Upload
chaiko
View
31
Download
1
Embed Size (px)
DESCRIPTION
Eskişehir-Odunpazarı tarihi ve tarihi eserleri
Citation preview
1.Ortaadan gnmze Odunpazarnda Kentsel Geliim ve Mimari
1.1. Bizans Dneminde Eskiehir (Dorylaion) ve Odunpazar
1.2. Seluklu Dneminde Odunpazarnn skan ve Kentsel Geliimi
1.3. Osmanl Dneminden Gnmze Odunpazarnda Kentsel Geliim ve Mimari
1.4. Odunpazarnn Yerleim zellikleri
1.4.1. Yol Dokusu
1.4.2. Yap Alanlar
1.4.2.1. Dini ve Sosyal Amal Yaplar
1.4.2.2. Kamu Yaplar
1.4.2.3. Ticaret Yaplar
1.4.2.4. Konutlar
1.5. Odunpazarnda Gnmzde Tespit Edilebilen Yaplar
1.5.1. Dini Mimari
Kurunlu Camii ve Klliyesi
Ak Camii
1.5.2. Kamu Yaplar
Atatrk Lisesi (Hkmet Kona)
Cumhuriyet Mzesi (Turan Numune Mektebi)
Trafik ubesi (Turan Numune Mektebi Ek Binas)
Malhatun lkokulu (Etnografya Mzesi)
1.5.3. Konutlar
1.5.3.1. Plan Tipolojisi
1.5.3.2. Malzeme ve na Teknii
1.5.3.3. Cephe Dzenlemesi
1.5.3.4. Mekanlar ve Ssleme
1.5.4. emeler
1.Ortaadan gnmze Odunpazarnda Kentsel Geliim ve Mimari
1.1. Bizans Dneminde Eskiehir (Dorylaion) ve Odunpazar
Eskiehirin Trk dnemine kadarki merkezi olan Dorylaion (arhyk), Roma
anda olduu gibi Bizans anda da nemli bir kent olmaya devam etmitir. Bununla
birlikte Eskiehir ve yakn evresinde varl kaynaklardan bilinen ve bugn bulunmayan
antsal yaplar dnda gnmze kadar gelebilmi az sayda Bizans dnemi yaps vardr.
Bunlardan Dorylaionun Bizans dnemi surlarnn bir ksm arhyk-Dorylaion Kazlarnda
incelenmitir. Hyn tepe yzeyinde, gneyde ortaya kanlan sur bedeni 2m.40
kalnlnda olup iri kireta ve mika-ist moloz paralaryla rlm, byk akl talan, ist
paracklan ve iri kuarsl kumla harmanlanm, beyaz bir harla pekitirilmitir. Yanm daire
formunda bir gzetleme kulesini iine alan bir sur kesimi de hyn gneybatsnda gn
na karlmtr. Buradaki duvar kalntlar, sur bedenine bitiik, dar takn, 4m
geniliinde yarm daire bir plan vermektedir. Kulenin iindeki askerlerin veya okularn yer
alm olduu dikdrtgen mekann az bir ksm da kendini korumutur. Henz net
tarihlendirme yaplmam olmakla birlikte bu surlarn Bizans imparatoru Manuel
Komnenosun 1175 civarnda onartt veya yeniden yaptrtt kaynaklardan billinen ve kenti
ancak birka yl koruyabilmi olan surlar olduu dnlmektedir. imdilik Bizans dnemi
Dorylaionu ile ilgili bilgi kstldr; arhykte Prof. Dr. Taciser Sivas bakanlnda devam
eden arkeolojik kaz almalar ileride daha ok veri salayacaktr.
Solda arhyk ve sada Karacahisarn havadan grnmleri ve Bizans surlarnn izleri
Yine Eskiehir evresindeki bir dier Bizans dnemi yaps olan Karacahisar Kalesi de
orta Bizans dneminde, muhtemelen mparator Manuel Komnenosun kale imar faaliyetleri
srasnda ina edilmitir.
Karacahisar Kalesi, Eskiehir ovasn, Porsuk vadisini ve Eskiehire gelen yollar
grmesini ve dier Bizans kaleleriyle ate-duman vastasyla haberleebilmesini salayan
stratejik bir konuma sahiptir. Ayrca, Ankara yolunu denetim altnda tutan Dorylaion ve
Bithynia-stanbul yolunu tutan Beta Derbent Zaviyesi ile bir gen oluturmaktadr.
Eskiehirin 7 km gneybatsndaki kale, kalntlardan anlald kadaryla 200 x 300
metre geniliinde bir alan kaplamaktadr ve korunmu olan ksmlarda 2 ila 4 m. arasnda
deien bir sur ile tahkim edilmitir. Sur bedeni belli aralklarla yerletirilmi yarm daire
eklinde kulelerle desteklenmitir. Kalenin duvar tekniinin Orta Bizans dneminde yaygn
olarak kullanlan almak teknik olduu aka grlmektedir. Kalenin giriinin de bulunduu
sur kalnts Karacahisar kalesinin ayakta kalan en yksek ve geni ksmdr. Giriten itibaren
kale alannda sur duvarna parallel olarak yaplm iki odal ve dikdrtgen planl mekanlar
mevcuttur. Mekanlar btn kale alanna yaylmtr. Kale alan iinde 45 m. x 14 m.
boyutunda ve 4 m. derinliindeki oval yap dikkat ekmektedir. Kalede ve kale dnda
herhangi bir su kayna bulunmad iin burasnn ak bir sarn olabilecei
dnlmektedir.
Kalede devam eden kaz almalar ile bilinmeyen yaplar da ortaya karlmaktadr.
Prof. Dr. Erol Altnsapan bakanlnda yrtlen kaz almalarnda i sur kalntlar ve bu
sura dayal atlyer tespit edilmitir. Kalenin ana yaps iinde ortaya kartlan ve zaviye
olduu dnlen Ters T planl yap da erken Osmanl dnemi camilerinin prototipi olmas
muhtemel mimarisiyle nemlidir.
arhyk (Dorylaion) ve Karacahisarn Odunpazarna gore konumlar
Bu iki savunma yapsnn dnda gnmze ulaamam Bizans dnemi yaplar ise
kaynaklardan renilmektedir. Gnmzn kent merkezinde Scaksular olarak anlan
mevkide Bizans dneminde de hamamlar bulunduu bilinmektedir. Termal blge ile
Dorylaion arasnda, Porsuk aynn yan kollarndan birinde Roma dnemine ait malzemeler
devirilerek yaplm gzl bir erken Bizans dnemi kprs olduu; Dorylaion civarnda
imparator Justinianusun bir saray yaptrd, Dorylaionda 6.-7. yzyllarda yaplm Aziz
Georgios Manastr ile Aziz Sissinios ve Meryeme adanm bir kilise bulunduu da
kaynaklardan renilmektedir.
Odunpazar'nda ise Bizans yerleimi ya da yaplar olduuna dair somut bir kant
bulunmamaktadr. Bununla birlikte Bizans dnemine ait eitli ta eserlere rastlanmaktadr.
Bunlarn ounluu mimari plastik eserler olup, devirme olarak evlerde, emelerde ve
Kurunlu Klliyesi'nde kullanlmlardr. zellikle Karapnar Mahallesi'nde okca rastlanan
bu eserler, Odunpazar'nda gnmze ulaamam Bizans dnemine ait yaplar olabileceini
dndrmekle birlikte, tarihi belgelerde bunu kantlayacak hibir bilgi bulunmamaktadr.
Odunpazar'nn devirme Bizans ta eserlerinin arhyk'ten (Dorylaion) ve kaplcalar
blgesinden getirilmi olmalar da ihtimal dhilindedir.
Kurunlu Klliyesinden devirme Bizans mimari plastikleri (Ukan, 2008)
1074de Bizans devleti Dorylaion ve St evresini Trklere verdikten sonar
Dorylaion Trkmen aknlaryla ok tahrip edilmi ve mreffeh kent yava yava terk edilmeye
balamtr. 1097deki Dorylaion savandan sonra Hallarn ehirde kalmam olmasn
tarihiler ehrin harap vaziyette oluuna balarlar. 1175de Manuel Komnenosun yeni bir
kale kurmas da ehri canlandrmam, yeni yaplan surlar kenti korumaktan ziyade bir snr
kalesi ilevi grmtr. Trklerin blgeyi tamamen ele geirmesi ile birlikte Dorylaionda
yaayan Hristiyan halk Bizansn blgedeki son savunma hatt olan Karacahisar Kalesi ve
eteklerine yerlemilerdir. Trkler ise harap durumda olan Dorylaion yerine Odunpazar
blgesine yerlemeyi tercih etmilerdir.
1.2. Seluklu Dneminde Odunpazarnn skan ve Kentsel Geliimi
Trklerin blgeye tamamen hkim olmasndan birka yl once, 1173' de blgeye gelen
Arap gezgin Ali bin Ebubekir el Herevi burasnn Sultaney (Sultan Hy anlamnda)
olarak bilindiini yazm, Sultaneynde bulunan ve Rumlarn Thirma (hamam)
dedikleri, Av-garm / Ab- germ'in (lca) her iki toplum (Hristiyanlar ve Trkler) tarafndan
da kullanldndan sz etmitir. El Herevi Sultaneyinden bahsederken Odunpazarna
karlk gelebilecek bir Trk yerleiminden bahsetmemitir. Zaten aratrmaclara gore, el
Herevinin geldii tarihte henz Odunpazar
Trk yerleimi kurulmamtr.
Baz aratrmaclar ehre Trkler
tarafndan, el Hereviden duyduumuz ekilde,
Sultan ey/ygi (hy) denmesinin Sultan
I. Klaslann Dorylaion savanda (1097)
kararghn Dorylaiona (arhyk) kurmu
olmasndan kaynaklandn sylemektedirler.
Baz aratrmaclar ise bahsi geen tepenin
Odunpazar-Yukar Mahalle civar olduu ve
bu yzden Sultanyi isminin dorudan yeni
Trk yerleiminin ad olduunu iddia
etmektedirler. arhykn Dorylaion
olduunun anlalmas ile birlikte ilk gr
daha ar basmaya balamtr. Yer konusunda
farkl grler olmasna ramen birleilen
nokta 12.yy sonundan itibaren Dorylaionun
yerini Sultan Eynn alm olduudur. 13.yy sonunda Eskiehir (Tanyeli, 1986)
Myriokephalon Savandan (1176) sonra Eskiehir, Sultanygi (veya Sultaney)
adyla bir Trk yerleimi olarak ciddi ekilde iskn edilmeye balamtr. Sultann
Sancann merkezi olan ehirde, lca blgesi kalabalk saydaki gmenin konaklamas iin
tercih edilmemitir. Buras uta yaayan iki toplum tarafndan tedavi, dinlenme ve al-veri
merkezi olarak kullanldndan yerleme srasnda termal merkezin zelliini yitirmemesine
dikkat edilmitir. (Hamamlarn evresi Eskiehirin tarihi ticaret merkezi olup, gnmzde de
ticaret merkezi olma zelliini korumaktadr). Gmenler harap durumda olan Dorylaiona da
yerlememiler, Dorylaion ve Ilcaya ayn uzaklkta ve ovaya hkim bir tepenin eteine
yerlemeyi tercih etmilerdir. Bylece Karlk ve atakbayr eteklerinden kuzeydeki
Odunpazar blgesine doru gelien yeni bir yerleme olumaya balamtr. Meyilli bir alana
kurulan bu yerlemenin alt snr, Anadolu Seluklu dneminin sonlarna doru Alaaddin
Camiini de iine alacak ekilde gelimitir. Yeni yerleimde ne geleneksel Trk kent modeli
ne de slam kenti modeli uygulanmtr; savunma n planda tutulmam, kale ve sur duvar
yaplmamtr. Bir gmen konaklamas olarak balayan iskn, muhtemelen hibir plan ve
program olmakszn gereklemitir. Bizans snrndaki kentte gebe Tkmenleri yerlemesi
bylece gerekletirilmi ve blgede nfus olarak da hkimiyet salanmaya balamtr.
Eskiehirin yerleim tarihinde bylece yeni bir sayfa almtr. ehrin yalnzca ad
deil, grld gibi ksa bir sure sonra merkezi de deimitir. Her ne kadar ehrin yeni ad
eski yerleime (hye) gnderme yapyor olsa da, yeni kurulan Trk vilayetinin merkezi
bugnk Odunpazar blgesi olmutur. 13. yyn banda Sultann Sancana bal bir
vilayet olarak Sultanygi adnn kullanldn bilindii halde merkezine ( Odunpazarna) ne
ad verildii hakknda ise henz bir bilgi yoktur.
Sultann Sancann esas ehrinin adna ilk kez, ehrin valiliini yapm olan Caca
olu Nureddin tarafndan 1272de dzenlenmi olan vakfiyede rastlanmaktadr. Vakfiyede o
zamanki Eskiehir, Sultanygi byk ehri anlamna gelen Mahruse-i Sultanygi ve
Sultaney ehri anlamna gelen Medinets Sultaney adlaryla anlmtr. Vakfiyeye
gre 1272 ylnda Eskiehirde 18 mahalle vardr. Caca Olu Nureddin 1271de Eskiehirden
ayrlmadan once harap durumdaki 17 mescit ile ahabeddin Shreverdi Zaviyesini onartm,
kente bir cuma camisi yaptrmtr. Bu cuma camisi bugn Odunpazarnn hemen aasnda
bulunan Alaaddin Camiinin orijinali olup 16. yy.n balarna kadar Eskiehirin tek cuma
camisi olarak kalmtr. Cami gnmzde ilk inaa edildii dnemin tm mimari zelliklerini
yitirmi, tamamen yenilenmitir. lk yapdan yalnzca minarenin kaidesi gnmze
ulaabilmitir. Bu kaidede minarenin orijinal kitabesi de bulunmaktadr.
Kitabede minarenin Kl Arslan olu
Keyhsrevin zamannda (IV. Kl Arslan ve III.
Keyhsrev) Caca Olu Ebul Harb Cibril
tarafndan hicri 666 (1268) tarihinde yaptrld
yazmaktadr. Bu kaide ve kitabe Eskiehirin
gnmze ulam en eski Trk eserleridir. Caca
Olu Nureddinin vakfiyesinde bunlardan baka iki
han, bir kpr, deirmen, on iki mlk ve sekiz
dkkndan bahsedilmektedir. Hanlardan birinin
ismi Babahan olarak verilmi ve bitiiinde
dkknlar olduu, ierisinde bez, ynl-ipekli
kumalar pazar ve bir de mescit bulunduu
belirtilmitir. Alaaddin Camiindeki yazt
(Altnsapan, 1999)
Eskiehirde Trklerin yerlemeye balamas doal bir uygulama olarak ve dzensiz
olarak balamsa da byle devam etmedii, 13. yyn ilk yarsnda bilinli bir ekilde
ynlendirilmeye balad dnlmektedir. Bunun en nemli kant ehirde ahabeddin
Shreverdiye (lm 1239) ait bir makam zaviyesinin bulunmasdr. Varln Caca Olu
Nureddinin vakfiyesinden rendiimiz zaviye,
Babai ayaklanmasndan (1240) sonra Babailere
mensup Trkmenlerin kente yerlemesini
ynlendirmitir. Gnmzde ahabeddin Shre-
verdi Zaviyesine ait bir yap bulunmamakla
birlikte halk arasnda Sal Mescidi ad ile bilinen
zaviyenin mescidi iki kez tekrar yaptrlarak
gnmze kadar ulamtr. 1767de zaviyenin
eyhi El-Hac Sleyman tarafndan, 1900de ise
Kafkas gmeni Sivriolu Kad Ali Bey tarafndan
yeniden yaptrlan bu mescid gnmzde
Odunpazar-smet Paa Mahallesinde bulunan
Sivriolu Camiidir. Yap geirdii onarmlarla
1900deki halinide kaybetmitir. Sivriolu Camiinin bugnk grnm
ahabeddin Shreverdi Zaviyesi gibi vakf kaytlarnda yer alan dier Ahi
zaviyelerinin de kurulu tarihleri hakknda aklk bulunmamaktadr. Sultann Sancanda
yer alan 12 zaviyenin bazlarnn berat Osman Bey ve Orhan Bey tarafndan verilmitir ancak
bunlarn da Anadolu Seluklu zamanndan beri var olan zaviyeler olduklar dnlmektedir.
ehirde 13. yy zaviyelerinin bina kalntlarna rastlanmamakla birlikte anlarnn devam ettii
grlmektedir. Odunpazarnda Hoca Nasrettine ait olduu bilinen bir mezar tann
bulunduu alan duvarla evrilmi ve halkn sayg duyduu bir yer haline gelmitir. Buras
Hoca Nasrettin Zaviyesinden gnmze kalm olmaldr. Odunpazar-Dede Mahallesinin
isminin ise Gl Dede Zaviyesinin etrafndaki mahalle olmasndan kaynakland
dnlmektedir.
1.3. Osmanl Dneminden Gnmze Odunpazarnda Kentsel Geliim ve Mimari
Eskiehirin yerleim tarihinde Osmanl dnemi Karacahisarn fethiyle (1291)
balam, Osmanl eliyle gerekleen ilk Trk iskn da Karacaehirda gereklemitir.
Osman Bey yama edilen ve boalan Karacaehiri yeniden mamur etmek istemi, giden yerli
halk geri arm, bo kalan evleri ise gazilere datmtr. Kroniklerde belirtildiine gre
gmenler de ksa zaman iinde kale iine ve kale eteklerindeki evlere yerlemilerdir. Ak
Paazadeye gre buradaki kiliseler de mescite evirilmilerdir. Rivayete gre, Karacahisar
halknn cuma namazn Karacahisarda klmak istemesi zerine Osman Bey icazet vermi, ilk
klnan cuma namaznda Osman Bey adna hutbe okunmu ve bylece Osmanl Beylii de
bamszln ilan etmitir (1299). lk hutbenin okunduu bu caminin Karacahisar
Kalesindeki yeri ve kalntlar henz tespit edilememitir. Babakanlk Osmanl Arivinde
bulunan Kanuni dnemine ait bir vakf kaydna gre Karacaehir yerleimi Fatih Sultan
Mehmedin fermanyla kaleden kale altnda bir yere tanmtr. Belgede kale iindeki
caminin harap durumda olduundan bahsedilmitir. Bahsi geen bu cami byk ihtimalle
Osman Bey adna hutbenin okunduu camidir. Yerleimin tand yer ise bugn de ayn
isimle varlna devam eden Karacaehirdir.
Eskiehir ve Odunpazarnn Osmanl dnemindeki geliimine gemeden nce kentin
Osmanl dnemindeki isimlendirmesine deinmekte fayda vardr. Kroniklerde Osman Beyin
Seluklu naibi ile yapt sava ve Eskiehir blgesine hkim oluu anlatlrken Eskihisar ve
Eskiehir adlarnn kullanld grlr. Bunun balca sebebi olarak Seluklu naibinin Osman
Bey ile savarken Eskihisar, yani Dorylaion kalesini mstahkem mevkii olarak kullanmas
gsterilmektedir. Bu tarihte kalenin yktrlm olduu, bu yzden (ve/veya Karacahisarn
daha yeni bir kale olmas sebebiyle bir ayrm yapmak adna) Eskihisar veya Eskiehir olarak
adlandrld dnlebilir. Kale yktrlm ve Dorylaion terkedilmi olmasna ramen ehrin
stratejik noktasnn nemi deimemitir. Eskiehir veya Eskihisar isimleri muhtemelen
Osman Bey dneminden beri kullanld halde, 15. yyn ikinci yarsndan itibaren yine
Dorylaiondan kaynakl olduu dnlen Sulyanygi ve SultanEyg isimleri yerine resmi
olarak Eskiehir ad kullanlmaya balamtr. 1476 tarihinden sonra yaplm olan btn
tahrirlerde Sultann Sancann merkezinin Eskiehir olduu kaydedilmitir.
Karacahisarn fethi ile Eskiehir de Osman Beyin idaresi altna girmitir. Bu tarihten
itibaren 1525 tarihli Kurunlu Klliyesine kadar Odunpazarndaki imar faaliyetleri ile ilgili
net bir bilgi yoktur. Bununla birlikte 13. yyn sonundan itibaren ve 14. yy boyunca blgede
pek ok Ahi zaviyesinin kurulduu bilinmektedir. Bunlarn banda Odunpazarndaki Ede
(Edebali) Zaviyesi yer alr. Gnmze ulaamayan bu zaviye hakknda 1466 tarihli bir kayt
bulunmaktadr. Bu belgede harap durumda olduundan sz edilmesi zaviyenin 15. yy
ncesinde kurulmu olmas ihtimalini glendirmektedir.
Erken Osmanl dneminde Eskiehirde yerleiminin ok merkezli olduu gze arpar.
Odunpazar eteklerinde ve Alaaddin Camii etrafnda oluan Trkmen yerleimi yamacn
yukar kesimlerine doru genilemitir. Buras tamamen Trklerin oturduu bir konut alandr.
Karacaehir ise Trklerle Gayr-i Mslimlerin birlikte yaad bir kale yerleimidir. Eskihisar
da (Dorylaion) gittike klmekle birlikte yerleim alan olma zelliini srdrmektedir.
Bunlara ek olarak yerleim alannn merkez/ortak noktas olan hamamlar blgesi salk,
dinlenme ve al-veri merkezi olma zelliini Osmanlnn verdii destek ve gsterdii ilgi
ile devam ettirmektedir.
elebi Mehmet dneminde (1413-1421) salanan Anadolu birliine kadar Eskiehir
evresi Germiyanolu, Karamanolu ve Osmanl arasndaki atmalar nedeniyle kentleme
baznda bir geliim gsterememitir. 15. yy olaysz geiren Eskiehir ve evresinde Fatih
Sultan Mehmed dneminde artk bir gvenlik problemi kalmad, yukarda bahsettiimiz
ekilde, Karacahisar Kalesinin terkedilmesinden de anlalmaktadr. Fatih dneminde (1451-
1481) Karacaehir ve Eskiehir merkezde birer zaviye kurulduu bilinmekle birlikte yerleri ve
yaplaryla ilgili herhangi bir bilgi yoktur. Fatihten sonra tahta geen II. Bayezid dnemi
(1481-1512) belgelerinde ise bir nceki blmde bahsettiimiz Hac Nasrettin ve Gl Dede
zaviyelerinin isimleri gemektedir.
Kanuni Sultan Sleyman dnemi (1520-1566) itibariyle Eskiehir ve Eskiehirin
merkezi olan Odunpazar kentleme baznda hareketlenmitir. Yapmna Yavuz Sultan Selim
dneminde balanan ve 1525de tamamlanan Kurunlu Klliyesi Odunpazarna ina edilmi
ilk antsal yap topluluu olmutur. Osmanl Klasik Mimarisi ierisinde deerlendirilen cami
ve klliyenin etrafnda ksa srede oluan mahalle Kanuni devrinde Paa Mahallesi , II.
Selim zamannda Merhum Mustafa Paa Mahallesi ad ile anlmtr. oban Mustafa Paa
tarafndan yaptrlan bu klliye, yerleimin Osmanl dnemindeki ekilleniinde belirleyici
olma zelliini tamtr. Bu zellii Matrak Nasuhun 1534-1535 tarihli Beyan- Menzil-i
Sefer-i Irakeyn adl eserindeki Eskiehir tasvirinde de akca grlebilmektedir. Bu
minyatrde yukarda duvarla evrili olarak Kurunlu Klliyesi tasvir edilmitir. Klliyenin
hemen nndeki byk bina bugn de var olan klliyenin byk kervansaraydr. Aada,
dere kenarnda bir deirmen ve onun yannda Alaadin Camii ve etrafndaki mahalle yer alr.
Suyun dier tarafnda ise hamamlar gsterilmitir. Bu minyatrden anlald kadaryla
Kurunlu Klliyesinden yukars henz yerleim grmemitir; Klliye yerleimin zirvesinde
yer almaktadr.
Kanuni dneminde Eskiehirin
7 mahallesi ve 172 hanesi olduu
belgelerden renilmektedir. Bunlar:
Orta Mescid Mahallesi, Alaca Mescid
Mahallesi, Hac Atmaca Mahallesi, Sal
Mescid Mahallesi, Paa Mahallesi,
Trkmenler Mahallesi ve Dede
Mahallesidir. Bu saylan mahallelerden
Paa, Dede ve Orta mahallelerinin ad
gnmzde de ayndr. II. Selim
dneminde (1566-1574) ise mahalle
says, Cedid Mahallesinin
eklenmesiyle 8 olmutur. II. Selim
dnemi tahririnde ehrin nfusunun
kat kadar artt gze arpar. Bu ani
art kente genler sayesinde
gereklemi gibi grnmektedir. Kente Matrak Nasuhun Eskiehir Minyatr
yerlemek konusundaki talebi, Kanuni dnemi itibariyle kentin imar ve isknna verilen
nem arttrm olmaldr.
Osmanl dnemi Eskiehiri ve Odunpazar blgesi ile ilgili bilgileri Kanuni dnemi
itibariyle gezginlerin eserlerinden de renmekteyiz ki, bu eserler yerleimin dokusunu
anlamamzda ok faydaldrlar.
1553-1555 civarnda Eskiehirden geen Alman elisi Hans Dernschwam Eskiehire
yaklarken baz hisar kalntlar grdnden sz etmi ancak aklayc bilgi vermemitir.
Gezgin Karacaehirde Trklerle Ermenilerin birlikte yaadn belirtmitir. 1641-1642de
Eskiehire gelmi olan Samuel Ben David Yewsel ise Eskiehirden daha kapsaml
bahsetmitir: Burada drt han ve bir hamam vardr. Hamamn sular Tanrnn mucizesidir.
Hann (kald han kastederek) karsnda scak sular akan bir memba vardr. ehirde
yaklak 130 dkkn mevcut olup, ehre girerken de balar ve bostanlar vardr. Yewsel
burada yalnz ar blgesinden sz etmi olup Odunpazar hakknda bilgi vermemitir.
17. yyn Eskiehiri hakkndaki en nemli bilgileri ise Evliya elebi ve Katip
elebiden renmekteyiz. 1648de Eskiehire gelmi olan Evliya elebi, ehrin Orhan Gazi
fethi olduunu belirttii kalesinin ykk olduunu yazmtr. Evliya elebinin bahsettii bu
kale Karacahisar olmaldr. Evliya elebinin kale konusunda yapt yanl Orhan Gazi fethi
olduunu sylemesidir. Seyahatnamede bundan sonra ehir hakkndaki bilgiler gelir: ehrin
on yedi mahallesi, baheli evleri ve epeyce cami ve mescitleri olduunu syleyen elebi,
mahallelerin isimleri hakknda bir bilgi vermemitir. (Mahalle saysnda olaslkla mescit
saysn baz almtr.) Evliya elebi, Eskiehirde yedi ocuk mektebi, yedi tarikat tekkesi,
yedi tccar han olduunu ve arsnda da sekiz yz kadar dkkn bulunduunu kaydetmitir.
Hamamlardan bahsederken kuzeyde, ehrin dnda ba ve baheler ierisinde olduunu
belirtmesi nemlidir. Anlalan bu dnemde yerleim merkezi olan Odunpazar ile hamamlar
blgesi halen birbirinden kopuktur. Ktip elebi de Eskiehir hakknda bilgi verirken
hamalarn olduu blgenin ehrin baistan olduu bilgisini vermektedir. Cihan-nma adl
eserinde Katip elebi Eskiehirden yle bahsetmektedir:
Sultann bataht Eskiehir: Bir vasi sahrada bir kasaba ve kazadr. Suru yoktur. ki
yerde Cuma klnr. Camileri, hanlar, lcalar ve etrafnda balar baheleri vardr. arlar
ve hanlar aa dzce lca kurbunda vaki olup evleri ve mahalleleri kble tarafnda, biraz
munfasl bayr yamacna dmtr. Camilerin biri anda biri yukardadr. Ziyaretgh kabirleri
eyh Edebali ve ihap Shreverdidir. Germbe (lca) kasaba iinde dz yerde ve su
kaynaklar eitlidir. Ve zerinde kubbe ve cameknlar yaplp erkek ve kadnlara mahsus iki
hamam klnmtr. Suyunun suhuneti lk ve leziz ve latiftir. Ve Eskiehirin baistan
nihayetinde kasabadan iki mil uzaklktaki yerde bir germabe daha vardr.
Bu tasvirde bahsedilen iki Cuma camisi, Kurunlu ve Alaaddin camileri olmaldr.
Birinin aada birinin yukarda olduunun belirtilmesi de bunu dorular niteliktedir. Katip
elebinin evlerin gneyde, yamata olduunu sylemesi de bu dnemde Eskiehirin esas
konut alannn Odunpazar blgesinde olduunun gstergesidir. 1705te Eskiehire gelen
Paul Lucas isimli Fransz gezgin de bu bilginin zerinde zellikler durmutur. Lucas,
Eskiehirin iki ksmdan olutuunu, aa ksmda bulunan ar blgesinde dkkn
olanlarn akamlar yukar ehre, evlerine ktklarn aktarmtr. Ayrca, Eskiehirden 2 km
uzaklkta bir Ermeni kyne gittiini ve burada ift sra sur duvarlarna dair kalntlar
grdn anlatan Lucas burada eitli kalntlarla karlatn da yazmtr. Muhtemelen
buras arhyktr; zira Eskiehire bu mesafede olan ve ift suru bulunan baka bir kent
kalnts yoktur.
19. yy banda Anadolu gezisi srasnda Eskiehire gelen J. MacDonald Kinneirin
aktarmlarnda da lca blgesi ile yukar ehir ayrmna ulalabilir. Kinneir yukar mahallede
(Odunpazar) kalm, buradaki evlerin topraktan (kerpiten) olduklarn ve kt
grndklerini yazmtr. 1840da Eskiehire gelen F.W. Ainsworth da kenti Kent iki
blmden olumutur. ar blgesinde kk bir ar, byk bir han ve birka hamam
vardr. Konut blgesi gneydeki tepenin eteindedir ve iki merkez aras 800 mt. Kadardr.
Aradaki boluk mezarlk ve sebze baheleriyle kapldr. eklinde tanmlamaktadr.
19.yy ortalarna kadar Eskiehiri gren eitli gezginlerin verdii bilgilerden ve
belgelerden anladmz kadaryla, iki blgeden oluan kentin devinimi 17.yya kadar srm,
bundan sonra duraan bir dnem balamtr. Eskiehirin yeniden canllk kazanmaya
balamas 19.yyn ikinci yarsndan itibaren Trk kkenli gmenlerin (zellikle Balkanlar
ve Krmdan gelenler) kente yerlemesiyle gereklemitir. 1894de Berlin-Badat
demiryolunun Eskiehire ulamas da kente canllk kazandran bir dier nemli etkendir.
19.yya kadar yalnzca Trklerin yaad Odunpazar ve ar blgelerinden oluan iki
blml kentte, ar blgesi evresinde aznlklar tarafndan kurulan yeni bir konut blgesi
katlmtr. Gmenler ise Porsuk aynn kar kysna yerleerek 1890-1919 yllar
arasnda Macuncu, Hac Seyit, Hayriye, Hac Ali Bey, hsaniye ve Gllk mahallelerini
kurmulardr.
Eskiehir, cumhuriyetin ilanndan sonra hzl bir imar faaliyetleriyle kalkndrlmaya
allmtr. Cumhuriyetin ilk yllarnda eker Fabrikas, Smerbank, Teyyare Bakm
Atlyesi gibi devlet yatrmlarnn yapld kent, 1950 sonras gerek endstriyel gelimesiyle
birlikte artan nfus gerekse ulam
ann nemli bir noktas olmas
nedeniyle hzla gelien bir kimlik
kazanmtr. Bu yllarda gelien
yaplama geleneksel konut
dokusundan tamamen farkldr. Bu
yllarla birlikte oluan yeni yerleim
alanlar, Odunpazar semtinin yava
yava terk edilmesine neden olmutur.
Yerleimin gzden dmesi, aslnda
gnmzde bozulmayan kentsel
dokusunu byk lde korumasn
salamas bakmndan bir adan
olumlu deerlendirilebilir. Bu
dnemlerde Odunpazarnda evi
olanlar, ykp yapmak yerine aa
ehirde yeniden ina ettikleri evlerine
tanmlardr. Bu nedenle Odunpazar
gnmzde de kentin tarihi ekirdei 1896da Eskiehir (Sa alt kede Odunpazar)
olmay srdrmektedir.
1.4. Odunpazarnn Yerleim zellikleri
Eskiehir, Anadolu ncesi Trk kentlerini oluturan iki temel geyi barndrr. Kentin
sursuz ve i kalesiz sivil yerleimi ehristan yani Odunpazar; Kentin uzanda kurulan
Rabad yani ar blgesidir. 17.yy.dan itibaren kenti ziyaret eden seyyahlar da ncelikle bu
ayrm belirterek kenti tanmlamlar, yerleme alan olarak Eskiehir dann kuzey yamacn
gstermilerdir. ar blgesi ise ovada, hamamlarn etrafnda geliim gstermitir. Ne yazk
ki 1905deki bir yangn sonucu yok olan ar blgesinden gnmze gelen bilgi ve belgeler
yalnzca seyahatnamelerle snrldr.
Odunpazar ise varln ve 1940-50lere kadar da ehrin esas konut alan olma
zelliini srdrmtr. 1923-1950 arasnda ar blgesi yeniden oluturulurken stiklal,
Honudiye ve Arifiye gibi yeni mahalleler kurulmu 50lerden sonra ise ehrin esas yerleim
alan ovada, Porsuk aynn iki yakasndaki yeni mahalleler olmutur. Cumhuriyet
dnemiyle balayan bu geliim srasnda Odunpazarnda da baz evler yklp yerine yenileri
yaplmtr; eyh ahabettin Caddesinin yapm srasnda ok sayda geleneksel konut
ortadan kaldrlmtr. Bununla birlikte Odunpazar eski mahalleleri, dar sokaklar, kk
meydanlar, emeleri ve Kurunlu Klliyesi ile eski Trk ehri grnmn korumutur.
Hzl endstrileme hareketinin yaand bu dnemde, Odunpazar semtinin
deitirilmek yerine terk edilmi olmas, geleneksel dokusunun gnmze ulamasn
salayan en nemli unsurdur. Bu terk edi, bilinli bir koruma politikas olarak deil
kendiliinden gelimitir. O zamana kadar kentin prestijli semti zelliine sahip olan
Odunpazar, Porsuk aynn iinden getii ovada gelien yeni yerleime doru kaymaya
balamtr. Yukarda da belirttiimiz apartmanlama modas ile semt sakinleri,
Odunpazarndaki evlerini terk ederek bu yeni alana tanmlardr. Odunpazar sakinlerinin
evlerini ykmak yerine tamamen terk etmeleri sayesinde, Odunpazarnn geleneksel
dokusunu, yerleimin zelliklerini tanmlayan geler saptanabilmektedir.
1.4.1. Yol Dokusu
Odunpazar yerleimine geleneksel yerleimlerde grlen organik sokak dokusu
hkimdir. Sokaklarn organik biimsellii ve lekleri, konutlarn zemin biimlerini ve yap
adalarnn meknsal dzenini belirlemektedir. Yerleimde ounluu az katl konutlarla,
sokaklarnn yapsal zellii, sokak ve konutlar arasnda bir lek btnl salar. Bu
zellik, Odunpazar geleneksel sokaklarna kentin yeni yerleme alanlarndaki sokaklarda ok
nadir olarak grlen, nemli bir nitelik kazandrr. Odunpazarnn sokaklarnn yaps, genel
izgileriyle bir Anadolu-Trk kenti dokusundaki ulam zelliklerini yanstmaktadr.
Odunpazarnn i ulamnda ana eksen yukardaki Bademlik Parkn sit alannn
dou hatt olan Atatrk Bulvarna balayan eyh ahabettin Caddesidir (Kemal Zeytinolu
Caddesi). Bu cadde 1971 ylnda birok geleneksel konut yklarak almtr ve dar
sokaklarn tersine, geni bir ulam aksdr. Odunpazar yerleiminin kuzey-gney aksnda tek
bir gzergh boyunca, dorusal bir hat oluturur. Bylece Odunpazar organik sokaklarndan
farkllar. Cadde zerinde bulunan baz konutlarn konum ve zgn girileri dikkate
alndnda, batdaki yap adalarnn imdikinden farkl bir geometriye sahip olduklar aka
belirlenebilir. Eski yolun, Kurunlu Klliyesine bal kervansarayn hemen nnden getii,
sit alanndaki benzerleri gibi dar, kvrml yaps ve kmazlaryla klliye evresi dokusunun
kesintisiz/dairesel geliimini salad anlalmaktadr.
Odunpazar Kentsel Sit Alan iindeki nemli ulam eksenlerinden Sivriolu,
engeleme, Yeil Efendi, sa elebi, rk Hoca, Tiryaki Hasan Paa ile daha kuzeydeki
Arif Bey ve Cemalciler sokaklarnn konumlar, arazi eimi kadar Kurunlu Klliyesinin
dou-bat ynndeki duvarlarnn dorultusuyla da uyumludur. Trk kenti sokann zgn
niteliklerini tayan akslar, Kurunlu Klliyesi odana gore biimlenmi grnmektedir.
Kuzey-gney ynndeki Iklar, Beyler, Malhatun ve Hatipler sokaklar, Kurunlu
Klliyesinin dousundan geen Mcellit Soka ve devamndaki Kurunlu Camisi Sokana
paralel uzanmaktadrlar. Mcellit Sokan balang alarak gelien bu sistem ilevsel
amalarla ortaya kmtr. Konutlara ulaan ikincil yollarn balanaca ve zellikle ardan
mahalle ilerine dalm salayan sz konusu sokaklar -iki yandaki yap adalarnn
geometrisine uygun olarak- kvrlarak devam ederler. Baz blmlerinde iyice dar olmalarna
karn, kimi yerlerde de kendilerine balanan sokaklarn alarna gre genileyerek mahalle
ii meydancklar oluturmaktadrlar.
Odunpazarnda geleneksel arnavut kaldrm ve kmaz sokaklarn altmzdan az
olmasnn temel nedeni ise yakn gemite gerekleen yol yapm almalardr. Bu
almalar srasnda kmaz sokaklar oluturan yap adalar deitirilmi ve mevcut yollar
asfalt kaplanarak zgn yaplar bozulmutur. Gerek bu doku gerekse kmaz sokaklar gn-
mzde snrl lde tespit edilebilmektedir.
1.4.2. Yap Alanlar
Odunpazar Kentsel sit alan youn yaplam alan ve yaplarn ounluunun konut
olmas zelliklerine sahiptir. Konut ilevi olmayan dier yaplar da konutlarn oluturduu
organik biimli yap adalarnda, geleneksel doku ile btnlemi durumdadrlar. Konut ilevi
olmayan yaplar; dini ve sosyal amal yaplar, kamu yaplar ve ticaret yaplardr.
Anadolu Trk yerleimlerinin biimlenmesinde dini ve sosyal amal yaplarn yeri
ok nemlidir. Bununla birlikte Odunpazarnda gnmzde var olan dini yaplar evrelerini
biimlendirmekte etkin olmam, evrelerindeki dokuya gre ekillendirilmilerdir. Bu
durumun dnda kalan tek rnek Kurunlu Klliyesidir. Kurunlu Klliyesi, hem dini hem
sosyal amal bir yaplar grubu olarak evresinin biimlenmesinde odak noktas olma zellii
gstermektedir.
Odunpazar 20. yya kadar varlnn sadece konut alan olarak srdrmtr. ar
blgesinde kan 1905 ve 1922 tarihli yangnlardan sonra gerek ticaret gerek kamu ilevi
tayan yaplarn Odunpazarna doru kaymaya balad gzlemlenir (Bunun en somut
gstergesi, semte adn veren bir eylem olarak, gnmzde Yediler Parkna yakn alanda
yakacak odun alveriinin yaplmasdr.) Bu srete evlerin alt katlarnda baz deiiklikler
yaplarak el sanatlarna ynelik kimi i yerleri almtr. Odunpazarndaki I.Ulusal Mimarlk
Dnemi slubu tayan kamu yaplar ise devlet eliyle yaptrlan kamu binalardr.
Odunpazarna ticaret ve kamu yaplarnn girmesi, uzun yllar tad konut alan olma
zelliini ksmen deitirmitir.
1.4.2.1. Dini ve Sosyal Amal Yaplar
Odunpazarnda yer alan dini ve sosyal amal yaplara bakldnda Kurunlu
Klliyesi dndakilerin, mimarlk tarihi ve evre biimleniine katklar bakmndan nem
tadklar sylenemez.
Odunpazarnn kuzeyinde yer alan Alaaddin Camii, bugn sadece kaidesi bulunan
orijinal minarenin kitabesindeki 1268 tarihi ile Eskiehirin en eski tarihli yapsdr.
Gnmzde Odunpazar Kentsel Siti dnda kalan yap, zaman iinde geirdii onarmlarla
orijinalliini tmyle yitirmitir. Gerek yapnn kendisi gerekse evresindeki geleneksel doku
tmyle kaybetmi konumuyla kentsel sit alan dnda tutulmutur. Bununla birlikte
Odunpazarnn kentsel geliimindeki yeri Seluklu Dneminde Odunpazarnn skan ve
Kentsel Geliimi adl blmde belirtilmitir. Yap Odunpazarnn kuzeydeki gelime snrn
belirlemek iin rper olmas nediyle nemlidir.
1525 tarihli Kurunlu Klliyesinin Anadolu Trk kentlerindeki antsal yaplar iin
geerli saylan halkn yarar iin yaplm cami, medrese, hamam ve hanlarn, nceden planl
olarak, mimari perspektifleri talandrmamas ilkesine uyduu gzlenmektedir. Klliye,
evresinde bir baka kent meydan oluamayacak kadar toplumsal eylemlerin oda olmasna
karn, kendisini evreleyen dokudan avlu duvarlar ile ayrlmtr. Bununla birlikte caminin
yeni kurulacak bir kent ya da imar ve iskn arzu edilen kentin yeni bir semtinin ekirdeini
tekil etmesi zelliini tamaktadr. Etrafndaki yerleim alanlarnn dokusal oluumunda
Kurunlu Klliyesinin yeri ok nemlidir.
Odunpazar Ak Camii Mahallesinde, mahalleye ismini vermi olan Ak Camii aslnda
hamam olarak ina edilmi olup, sonradan camiye evrilen farkl bir rnektir. Kitabesi
bulunmayan yapnn 13-14.yy civarnda ina edilmi olabilecei dnlmektedir
Kentsel sit alan iinde yer alan dier dini yaplar arasnda kitabesi gnmze
ulamayan ve mimari adan zellik tamayan, halk arasnda yatr olarak deerlendirilen
eyh ehabettin ve eyh Edebali trbeleri bulunmaktadr. Bunlar muhtemelen bir zamanlar
var olan eyh ahabettin ve Ede zaviyelerinden gnmze kalm olup tamamen yenilenmi
ve mimari zelliklerini kaybetmilerdir. Yine kitabesi ve mimari nitelii bulunmayan Orta
Camii, Mft Camii, Sivriolu Camii, Tiryaki Hasan Paa Camii Odunpazarnn dier dini
yaplardr. Mimarlk tarihi asndan bakldnda belirli bir dnem slubu tamayan bu
yaplar, boyut ve evreye uyumuyla geleneksel doku iinde yer alan yaplar olarak kentsel sit
btnnde korunmas gerekli mimari birimler olarak deerlendirilebilirler. Kentsel sit iinde
biribirlerine eit uzaklkta sralanan bu camiler ve minareleri hem geleneksel Anadolu-Trk
kenti dokusuna uyumlu bir siluet sergilemekte hem de kk lekte de olsa konutlarn
arasnda merkezler oluturmaktadrlar.
1.4.2.2. Kamu Yaplar
Odunpazarnda I. Ulusal Mimarlk Dnemi zellikleri tayan kamu yaplarnn
ounluu sit alannn kuzey kesiminde ve Atatrk Bulvar evresinde toplanmtr. Bunlar
gnmzdeki ilevleriyle, Atatrk Lisesi, Trafik ubesi ve Cumhuriyet Mzesidir.
Etnografya Mzesi ise yukar kesimde mahalle ierisinde yer almaktadr.
imdi Cumhuriyet Mzesi olan Turan Numune Mektebi ve Etnografya Mzesi olan
Malhatun Mektebi Odunpazarnn ilk modern eitim binalar olup, hkmet binas olarak
inaatna balanmken liseye evrilen Atatrk Lisesi de onlara eklenmitir. Trafik ubesi de
Turan Numune Mektebinin ek binas olarak ina edilmi bir kamu yapsdr. Bu yaplarn
tasarmnda evrelerindeki geleneksel konut dokusuyla uyumlar aranmamtr. Sit alannn
kuzey ucunda bulunan Atatrk Lisesi ve Cumhuriyet Mzesi ile ek yaplar sayesinde
Odunpazar ehir merkezi arasnda bir iliki kurulmaktadr; bu yaplar ulusal ve bat
mimarisini sluplarnda buluturduklar gibi eski yerleimle yeni yerleimi de birbirine
balamaktadrlar.
1.4.2.3. Ticaret Yaplar
Odunpazar Kentsel Sit Alan iinde tmyle ticaret iin tasarlanm tek yap
Pazarolu Sokakta bulunan Atlhan Geleneksel El Sanatlar arsdr. Atlhan, 1850li
yllarda Eskiehirin byk toprak sahiplerinden Takattin Bey tarafndan evre ky, kasaba ve
ehirlerden gelen pazarclarn, seyyahlarn ve kyllerin, hem kendilerinin hem hayvanlarnn
konaklamalar iin yaptrlmtr. Yapld tarihten gnmze kadar birok defa el deitiren
Atlhan genel olarak asl amacnn dnda kullanlmamtr. Atlhan hem dinlenilip
konaklanan, hem hayvanlarn bakmnn yapld hem de iinde ay oca bulunmasndan
dolay blge halknn da topland, dnemin btn sosyal, siyasal ve ekonomik gndeminin
olutuu bir mekn olarak kullanlmtr. Zaman iinde Tavaf Han, Odunpazar Han gibi
isimlerle anlan han, 20. yyn zellikle ikinci yarsndan sonra eski ilevini yitirerek metruk
ve harabe bir hal almtr. Odunpazar Evleri Yaatma Projesi kapsamnda 2006 ylnda,
orijinal mimarisi gz nnde bulundurularak Atlhan adyla Odunpazar Belediyesi tarafndan
yeniden ina edilmitir. Aslen sosyal amal bir yapyken gnmzde geleneksel el sanatlar
ars olarak hizmet vermektedir.
Kentsel sit alan ierisinde ticaretin en youn olduu blge eyh ahabettin
Caddesinin Kurunlu Klliyesine kadar olan blmdr. Bu blgede ounlukla bakkal,
manav, kasap, frn, lokanta, kahvehane, berber vs. iyerleri bulunmaktadr.
Odunpazarnn tarihi yaplar ierisinde ise ticaret iin yaplm herhangi bir yap
bulunmamaktadr. Bu durum 20. yy balarna kadar konut alan ile ar blgesinin
birbirinden ayr olmas ve sonrasnda da ticari eylemlerin kent merkezine kaymasndan
kaynakldr. Bununla birlikte Odunpazarnda kimi ticeret etkinlikleri iin zorunlu olan
meknlar da konutlarn giri katlar iyerine dntrlerek oluturulmutur. Gnmzde so-
kak aralarnda yer alan ve genellikle bulunduklar sokaa hizmet vermek amac tayan kk
bakkallar bu oluumun en arpc rnekleridir. Evlerin alt katlarnda yer alan aklklarn
bytlmesi ya da tmyle yeniden yaplan aklkla sokaa balanan bu mekanlar,
Odunpazarnn sonradan edinilmi kk ticaret birimleri olarak karmza kar.
1.4.2.4. Konutlar
Odunpazarnn yerleim dokusunu tanmlayan elerin banda hi phesiz konutlar
gelmektedir. Odunpazar Kentsel Sit Alannn fiziksel yapsnn temel bileeni olan
konutlarn byk ounluu bir Anadolu-Trk kentinin tipik dokusunu oluturan kentsel
tasarm ve mekn dzenleme ilikilerine gre biimlenmilerdir. Bu konutlar, ant deeri
olmamakla beraber biim ve boyutlaryla geleneksel mimariyi yanstrlar. Genel doku iinde
parsel yerleimi asndan bakldnda, geleneksel dokunun byk bir ksmnn L
biiminde arka ve yan baheli konutlardan olutuu izlenebilir. Bunun yansra bahesiz, arka
ve n baheli konutlar da saptamak olasdr. Ancak n baheli tipler yok denecek kadar azdr.
Olanlarn ise baheleri son derece dardr. Parsel ii konumlanmalar nasl olursa olsun
deimeyen tek unsur evlerin girii ve birincil cephelerinin sokak zerinde olduudur. Yan
baheli rneklerde, bahelerin sokakla balantsn salamak zere bir kap yer ald grlr.
Evlerin sokaa bakan cepheleri kmal, konsollu, zenli ve dikkat ekici iken yan ve arka
cepheler sade braklmtr.
Bunlarn dnda zaman iinde yer yer dokuyu ve ekolojik yapy bozmayacak ekilde
yaplm, gecekondu tarz evler de dier bir grubu oluturur. Yaam biimleri asndan
geleneksel konutlarla nemli benzerlikler gsteren bu yaplar daha ok kullanlan ina
teknolojisi ve gereler ynnden geleneksel konutlardan ayrlrlar. Fiziki evreye uyumlu olan
bu konutlar, byk parsellerin blnmesiyle ortaya kan arsalar zerine yapldklar iin
tarihi yerleim dokusundaki bahe alanlarnn klmesine hatta ortadan kalkmasna neden
olmulardr.
nc grup, Odunpazarnn dokusunu ve siluetini olumsuz ynde etkileyen, yakn
zamanda yaplm konutlarn oluturduu gruptur. Drt veya daha fazla katl apartman tipinde
olan bu yaplar gerek yaam biimleri ve komuluk ilikileriyle, gerekse tarihi dokuya
uymayan gereleri, ina teknolojileri ve planlama anlaylaryla geleneksel ve evreye uyumlu
konutlardan farkllarlar.
1.5. Odunpazarnda Gnmzde Tespit Edilebilen Yaplar
1.5.1. Dini Mimari
Kurunlu Camii ve Klliyesi
Kurunlu Klliyesi, Paa Mahallesinde, Odunpazar Kentsel Sit Alannn yaklak
olarak merkezinde yer almaktadr. Camide bulunan kitabeye gre 1525 ylnda Vezir-i sani
Mustafa Paa tarafndan yaptrlmtr. Ad geen Mustafa Paa, Melek Mustafa Paa ya da
oban Mustafa Paa isimleriyle de tannmtr. Klliyenin kubbelerinin kurunla kapl
olmasndan tr Kurunlu Cami olarak adlandrlmtr.
Kurunlu Klliyesi, halk arasnda Mimar Sinan eseri olarak bilinir. Ancak Mimar
Sinan'n eserlerinin listesini veren Tuhfet'l Mimarin, Tezkiret-l Bnyan, Tezkiret-l Ebniye
ve Adsz Risalede Mimar Sinann eserleri saylrken Kurunlu Klliyesine yer
verilmemitir. Bunun dnda, kitabesine gre klliye 1525 ylnda inaa edilmitir; oysa
Mimar Sinan 1538de bamimar olmutur. Klliyenin yapm Hassa Bamimar Acem Alinin
dneminedir. Bununla birlikte Mimar Sinann klliyeye baz yaplar eklemi olabileceine
dair bir kayt da bulunmaktadr. Tuhfet-l Mimarinde yapnn ad verilmeden, Mimar
Sinann Eskiehirde bir kervansaray ina ettii kaydedilmitir. Byle bir yap gnmze
gelmemitir ve kaynaklarda da Eskiehirde baka bir kervansarayn ad gemez. Bu durum
Kurunlu Klliyesinin kervansaraynn Mimar Sinan tarafndan yaplm olabilecei
phesini dourmutur.
Konu zerine detayl alan N.Snmez, Klliyede iki farkl yapm aamas olduunu
tepit etmitir. Klliyenin ilk aamasnda arazinin topografyasnda uygun olarak avlunun
batsna medrese ile camii, adrvan ve talimhane (okuma odas) ina edilirken; ikinci
aamada bir olaslkla Mimar Sinan tarafndan kervansaray, beyt-zzayf (dknler evi)
olarak isimlendirilen meknlarla imaret (ahane) yaplar ina edilmitir. N.Snmezin bu
tezindeki dayana ise klliyenin dzenlemesinde ilk aamada yapld kabul edilen yaplar
iin arazinin topografyas gz nne alnrken dier yaplarda bunun gzetilmemi oluudur.
Buna gre: Camii, adrvan, medrese, talimhane yaplar, 1525 ylndaki birinci yapm
srecinde; I. ve II. Kervansaraylar, dknler evi ve ahane ise ikinci yapm srecinde belki
Mimar Sinan tarafndan yaplmtr.
Osmanl mimarisindeki tek kubbeli kare planl tipte, kesme tatan yaplm cami l961-
l962 yllarnda yenilenmitir. Caminin nnde bulunan son cemaat yeri sivri kemerlerle
birbirine bal alt mermer stunun oluturduu be blmldr. Bunlarn zeri pandantifli
be kk kubbe ile rtldr. Kubbelerin ierisi kalem ileriyle bezenmitir. Son cemaat
yerinin ortasndaki giri kaps hafife ieri ekilmi, bask kemerlidir. Kapnn zerinde
caminin kitabesi yer almaktadr. (Kitabenin evirisi ledir: Bu mbarek yap, vlmeye
layk olan Yce Allahn rzas iin, asrn ve devrin meliki, vaktin ve zamann Sleymn
(Allah onun devletini ebedi ve srekli klsn, yardmlaryla mutluluunu artrsn) ve onun
veziri, mlknn dirayetli yneticisi, dnemin asaf ve zamann yce kiisi Mevln Mustafa
Paa (Allah onun mutluluunu daim klsn) zamannda tamamland. Hayrun Cedidten tarih
geldi.) Giriin hemen zerine ahap ve sonradan yaplm kadnlar mahfili yerletirilmitir.
Kare planl ibadet yeri,14.90x14.90 m. lsnde olup, tromplu merkezi ve sekizgen kasnak
zerine oturan bir kubbe ile rtlmtr. Kubbe ve tromplar krmz, mavi, sar, siyah ve
beyaz renklerde kalem ileriyle bezenmitir. Burada rumi ve palmet motifleri ve kvrk dallar
bo yer brakmamacasna tm yzeyleri kaplamtr. Caminin ierisi alt srada dikdrtgen
ereveli ikier, st srada da sivri kemerli al ebekeli birer, kubbe kasnanda da drt
pencere ile aydnlatlmtr. Mihrap dikdrtgen bir ereve ierisinde mukarnasl yuvarlak bir
ni eklindedir. Mermer taklidindeki mihrap ge devir kalem ileriyle bezenmitir. Mihrabn
kelerinde birer Mevlevi sikkesine yer verilmitir. Caminin kuzeybat kesinde ta kaide
zerinde yuvarlak gvdeli, beyaz mermerden tek erefeli minaresi bulunmaktadr. Bu minare
kaynaklarda bahsedilen ak tatan, keli minarenin yerine sonradan yaplmtr.
Klliyenin yaklak bebin metrekarelik avlusu, batdan iki kervansaray ve bunlarn
arasndaki bir ahane, gneyden paa odalar denilen meknlar ve L biiminde bir medrese
ile kuatlm; ortasnda cami, 1967 ylnda yenilenen adrvan ve dou duvarnn nnde
ikinci bir ahane yer almtr. Birincisi cami-adrvan ekseninde, ikincisi gneyde, medrese ile
paa odalar arasnda, ncs ise batda, ahane ve kervansarayn arasnda olmak zere
avluya giri akl bulunmaktadr. Kervansaraylarn ayrca dardan da girileri vardr.
Klliyenin gneydou kesinde "L" eklinde yerletirilmi olan medrese, araziden
tr camiye gre daha yksek konumdadr. Yap yirmi oda, bir derslik semahane ve revaktan
olumaktadr. Derslie ve medrese odalarna semahanedeki merdivenlerden klarak ulalr.
Revaklarn zeri meyilli ahap bir at ile rtlmtr. Dershane eyvan pandantifli bir kubbe
ile rtldr ve revaa da geni bir kemerle almaktadr. Buras dou, gney ve bat
duvarlarnda birer pencere ile aydnlatlmtr. Revaktaki hcreler 2.15x2.65 m. lsnde
olup zerleri beik tonozlarla rtlmtr. Hcrelerin her birisinde ocak, dolap ve gneye
bakanlarnda birer pencere bulunmaktadr. Uzunca bir zaman Mevlevi dervilerin hcreleri ve
semahanesi olarak kullanlan yapnn bir blm gnmzde lleta mzesi olarak
kullanlmaktadr. Medrese kesme ta, moloz ta ve tula ile ina edilmitir. Yapda ssleme
yoktur.
Dershanenin dar taan ksmnn dousunda, Mevlevi eyhlerinden Hac Hasan
Dede, babas rkolu Hac Hafz Hseyin, emseddin oullar ahabeddin, Necmeddin,
Kemaleddin ve kimlii belirsiz bir kiiye ait alt mezar bulunmaktadr.
Avlunun gneyindeki kap ile batdaki yemekhane arasndaki blm Dknler evidir.
Burada 5.20x5.20 m. lsnde kubbeli drt oda yer alr. Bu odalarn da her birinde birer
ocak ve bunun iki yannda da birer kk dolap bulunmaktadr. Bu yapnn kuzeyinde, avluya
bakan cephesinde, iki kenar kapal, zeri atl bir reva vardr. Revan atsn bir srata,
sra tuladan oluan sekiz adet kare kesitli paye tar. Yapnn d cepheleri dzgn kesme
ta ile kapldr. Bu yap da klliyenin Mevlevi dergh olarak kullanld dnemde tabhane
ilevi grmtr. Herhangi bir ssleme bulunmayan yap kesme ta ve tula ile ina edilmitir.
Batdaki imaretin karsnda, paa odalar ile birleerek klliyenin gneybat kesini
oluturan II. Kervansaray bulunur. Avlunun bat kaps yanndaki bir kapdan ierisine girilen
holden bask kemerli bir dier kap ile asl yapya girilmektedir. II. kervansaray 9.30xl9.30 m.
lsnde dikdrtgen planldr. Kesme ta ve moloz tala ina edilen bu yapnn zeri sivri
kemerle desteklenen beik tonozla rtldr. Bir zamanlar imaret olarak kullanlan yap
gnmzde Odunpazar Belediyesi Nikh Salonu olarak hizmet vermektedir.
maret, 8.80x8.80 m. lsnde kare planl bir yapdr. zeri sekizgen kasnakl bir
kubbe ile rtlmtr. Bu yap da dzgn kesme ta, moloz ta ve tula kullanlarak
yaplmtr. ri moloz ta rg duvarlar gneyde ve kubbe kasnanda dzgn kesme tala
kaplanmtr. Batda yapya bitiik olarak kare kaideli sekizgen gvdeli bacas ykselir.
Yap topluluunun kuzey ynnde I. kervansaray bulunmaktadr. Kuzey cephesindeki
bask kemerli bir kapdan girilen yap l8.20x37.70 m. lsndedir. Kervansaray 5m.
geniliinde bir sahn ile bu sahnn sanda ve solunda bulunan iki byk koridordan
meydana gelmektedir. mekndaki sekinin yannda on alt ocak bulunmaktadr. Darya
mazgal pencerelerle alan kervansaray kademeli bir arazide bulunduundan tr yap da
buna uydurulmutur. Yapnn ortasndaki alt adet kare ayak kemerlerle birbirine balanm ve
zeri de beik tonozlarla rtlmtr. Kesme ta, moloz ta ve tula ile ina edilen yapda
herhangi bir ssleme esi yoktur.
Caminin dousunda yer alan tek meknl, kare planl talimhanenin nnde sekizgen
kasnakl kubbesi olan bir ksm vardr. Bir giri mekn olan bu ksmn dou, bat ve
kuzeyinde ikier yuvarlak kemer bulunmaktadr. Bu meknn arkasndaki bask kemerli bir
kapdan 5.50x5.50 m. lsnde kare bir mekna geilmektedir. zeri tromplu sekizgen
kasnakl bir kubbe ile rtlmtr. Bu yapda da kesme ta, tula ve Bizans dnemine ait
devirme malzeme kullanlmtr. Bir dnem sbyan mektebi olarak kullanlm olan yap,
gnmzde ktphane olarak hizmet vermektedir.
Kurunlu Klliyesi 2008-2009 yllar arasnda restore edilmitir.
Ak Camii
Akcami Mahallesi Cemilciler Sokakta yer almaktadr. Hamamdan camiye
dntrlm olan yapnn ina tarihiyle ilgili herhangi bir kitabe gnmze ulamamtr.
Mimari zelliklerine dayanarak 13.yyn ikinci eyrei ile 14.yy ba arasnda ina edilmi
olabilecei dnlmektedir. Gnmzde cami olarak kullanlan yapnn Vakflar Genel
Mdrl Arivinde bulunan kaydnda shak Fakih adna kaytl olmas, yapnn shak Fakih
(1349-1440) tarafndan hamamdan camiye dntrlm olabileceini dndrmektedir.
Yap kuzey-gney dorultusunda dikdrtgen planldr. Kuzey cephede bulunan
dikdrtgen giri kapsndan, hamam olarak kullanld dnemde scaklk olan eyvanl
tonoz rtl giri blmne geilmektedir. Bu blmn dou ve bat kelerinde orijinalinde
halvet hcresi olarak kullanlan kubbeli iki mekn bulunur. Blmn gney cephe ekseninde
bulunan kapdan aslnda lklk olan mekna geilir. Dou-bat dorultusunda dikdrtgen
planl olan ve sivri kemerlerle e blnm olan bu ksmn zeri tonozla rtldr.
Kare planl olan ve gnmzde caminin harim ksm olarak kullanlan soyunmalk
blmnn zeri sekizgen kasnakl bir kubbe ile rtldr. Bu blmn gney duvar
ekseninde camiye dntrlmesi srasnda alan mihrap nii yer alr.
Bugne kadar pek ok onarm geiren yap son olarak 2007 ylnda onarlmtr.
1.5.2. Kamu Yaplar
Atatrk Lisesi (Hkmet Kona)
Odunpazar Kentsel Sit Alannda Atatrk Bulvar zerinde yer almaktadr. Yapnn
inasna Kurtulu Sava ncesinde balanm; 1930-1933 yllar arasnda tamamlanmtr.
Orijinalde Hkmet Kona olarak tasarlanan yap, 1934 ylnda kenti ziyareti srasnda Mus-
tafa Kemal Atatrkn istei ile liseye evrilmitir.
Eimli bir araziye yerletirilmi olan yap yarm bodrum zerine katl ve U
planldr. Zemin katta, ana koridorun iki yannda ve bu koridora dik gelen daha dar
koridorlarn d cepheye bakan yanlarnda deiik amalarla kullanlan farkl byklkte
odalar yer almaktadr. Ayn plan zelliklerini tayan birinci ve ikinci katlardaki odalar
derslikler olarak dzenlenmitir. Bodrum kat dikdrtgen planldr. Ortadaki koridora iki
ynden alan odalarn yer ald bu kat, renci kantini ve depo olarak kullanlmaktadr.
Yapda bodrum katta kesme ta kaplama, st katlarda tula kullanlmtr.
Kuzey cephede eksende bulunan ana giriin nnde ynden on basamakl bir
merdivenle ulalan sivri kemerli, l aklkl, revakl bir blm yer almaktadr. Bu
blmn st birinci kata ait bir balkondur.
Yapda, bodrum katta bask, zemin ve birinci katta dikdrtgen, st katta ise sivri
kemerli z pencere dizileri yer almaktadr. Giriin olduu daha yksek ve da daha takn
olan blmde, birinci katta sivri kemerli pencere, ikinci katta ikiz sivri kemerli pencereler
kullanlmtr.
Cumhuriyet Mzesi (Turan Numune Mektebi)
Odunpazar Kentsel Sit Alannda Atatrk Bulvar zerinde yer almaktadr. Yapnn
temeli 1905te atlm, 1916da inaat tamamlanmtr. Mimar Mimar Kemal Beydir. Turan
Numune Mektebi olarak hizmete alan yap Cumhuriyet dneminde Turan lkokulu olarak
hizmet vermeye balamtr. 1930da Atatrk Lisesine, daha sonra Eskiehir Defterdarlna,
1955de ise Milli Savunma Bakanlna devredilmitir. 1977 ylna kadar askerlik ubesi
olarak kullanlmtr. !980den sonra ise Anadolu niversitesine bal Cumhuriyet Tarihi
Mzesi haline getirilmitir ve halen bu ilevini srdrmektedir. I. Ulusal Mimarlk Dnemi
slup zelliklerini tayan bir yapdr.
Geni bir bahe ierisinde yer alan yap, yarm bodrum kat zerine iki katl olarak
ina edilmitir. Dou-bat dorultusunda dikdrtgen planl olan yap, zemin katta yer alan
kuzey ve gney girileri dorultusunda simetrik olarak tasarlanmtr. Kuzey cephedeki ana
giriten geni bir koridora geilir. Koridorun dou ve bat ularnda dikdrtgen, keleri
planda da tarlm iki mekn yer almaktadr. Arka giriin iki yannda, e byklkte kare
planl iki oda yer almaktadr. st kat ve bodrum katlarnda da kk farkllklarla ayn plan
zellikleri grlmektedir. Zemin kat pencereleri sivri kemerli, birinci kat pencereleri ise
dikdrtgendir. Yap yma duvar sistemi ile ina edilmitir; bodrum katta ta, st katlarda
tula malzeme kullanlmtr. Krma at ile rtl yapnn geni ve haraketli bir saa vardr.
Trafik ubesi (Turan Numune Mektebi Ek Binas)
Turan Numune Mektebinin ek binas ana yapnn arka bahesinde bulunan kk ve
sade bir yapdr. Yarm bodrum zerine tek katldr. Karaye yakn dikdrtgen planl yapda
sahanlktan giri holne, oradan ift kanatl bir kap ile bir hole ulalr. Bu hole giriin
karsnda , sanda ve solunda birer oda yer almaktadr. Giriin sanda bodruma inen
merdiven vardr. Burada dikdrtgen bir mekn ve basamakla inilen mutfak yer almaktadr.
Bodrum katta dikdrtgen, zemin katta sivri kemerli pencereler bulunan yapda bodrum katta
ta, zemin katta ise tula malzeme kullanlmtr.
Malhatun lkokulu (Etnografya Mzesi)
Yap Kurunlu Klliyesinin yannda bulunmaktadr. 1924-1925 yllarnda Nilfer
Malhatun Kz ptidai Mektebi olarak ina edilen yap, 1970e kadar eitim amal
kullanlmtr. 1988de bo ve harap durumdaki yap restore edilerek etnografya mzesine
dntrlmtr. Yapnn bir blm Malhatun Ktphanesi olarak kullanlmaktadr.
I. Ulusal Mimarlk Dnemi slup zelliklerini tayan yap eimli bir arazi zerine
ina edilmitir; gneyden bodrum zerine tek katl, kuzeyden ise iki katl olarak
grlmektedir. Yap T planldr. Yol hizasnda merdivenle ykseltilmi bir ana giri ve
kuzey cephede bodrum katta ikinci bir girii bulunur.
Bask kemerli giri kaps geni bir koridora almaktadr. Koridor boyunca birbirine
e byklkte kare planl iki oda, koridora dik gelen dikdrtgen bir oda ile kare plan bir oda
daha bulunmaktadr. Giriin solundaki ahap merdivenlerle inilen bodrum kat T planl tek
bir mekn olarak dzenlenmitir.
Yapda bodrum katta dikdrtgen, zemin katta sivri kemerli pencereler kullanlmtr.
Yap yma sistemde, tula ile ina edilmitir. Krma aty ahap destekli talarla geometrik
sslemelerin oluturduu geni bir saak evrelemektedir.
1.5.3. Konutlar
Odunpazar evleri geleneksel Trk Evi zelliklerine uyan i ve d meknsal kurgular,
malzeme zellikleri, yap elemanlar, i donanm eleri ve doal sokak dokusuna uyumlu
biimlenmesi ile geleneksel Trk evlerinin ok deerli rneklerini barndrmaktadr.
Cephelerde kullanlm olan kma ve geni saak dzenleri, kap, pencere, balkon korkuluu,
kafes, konsol gibi yap elemanlarnn doall ve zgn iilii, yerleimin tarihsel doku
siluetinin grsel zenginliini artrmaktadr.
Odunpazar kentsel sitinde yer alan evlerin neredeyse tm sokaklara cepheli, genelde
bitiik dzende ve bahelidir; % 75e yakn bir blm bitiik dzene gre yerletirilmitir ve
byk ounluu sokaktan alglanamayan bir arka bahe ile yetinecek ekilde yan cephelerini
yitirmilerdir. Ayrk dzende olanlarn ounluunu ise bahe iinde bulunan konutlar
oluturmaktadr. Bitiik dzendeki evler yerleim iindeki konumlarna ve bahenin
konumuna gre u tiplere ayrlmaktadr:
Bahesi arka planda, dorudan sokaa alan evler
Bahesi nde, ev arka planda, giriin baheden saland evler
Bahesi yanda; n cephesi baheye bakan, sokak cephesinin sade brakld evler
ki cephesi sokaa, bir cephesi baheye bakan ke evler
Bahesiz, sokaktan giri salanan evler
Evlerin yaklak % 75lik bir blmnn 100 metrekarenin altndaki alan dilimlerinde
kald grlmektedir. 100-150 metrekarelik taban alanna sahip yaplar % 25, 150-200
metrekare geniliinde olanlar ise ancak % 1 oranndadr.
Geleneksel konutlarda en ok yinelenen (% 50nin zerinde bir ounlukla) kat says
ikidir. ki katllardan sonra % 25lik oranda, yarm bodrum kat zerine iki katl olarak
dzenlenmi olanlar gelir. Odunpazar evlerinin % 20 kadar ise katldr. Bunlar, giri kat
zerine bir ara kat eklenmi ve asl kat zellikle klar daha az kullanlan, Trk evi kat
dzenine uygun rneklerdir. katl ve yarm bodrumlu olanlar ve tek katl rnekler ise %
1lik oranlaryla en nadir grlen tiplerdir.
Giri kat genellikle depo, ahr, arabalk, sahanlk, talk, mutfak ve amarlk olarak
tasarlanmtr ve evin hanmnn rahatlkla alabilmesi ve dinlenebilmesi, hem de komuluk
ilikilerini rahatlkla srdrebilmesi dnlerek ekillenmitir. Giri katlar dzenli bir plan
emasna sahip deildir topografyaya uyumlu gelien sokan izgisindedir. Mutfak,
amarlk, samanlk, ahr gibi i alanlar ve hayvan barnaklarn kapsar. ounlukla kk
pencereler ile dars ile ilikiler snrlandrlmtr ve evin kendi iine dnk olarak avlu ya
da baheye alr. Geleneksel konutlardaki bu katlar, gnmz ev kadnlarnn gnlk ev
dzenleri ve vakit geirdikleri meknsal deiikliklere gre zaman iinde mekn eklemeleri,
blmeleri, pencere eklemeleri veya pencere boyutlarnda yaplan bytmelerle
farkllatrlmtr.
Yaam katlar genelde bir sofa ve etrafnda yer alan odalardan olumaktadr.
Odunpazar evlerine plan tipolojisi asndan baklacak olursa, sofasz plan tipi dnda
geleneksel Trk evlerinde grlen sofal tasarm biimlendirmelerinin var olduu grlr.
Konutlar oda says ynnden ele alndnda 2, 3 ve 4 odal evler yaklak % 90lk oran
bulurken, 1 ve 5 6 odal evlerin oran ise % 5 civar olduu grlmektedir.
1.5.3.1. Plan Tipolojisi
Konutun ayrk ya da bitiik dzende olmas, odalarn says ile yerletirme dzeni,
sofann biimi, sofann dier mimari elemanlar ve bahe ile ilikisi, eyvanlarn varl ile
says ve konumu, merdivenin yeri, seki, taht, kk, tuvalet gibi elemanlarn varl vb.
deikenlere gre oluan plan eitlemeleri mevcuttur. Odunpazar geleneksel konutlarnda en
ok yinelenenler D Sofal ve Sofal tasarmlardr.
Odunpazarnda 2, 3, ve 4 odal evlerin ounlukta olduu saptanmtr. En ok
kullanlan mekan rgtlenme biimi i sofal ve sofann bir yznn ak olduu tiptir. Bu
tipin 2 ve 4 odal eitlemeleri blgede ounluktadr. D sofal tipin 2 ve 3 odal
eitlemeleri i sofal konut saysn izlemekte, ayrk dzen koullarnda gelitirilmesi ve
konutun ya da drt cephesinin ak olmas durumunda en gelimi zmlerine ulalabilen
Orta Sofal rneklere ise ok az sayda rastlanmaktadr. Plan tipleri dalmnda bu oranlarn
saptanmasnn nemli nedenlerinden biri blgedeki egemen yaplanma dzeninin bitiik
olmasdr.
Plan tipinde belirleyici olan sofann bulunduu ikinci kata evin iinde klan ahap bir
merdivenle ulalr. Sofa zerinde sral odalar, kare veya dikdrtgen planl olabilirler.
Odalarn sokak ve/veya bahe cephelerinde pencereleri yer alr. kinci katta yer alan kmalar
da mekn aydnlatan nemli bir unsur olarak karmza kar.
kmalar aydnlatma dnda, nemli mekan d cephede vurgulama, zemin kata gre
daha byk kullanm alan elde etme, dinlenme ve elenme keleri oluturma, sokaklar
rahatlkla izleyebilme ve komularla daha rahat iletiim kurabilme amal tasarlanmlardr.
Odunpazar evlerinde, Trk evinde rastlanabilecek hemen hemen her trde kma dzeninin
uyguland grlmektedir.
1.5.3.2. Malzeme ve na Teknii
Hm yapm tekniindeki Odunpazar konutlarnda genelde, temel duvarlar moloz
ta, tayc duvarlar yma kerpi veya daha ok ahap iskelet aras kerpi ya da tula dolgu,
blme duvarlar ise ahap karkas aras kerpi ya da tula dolgu veya dolgusuz, iki taraf ahap
kaplamal olarak ina edilmitir. Duvarlarn iki yz de svaldr.
Moloz tala rlen temel duvarlarnda balayc olarak saman kartrlm amur har
kullanlmtr. Genellikle dk gelir grubunda bulunanlarn konutlarnda grlen yma
kerpi tekniine karn blgede en ok grlen teknik ahap karkas arasnn kerpi veya tula
ile doldurulmasdr. skelet sistemi, dikmelerin payandalarla desteklenmesi ve pencerelerin alt
ve stlerinden birbirine balanmas ile oluturulmutur. atk arasndaki kerpi ya da tula
dolgunun derzleri amur veya kire katkl harla birletirilmi, yzeyleri badadi tekniinde
svanmtr. D cephelerde genellikle samanl amur, i yzlerde ise kire harl sva
kullanm grlmektedir.
Demeler zemin katta ta, toprak veya ahap, st katlarda ise tmyle ahaptr.
Odalarn tmnde sval ya da ahap tavanlar yaplarak deme kirilerinin alt kapatlm,
sirklasyon alanlarnda ise tavan kirilemesi genellikle ak braklmtr.
Blgedeki konutlarda grlen en ilkel tavan tasarm st kat kirilerinin herhangi bir
kaplama gereciyle kapatlmad uygulamalardr. Kirilerin kapland tavanlar ise dz ve
tekne tavanlar olarak iki ana gruba ayrlmaktadr. Tm Trk evlerinde ok sayda rnei
bulunan tekne tavanlar, duvardan st rtye geii yumuatmak amacyla dzenlenmilerdir.
Ayrca bu tavanlar dairesel profilli, iki ya da kotlu kesitlerde de olabilirler.
Odunpazar evlerinin eve giri kaplar tek veya ift kanatl, genellikle zeri pencereli
olarak tasarlanmlardr. Kanatlar kaln, dey tahtalarn yan yana getirilmesi ve deiik
kotlardaki yatay kuaklarla balanmas ile oluturulabildii gibi, tablal olarak da yaplmtr.
kaplarn byk bir ounluu tek kanatldr. Aynal sistemde tasarlanan i kaplarn sofaya
bakan cepheleri yun biimde rgelenmi, i yzleri ise daha yaln braklmtr.
Odunpazar evlerinde en ok kullanlan pencere tipleri, iki ya da drt paras alan
kanatl pencereler ve dey, srme pencerelerdir. Orijinal pencere parmaklklar ve kafesler
byk lde yok olmutur. Geriye kalan az sayda rnee baklarak bu elerin zenli bir
ahap iiliiyle gerekletirildii grlmektedir.
1.5.3.3. Cephe Dzenlemesi
Geleneksel Odunpazar evleri, kmalar, geni saak dzenleri ve saak alnlarnda
kullanlan profilli aln sslemeleriyle hareket kazanan cepheleriyle, yollarn darlna ve yeil
dokunun azlna ramen zengin geleneksel doku perspektifi oluturmaktadr. Bir grup ev
zengin cephe sslemelerine sahiptir. Bu tr evlerde cephede ahap konsollar, pencere
kafesleri, kma alt ahap silmeler, saak alt silmeleri, kaplar, pencere etrafndaki ahap
sslemeler gibi geler zengin bir dekorasyon sergiler. Bu konutlarn yansra daha sade
braklm konutlar da saptanabilir. Bu tip evlerde ssleme gelerinin azlnn yansra daha
kk olmalar da gze arpar.
Odunpazar evleri cephe dzenlemelerine gre kmal ve kmasz olarak iki ana
gruba ayrlmaktadr. kmal olanlar da kendi ierisinde tek kmal, tm kat kmal, testere
kmal, ift kmal ve kmal olarak gruplanmaktadrlar.
1.5.3.4. Mekanlar ve Ssleme
Genelde ev sahibinin maddi durumuyla paralel olarak tavanlar bazlarnda son derece
zengin bazlarnda ise daha sade dekorasyona sahiptir. talar ve kk ahap paralar ile
eitli tipte tavan bezemeleri gerekletirilmitir. En ok uygulanan tip yarm daire kesitli
talarla tm tavann deiik geometrik ekillerle doldurulduu tal tavanlardr. Kk ahap
paralarnn, gemelerle birbirine eklenerek okgen biimli gbeklerin oluturulduu gbekli
tip de hem tal hem de dz tavanlarda ska uygulanmtr. Ev sahibinin maddi durumuna
gre iilik ve kullanlan ahap eitlerinde farkllklar olmakla birlikte ortak bir zellik
olarak merkezdeki dairesel alann daime silmeli bir okgen ereve iine alnd grlr.
Sayca az olmakla birlikte, varlkl ailelere ait baz evlerde tavan ve duvar resimleri de
grlmektedir. Bu tarz ev sslemesi, stanbulda balayan batllama etkisiyle ve genellikle
de batya zg sluplarda yaplm olup, Anadolu ve Rumelinin hemen heryerindeki eraf
konaklarnda karmza kmaktadr. Eskiehirdeki rneklerde genellikle bitkisel ve
geometrik bezemeler yaplm olup nn Evinde figratif rnekler de grlr.
Odunpazar evlerinin odalarnda ocak, dolap, yklk, guslhane, lambalk gibi
unsurlar da yer alr. nemli odalarda en az bir duvar, geleneksel ahap iilii rneklerini
veren dolaplardan olumaktadr. Baz evlerde odann bir duvar boydan boya dolap olarak d-
zenlenmitir. Ak ve kapal blmlerden oluan bu dolaplarn arasnda kimi zaman guslhane
de yer alabilir. Orta ksmda ise genelde ocak ve lambalk vardr. Pencerelerin nnde oturma
sekileri yer almaktadr. Ayrca duvarlarda gnlk kullanm eyalar iin raf ve niler
mevcuttur. Geni saaklar, kaplar, pencereleri, konsollar, tavanlar, dolaplar ve dier ahap
ilerinde byk bir ustalk gsteren konutlarda, kalem iilii ve oyma sanatnn rneklerini
grmek mmkndr.
1.5.4. emeler
Geleneksel kent dokularnda yer alan emeler, gnlk su ihtiyacn karlamann
yannda toplanma alanlar olarak ayn zamanda sosyal ilev de tarlar. Odunpazar kentsel
sitinde yer alan emeler, doku iinde kk meydanlar olutururlar. Bu yaplar ile gndelik
yaamda, yaknnda oturanlarn bulutuklar, sohbet ettikleri, amar ykadklar kk bir
merkez olma zellikleri ile dikkati ekerler.
Odunpazarnda Alann, Dede, Karapnar, Orta, Paa ve arkiye mahallelerinde,
cami ve konutlara baml ya da bamsz olarak ina edilmi en az yirmi adet eme
bulunmaktadr. Bu emelerin ounluu 19. yy sonu 20. yy bana tarihlenmektedir.
Birok Anadolu Trk yerleiminde olduu gibi Odunpazar semtinde yer alan
emelerin hayrat olarak yapldklarn dnmek olasdr. Modern yaama geile birlikte bu
yaplarn giderek atl ve kullanlmaz hale geldikleri, birounda zaman iinde bilinsiz yeni-
lemeler yapld, bu nedenle zgn yaplarn kaybettikleri gzlemlenir. Kitabeli olan
rneklerin kitabeleri bu yenilemeler srasnda okunmaz hale gelmitir. te yandan sanayi
toplumu zelliklerinin artmasyla deien yaam biimi de bu emelerin sosyal ilevlerini
giderek zayflatmtr. Tm sosyal deiime karn, gnmzde Odunpazarnda oturanlarn
eski gelenekleri yaatrcasna zellikle bahar ve yaz aylarnda hal, kilim ykadklar yunak
olarak kullanlan emeler halen varlklarn srdrr.
Son zamanlarda Odunpazar Belediyesi tarihi emelerle ilgili almalar yrtmekte
olup 1801 tarihli Dere Camii emesi bu almalar kapsamnda restore edilmitir.