyindeki Lucera buna bir rnektir. Akrn 1291 ylnda Memlklar tarafndan fethi zerine, Papa VIII. Bonifacen memnuniyeti iin Anjou hkmdar II. Charles buradaki ticaret kolonisini 1300 ylnda yok etmitir (Taylor, 2003: 173-209; Housley, 2007: 189-208).

Trkiye Seluklu Devletinin Myriokephalon zaferiyle (1176) yarmadadaki Trk egemenlii perinlenmi ve ilk iki Hal seferinin Anadoludaki tesirlerini dzelten yeni bir huzur ve refah dnemi balamtr. Seluklularn yarmada yol gzerghlarn byk lde denetimlerine almalar, bunun bir dier sebebidir. Rkneddin Sleymanah b. Kl Arslann Tokat meliki olduu dnemde (1188-1192) Samsun ve zzd-din Keykavus b. Gyasd-din Keyhsrevin saltanatnda Sinop fethedilmi (1214), Sodak liman (Sudak-Krm) zerinden


23

yaplan deniz ticaretinde sz sahibi olunmutur. Sodak ise, Sultan Alaeddin Keykubatn Kastamonu u beyi Hsameddin obann komuta ettii bir seferde (1227) fethedilmitir. Ayn yl, Trabzondaki Komnenoslarn saldrd; Sinop, Samsun ve nye arasndaki Karadeniz kylarnn elden kmas Sultann gayretiyle nlenmitir. Akdeniz kylarndaki gelimelere gelince: 1207de Antalya, 1223te Aliye ve Alra kalesi fethedilmitir (bn Bb, 2007: 37, 50-54, 78-81, 98-105; bnl-Esr, 1987: 209; Gregory Abl-Farac, 1987: I, 488, 497; Alptekin, 1992: 268-269, 275-276, 284, 288-289; Turan, 1993: 302, 330,

357). Alanya ili Manavgat ilesi Okurcalar beldesindeki akallar ky yaknndaki Alra kalesi (han), Aliyeden sahil boyunca kuzeybatya uzanan, ancak Manavgata varmadan kuzeydouya dnp Aksekiye ulaarak Toroslar aan ve Konyaya ulamay salayan tarihsel yol zerinde Aliye-Manavgat arasnda orta yerdedir. Aliye sonrasnda ilk konaklama yeridir. Alanya-Manavgat snrn oluturan Alra aynn denizden 9 km. kuzeyinde ve Alra kalesine 800 metre uzakta bir dzlkte ve Alra ay kysnda ina edilmitir. Alanyaya yaklak 35 km. uzakta olan Alra han, zergin gre Antalya-Alanya yolunda, Antalyadan 105 km. mesafede Alra ay sol kenarnda Okurcalar yaknndadr. Kitbesine gre han, Sultan I. Aleddin Keykubad tarafndan yaptrlm ve 629/1232 ylnda tamamlanmtr. Gnmzde haraptr (zergin, 1965: 144-145; Umar, 1993: 46 http: // www. manavgat.

bel.tr/eng/createpage.php?pid=51.).

Baz nemli hamleler de Trkiye Seluklu Devletini mal bakmdan glendirmitir. Mesel, Aliyenin fethinde kullanlan ve deniz ticaretini gvence altna alan bir donanma tesis edilirken, Kbrs ve Venedikle ticar anlamalar yaplm, yabanclardan % 3 gibi dk oranda vergi alnmaya balanmtr (Smer, 1985: 2; Kymen, 1992: 17; Alptekin, 1992: 275; Akda, 1995: 346-350; Cahen, 1984: 160-172; Heyd, 1975: 611-612; Turan, 1988: 109-

143; Sevin, 1980: 80-81; Delilba, 1987: 483-484; Ekinci, 2005: 104-105; Koca, 2002: 344; avudere, 2009: 53-75). Bu konudaki kararlln bir iareti de 1216da Antalya ve 1266da Sinopun istirdaddr (bn Bb, 2007: 49-50; Turan, 1988: 103, 158; Tevhid, 1341: 165-176; Alptekin, 1992: 277, 327). Yine,

menziller arasnda (30-35 km. aralkla) korunakl ve ilevsel kervnsaraylar in edilirken, ticaret kervnlarna da askerlerin elik etmesi kararlatrlmtr. Karada ve denizde felkete maruz kalp mallarn kaybedilmesi de sk yaanan bir durum olduundan, devlet hazinesinden tazminat vaad edilerek, ticaretle uraanlara cesaret verilmitir (Turan, 1946: 473-474; zergin, 1959: 8-9; zergin, 1965: 141-170; Ersoy, 1996: 2-3). Nihayet bu tedbirler ksa zamanda sonu vermitir. Mesel, Halep-Kayseri kervn yolu yeniden canlanm, am (Dmak), Halep ve skenderiye ile gl ticar balar kurulmutur (Uzunarl, 1988: 254; Heyd, 1975: 671).


24

2- Mool istilsnn tesirleri ve gelimeler

II. Gyseddin Keyhsrevin saltanatnda, airet isyanlar ve Harezmliler meselesi yznden asayiin bozulmasyla ticaret hayat olumsuz etkilenmitir. Mool istilsnn ar koullar da devreye girince Anadolu halk fakirlemi, Trabzon liman zerinden yaplan ve Dou Romann yararland ticaret canlanmtr. Moollar gerek Trabzon zerinden yaplan, gerekse de Uzakdoudan gelen ticaret yollarna hkim olana kadar durum deimemitir (Glay, 2000: 36, 42-43). Mesel 1320 tarihinde lhanl Eb Said Bahadr Hann Venedikle anlama yapmas, Moollarn ticarete verdikleri nemin ykseldiine bir rnektir (Turan, 1971: 74).

Mool istilsyla balayan ekonomik gerileme Trkiye Seluklu Devleti otoritesini zayflatnca; Bat Anadolu ve u blgelerde (Mula, Birgi, Manisa, Ktahya, St-Domani, Kastamonu vd.), ayrca; Konya, Krehirle (ustinianopolis, Mokissos) Erzurum evrelerinde toplanan kalabalk Trkmen kitleleri araya girmilerdir. Anadoludaki Mool otoritesini temsil eden Eretna Beyin lm (1352) aradklar frsat vermitir (Smer, 1992: 39). Moollarn anlamazla dmeleri, Trkmenler iin bir frsat olmu ve boy liderleri nderliinde tekiltlanp Trk beyliklerini kurmulardr.

Anlayyla Trk nfus arasnda birlik ve beraberlii glendiren Ahi tekiltnn dnem gelimelerinde tesiri vard. Zira siyas birlikten yoksun yarmada zerinden Trk-slm lkeleri ve ayrca deniz ticaretinde nde gelen Hristiyan hkmdarlklaryla (Dou Roma, Venedik, Ceneviz, Floransa, Napoli, Anju vd.) ticaretin srdrlmesinde nemli rol oynamlardr (Sevin, 1980: 83-95).

Dikkat eken dier bir husus, Karadeniz kylar ve Anadolu zerinden, batya doru ilerleyen yollarn durumudur. Zira, stanbul ve evresinin Dou Roma denetiminde olmas, Trklerin ticaret iin denetimlerindeki Bat Anadoluya ynelmelerine sebep olmutur. Nitekim Karadeniz limanlarndan (Trabzon, Samsun ve Sinop) gelen ve Sivasta birleen yollar; Kayseri, Konya, Eirdir (Prostanna, Akroterion, Akrotiri\Agridur/Felek-bd), Burdur, Denizli (rksu boyundaki Ldik/Tonguzlu) gzerghyla Ege ehirlerine ulayorlard. Yol hatt boyunda bulunan yerlemelerin bu dnemdeki mamur ve mreffeh hali durumu dorulamaktadr.

3- Seluklu dnemi yollarnn ana hatlar

Bu dnemde: Dou-Bat ynl yollarn; Tebriz-Ayas ve Tebriz-Karadeniz sahilleri-stanbul arasnda uzandn, Kuzey-Gney ynl yollarn; Sinop-Antalya-Aliye ve Samsun-Aksaray-Ayas gzerghlaryla Karadenizden Akdeniz limanlarna ulam mmkn kldn, Karadeniz limanlarndan Ege limanlarna giden yollarn; Trabzon-Sivas-Konya, Samsun-Sivas-Konya, Sinop-


25

Konya ve Konya-Burdur etaplaryla Ege limanlarna vardn, Karadeniz limanlarndan Cezre ve ama giden yollarn; Trabzon-Badat, Trabzon-Halep, Sinop-Samsun-Badat ve Sinop-Samsun-Halep etaplarndan mteekkil olduunu grrz.

Gneydou Anadoludan stanbula giden yollar ise, M.. 330 ylnda stanbulun Dou Roma bakenti olmasyla gelimilerdir. Mslman-Arap ilerleyii srasnda bir sre ticar aktivite gerilemi, ancak IX. yzyldan itibaren canlanma grlmtr. Bu yol gzerghlar, nemli lde Cezre ve amdan stanbula giden yollarn yarmada zerindeki devamdr.

XIII. yzylda bu gzerghlar nispeten gelimi ve baz ilveler de olmutur. Mesel deniz yoluyla Baltk ve Rusya zerinden Samsun ve Sinop limanlarna gelen kervnlar, Ankara ve Konya zerinden; Antalya, Aliye gibi Akdeniz limanlarna ynelir, buradan yine deniz yoluyla Msr ve Suriyeye ularlard. te yandan, Msr ve Suriye zerinden karayoluyla ilerleyen kervnlar da (Badat ve Halep zerinden) Kayseri, Ankara ve Konya etaplaryla stanbula veya Sivas-Samsun hattn izleyerek, Sinop ve Trabzon limanlarna ularlard. Anadoludaki ekonomik hareketlilikte Uzakdoudan gelen ticaret yollar da rol oynard. Bunlardan biri, Krm limanlarna (Rosia, Kerson/Khersonnesos ve Sodak), dieri de ran zerinden yarmadaya varp Trabzon ile Antalyaya ya da Ayasla Aliyeye ulayordu.

Bu yollarn bazlar srekli kullanlan nemli gzerghlard. Bir ksm da muhtelif siyas gelimelerin tesiriyle ilerlik kazanmtr. zergin, Ortaa Anadolu yol gzerghlarn ele alan nemli almasnda bunlar titizlikle ele almtr (zergin, 1959: 55-145).

3.1 Anadoluyu rana balayan yollar:

a) Tebriz-Halep yolu: XI. yzylda hayli ilek bir gzerght. 1046da yolu kullanarak hacca giden Nsr- Hsrevin anlatmna gre; Tebrizden yola katlanlar nce 60 km. kuzeydeki ran Azerbaycan vilyet merkezi Merende ve Kzlay boyundaki Huvayy/Hoy ehrine urarlard (muhtemelen XIII. yzylda Hoydan sonra iki menzil daha gelimitir. Hamdullah Mustavfnin kaytlarna gre bunlar; ikem/Skmen bd ve Nev-ehrdir). Buradan sonra Pir Rait dalaryla sabey da arasndaki Han-gedii adn tayan (burada gnmzde Han isimli bir ky var) ve dahilinde muhtemelen bir kervansaray kalnts olan boazdan geerler, sular Van glne dklen Bendimahi aynn getii ovada ve bu akarsu kenarndaki Muradiyeye (Barkara, Barkari, Bakari, Bergeri, Bargiri) ularlard. Mellifin katld yolculukta daha sonra; Van, Geva (Vastiana, Vustn, Vestn), imdiki yerleime gre 2 km. daha douda olan Ahlt (Khliat, Khaliat, Hilt) etaplar almtr (Geva, Van glnn gneyinde, Ahlat ise kuzey kysndadr. Yazarn Gevatan Ahlata gidebilmesi


26

iin Vandan dolamas veya tekne ile gl zerinden buraya gemesi gerekirdi). Sonra da; Rbt, Bitlis (Bage, Pagi, Bidlis, Badlis), Kf-unzur kalesinden (Kfonzor, Klnzor, Kfndr, Kefendur) geilmitir (Bitlis ile Ziyret arasnda bir yer olduuna gre imdiki Konakdere yresinde olabilir. Bitlise 22 km. uzaklkta bulunan Kefendur han iin yerel dilde Kfndur denir. Bunun Kf-unzurdan bozma olduunu da dnebiliriz. yleyse Kf-unzur, iyimser bir olaslkla imdiki Kefendur blgesidir. Tuncer, 1995: 8). Ardndan; Ziyret (Mescid-i veys-i Karan/Veysel Karan) ve Erzen (Arzan) yerlemeleri alrd (Ortaa yerlemesi Erzenin harabeleri,Yanarsu ay boyunda ve Yeilyurt mezras yaknnda yer alr. Kalesi, akarsuyun bat tarafndadr. evik, 2009: 241-256). Nihayet Batman kprs (Malaberi/Malabadi kprs, Batman ay zerinde 1147-1148 tarihli Artuklu eseridir.) ve Silvan (Amypharkath, Mufargin, Martyropolis, Meyfrikyn, Meyyfrikn) etaplar geilmi, Dicle kprs (on gzl byk kpr) vastasyla Dicle nehri alarak Diyarbakra (Diyar- Bekr) vasl olunmutur. Nsr- Hsrevin ifadesinde gre, Karacada dousundan geen yol ksa, ama kayalk olduundan, daha kolay ve mamr olan ve dan batsndan geen yol tercih edilmi ve muhtemelen; Han harap Karacaviran (ekerlinin 7-8 km. gneydousunda), Mehmedi han (Tektek dalar kuzeybatsnda, anlurfa-Mardin karayolunun 50. kilometresindeki Dayan kynde, Romallara ait olduu sanlan ve Mehemedey Han (Mehmedin Han) denilen byk bir yap vardr), Mecrihan/amldere ky ve Nakib han/Ulucanlar ky etaplar izlenerek eski Harrna (imdiki yerlemenin 8 km. kadar kuzeyinde) ulalmtr. Karavul ( ?) zerinden de Surua (Sr, Sarc) varlrd. Sonraki durak olan ve gnmzde Suriye snrlarnda kalan Mnbi (Manbic) ncesinde, Nacm kalesiyle (Halepe bal Manbic kenti kuzeydousundaki bu yap Roma dneminde Kasilina adyla tannrd) muhafaza olunan Manbic kprs vastasyla Frat nehri alr ve nihayet Halebe varlrd.

b) Tebriz-Ayas yolu: stanbulun Latin igaline girmesi (1204) ve Suriyedeki Hal prensliklerinin Mslmanlar eline gemesiyle siyas dengeler deimi, ticar faaliyetler bundan etkilenmitir. Mslman corafyasnn nemli bir blmnde stnln kaybeden Hal bakyelerinin bir blm denizcilik kabiliyetleriyle Akdeniz adalarnda tutunmulard. Bunlar, aralarnda egemen yeni politik anlayla Mslmanlarla dostane ticar ilikiler kurup deniz ticaretinden yararlanmaya balamlard. Trkiye Seluklu sultanlarnn gzerghta ticaretin gelimesine nem veren anlay da tesirli olmutur. Zira, Latin igali sonras dou-bat ynl ticaret aksad gibi, Karadeniz ticareti de Komnenler tarafndan kurulan Rum Pontus Krall yznden skntl bir hale girmiti. Bylece Tebrizle Ayas arasndaki gzergh zerinden, zellikle XIII. yzylda dou memleketleriyle Avrupa arasnda deniz yoluyla srdrlen ticaret hayli ilerlik kazanmt.


27

Aras havzas, Erci, Dou Beyazt ve Dou Beyazt-Idr kalesi zerinden drt farkl gzerghla Erzuruma,

Frat nehri boyu (Erzincan, Kemah ve Zara kuzeyi ve Sivasn 60 km. kuzeydousundaki Kseda zerinden) veya anayoldan Erzurumun 15 km batsndaki Ilca/Aziziye, Pegolottinin Gavazera fuori dArzerone eklinde adlandrd Mama Hatun kervansaray (Tercan-Erzincan. zergin, 1965: 157; Beygu, 1939: 231; Yetkin, 1953: 75-91), Karasu zerindeki Ktr (Aleddin Keykbad) kprs (Tuzla suyu ile Karasunun birletii yerde, Mercanda), Kei dalar gneydousundaki Cimin boaznda (Cibice gedi, zml civar) olduu sanlan ve Pegolottide Gavazera sulla montagna, Osmanl kaynaklarnda Zerun han eklinde bahsedilen Cibice han, Erzincan, Mughisar (Mugar han, Kieperte gre buras Erzincan-Akar ovas arasnda bir ky olup, burada bir han da vardr. Akar ovas bugnk Suehri ovasdr. Seluklular dneminde buraya Erzincan Akehiri, Akar Abd denilirdi. zergin, 1965: 158), Zara, Dudriaga\Todurga (Tdrge)/Demiryurt ky ve mevkii mehul sfehn/bn Rhat han zerinden (Turan, 1993: 124, 629; Turan, 1988: 26-27; zergin, 1965: 152; Kayaolu, 1981: 4) Sivasa,

Kesik kpr (Kzlrmak kprs de denilir, Sivasn Karyaka mahallesinde), Ltif han (bn Bibde Kervnsaray- Latif, Pegolottide Gavazera di Casa Jacomi eklinde adlandrlr. Taeschnere gre Eski Apard yaknndadr. Erdmann ise, Tatlocak mevkiinde bir han kalnts tesbit etmitir. zergin, 1965: 157), Gedik (Gedk) han (Taeschnere gre bu mevki arkla civarndadr. Erdmann bu civarda bir bayrda bir yknt tesbit etmitir. Hanl istasyonu yresi olabilir, zira bu ksmda yol gedk, yani arzaldr. zergin, 1965: 150), buk/ubuk ayr han (?), Armaksu menzili (Armaxa/Ermeksu ?), Ll kervnsaray (zergin, 1965: 156-157) ve Palas/Glovadaki Sultanhan (Pegolotti, Gavazera del Soldano eklinde adlandrr. Sivas-Kayseri yolundaki ahruh kprs hanndan 30-32 km. gneydedir. Zor okunan kitbesine gre, Sultan I. Aleddin Keykubd tarafndan yaptrlm ve 630-634 (1232-1236) yllar iinde tamamlanmtr. zergin, 1965: 162) zerinden Kayseriye,

Pervne ribat (?), Sar han (rgp-Nevehir), Snnetli han (?), Alay (Aliye, Alayn) han (Mukara/Nevehirin 35 km. batsnda, Alayhan ky), Dh-i Srhn (?), resun han (Mukara/Nevehirin 47 km. batsnda, Bebek ky sapanda), ve Hoca Mesd/Azkara han (Aksarayn 15 km. dousunda, Azkarahan ky), zerinden Melendiz ay boyunda kurulu Aksaraya,

Aksaray batsndaki Ak yaylada olan Akhan, Sultanhan (Aksarayn 42 km. batsnda), Obruk han, Kaymaz han (ihtimal Akba han, Akba ky, Karatay-Konya. bn Bibde Karvansaray- Kaymaz, Dibidelik han eklinde adlandrlr.


28

Girve-i Kaymaz ve Menzil-i Kaymaz da buras olmaldr. zergin, 1965: 144), Zencirl han (ihtimal Konyann yaklak 34 km. dousunda Zencirli mevkii) ve Saadeddin Kpek/Zazadin han (Tmek ky) zerinden Konyaya,

Ereli, iftehan, Sultan/Bacdr han (XVII. yzyldan sonra ad gemediine gre, yklm olmaldr. zergin, 1965: 163), Pozant suyu (aktsu deresi) zerindeki Akkpr (ekerpnar kprs) ve Glek boaz zerinden Ayasa ulaan bir gzerght.

Bu Tebriz-Ayas yolu zerinde yer alan Pasinler oban/obandede kprs (Kprkyn yaklak 1 km. dousunda Aras nehri zerinde) ve Hasan kale (Cevn kale) ile Tercandaki Mama Hatun kervansaray gibi baz yaplar gnmze ulamtr.

Yolunun Sivastan ayrlan kolu ise; Ltif han (?), Gedik ayr (Gedik/Gedk han ?), Palas/Glovadaki Sultanhan, Karatay han (Karaday ky, Elba-Bnyan. zergin, 1965: 154) ve Gksun, Gandon (ihtimal Kahramanmara Andrna bal Geben ky yaknndaki Meryemil beli) ve Colidera (Toros silsilesi zerinde, ihtimal Kozan kuzeyindeki Gobidar, Kosidar kalesi. Pegolotti, 1915: 299) zerinden Yumurtalka ulard.

c) Tebriz-Karadeniz sahilleri yolu: Tebrizden balayan gzergh Erzuruma urar, Bayburt (Bayprt, Papirt, Baprt), Gmhane, Zavena kalesi (Zegan\Zigana ky, Torul) kalesi, Zigana geidi veya Erzincan (Arzincan, Arzangan, Arzancan), Alanza ky (Alansa, Gmgze ky-Kelkit), Dorila kalesi (Dorileh, Orilla\Torul yaknnda), Ardasa kalesi (Cadaca, Ardaa/Torulda), ihtimal Zigana geidindeki Zavena kalesi, Palima kalesi (Hamsiky), Pyxites suyu\Deirmen ay (Deirmendere) zerinden Trabzona ulard (Che, 1991: 477-484).

3.2 Anadoluyu el-Cezre ve ama balayan yollar:

a) Badat-Malatya yolu: Badat, Musul, Mardin (Baz, ahba veya Kuh adn tayan muhkem bir kalesi vard), Diyarbakr, Ergani, Glba han (Ba han, Srdiken han, Prnos han. Glckde.), Harput (Hartabrt, Hsn Ziyad), Panik (Harput-zollu/Kale arasndaki Ikyolu ky), Kmrhan kprsnden Frat nehri geii (Kusaray civarnda) ve Malatya etaplar izlenirdi.

b) Malatya-Ankara yolu: ki ayr gzergh kullanlrd.

Malatya-Sivas zerinden ilerleyenler; Kesik kpr (Krkgz. Tohma ay zerinde ina edilmitir. Gnmzde kpr Karakaya baraj gl altnda kalmtr. Kimi kaynaklarda XIII. yzyla tarihlendirilen yap baz kaynaklarda ise XV. yzyl sonuna tarihlendirilir. lter, 1978: 167), Yazhan, Tahan (Hekimhan. zergin, 1965: 151-152), Dere boazna hkim Alacahan (Kangal-Sivasda. Eskikurt ve Garipaaolu, 2008: 193-199), Tecer han (Tecer ky,


29

Ula), Sere han (ihtimal Tutma ky civarnda) ve Kzlrmak zerindeki Eri kpr (Sivasn 3 km. gneyinde Kardeler mahallesinde), Sivas, Yldzeli kprs (Sivas-Tokat yolunda Yldz rma zerinde), Yenihan (Yldzeli han), Cimcimli (nnl) Sultan han (Sarayz ky, Karamaara/Saraykent-Yozgat), Yahihan, Ankara etaplarn izlerlerdi.

Malatya-Kayseri zerinden ilerleyenlerse; Malatya batsndaki ahnahan, Kalolar han (Kalolar/Esenbey ky-Akada), Tohma suyu kenarndaki Seng-br (Takale, Zengibar kalesi)\Darende, Karatay han (Karaday ky, Elba-Bnyan), Kayseri, Kzlrmak zerindeki Tekgz (Yalnzgz) kprden (Kayserinin 30 km. kuzeybatsnda) geer, Karahyk/Hacbekta (Nevehir), Krehir, han (Tarm, 1947: 9), imdi mevcut olmayan Kprky han (enigir kprs han. anigir/Kprky-Karakeili) ve Kprky ile Karakeeli arasnda bulunan Kzlrmak zerindeki enigir (inir) kpr (Kprky, Keskin-Krkkale) geer, Lalahan (Elmada-Ankara) ve Ankara etaplarn takip ederlerdi.

c) Malatya-Halep yolu: Malatya, Viranehir/Doanehirdeki Zibatra kalesi (Zapetra, Sozopetra, Zurpata), Tucandere/Tucakdere boaz (ihtimal Doanehir-Koali arasnda ve Buzda ktlesindedir. Buna Malatya dalar da denilir. Bu silsilede, 2533 m.lik Ulubaba tepesinin de yer ald Tucak da vardr.), Kamereddin han (Tucak dere geidinin Adyaman tarafnda. Ebl-Fida, 1325: IV, 75), Adyamandaki Hsn- Mansr kalesi, Gksu ay, Arabandaki Rabn (Karasu ay kenarnda bir kale), Rumkale (Merzumen/Merziman aynn Fratla birletii yerde, Yavuzeline bal Kasaba ky yaknnda bir kale. Ortaa boyunca; Rhomaion Koula, Hesna dhe Rhomaye, Hromgla, Kalatl-Rum, Kalatl-Mslimn, Kala-i Rmiye, Kale-i Zerrin-Altn kale gibi isimlerle anlmtr. Umar, 1993: 691) yaknndaki Merzebn (Cingife/Yavuzeli-Gaziantep), Gaziantep (Ayntb) ve Halep etaplarndan mteekkildi.

d) Kayseri-Halep yolu: Kayseri, Erciyes da (Argaios, Asib), ky, Karatay han (Karaday ky, Elba-Bnyan), ky (?), yaknnda kprler ve kesmeta han bulunan Otrak ky (?), Klak- Saroz (Kyyeri/Sarz), Rayyan ky (Elbistan-Sarz arasnda ?), Afin oulhandaki avl han, Darbl-Hadath (Hades boaz) yolundaki Elbistan (Ablasta, Ablastha, Ablastayn, Ablistan\Bustn), Derbent boaznn Elbistan tarafndaki Zilli han (Bir Seluklu kervansaraydr ve 1563 tarihli Mara tahrir defterinde ad geer. Yinan ve Elibyk, 1986: 511, 585) dahilinde Akaderbendin yer ald Derbend boaz (Derbend boaz, Kahramanmaran Nurhak ve Elbistan arasndaki balanty salayan karayolunun yaknndadr. Nurhak kazasnn kuzeybatsndaki Bar kasabasnn Derbend mahallesi gneyine doru uzanan dalar iinde bulunan ve baz yerleri kayalarn oyulmasyla meydana gelmi bir sarp geittir. Ortaada


30

Kayseri-Halep ticaret ve ordu yolu buradan gemekteydi. Babl-Hadid (Demir kap) ve Darbus-Selame (Esenlikler Ks) olarak da bilinir ve Dou Roma ve Arap kaynaklarnda sklkla geer. Bu geidin gney ynnde Gynk, kuzey ynnde Elbistan vardr. Seluklar zamannda civarnda drt han ina edilmiti. Bu hanlardan biri boazn gney azna Aleddin Keykubadn son zamanlar ile ve II. Gyaseddin Keyhsrev zamannda Elbistan valilii yapan Emir Kamereddin tarafndan yaptrlan Derbent Az Han idi. kincisi ise, yine ayn yllarda boazdan Elbistan istikametine doru kldktan sonra Akaderbendin (Derbend ky) az biraz kuzeyinde ina edilen Zilli Han idi. Boazdan kldktan sonra yol ikiye ayrlmakta olup biri Hades, Besni, Antep ve Pazarck taraflarna dieri ise Doanehir ve Malatya tarafna gitmekteydi. Malatya tarafna giden yol zerinde ise Nurhak han ve evirme han bulunmaktayd. Atalay, 2008; Turan, 1993a; Smer, 1985: 68; Honigman, 1970: 85; Uyumaz, 2002; Gkhan, 2011.), ihtimal Perveri/Harmanl batsnda Gksu ay alrd. Hadesl-Hamr (Abbasi-Dou Roma snr kalesi. Glbanda; Bozlar, nekli/Yeilova ve Gynk kyleri arasnda) etabndan sonra, Mercl-Dibac (ihtimal Pazarck civar. Smer, 1985: 64.) zerinden veya Arabandaki Rabn, Merzebn (Cingife/Yavuzeli-Gaziantep) etaplaryla Dlk ky (Dolikhe, Daluk, Telukh, Dolouk/ehit Kmil-Gaziantep), Gaziantep ve Tell bair/Till-baardan (Gndoan ky, Bykkzlhisar/Ouzeli-Gaziantep) geerek Halepte tamamlanan bir gzergh vard.

3.3 Karadeniz ve Akdeniz blgelerini birbirine balayan yollar:

a) Sinop-Aliye-Antalya yolu: Nizameddin zviyesi (?), Gkeaa han (Hann-Kastamonu. zergin, 1965: 150; Gkolu, 1952: 353-357), Fahreddin zviyesi (?), Takpr (Gkrmak zerinde), Kastamonu (Castra Comnenon), Kara dere ay kenarndaki Atabey han (Elmayakas ky civar, Akkaya, Kastamonu. zergin, 1965: 145; Gkolu, 1952: 349), Kzlrmaka dklen Acayn Tatlayla birletii yerdeki ankr (Kengeri, Hancara, Gancara), Abaclar han (ubuk bendi sular altnda kalmtr) zerinden Ankaraya, ncesu (Mogan gl sular, alayarak ODT ormanlaryla evrili olan Emir glne gider. Oradan da Hatip ay ile Ankarann iinden Blblderesi ve ncesu Deresi olarak geip, ubuk ay ile birleir.), Glba, Mogan gl han, Zvark han (Zvark/Altnekin), Dulgu han (Bozdan gney tarafnda, at srtnda Konyaya 4 saat mesafede. Sarre, 1896: 105), Konyann 7 km. kuzeyindeki Seluklu ilesindeki Oruzlu han (Ruzbe han, Horozlu han, Ruz-apa han) zerinden Konyaya ulalrd.

Buradan sonra iki ayr gzerghla Aliyeye varlrd:

-Altun-apa han (Altnapa baraj gl sahas iindedir. Seluklu ilesine bal Kkmuhsine ky yaknndadr. zergin, 1965: 145; Erdmann, 1961:


31

29; lter, 1969: 14; Aslanapa, 1973, II, 147; Turan, 1947: 197, 230), Kzlrendeki Han-n han (Kurueme han) ve Kzl-ren han, Beyehir (Sleymaniye, Sleyman-ehr, Begahr), Seydiehir, Derebucak civarndaki Orta-payam han (Kireli han ?), Ebll-Hasan han (Bulhasan han, Bulhasan/altepe ky yakn-Antalya), Burma han (Burmahan ky), Tol han (bradnn Balar ky civarndaki Eynif yaylas gneyinde Akdan ovayla birletii dzlkte), Karg han (Kesikbelinde Beydiin kynde), Aliye.

-Hatunsaray han, Girvat (Gimat) han (Girvat/Kayadibi ky), Seydiehir, Derebucak civarndaki Orta-payam han, Ebll-Hasan han, Burma han, Tol han, Karg han, Aliye.

arapsa (Serapsu, erefza) han (arapsa/Konakl ky-Alanya), Alra han (Alanya ili Manavgat ilesi Okurcalar beldesindeki akallar ky yaknnda), imdi mevcut olmayan Gazipaadaki Pazarck han, Manavgat, Serikte Kpray zerindeki Seluklu kprs, Kpr-suyu han (ihtimal Serik ilesi Belks kyndeki Aspendos tiyatrosu han gibi kullanlyordu) etaplaryla da Antalyaya varlrd.

b) Samsun-Ayas yolu: Samsun, akall han (akall ky, Kavak-Samsun. zergin, 1965: 146; Bayraktar, 2009: 99-102; Bayraktar, 2008: 45-54; ahin, 2006: 427-448), Sultan Mesd hamam (Havzada. maret mahallesindedir. Gnmzde iletmecileri tarafndan Vakf Hamam adnn kullanlmasna karn halk arasnda Sultan Mesd Hamam, Byk Hamam, Aslanaz-Kz Gz yada Sadi Paa Hamam olarak bilinir. Dou Roma yapsnn yerine 1297 (veya 1256da) ylnda Sultan II. Mesd tarafndan yaptrlmtr. http://www.havza.gov.tr/GenelSayfaOku.asp?PageId=149) ve Merzifon

(Phazemon, Neopolis, Marsivan, Marsovan) zerinden Amasyaya (Amaseia),

Ezinepazar han, Turhal (Urhal), Pazar-Tokatdaki Mh-peri Hatun han (Hatun han, Ulu han, Pazar han), bibsa han (bibse/Baba ky-Tokat), Tahtoba han (Tahtoba ky-Tokat), iftlik han (Karkn mevkii, iftlik/amlbel-Artukbd/Artukova/iftlik/Artova), Yeni han (Yldzelinde), Yldzeli kprs, Sivas, Kesik kpr (Kzlrmak kprs de denilir, Sivasn Karyaka mahallesinde), Ltif han (?), Gedik (Gedk) han (?), buk (ubuk) han (?) Armaksu menzili, Ll () han (Karvansaray- Lala ?), Sultanhan (Palas/Glova), Kayseri, (?), menzili (?), Aliye-Alay han (Mukara/Nevehirin 35 km. batsnda, Alayhan ky), Dh-i Srhn, resun han (Mukara/Nevehirin 47 km. batsnda, Bebek ky sapanda), Hoca Mesd/Azkara han (Aksarayn 15 km. dousunda, Azkarahan ky), Aksaraya veya Turhaldan sonra, Zile (Muhliseddin) han (zergin, 1965: 158; Uzunarl, 1927: 87), ekerek suyu han (Yozgat-Kadehri yolunda, ekerek suyunun her iki yannda yer alan Kesikkpr ve rencik kylerinin kesitii


32

noktada yolun sanda), Cimcimli Sultan han (Sarayz ky, Karamaara/Saraykent-Yozgat), amalak han (Malya ovas bitiiinde amalak kynde idi. zergin, 1965: 146; Tarm, 1947: 9; Tarm, 1940: 35), Sahra-i Malya (Krehirin dou ve kuzeyi arasndaki ova), Krehir, Kesik kpr han (Caca Beg han, Kesik kpr ky. zergin, 1965: 146; Tarm, 1938: 201) ve Kzlrmak zerindeki Kesik kprden Aksaraya,

Klaraslan han (veya ribat), Aksarayn 42 km. batsndaki Sultan Alaeddin ribat (Sultanhan), Obruk han, Kaymaz han (ihtimal Akba han, Akba ky, Karatay-Konya), Zencirl han (ihtimal Konyann yaklak 34 km. dousunda Zencirli mevkii) ve Saadeddin Kpek/Zazadin han (Tmek ky yaknnda) zerinden Konyaya,

Ereli, iftehan, Sultan (Bacdr) han (?), Pozant suyu (aktsu deresi) zerindeki Akkpr (ekerpnar kprs, Alpu ky yaknlarnda) ve Glek boazyla Ayasa varlrd.

3.4 Ege limanlarna giden yollar:

a) Konya-Burdur: (Gelendost zerinden) Konya, Altun-apa han (Seluklu ilesine bal Kiimuhsine/Kkmuhsine ky yaknnda), Kavak han (Baarakavak ky gneybatsnda) ve Eli kesik han (Derbente bal Kalburcu/Gneykyn 1 km. kuzeyinde) ile Derbent geilir, sonra; Kreli han (Pnarc mevkii, Kreli, Hyk-Konya), Gelendost han (Ertoku han, Eirdir gl dousunda), Pnarpazar (Eirdir) han (Yeni mahalle veya Kervansaray mahallesi denilen mevkide gl kenarnda) ya da Eirdir han (Gyseddin Keyhsrev han, Ta han, Dndar bey medresesi), Isparta (Saporda, Siparta, Baris, Saparta, Sbarita, Eis Barida) yolu ile Burdur kalesine (Polydorion\Burdul)

ulalrd.

(Beyehir zerinden) Konya, Altun-apa han (Seluklu ilesine bal Kkmuhsine ky yaknnda), Kzlrendeki Han-n han (Kurueme han), Kzl ren han, Beyehir, Eirdir, Burdur.

b) Burdur-Ege limanlar: Han-bd han (ardak han), Akhan (Boz han. Denizliden 7 km. kuzeyde Goncalda. zergin, 1965: 144; Aka, 1937: 62-68; Aka, 1945: 26-31), Denizli, Seyfeddin Karasungur han (Denizlinin 8-9 km. batsnda Hac Eypl kynde bulunan kitabeye gre) geilir, sonra; Temrta kprs ve Sarayky kuzeyindeki Akkpr kullanlarak Byk Menderes alrd. Sonraki etaplar; Alaehir, Foa, zmir ve Ayasulug (Seluk) idi.

3.5 Akdeniz sahillerinden stanbula giden yollar:

a) Antalya-Dinar: (Burdur zerinden) Evdir (Korkuteli) han (Uzunkuyu mevkii, Dzleram, Yukar Karaman ky, Demealt-Antalya), Krkgz han


33

(Bykl ky, Demealt-Antalya), Susuz han (Susuz ky, Bucak-Burdur), ncir han (ncirdere ky, Bucak-Burdur), Burdur, Uluborlu, Dinar,

(Denizli zerinden) Antalya, Kokuteli, Tefenni, Acpayam (Garb Karaaa, Asi Karaaa), Denizli, Akhan (Boz han, Goncalda), Han-bd (ardak han), Dinar,

b) Dinar-Afyonkarahisar: Pnarba han (Eski han ?), Sandkl, uhut, Afyonkarahisar (Karahisar- Shib, Karahisar- Devle).

c) Afyonkarahisar-stanbul: Altgz kpr (Akaray zerinde), Eret han (Eret/Antkaya-Afyon), Ktahya, Bursa, stanbul.

d) Ayas-Konya: Ayastan Konyaya ilerleyen gzergh yukarda izah edilmiti.

e) Konya-stanbul: Konyann 7 km. kuzeyindeki Seluklu ilesindeki Oruzlu han (Ruzbe han, Horozlu han, Ruz-apa han), Dokuzun han (Dokuzun belinde, adiye/Dokuzky), Yorgan Ldik (Dih-i Ldik-i Suhte/Halc ky/Ldik ky-Kadnhan), Kadn han, Ab- Cerm (Ilgn batsndaki lca), Altun-apa (Argt) han, Akehir, Shib-ata han (shakl/Sultanda. zergin, 1965: 160; Uysal vd, 2006: 7-43), ay han (Ebl-Mcahid Yusuf han), Afyonkarahisar, Altgz kpr (Akaray zerinde), Ktahya ve Bursa zerinden veya aydan sonra Eskiehir zerinden stanbul. Bu gzerghn nemli bir blmn, Domingo Badia yLeblich Halep-stanbul seyahati srasnda takip etmitir (Leblich, 1995: 312-324).

Sonu

Eski dnya karalar arasnda adeta bir kpr gibi uzanan Anadolu yarmadas, konumu ve coraf zelliklerinin sunduu potansiyelle dikkat eken bir corafyadr. nemli ksm doal yollardan mteekkil ulam imknlarna da sahiptir. Bu elverili artlar altnda, beer-iktisad faaliyetler ve ulamla ilgili gelimeler tarih srete alakal bir seyir izlemitir. Ekseriya ky ehirleri ve limanlarla balantl inkiaf eden gzerghlar; lkeler, medeniyetler ve kltrleri yaknlatrm, hzl bir tekml sreci yaanmtr. Bununla birlikte, doal ortam zellikleriyle elien bir tesir, uygulama ya da bir sonucun mevzu bahis olmad da dikkate alnmaldr.

Yarmadada hareketliliin artt Roma hakimiyetinden itibaren, zellikle; siyas, asker ve ekonomik istikrarn saland dnemlerde, gvenli gzerghlarda olan yerlemeler mamur ve mreffeh hale gelirken dierleri snklemilerdir. Nitekim eya nakli ve yolculuk iin, emniyet yannda ulam kolaylnn da her dnem tercih konusu olduu bir gerektir. En nemli yollar; az ok geni ve yatk, yer yer kullanm sklndan zerinde vasta izleri teekkl


34

edenlerdir. Zira ticaretin faydalar erken dnemlerde dikkati ekmi, potansiyeli gelitirmek ve korumak kaygsyla gzerghlarn geliimine hassasiyet gsterilmitir. Ribt, kervnsaray, han ve kpr tr yaplarn ins bu dncelerin sonucudur. Trkiye Seluklu Devleti hakimiyetinde dou-bat ve kuzey-gneydou ynl uzanan yollarda beer-iktisad faaliyetlerin younlamas, ayn anlayla ilgilidir.

Ortaa geneli dikkate alndnda, yarmadann da sralar boyunca ilerlemeye elverili yerlerinin kolayca yol gzerghlarn meydana getirdii, yksek ve engebeli yerlerin geit niteliindeki boazlardan ald grlr. Mesel ticaret amacyla uzun sre Tuz glnn gneyinden geen, daha uzun ancak elverili, bir yol gzergh tercih edilmitir. Asker harektlarda ise, daha zorlu ancak kestirme olan, kuzeyli gzergh kullanlmtr. stanbulun merkez hviyeti kazanmasyla bu ana yollarla birleen birtakm tal yollar da ortaya kmtr.

Tebriz-Erzurum-Sivas-Kayseri gzerghyla ticaret veya seyahat iin yarmadaya gelenler; Erzurum ve Bayburt zerinden Karadenize, Sivas-Kayseri-Ankara-Eskiehir hattyla Bat Anadolu ve Ege sahillerine, Konya ve Ayas liman vastasyla da Akdenize ularlard. Hatta, Kbrs gibi daha gneydeki ticar merkezlere ulamak da mmknd. Baltk sahilleriyle Rusya ilerinden gelen ve Karadenizi aanlar ise; Trabzon, Sinop ve Samsun limanlarndan Anadolu ilerine ilerliyorlard. Irak ve Suriyeden Anadoluya ulaanlar da ayn gzerghlar ters istikamette kat ederek kuzeye ve batya gidebilirlerdi.

Seluklu hakimiyeti XIII. yzyldaki Mool aknlaryla zayflaynca, yarmada genelindeki yol gzerghlar sszlam ve ticaret faaliyetleri nemli lde gerilemitir. Zira, denetimden uzak blgelerde can ve mal emniyeti kalmamt. Yarmada genelinde durumun dzelmesi ve ticaretin eski canllna ulamas, Osmanl Devletinin kurulmasyla mmkn olabilmitir.

Kaynaka

Aka, F. A. (1937). Laodikya, Denizli. Aka, F. A. (1945). Kk Denizli Tarihi, Denizli. Akda, M. (1995). Trkiyenin ktisadi ve timai Tarihi, I, 346-350, stanbul. Alptekin, C. (1992). Trkiye Seluklular, DGBT, VIII, stanbul: a yaynlar. Anderson, J. G. C. (1971). Exploration in Galatia cis Halym, Part II Topography,

Epigraphy, Galatian Civilisation (Plate IV.). The Journal of Hellenic

Studies, London, XIX, 1899, Kraus Reprint Liechtenstein, 62.

Anderson, J. G. C. (1978). Exploration in Asia Minor During 1898, First Report.

The Annual of the British School at Athens, IV, Session 1897-1898,

London Kraus Reprint Nendeln/Liechtenstein, 65.


35

Anna Comnena. (1996). Alexiad (trc. B. Umar). stanbul: nklp Kitabevi. Anonim, (1887). Itinerary From Bordeaux to Jerusalem (The Bordeaux Pligrim

333 A.D). (trc. Aubrey Stewart), London: Palestine Pilgrims Text Society.

Artamonov, M. . (2004). Hazar Tarihi (trc. A. Batur). stanbul. Aslanapa, O. (1973). Trk Sanat, II, stanbul. Atalay, B. (2008). Mara Trihi ve Corafyas (haz. lyas Gkhan-Mehmet

Karata), Ukde yayn., Kahramanmara. Ayta, . (1998). Malatya ve Yresindeki Trk-slam Dnemi Yaplar Trk

slam Dnemi Yaplar (Baslmam Doktora Tezi), Konya: Seluk niversitesi Sosyal Bilimler Enstits.

Baykara, T. (1988). Anadolunun Tarih Corafyasna Giri I, Anadolunun dar Taksimat. Ankara: TKAE. yaynlar.

Bayraktar, M. S. (2008). Samsun akall Han, Abdsselam Uluam Armaan, 45-54, Van.

Bayraktar, M. S. (2009). Samsunda Anadolu Seluklu ve lhanl Dneminden Kalan Tarihi Yaplar, Uluslararas Sosyal Aratrmalar Dergisi (Karadeniz Sosyal Aratrmalar zel Says), 2/7, 99-102, Ordu.

Bedirhan, Y. (1999). Trk Tarihinde pek Yolu Hakimiyeti ve inin Trkistan lk stil Projesi. Konya Seluk niv. Sosyal Bilimler Enst. Dergisi, say (4), 255-256.

Beygu, A. . (1939). Erzurum, stanbul. Bozkurt, T. (2012). Seyahatnamelerde Beypazar, Tarihin Peinde. Konya

Uluslararas Tarih ve Sosyal Aratrmalar Dergisi, VIII, 266. Brown, P. (1998). Beypazar Tahirler Kyndeki Kiliseler zerine Alan

almas. Aratrma Sonular Toplants, XV, 239-243. Cahen, C. (1984). Osmanhlardan nce Anadoluda Trkler (trc. Y. Moran),

stanbul. Che, S. 1991. Ruj Gonzales De Clavijonun Gezi Notlarna Gre Gmhane

ve evresi, Gemite ve Gnmzde Gmhane (Gmhane 13-17 Haziran 1990), 477-484, Ankara.

avudere, S. (2009). Seluklular Dneminde Akdeniz Ticareti, Trkler ve talyanlar, Tarih Okulu, say (IV), 53-75, zmir.

evik, A. (2009). Yukar Dicle Havzasnda Yeni Bir Ortaa Bakenti Erzen, I. Uluslararas Batman ve evresi, Tarihi ve Kltr Sempozyumu, 241-256, Batman.

Delilba, M. (1987). Anadolu Seluklular ve Beylikler Dneminde Bat ile Ticri likilere Genel Bir Bak, Tarihte Trk Devletleri, II, Ankara.

Demir, M. (2002). Trkiye Seluklu ktisad Geliimi inde Karadeniz Ticret Yolu. Anadoluda Tarih Yollar ve ehirler Semineri (21 Mays 2001), Bildiriler, 15-24, stanbul: st. niv. Ed. Fak. Tarih Aratrma Merkezi.


36

Ebl-Fida. (1325). el-Muhtasar, IV, Msr. Ekinci, A. (2005). Trkiye Seluklu Devletinin Deniz Hakimiyetinin Tesisi ve

Denizcilikte Kurumsallama abalar, Trk Dnyas Aratrmalar Dergisi, say (155), stanbul: TDAV. yaynlar.

Erdem, A. D. (2002). Trkiye Seluklularnda Ordu ve Donanma. Trkler, VII, 184, Ankara.

Erdmann, K. (1961). Das Anatolische Karavansaray des 13. Jahrhunderts, I,

Berlin.

Erdmann, K ve Erdmann, H. (1976). Das Anatolische Karavansaray des 13.

Jahrhunderts, II-III, Berlin.

Ersoy, B. (1996). Anadolu Seluklu Kervansaraylar, Trkiye Bankas Kltr Sanat Dergisi, 2-3, Ankara.

Erten, F. (1940). Antalya Vilyeti Tarihi, stanbul.

Eskikurt, A. ve Garipaaolu, N. (2008). Anadolu-Dou Anadolu Blgeleri Geiinde Derbent Yerlemelerine Bir rnek: Alacahan Derbendi, Trk Dnyas Aratrmalar Dergisi, say (173), 193-199, stanbul: TDAV. yayn.

Foss, C. (1990). Byzantine Malagina and the Lower Sangarius. AnStu

(Anatolian Studies), 40, 161-183.

French, D. H. (1981). Roman Roads and Milestones of Asia Minor I: the

Pilgrims Road. British Institute of Archaeology at Ankara Monograph 3, BAR. International Series 105, Oxford.

Gkhan, . (2011). Balangtan Kurtulu Harbine Kadar Mara Tarihi, Kahramanmara: Ukde yaynlar.

Gkolu, A. (1952). Paph1agonia, Kastamonu. Gregory Abl-Farac (Bar Habraeus). (1987). Abl-Farac Tarihi (trc. . R.

Dorul), I-II, Ankara: TTK. yayn. Glay, S. (2000). Tarihte Ticareti Etkileyen Unsurlar, Trk Dnyas

Aratrmalar Dergisi, say (126), 36, 42-43, stanbul: TDAV. yaynlar. Grn, K. (1984). Trkler ve Trk Devletleri Tarihi. Ankara: Bilgi yaynlar. Heyd, W. (1975). Yakn-Dou Ticret Tarihi, I, (trc. E. Z. Karal), Ankara. Honigman, E. (1970). Bizans Devletinin Dou Snr (trc. Fikret Iltan), stanbul

niversitesi yayn. Housley, N. (2007). The Crusades and Islam. Medieval Encounters, 13, 189-208.

bn Bb (2007). Seluknme (trc. M. H. Yinan). stanbul: Kitabevi yayn. bn Fadln (1985). Seyahatnme (trc. R. een). stanbul. bnl-Esr (1987). el-Kmil fit-Tarih, (trc. A. Araka ve A. zaydn), XII,

209, stanbul: Bahar yaynlar. lter, . (1969). Tarih Trk Hanlar, Ankara.


37

lter, F. (1978). Osmanllar'a Kadar Anadolu Trk Kprleri, Ankara: Karayollar Genel Mdrl Matbaas.

zgi, . (1984). in ile Bat Arasndaki pek Yollar (VIII. yzyla kadar). Ankara: Hacettepe niv. Ed. Fak. Dergisi, II, say (1), 91-96.

Johnston, J. H. (1999). Heraclius Persian Campaigns and the Revival of the East Roman Empire, 622-630. War in History, 6 (1), Oxford niversity.

Karpuz, H. ve Ku, A. (2008). Anadolu Seluklu Eserleri Fotoraf Albm I-II, stanbul: Seluklu Belediyesi Kltr yayn.

Kayaolu, . (1981). Rhatolu ve Vakfiyesi, Vakflar Dergisi, say (13), Ankara: Vakflar Genel Mdrl.

Kele, B. (2002). Anadoluda Gelien Baz nemli Ticret Merkezleri (Antalya-Kayseri-Sivas ve Sinop). Anadoluda Tarih Yollar ve ehirler Semineri, 21 Mays 2001, Bildiriler, 25-38, stanbul: st. niv. Ed. Fak. Tarih Aratrma Merkezi.

Krpk, G. (2012). Hallar ve pek Yolu. Bilig, Ahmet Yesevi niversitesi Trk Dnyas Sosyal Bilimler Dergisi, say (61), 173-200, Ankara.

Koca, S. (2002). Trkiye Seluklu Sultanlarnn zledikleri Ekonomik Politika, Trkler, VII, Ankara.

Konyal, . H. (1974). Aksaray Tarihi I, Abideleri ve Kitabeleri ile Nide. stanbul.

Kormaz, M. (2004). XVI. Yzylda Kilisehisar: Bizans ehrinden Osmanl Kyne. Balkesir niversitesi Sosyal Bilimler Enstits Dergisi, VII, say (11), 97-134.

Kymen, M. A. (1992). Trkiye Seluklu Devletinde Ekonomik Hayat, Trk Dnyas Tarih Dergisi, say (65), 17, stanbul: TDAV. yaynlar.

Kurat, A. N. (1987). Rusya Tarihi, Balangtan 1917ye Kadar. Ankara. yLeblich, D. B. (1995). Travels of Ali Bey in Morocco, Tripoli, Cyprus, Egypt,

Arabia, Syria and Turkey Betwwen The Years 1803 and 1807, F. Sezgin

(ed.), Institute for the History of Arabic-Islamic Science, Johann Wolfgang

Goethe University, Frankfurt.

Lombard, M. (1983). lk Zafer Yllarnda slm (trc. N. Uzel). stanbul. Mateo-Seco L. F. ve Maspero G. (Ed.), (2010). The Brill Dictionary of Gregory

of Nyssa. Koninklijke Brill NV, Leiden 2010.

Miftakov, Z. Z. (2002). dil Havzasndaki lk slam Devleti-dil Bulgar Devleti. Hasan Cell Gzel-Kemal iek-Salim Koca (Ed.), Trkler Ansiklopedisi, IV, 414, 741-754 Ankara: Yeni Trkiye yaynlar.

Mirolu, . (1997). Osmanl Yol Sistemine Dair. TED, say (15), stanbul, 245. Ostrogorsky, G. (1991). Bizans Devleti Tarihi (trc. F. Iltan). Ankara: TTK.

yaynlar.


38

zergin, M. K. (1959). Anadolu Seluklular anda Anadolu Yollar (baslmam doktora tezi), stanbul.

zergin, M. K. (1965). Anadoluda Seluklu Kervnsaraylar. stanbul niversitesi Tarih Dergisi, XV, say (20), 141-170.

ztre, A. (1969). Nicomedia zmit Tarihi. stanbul. Pegolotti, F. B. (1986). La Practica della Mercatura, A. Evans (Ed.),

Massachusettes.

Pegolotti, F. B. (1915). Notices of the Land Route to Cathay and of the Asiatic

Trade in the First Half of the Forteenth Century, Cathay and the Way

Thither, Being A Collection of Medieval Notices of China (trc. Henry

Yule), II, London: Hakluyt Society.

Prienne, H. (1983). Ortaa Avrupasnn Ekonomik Sosyal Tarihi (trc. U. Kocabaolu). stanbul.

Pryor, J. (2004). Akdenizde Corafya, Teknoloji ve Sava (trc. F. ve T. Tayan). stanbul.

Ramsay, W. M. (1960). Anadolunun Tarih Corafyas (trc. M. Pekta). Ankara: MEB. yaynlar.

Raza, M. (1990). Geographical Dictionary of the World In the Early 20th

Century with Pronouncing Gazetteer. Angelo Heilprin and Louis Heilprin

(Ed.), II, 1505, New Delhi.

Runciman, S. (1992). Hal Seferleri Tarihi (trc. F. Iltan), II, Ankara: TTK. yayn.

Sarre, F. (1896). Reise in Kleinasien (Forschungen Zur Seldjukischen Kunst und

Geographie Des Landes, Berlin.

Sevin, N. (1980). Anadolu Trk Devletlerinde Ticar-ktisad Faaliyetler ve Osmanl Sanayi, Trk Dnyas Aratrmalar Dergisi, say (9), 80-81, stanbul: TDAV. yaynlar.

Silvas, A. M. (2007). Gregory of Nyssa: The Letters, Introduction, Translation

and Commentary. Supplements to Vigiliae Christianae 83. Koninklijke Brill

NV, Leiden.

Smer, F. (1985). Yabanlu Pazar, Seluklu Devrinde Milletleraras Byk Bir Fuar, Trk Dnyas Aratrmalar Dergisi, say (37), 2, 68, stanbul: TDAV yaynlar.

Smer, F. (1992). Beylikler Devrinde tima-ktisad Durum, Din, Mill ve Kltr Faaliyetleri, Trk Dnyas Aratrmalar Dergisi, stanbul: TDAV. yaynlar.

ahin, M. K. (2006). Anadolu Seluklu Dneminin nemli Yaptlarndan akall Han zerine Baz Dnceler, 1. Ulusal Gemiten Gelecee Samsun Sempozyumu, I, 4-6 Mays, 427-448, Samsun.

Tarm, C. H. (1938). Krehir Tarihi zerinde Aratrmalar, Krehir.


39

Tarm, C. H. (1940). Krehir Tarih ve Corafya Lgati, Krehir. Tarm, C. H. (1947). Krehir Tarihi, Krehir. Taylor, J. (2003). Muslims in Medieval Italy: The Colony at Lucera. 173-209,

Lanham: Lexington Books.

Tevhid, A. (1341). Antalya srlar kitabeleri, TTEM, IX, say. (86), 165-176, stanbul.

Tuncer, O. C. (1995). Diyarbakr-Bitlis Kervan Yolu ve zerindeki Hanlarmz, Vakflar Dergisi, XXV, Ankara: Sistem Ofset.

Turan, O. (1946). Seluk Kervansaraylar, Belleten, X, say. (39), 473-474, Ankara: TTK. yayn.

Turan, O. (1947). Seluk Devri Vakfiyeleri (emseddin Altun-Aba, Vakfiyesi ve Hayat), Belleten, XI, say (42), Ankara: TTK. yayn.

Turan, O. (1971). Dou Anadolu Trk Devletleri Tarihi, stanbul. Turan, O. (1988). Trkiye Seluklular Hakknda Resmi Vesikalar (Metin,

Tercme ve Aratrmalar), Ankara: TTK. yaynlar. Turan, O. (1993). Seluklular Zamannda Trkiye. stanbul: Boazii yaynlar. Turan O. (1993a). Dou Anadolu ve Trk Devletleri Tarihi, Boazii yaynlar. Umar, B. (1993). Trkiyedeki Tarihsel Adlar. stanbul: nklp Kitabevi. Usta, A. (2007). Ortaa slm Dnyasnn Kuzey lkeleriyle Ticar

Mnasebetleri. Trk Dnyas Aratrmalar Dergisi, say (170), 223, stanbul: TDAV.

Uysal, M. vd. (2006). Afyon Sultanda Sahip Ata Kervansaray, Trk-slam Medeniyeti Akademik Aratrmalar Dergisi, 7-43, Konya: Trk-slam Medeniyeti lmi Aratrmalar Enstits.

Uyumaz, E. (2002). Trkiye Seluklu Devleti Eyybi Mnasebetleri, Ankara. Uzunarl, . H. (1927). Kitbeler, stanbul. Uzunarl, . H. (1988). Anadolu Beylikleri, Ankara. Vasiliev, A. A. (1943). Bizans mparatorluu Tarihi I (trc. A. M. Mansel).

Ankara.

Walker, J. T. (2003). The Tahirler Project (Beypazar Province): Preliminary Report For 2001 Season. 21. Aratrma Sonular Toplants (ayr basm), II, 26-31 Mays, Ankara: 102-103.

Yinan, R. ve Elibyk, M. (1986). Mara Tahrir Defteri (1563), II, Ankara niversitesi yayn.

Yetkin, S. K. (1953). Mamahatun Trbesi, Yllk Aratrmalar Dergisi, I, 75-91. Yurtta, H. (2008). Gmhane/Krtndeki Kltr Varlklar, Erzurum A..

Trkiyat Aratrmalar Enstits Dergisi, say (38), 185-195. Yuval, A. (1990). XIII. Yzylda Karadeniz Ticreti. I. Uluslararas Tarih

Boyunca Karadeniz Kongresi Bildirileri, 233-234, Samsun.

internet kaynaklar


40

http://kurumsal.kulturturizm.gov.tr/turkiye/bilecik/genelbilgiler#content

http://kurumsal.kulturturizm.gov.tr/turkiye/bilecik/genelbilgiler#content

http://www.biaatr.org/collections2/site.php?id=861

http://www.manavgat.bel.tr/eng/createpage.php?pid=51.

http://www.sanliurfa.gov.tr/default_B0.aspx?content=231

http://www.envanter.gov.tr/anit/index/detay/35747

http://www.havza.gov.tr/GenelSayfaOku.asp?PageId=149

http://pleiades.stoa.org/places/511304/?searchterm=Libum*

http://pleiades.stoa.org/places/511302/?searchterm=Liada*

http://pleiades.stoa.org/places/511412/?searchterm=Schinae*

http://pleiades.stoa.org/places/511210/?searchterm=Chogea*

http://pleiades.stoa.org/places/845019/?searchterm=Milia*

http://pleiades.stoa.org/places/845047/?searchterm=Prasmon*

http://pleiades.stoa.org/places/619150/?searchterm=Delemna*

Documents

Ortaçağ Anadolu Ticaret Yolları