ORTADOĞU’DA KÜRTÇE RADYO YAYINLARI ERİVAN RADYOSU ÖRNEĞİ (1955-1990)

T.C.

MARMARA NVERSTES

ORTADOU ARATIRMALARI ENSTTS

SYAS TARH VE ULUSLARARASI LKLER BLM

ORTADOUDA KRTE RADYO

YAYINLARI: ERVAN RADYOSU RNE

(1955-1990)

YKSEK LSANS TEZ

AL ACAKULU

DANIMAN

YRD. DO. DR. AL SATAN

STANBUL, 2012

1

ORTADOUDA KRTE RADYO YAYINLARI: ERVAN

RADYOSU RNE (1955-1990)

NDEKLER

NSZ ....................................................................................................................................... 9

GR ........................................................................................................................................ 11

1. BRNC BLM ........................................................................................ 15

1. ORTADOU VE KRTLER ...................................................................... 15

1.1 SOUK SAVA DNEMNDE KRESEL VE BLGESEL GLERN ORTADOU POLTKALARI

................................................................................................................................................. 15

1.1.1 SOUK SAVA ............................................................................................................. 15

1.1.2 SSCB ve ABDNN ORTADOU POLTKALARI ............................................................. 16

1.1.4 OSMANLI DEVLETNDEN TRKYEYE KRT POLTKASI ............................................ 20

1.1.5 RANIN KRT POLTKASI ........................................................................................... 22

1.2 KRTLER ve KRTLERN YAADII BLGENN JEOPOLT .............................................. 23

1.2.1 KRT BOYLARI ............................................................................................................ 25

1.2.2 TRKYEDEK KRT ARETLER ve YAADIKLARI YERLER .............................................. 27

1.2.2.1 MUNZUR DALARI BLGESNDE YAAYAN ARETLER........................................... 30

1.2.2.2 GNEYDOU TOROS DALARI BLGESNDE YAAYAN ARETLER ........................ 31

1.2.2.3 KARACADA BLGESNDE YAAYAN ARETLER .................................................... 31

1.2.2.4 ARI DAI BLGESNDE YAAYAN ARETLER ........................................................ 33

1.2.2.5 HAKKR DALARI BLGESNDE YAAYAN ARETLER ........................................... 34

1.2.2.6 BRLK OLMAYAN ARETLER ................................................................................... 35

1.2.2.7 ANADOLUDA YAAYAN KRTLER ....................................................................... 38

1.2.3 KRTE VE LEHELER .................................................................................................... 39

1.2.4 DN VE MEZHEPLER ........................................................................................................ 42

1.2.4.1 SNN KRTLER ....................................................................................................... 43

1.2.4.2 KRTLER ............................................................................................................. 44

1.2.4.3 ALEV KRTLER ........................................................................................................ 44

2

1.2.4.4 YEZD KRTLER ....................................................................................................... 45

1.2.4.5 YARSAN KRTLER .................................................................................................. 48

2. KNC BLM .......................................................................................... 49

2. KRTLERE YNELK RADYO YAYINLARI ........................................ 49

2.1 ULUSLARARASI LKLERDE PROPAGANDA ...................................................................... 49

2.2 ABD ETKSNDEK KRTE RADYO YAYINLARI ................................................................... 50

2.2.1 LEVANT RADYOSU ...................................................................................................... 50

2.2.2 ARKL-EDN RADYOSU ........................................................................................... 51

2.2.3 BADAT RADYOSU (1936-1958): ............................................................................... 51

2.2.4 RAN RADYOLARI ........................................................................................................ 52

2.3 SSCB ETKSNDEK KRTE RADYO YAYINLARI .................................................................. 53

2.3.1 KIZIL KRDSTAN RADYOSU ....................................................................................... 53

2.3.2 KAHRE RADYOSU ....................................................................................................... 53

2.3.3 BADAT RADYOSU (1958DEN SONRA) ..................................................................... 53

2.3.4 TFLS VE GRCSTAN ................................................................................................. 54

2.3.5 ERVAN RADYOSU ....................................................................................................... 54

2.4 GZL RADYO YAYINLARI .................................................................................................... 55

2.5 TRKYEDE KRTE RADYO YAYINININ PLANLANMASI ................................................... 56

3. NC BLM ...................................................................................... 57

3. ERVAN RADYOSU ................................................................................... 57

3.1 ERVAN RADYOSU KISA TARH .......................................................................................... 57

3.1.1 RUSYANIN SES RADYOSU ......................................................................................... 59

3.1.2 SOVYETLERN ERVANDAK ALIMALAR .................................................................. 59

3.1.3 SOVYETLER BRLNN YETTRD KRT AYDINLAR ............................................. 62

3.1.4 LATN HARFLERYLE KRTE ALFABE ALIMALARI ................................................... 63

3.1.5 REYA TEZE (YEN YOL GAZETES) ................................................................................ 64

3.1.6 KRDOLOJ AKADEMS .............................................................................................. 65

3.2 ERVAN RADYOSU .............................................................................................................. 66

3.3 ERVAN RADYOSUNUN YAYINLARI ................................................................................... 67

3.3.1 PROPAGANDA BLM ............................................................................................ 67

3.3.2 KY YAAMI VE KOLHOZLAR ...................................................................................... 71

3

3.3.3 EDEBYAT .................................................................................................................... 72

3.3.4 KLTR ....................................................................................................................... 88

3.3.4.1 DENGBEJLER VE ESERLER ....................................................................................... 88

3.3.4.1.1 METRAN SA ......................................................................................................... 92

3.3.4.1.2 GEN HALL LE EDULE ......................................................................................... 99

3.3.4.1.3 NEVALA KEREMSE ATIMASI ......................................................................... 108

3.3.4.1.4 ELYE NSLARIN SYANI ..................................................................................... 115

3.3.4.1.5 FERZENDE BEY .................................................................................................... 118

SONU ........................................................................................................... 123

KAYNAKA ................................................................................................. 127

EK I ................................................................................................................. 132

FOTOGRAFLAR VE EKLLER ................................................................. 132

EK II ............................................................................................................... 137

TEMUR MURADOV LE 25 NSAN 2012 TARHNDE DYARBAKIRDA

YAPILAN MLAKAT ................................................................................................ 137

4

KISALTMALAR

ABD: Amerika Birleik Devletleri

CENTO: Central Treaty Organization (Merkezi Antlama Tekilat)

P: i Partisi

MED TV: Med Televizyonu, Krte Televizyon Kanal

NATO: North Atlantic Treaty Organization (Kuzey Atlantik

Antlamas Tekilat)

NE TV: Haber Televizyonu, Krte Televizyon Kanal

PKK: Partiye Krkran Krdistan (Krdistan i Partisi)

ROJ TV: Gn Televizyonu, Krte Televizyon Kanal

SSCB: Sovyet Sosyalist Cumhuriyetler Birlii

STERK TV: Yldz Televizyonu, Krte Televizyon Kanal

TDV: Trkiye Diyanet Vakf

TP: Trkiye i Partisi

TKP: Trkiye Komnist Partisi

TKSP: Trkiye Krdistan Sosyalist Partisi

VOA: Voice of America (Amerikann Sesi)

5

Z

ok kt rlm bir duvara benzetilen Ortadoudaki uluslararas snrlar ile

gerek unsurlar arasndaki pergelin en fazla alan ucu Mezopotamya corafyasnda

yaayan Krtlerin mukadderat, birlikte yaadklar devletlere (Trkiye, Irak, ran ve

Suriye) gre ekillenmitir. zellikle Souk Sava dneminde Kresel Gler, tarihi

emellerini gerekletirmek iin, Krtler zerinden planlarn uygulamaya koymulardr.

Gelecei ekillendirmek zere yaplan bu planlarda, propaganda arac olarak, radyo

yaynlar nemli bir yer tutmutur. Hem Sovyetler Birliinin etkisi ve destei ile hem

de ABD ve mttefiklerinin ynlendirmesi ve katks ile Souk Sava dneminde birok

yerde radyo yaynlar yaplmtr. Bu yaynlarn; siyasi, sosyal ve kltrel etkilerini,

gnmzde de, kuvvetli bir ekilde devam ettirdikleri dnlmektedir.

Problemin Tanm

Erivandan yayn yapan Krte radyo yaynlarnn muhtevas ve etkileri

hakknda aratrma yaplmtr. Erivan Radyosunun yaynlar ve bu yaynlarn blgeye

etkisi problemin merkezini oluturmaktadr.

almann Ama ve nemi

Gnmzde Medya, Drdnc Kuvvet olarak adlandrlmaktadr. Medya

aralar ierisinde radyo, ortaya kt dnem itibari ile en etkili iletiim organ

olmutur. Kresel gler bu yayn organn etkili bir biimde kullanmlardr. Bu tezin

amalarndan biri, Souk Savata Krtlere ynelik yaplan radyo yaynlarn ve bu

yaynlarn Krtler zerindeki etkilerini ortaya karmaktr.

Her devletin, kendi vatandalarna ynelik yaplan yaynlar konusunda bilgi

sahibi olmas gerekmektedir. Ancak Trkiyede 1955 ylndan beri srekli Krte yayn

yapan bir radyonun yaynlar konusunda herhangi bir bilimsel alma yaplmamtr.

Dolays ile bu alma literatre ilk defa kazandrlm bir almadr.

6

Aratrma Sorusu

Trkiyede ina olunan modern Krt milliyetiliinin temellerinin atlmasnda

ve bu milliyetiliin gelimesinde Erivan Radyosunun yaynlarnn etkisi var mdr?

Metodoloji

Bu tez, literatr taramas ve mlakata dayal bir almadr. Souk Sava

dneminde kresel ve blgesel glerin Ortadou ve Krt politikalar ile bu glerin

Krtlerle olan ilikileri deerlendirilmitir. Krtlerin sosyal yaplar, tarihi, dilleri ve

inanlarna dair hatrlatc bilgiler verilerek, bu unsurlarn radyo yaynlar ile nasl

deiime uradklar anlatlmtr.

Anahtar Kelimeler: Souk Sava, Krt, Krte, Krte Radyo, Erivan

Radyosu, Yezidi, Krt Milliyetilii, Propaganda, Ortadou.

7

ABSTRACT

Middle East is often likened to a badly built wall. This is a region where the

international borders and facts on the ground often do not correspond to each other and

this incoherence is most evident in the case of Kurds living in the Mesopotamia whose

fate is largely shaped by the states (Turkey, Iraq, Iran and Syria) they live in.

Particularly during the Cold War era, global powers used Kurds in order to execute their

plans. These plans were made in order to shape the future and radio broadcasts had an

important role as an instrument of propaganda. Throughout the cold war radio

broadcasts had been done in many different places both by the support and influence of

the Soviet Union and by the assistance and influence of United States and its allies. It is

considered that the social, political and cultural effects of these broadcasts are still alive.

Problem Definition

Research is conducted on the content and effects of the Kurdish radio

broadcasts coming from Yerevan. Broadcasts of Radio Yerevan and the effects of these

broadcasts on the region constitute the center of the problem.

Purpose and Importance of the Study

In todays world, media is often called as the "Fourth Estate". At the time of its emergence, radio has been the most influential organ of communication among various

media organs. Global powers used this media organ effectively. One of the aims of this

thesis is to reveal the radio broadcasts targeting the Kurds during the Cold War period

and the effects of these broadcasts over the Kurds.

Each state should be aware of the publications and broadcasts targeting their

own citizens. However, there has not been any scientific study in Turkey on the

broadcasts of a radio which broadcasts in Kurdish continuously on since 1955.

Therefore, this study provides a novel contribution to the literature.

Research Question

Do the broadcasts of Radio Yerevan have an influence on the construction and

evolution of the modern Kurdish nationalism in Turkey?

8

Methodology

This thesis is a study based on literature review and interviews. Kurdish and

Middle Eastern policies of the global and regional powers during the Cold War and the

relation of these powers with the Kurds are evaluated. Introductory information is

provided on the social structure, history, languages and belief systems of Kurds and

changes incurred on these elements by the radio broadcasts are described.

Keywords: Cold War, Kurd, Kurdish, Kurdish Radio, Radio Yerevan, Yezidi,

Kurdish Nationalism, Propaganda, Middle East.

9

NSZ

Avrupadan yayn yapan ve PKKnn yayn organlar olan MED TV ve

kapannca onun yerine kurulan ROJ TV, Trkiyenin i ve d siyasetini etkilemitir.

Trkiye de bu yaynlar engellemek iin diplomatik almalar yapmtr. Bu diplomatik

almalar netice vermi, ancak kapanan televizyon kanallar yerine yeni kanallar

almtr. En son Ocak 2012de ROJ TVnin kapatlmas ile yerine, STERK TV ve

NE TV adnda iki ayr televizyon kanal almtr. Trkiyenin bu mcadelesi,

dikkatleri Krte yayncla evirmitir. Ksa bir aratrmadan sonra, Krte

televizyonculuktan ok nce Krte radyo yaynlarnn yapld grlmtr. Birok

lkeden yaplan Krte radyo yaynlar olmu ama bu radyo yaynlar arasnda,

Trkiyeyi en ok etkileyen ise Erivan Radyosu olmutur. Mesela, zgr Gndem

gazetesi (17.01.2012) bir yazda, Erivan Radyosunun Krt Uyannn ve

Bakaldrsnn temelini attndan bahisle onun Krtlerin hafzas olduunu; tarihini,

kltrn, sanatn ve bilincini canl tuttuu sylyordu.

Yksek lisans tezine konu olan, Erivan Radyosu hakknda almalara

balannca ciddi anlamda kaynak sknts ile karlald. Bu konu ile ilgili yaplm

herhangi bir almann da olmad ortaya kt. Bilgi Edinme Kanunu erevesinde

mracaat edilen ilgili baz kamu kurulular, ellerinde buna dair bir bilginin olmadn

belirtiyorlard.

Bu konu ile alakal olarak mracaat edilebilecek ve bilgi alnabilecek ancak

Erivan Radyosunun alanlar olabilirdi. Burada da benzeri skntlarla karlald.

ncelikle incelenen dnemde, radyoda alanlarn bir ksm hayatta deildi. Bir ksm

ise bu konular anlatabilecek vukufiyete sahip deildi. Hepsi de yurtdnda

yayorlard. Zaten radyo alanlarnn says da parmakla saylabilecek kadard.

Nihayet en isabetli isimlerden biri olan Temur Muradova ulald. Muradov ismi neden

nemli idi? Annesi Erivan Radyosunun ilk kuruluundan itibaren 27 yl sunuculuk,

babas ise 24 yl Erivan Radyosunun efliini yapmt. Kendisi de 4 yl bilfiil

almt. Muradov, Erivan Radyosunun btn yaynlar bizim evimizde planlanr ve

hazrlanrd diyordu. Muradov ailesinin radyoda alt dnem, incelenilen dnemi

kapsyordu ve daha yararl bilgiler verebilecek baka biri de yoktu. Elbette burada da

10

skntlar vard. Muradov, svete yayordu ve Trke bilmiyordu. Nihayet bunlar da

alp kendisi ile mlakat gerekleti.

Ortadouda yaplan Krte radyo yaynlarnn arkasnda kresel gler vard.

Bunun iin Souk Sava ve bu dnemde kresel ve blgesel glerin Ortadou

politikalarna, zellikle Krt politikalarna deinilerek, kresel glerin bu yaynlarla

hedefledikleri sonular anlalmaya allmtr.

Radyo yaynlarnn konusu Krtler ve Krte olunca; Krtlerin sosyal yaplar,

dilleri ve inanlarnn zerine projektr tutularak, tarihten gnmze Krtler tantlmaya

allmtr. Yoksa Krtlerin tarihi, dili, inancn aratrmak bizim tez konumuzu aan

bir mevzuudur. Radyo yaynlarnn yaplmasnn gnmzde Krtler zerinde nasl bir

etki yaptn anlamamz bakmndan bu mevzuu nemlidir.

kinci blmde Souk Sava dneminde Krte yayn yapan radyolar hakknda

zet bilgiler verilmitir. Bu radyolar ABD ve mttefikleri ile SSCBnin kurup ve/veya

destek verdii radyolardr. Bu yaynlarla kendi ideolojilerinin propagandasn

yapmlardr.

nc blmde ise Erivan Radyosunun planlanmas, kuruluu, yaynlar, bu

yaynlarn ierikleri ile etkileri zerinde durulmaya allmtr. Genel bir

deerlendirme ile tez bitirilmitir.

11

GR

Bugn Trkiyenin yaad terr probleminin ve/veya Krt Meselesinin

sebepleri zerine ok ey yazlp syleniyor. Bu meselenin jeopolitik, ekonomik, etnik

ve kltrel temelleri vardr. Bizim zerinde alacamz alan jeopolitik ve ekonomik

sebeplere dayal ancak etnik ve kltrel zemini besleyen radyo yaynlardr. 1

slam dnyasnn, milli devletler vastasyla moderniteye geiini tevik eden

ve topluma modern bir kimlik vermeye alan elitler, 20. yzylda aktif roller

oynamlardr.2 Krtlerde ise elit kesimi airet liderleri temsil ediyordu. Batnn Krtler

iin tasarladklar Ulus Devlet projesi,3 airet liderlerinin Osmanl Devletinden yana

tavr sergilemesinden dolay akim kalmtr. Krtler asndan Elit Problemi yaayan

Emperyalist gler, kendileri asndan bu problemi amann zaman alacann

farkndaydlar. Bunun iin uzun bir hazrlk dnemine ihtiya vard.

Ortadouda kullanlmaya msait bir statleri olan Krtler zerinde kresel

gler, kendi iinde elikiler barndran ama uzun vadede neticeye ulatran politikalar

uygulamlardr. Bu politikalar belirleyen temel sebeplerden biri Amerikann,

Sovyetler Birliini kuatma, Sovyetler Birliinin de bu kuatmay yarp scak

denizlere inme politikalardr.4 Enternasyonal politikalara sahip Sovyetler Birlii, kendi

ideolojisi ile atmasna ramen, Krt Milliyetiliini desteklemi ve Ortadouda

kendine bal bir Krt Devleti kurma gayetlerine girmitir. 1923 ylnda Azerbaycanda

Kzl Krdistan denemesi ve 1946da randa Mahabad Cumhuriyetini kurma

teebbs, hep Ortadouda kendine bal bir yap kurma almalardr.5 NATO ve

Badat Pakt vesilesiyle gneyden yaplan Amerikan kuatmasn, Baas hareketinin

sosyalist bir hviyet kazanmas6 ile kuatan Sovyetler Birlii, eer Krtleri kendi

sistemlerine dhil edebilirlerse aradan Trkiyeyi karabilecek ve Sosyalist Blok ile

1 Ahmet Davutolu, Stratejik Derinlik, Kre Yaynlar, stanbul, 2001, s. 437

2 Ira M. Lapidus, Modernizme Gei Srecinde slam Dnyas, M lahiyat Fak. Vak. Yay. stanbul, 1996, s. 17

3 Hejera amil, Sovyet Krtleri Hakknda Tarihi ve Gncel nceleme! Diaspora Krtleri, Peri Yaynlar, stanbul,

1995, s. 47

4 Davutolu, s. 135

5 amil, s. 48

6 Albert Hourani, Arap Halklar Tarihi, letiim Yaynlar, stanbul, 1997, s. 467

12

birlemeyi salayacakt. Bu da tarihi emellerine ulamak demekti. Dier taraftan ABD

de tehlikeyi sezmi olacak ki, Krtleri yanna ekebilmek iin eitli projeleri yrrle

koymutur.7 Krtlerin milliyetilik dncesinden uzak, mmetilii ar basan bir tavr

benimsemeleri iin Iraktaki yerel unsurlarla ilikilerini sklatrm ve propaganda

faaliyetine girimitir. Bu propaganda faaliyetlerini randa da younlatrmtr.8

Krtlerin bu dnceyi benimsemeleri, tpk ran ve Trkiye gibi, komnist Sovyetler

Birliine kar Amerikann yannda yer almas demekti. ABD; Trkiye, ran ve Irakta

yaayan Krtlere iin, de-etnisizasyon politikasn benimsemitir.9 Grld zere, iki

dman g Sovyetler ve Amerika kendileri ile elien politikalara destek vermilerdir.

Elbette Mezopotamyann zengin petrol kaynaklar ve nemi her geen gn

artan bereketli su rezervleri de kresel ve blgesel glerin itahn kabartan ayr bir

sebeptir.

Krt ad, Trkiyede yaayan Kurmanclarn ve Zazalarn kendileri iin

kullandklar bir ad olmad gibi, Krte de, kendi dilleri iin kullandklar bir kelime

deildi. Elbette tarih boyunca kendine Krt, dillerine de Krte diyen birileri hep

olmutur. Ama bunlarn bugn kendilerine Krt denilen insanlarn atalar olduunu

savunmak gerein stn birilerinin hesabna kapatmak demektir. Muhtemelen tarih

boyunca Krteyi en iyi kullanan Goranlarn atalar Krt idi. Dilleri de Krte idi. Krt

ve Krte kelimeleri dardan, nce Araplar ve ranllar, 20. yzylda emperyalist

gler ve blge devletleri tarafndan kullanlmtr. Bu isimlendirmeler hep birilerinin

gizli hedeflerine hizmet etmitir. 10

Zaten Krtlerin yaadklar corafyann genel artlar da Krtler arasnda

birliktelii ifade eden bir kelimenin veya kelimeler grubunun kullanlmasna msaade

etmemektedir. letiim ve ulamn ok zor olduu dnemleri nazara alacak olursak,

Krtler kendi airet yaplarna bal bir yaam srdrmlerdir. Brakn btn Krtleri

7 Mehrdad R. zadi, Krtler, Doz Yaynlar, stanbul, 2011, s.144

8 Philip Kreyenbroek, Christine Allison, Krt Kimlii ve Kltr, Avesta Yay. stanbul, 2003. ev. mit

Aydomu, s. 118

9 Kreyenbroek, s.124

10

zadi, s. 302

13

kucaklayacak dncelerin olumas, farkl bir airete kar dahi mnasebetler hep

belirli bir izgi de ve dzeyde kalmtr.

Yaadklar dalk corafya, Krtlerin sosyal yaplarn, dillerini, inanlarn ve

kltrlerini ciddi bir ekilde etkilemitir.11 Bu corafya Trkiye Krtlerini, be byk

da blgesine gre ekillendirmitir. Krtler, Munzur, Ar, Karacada, Hakkri ve

Gneydou Toros dalarna gre ekillenmitir. Bu ekillenme inan, dil, kltr ve

davran biimlerini etkilemitir.

Osmanl Devleti, Krtleri karakteristik yaplarn en iyi anlayan ve

konumlandran devlettir, denilebilir. Krtlere kar uygulanan baarl politikalarla

Krtleri yanna ekmi ve aktif olarak istihdam etmitir. Bu politikalarn gnmz

idarecilerine hatrlataca ok eyler vardr. Krtlerin, Ermenilerle olan tarihi ilikileri

ise, Ermenilerin Krtlerle neden bu kadar youn ilgilendiklerine dair iaretler

vermektedir.

Trkiyede yaayan ve Krte konuan milyonlarca vatandana kar Trk

Hkmetleri, 2008 ylna kadar resmi olarak Krte yayn faaliyetinde bulunmam ve

kendi vatandalarna ynelik yayn yapan radyolara kar da hibir ciddi giriimde

bulunmamtr. Bu ihmalin ve 60 yldr devam Krte yaynlarn, Krtlerin reflekslerini

ve hareket tarzlarn etkiledii muhakkaktr. Souk Sava dneminde yaplan Krte

yaynlarn Krt ulusal bilincinin doup gelimesine nemli bir katks olduu

muhakkaktr.

Ortadouda Krtlere ynelik birok radyo yayn yaplmtr. Ancak bu

yaynlardan etkili olan ve varln devam ettirenler ABD ve SSCBnin yapt ya da

destek verdii yaynlardr. Her iki g Krtleri kendi politikalar dorultusunda

ekillendirmek iin yayn yapmlardr.

ABD, Krtlerin de-etnisizasyonu ve muhafazakrlamas iin12 ve Sovyetler

Birlii ise Krtlerin uluslamas iin radyo yaynlar yapmlardr. zellikle SSCB,

11 zadi, s. 43

12 Kreyenbroek, s.124

14

radyo yaynlar iin ciddi zemin ve kadro almalar yaptklar anlalmtr. Bu altyap

hazrlandktan sonra ise yaynlar btn Mezopotamya'ya ulatrlm ve uzun yllar

iinde Krtler zerinde derin etkiler brakmtr.

15

1. BRNC BLM

1. ORTADOU VE KRTLER

1.1 SOUK SAVA DNEMNDE KRESEL VE BLGESEL GLERN ORTADOU POLTKALARI

1.1.1 SOUK SAVA

kinci Dnya Savana mttefik olarak giren SSCB ve ABD, bu savatan

yeryznn iki byk devleti olarak kmlard.13 Marksist-Leninist benimseyen

Ruslar, kinci Dnya Sava'ndan sonra, Asya'da, Avrupa'da ve dnyann teki herhangi

bir blgesinde nem kazanan komnist akmlarla ilgilenme lzumu duymulard.

Amerikallar ise uluslarn kendi kaderlerine kendilerinin karar vermeleri gerektiini

bildiren Wilson prensibini ve devletlerin birbirlerinin toprak btnlne ile

bamszlklarna sayg gstermeyi tavsiye eden Milletler Cemiyeti antlamasnn 10.

maddesini14

savunma adna komnizmin dnya apndaki yaylma hareketini

engellemeleri gerektiini dnmlerdi.15

Souk Sava kkeni itibari ile sadece bir Sovyet-Amerikan mcadelesi de

deildi. ABD, Avrupa'ya kendi beklentilerini kabul ettirmek iin girmemiti. Amerikan

etkisi byk lde Bat Avrupallarn kendi inisiyatifleriyle ekillenmiti. rnein,

Bat Avrupa savunma birliinde Amerika'nn da yer almas iin srar eden ngiltere idi.

Buna bir de Dou Avrupada Sovyet yaylmaclnn eklenmesi, Amerikallarn

gvenlik dzenlemelerinde, iinde SSCBnin de bulunduu, tm galip devletlerle

ibirliine dayal fikirlerini hzla deitirmitir. Ortaya bir tarafta ABD ile Bat Avrupa,

dier tarafta SSCB ve Dou Avrupa arasndaki farklar vurgulayan bir sistem kmt.

Avrupa balamnda bunun iki anlam vard. Truman ynetimi Bat Avrupa'nn

iyiletirilmesini, uluslararas istikrar ve Amerikan refah iin, bir n koul olarak

13 Fahir Armaolu, 20. Yzyl Siyasi Tarihi, Ankara, Bankas Kltr Yaynlar, 9. bask, 1997, s. 378

14 Armaolu, s. 214

15 William H. Mcneill, Dnya Tarihi, mge Kitapevi, stanbul, 1998, ev. Aleddin enel, s. 571

16

gryordu. Sovyetlerin gvenlik ve istikrar araylar kanlmaz olarak Amerikan

hedefleriyle atyordu.16

Truman, ABD politikasn, "zgr insanlara, onlara totaliter rejimleri zorla

kabul ettirme amac gden saldrgan hareketler karssnda, kendi kurumlarn ve

btnlklerini korumalar iin yardm etmek" olacan sylyordu. Eisenhower yle

diyordu: "yilik ve er gleri tarihte ender grlen bir biimde ylm, silahlanm ve

birbirleriyle kar karya gelmilerdir. zgrlk tutsakln karsna, aydnlk

karanln karsna dikilmektedir.17

1.1.2 SSCB ve ABDNN ORTADOU POLTKALARI

Souk Sava dneminde, Amerika-Sovyet kutuplamasnn Ortadouda

balad ilk yerlerden birisi phesiz ran topraklar olmutur. ABD, kuzey randaki

Sovyet igaline (1942-1946) kar rana her trl destei vermitir. SSCBnin, randan

birliklerini ekmekteki isteksizlii, ABDyi Ortadouda ngilterenin brakt boluu

doldurmaya itmitir.18

Ortadoudaki ABD ve SSCB rekabetini drt temel sebebe balayabiliriz.

Birincisi, ABDnin SSCByi kuatma ve SSCBnin de bu kuatmay yarma

politikasdr. kincisi, Ortadounun zengin petrol kaynaklarndan azami derecede

yararlanma niyetleridir. ncs, kinci Dnya Savandan sonra bamszlklarn

kazanan devletlere kendi rejimlerini yayma dncesidir. Drdncs ise srail

Devletinin kurulmasndan sonra, bu devletin gvenliini salama politikalardr.19

II. Dnya Savandan sonra, SSCB, rana yerleme abalarna girmitir.20 Bu

tecrbeden ders alan ABD, Sovyetlerin Ortadouya yaylmasn engellemenin bir

zorunluluk olduunu dnmtr. Bunun iin SSCByi, gneyden evreleme21 ve

16 Antony Best, Uluslar aras Siyasi Tarih, Yayn Odas, stanbul, 2008, ev. Taciser Ula Belge, s. 212

17 Paul Kennedy, Byk Glerin Ykseli ve kleri, Bankas Yaynlar, Ankara, 1998, ev. Birtane

Karanak, s. 436

18 Lapidus, s. 49

19 Davutolu, s. 135

20 Armaolu, s. 424

21 Best, s. 218

17

yerinde tutma politikas gden ABD, SSCBye yakn iki lke olan Trkiye ve ran ile

daha yakndan ilgilenmitir.22 1952 ylnda Trkiye ve Yunanistann NATOya kabul

edilmesi ve ardndan 1955 ylnda Irak hkmeti, ran, Trkiye ve ngiltere ile Badat

Paktnn kurulmas SSCByi gneyden evreleme ve Ortadou zerinden scak

denizlere inmesini engelleme faaliyetleridir.23

SSCB ise daha ziyade Trkiye ve ran ile

yaplan bu kuatmay yarp scak denizlere inme politikas gtmtr.24 1950lerin

ortasnda Ortadouda Baas Partisinin Sosyalist bir hviyet kazanmas ile Arap

Devletlerini yanna eken SSCB, ABDnin kuatmasn, gneyden kuatmtr.25 SSCB

bu Amerikan kuatmasn yarmak iin ayrca Trkiye, ran ve Iraktaki Krt akmlara

destek vermi ve Mezopotamyada kendi bal bir yap kurmak iin almalar

yrtmtr. ran, Trkiye ve Irakta ok sayda Sosyalist Krt Hareketinin olmas

bunun kantdr.26

Ortadoudaki ABD ve Sovyet rekabetinin en nemli nedenlerinden biri de

enerji yani petrol rekabetidir. randa ilk kez 1909da ngiliz-ran ibirlii ile petrol

karlmaya balanmtr. 1915te de Abadanda petrol rafinerisi kurulmu, bylece ran

petrol retimi ngilizlerin kontrol altna girmiti.27 rann zengin petrol yataklarndan

pay almaya alan SSCB, 1946da randan ekilirken imzalad bir anlama ile ran

petrollerinin % 51ine ortak olmutur. Ancak SSCBnin ekilmesinden sonra, ABDnin

de desteini alan ran yapt bu gizli anlamay reddetmitir.28 Bylece ran petrolleri

zerindeki rekabet biraz daha kzm oluyordu. Osmanl Devletinin yklmasndan

sonra kurulan Manda ynetimlerinden biri olan Irakta da ngilizler 1939a gelindiinde

ciddi oranda petrol karyorlard. Bunun anlam Avrupa iin Ortadounun hammadde

kayna olarak neminin artmasyd.29 Krtlerin yaadklar Mezopotamyann da dnya

22 Bernard Lewis, Ortadou, Arkada Yay. 5. Bask, Ankara, 2007, ev. Selen Y. Klay, s.460

23 Lewis, Ortadou, s. 459

24 Davutolu, s. 135

25 Hourani, s. 467

26 Armaolu, s. 425

27 Lapidus, s. 48

28 Armaolu, s. 426

29 Hourani, s. 377

18

petrol rezervlerinin % 8ine sahip olmas da kresel glerin Krtlere duyduklar

alakann sebeplerinden biridir.30

Birinci Dnya Savandan sonra Ortadouda kurulan Manda ynetimlerinin

en nemli hedeflerinin banda, szde bamszlklarn, gerek bamszla

dntrmek geliyordu. ngiltere ve Fransann bu topraklardan ekilmesi ile 1950li

yllarn banda tam bamszlk sreci tamamlanabilmitir.31 Emperyalist devletlerden

nispeten kurtulan bu ynetimler, (Irak, Suriye ve Msr) antiemperyalist SSCB yakn

ilikiler kurmaya altnda genelde iyi karlandlar. Bir mddet sonra SSCB, elde

ettii avantaj, antlamalar imzalayarak ve askeri s bulundurma hakk elde ederek,

deerlendirdi. SSCBnin Arap lkelerine yaklamas, Baas Partisinin sosyalist bir

hviyet kazanmas ile meyvesini vermitir.32 Bylece blgenin medeniyet ve din temelli

kltrel yapsnn yerini sosyalist ideolojinin ynlendirdii Baas ve Nasrc diktatoryal

yaplar almtr.33

Kresel lekli bu jeopolitik kutuplama, srailin kurulmas ve hzl bir

yaylma stratejisi takip etmesi ile yeni bir gerilim hatt olumutur.34 Belki de Krt

meselesi veya PKK terr dikkatleri srailden, Krtlerin yaadklar blgeye evirme

gayretidir. Ortadouda Filistin merkezli problemi, Mezopotamya merkezli bir

probleme dntrmek ve dikkatlerin buraya younlamasn salamak da Krt

meselesinin sebepleri arasndadr.35

Souk Savata Ortadou her iki gcn sk sk kar karya geldii bir alan

olmutur. srail de bu kresel glerin kar karya geldii Ortadoudaki merkezlerden

biridir. srail ile komu Arap lkeleri arasnda 1948 - 1949 ve 1967de patlak veren her

iki savata da, Yahudiler Araplar yendiler. 1967'de sava kazanan srail ordular,

Yahudilerin denetimi altndaki topraklar Svey Kanal'na ve rdn Irma'na kadar

genilettiler, daha nce Arap ve srail blgelerine ayrlm olan Kuds kentinin tmn

30 Abdurranman Qasmlo, Krtler ve Mezopotamya, Avesta Yaynlar, stanbul, 2009, s. 38



33 Davutolu, s. 134

34 Davutolu, s. 135

35 Davutolu, s. 441

19

ele geirdiler.36 Arkas gelmeyen Arap srail savalar, silahlanma yarn da

beraberinde getirmitir. srail, gl Yahudi lobilerinin etkisinden dolay, srail yanls

duygularn gl olduu ABDye yanat. Bylece ABD, srailin balca diplomatik,

strateji ve mali kayna olmutur. 1970'te, srail, ABDden silah almaya balaynca,

dier Arap lkeleriyle birlikte Msr da Sovyetler Birlii'nden silah almaya balad.

Bylece silahlanma yarnda iki byk devlet birbirlerinin karsndaki eski yerlerini

aldlar.37

Ortadoudaki bu kutuplama, de facto snrlar iinde yaayan ve bir trl

istikrar kazanamayan Krtler asndan tam bir trajedi olmutur.38 nce Ruslar,

ynetim deiiklii olunca Sovyetler, scak denizlere inmek iin Krtleri, krfeze doru

derinlemesine bir hat zerinde konumlanmasndan dolay ele gemez bir frsat olarak

gryordu.39 Krtler 1813 ylnda Rusyaya ilk glerini gerekletirmilerdi. Bunlar

Krtlerin, Osmanl Devleti ile problemli olanlar idi ve ounluunu Yezidiler

oluturuyordu. Daha sonra da 1832, 1878 ve 1915ten sonra olmak zere eitli

tarihlerde g etmilerdir. Bunun zerine Rus Hkmeti, Krtlerle iyi ilikiler

kurmalarnn ve onlar kendi yanlarna ekmenin politik karlarna uygun olacan

dnmtr.40 Hatta 1829 ylnda Rus birlikleri iinde 4 blk Krt gc vard.

Komutan Rus olan bu bln komutan yardmcs Krt idi. 93 Harbinde de bir Krt

bl vard.41 Daha sonra da bir devletleri olmayan bu Krtleri, kendi sistemlerinde

konumlandrmak iin 1923 ylnda Azerbaycanda Kzl Krdistan zerk Eyaletini

kurmu,42 bunun baarszlndan sonra, 1946 ylnda randa Mahabat

Cumhuriyetinin kurulmasna yardm etmitir.43 Bunun da baarsz olmasndan sonra

Irakta Mele Mustafa Barzaniye destek vererek yeni bir atlm balatmtr. Trkiye

iinde de Sosyalist Krt hareketlerine ve en nihayetinde PKKya destek vererek kendi

emellerini gerekletirmeye almtr.

36 Mc Neill, s.583


38 Davutolu, s. 437

39 Davutolu, s. 135

40 V. V. Minorski, Krtler, Komal Yay, stanbul, 1977, s. 81

41 Minorski, s. 82

42 amil, s. 50

43 Armaolu, s. 425

20

ABD, Sovyetlerin bu faaliyetlerinden rahatsz olmu, Krtlerin Sovyetlerin

yannda konumlanmasna raz olmamtr. Sovyetleri bulunduklar yerde tutma

stratejisinden dolay Krt Meselesinde Ortadoudaki mevcut statkoyu koruma refleksi

ile hareket etmitir. NATO, Badat Pakt ve sonra CENTO hep bu statkoyu muhafaza

gayretleri olarak deerlendirilebilir.44 SSCBnin Krtlere ynelik kltrel faaliyet ve

propagandalarna ayn dilden cevap vermitir. VOA (Voice of Amerika) Krte radyo

yaynlarna balam ve bu yaynlar ran zerinden Trkiyeye ilerine kadar

ulamtr.45 Petrol ve su rezervleri zerinde oturan Krtlerin, Sovyetlerle beraber

hareket etmesi, hem bu enerji kaynaklarnn elden gitmesine hem de Ruslarn tarihi

emellerinin gereklemesine sebep olacakt. Bu da ABDnin Ortadouyu kaybetmesi

anlamna gelmekteydi. Bunun iin Krtler ilikisini sklatran ABD, Souk Savatan

sonra zellikle Kuzey Irak merkezli Krt hareketlerini kendi inisiyatiflerine almtr.46

1.1.4 OSMANLI DEVLETNDEN TRKYEYE KRT POLTKASI

II. Bayezidin dris-i Bitlisiyi zel Nianc olarak atamas ve Onun da Het

Bihit adl tarih kitabn yazmas, Osmanl Devleti ile Krt ilikilerinin resmi balangc

olarak kabul edilebilir. Yavuz Sultan Selimin hizmetinde ve onun ark politikasnda

danmanlkta bulunan dris-i Bitlisi, 1514 ylnda gerekletirilen ran seferine ve

aldran Savana katld. Zaferden sonra nc kuvvetlerle Tebrize gidip ehri teslim

alp, Osmanl padiahn karlad. Savalardaki yararllklarndan dolay kendisine

Diyarbakr merkezli Arap ve Acem Kazaskerlii verildi. dris-i Bitlisiye ok iyi

gvenen Yavuz, ona zeri tural bo ktlar gndermi ve bunlarn kendisi tarafndan

doldurularak airetlere verilmesini istemitir.47

Kanuni dneminde Tebriz, Badat, Erivan, Karada blgesi ve ranllarn ah

Tahmaspn, tekrar igal ettii birka kale de ele geirilerek,48 Krtlerin, hemen hemen

btnnn yaad yerler Osmanl Devletinin hkimiyetine girmitir. Bu savata

(1554) Tebriz, Badat ve Sleymaniye gibi byk ehirler ve baz kk kaleler Krt


45 Kreyenbroek, s. 119

46 Davutolu, s. 443

47 Abdulkadir zcan, dris-i Bitlisi, TDV slam Ansiklopedisi, stanbul, 1997, c. XXI s. 486

48 Joseph von Hammer, Osmanl Tarihi, MEB Yaynlar, stanbul, ev. Mehmet Ata, 1991, c. I, s. 22

21

beyleri tarafndan padiah adna fethedilmitir. Erzurumda konaklayan Padiahn elini

pen Krt beyleri padiahn ihsanlarna mazhar olmulardr.49

Osmanl Devletinin Krtleri istihdam ederek dou snrlarn koruma gayreti,

Devlet-i liyenin son dnemlerine kadar devam etmitir. Bunun son uygulamasn da

II. Abdlhamid yapmtr. II. Abdlhamid Dneminde Dou Anadoluda merkezi

otoritenin salanmas, devletin etkin olabilecei yeni bir sosyopolitik dengenin

kurulmas, airetlerin askeri gcnden faydalanlmas, blgede Ermenilerin srdrd

faaliyetlerin engellenmesi ve muhtemel bir Rus saldrsna kar blge savunmasnn

glendirilmesi iin, Hmidiye Alaylar tekil edilmitir. 1901 ylna gelindiinde

byk ounluu Krtlerden oluan altm be alay tekil edilmitir. Bu alaylar Rus ve

ran snrlarna yerletirilerek snr gvenlii salanmaya allmtr.50

Balkan savalar, I. Dnya Sava ve Milli Mcadele yllarnda bu airet

alaylarnn baz askeri grevler aldklar ve Dou Anadolunun savunmasna katkda

bulunduklar belirtilmektedir.51 Muhtemelen Milli Mcadelenin doudan, Erzurumdan

balamasnda bu Airet Kuvvetlerinin etkisi olmutur. Mustafa Kemal Paann bu

kuvvetleri hesaba katmamas dnlemez. Mondros Mtarekesinden sonra igal

edilen Gneydou Anadolu topraklarnn dzenli ordu kurulmadan nce

kurtarlmasnda da bu Airet Kuvvetlerinin etkisinin olmas kuvvetle muhtemeldir.

Birinci Dnya Savandan sonra igal edilen vatan topraklarn kurtarmak iin

kurulan Mdafaa-i Hukuk Cemiyetleri iinde Krtler de yerini alm ve stiklal

Savanda Krtler aktif rol oynamlardr.52 Zaten Lozan Antlamasnda da smet Paa

Trk ve Krtlerin temsilcisi olduklarn sylemitir.53 Ancak, 1924 Anayasas, Ulus

Devletin temelini atm ve Trkiye Cumhuriyetinde yaayanlarn Ulus Devlet

vatandalna dntrlmesi vetiresi hzlanmtr. Trk Ulusal Kimliinin nas

iin devrimler yaplmtr. Trkiyede yaayan btn Mslman unsurlar (Bonak,

Arnavut, Krt, Arap) Trk olarak kabul edilmi, geri kalan Gayr-i Mslim unsurlar ise

49 Hammer, c. II, s. 23

50 Cezmi Erarslan, Hamidiye Alaylar, TDV slam Ansiklopedisi, stanbul, 1997, c. XV, s. 462

51 Erarslan, DA, c. XV, s. 464

52 Hikmet zdemir, Trkiye Cumhuriyeti, stanbul, z Yaynclk, 1995, s.44

53 zdemir, s. 49

22

Trk vatanda olarak kabul edilmitir. Herkesi Trk kabul etme yani Trkletirme

politikasndan en fazla etkilenen unsur Krtler olmutur.54

eride Krtlere kar Trkletirme politikas gden Trkiye, snrlar dndaki

Krtlere ise Souk Sava dneminde kaytsz durmutur. kinci Dnya Sava

sonrasnda uluslararas ilikilerde ortaya kan yeni dengeler asndan Trkiye, Sovyet

tehlikesine kar, ABDye yaklam ve onun gvenlik emsiyesi altna girme arzusu ile

hareket etmitir. NATOnun kurulmas ve buraya dhil olmas Trkiye iin ferahlatc

olmutur.55 Trkiye, kendi tarihi ve stratejik gcn kullanarak uluslararas sistem

iinde nemli bir konum almaktan ziyade, kendi mevcudiyetini devam ettirme

kaygsyla hareket etmitir.56 Ahmet Dvutolu, Trkiyenin d Krtlerle alakal

politikasn Uzun sre Ortadou ile ilgili meselelere kaytsz kalan Trkiye bir taraftan

blgenin jeokltrel zeminine yabanclam, dier taraftan da blgenin zengin

jeoekonomik yaps zerinde yeterince etkili olamamtr diyerek zetlemitir. 57

1.1.5 RANIN KRT POLTKASI

Hem Krtenin, Hint Avrupa dil ailesine mensup olmas, hem de ran halknn

Krtlere kar akrabalk duygular beslemeleri, rann Trkiye ve Iraka nispeten

Krtlere kar daha lml bir politika gtmesine sebep olmutur.58 ah Rza Pehlevi de,

ri-rk politikas takip etmi ve Krtlerin de ri rktan olduu syleyerek, onlar ran

kimlii iinde mtalaa etmitir.59 Ama ne yazk ki Krtlerin yaadklar eyaletler olan

lam, Krdistan ve Bat Azerbaycan, rann gelimemi blgeleri arasnda yer

almaktadr.60

Trkiyede kan Krt isyanlarna, Sovyetlerle beraber destek veren ran,61

Irakta ise ABD ile beraber hareket ederek ayrlk Krt hareketlerinin yannda yer

54 Bernard Lewis, Modern Trkiyenin Douu, TTK Yay. 5. Bask, Ankara, 1993, ev. Metin Kratl, S. 354

55 Armaolu, s. 518

56 Davutolu, s. 71

57 Davutolu, s. 73

58 Hamid Ahmedi, ran: Ulusal Kimlik nas, Kre Yaynlar, stanbul, 2009, ev. Hakk Uygur, s. 114

59 Abdulhaluk M. ay, Her Ynyle Krt Dosyas, Boazii Yaynlar, Ankara 1993, s. 473

60 Ahmedi, s. 281

61 ay, s. 473

23

almtr.62 Snrlar dndaki ayrlk Krt hareketlerine destek veren ran, kendi

topraklarnda 1946da Mahabat Cumhuriyetinin (Krdistan Cumhuriyeti) SSCB

destekli olarak kurulmasna iddetle tepki gstermitir. ABDnin, Sovyet tehlikesinden

dolay rann toprak btnln savunmas ve SSCBye bask uygulamas neticesinde

SSCB desteini ekmek zorunda kalm ve ran birlikleri Mahabata girerek bu devlete

son vermilerdir.63

1.2 KRTLER ve KRTLERN YAADII BLGENN JEOPOLT

Krtlerin kkenleri hakknda birok tartma vardr ve kesin bir bilimsel

neticeye varlamamtr. Hem milliyetilik fikrinin 18. yzyldan itibaren dnyaya

yaylmas, hem de Krtlerin iinde yaad corafi ve siyasi artlar Krt Ulusunun

varl ve kkeni hakknda kesin bir neticeye ulamay zorlatrmaktadr. Krtlerin

kkeni hakknda yaplan yorumlar bir araya getirildiinde, Krtlerin; Ortadoulu

Subarular, Mittaniler, Haldiler, Urartular, Gutiler, Kurtiler, Karduklar, Kassitler ile

Hint-Avrupa kkenli Medlerin -birbirleriyle karm bu halklarn- torunlar olduklar

gr arlk kazanmaktadr.64 Krtlerin kltr ve dillerinde Med etkisinin ar

basmas, Krtlerin Dou'dan Bat'ya gen kuzeybat ranl topluluklarn blgedeki yerli

halklarla birletii ynndeki gr desteklemektedir. Krtler en azndan kltrel

bakmdan r halklardan olduu kuvvetli bir grtr.65 Krtleri ri olmas rki

mlahazalara deil daha ok dil ve tarih verilerine dayanmaktadr.66

Krtlerin kkenleri kadar adlandrlmalar da problemlidir. Yakn zamana

kadar Krtlerin ounluunu oluturan Kurmanclar kendilerine Krt, dillerine de

Krte demeyip, byle bir adlandrmay kabul etmiyorlard.67 Kuvvetle muhtemeldir ki

tarihin seyri iinde zikrolunan Krt kelimesinin tad anlam bugnknden hayli farkl

idi. ranllar ok eski zamandan beri Krt kelimesini belli bir rk ifade iin deil

62 zzetullah zzeti, ran ve Blge Jeopolitii, Kre Yaynlar, stanbul, 2005, ev. Hakk Uygur, s. 21

63 Blent Kene, ran: Tehdit mi Frsat m, Tima Yaynlar, stanbul, 2012, s. 256

64 Altan Tan, Krt Sorunu, Tima Yaynlar, 12. Bask, stanbul, 2012, s. 27

65 Bletch Chirguh, Krt Sorunu, Avesta Yaynlar, stanbul, 2009, s. 26

66 V. V. Minorsky, Krtler, Koral Yaynlar, stanbul, 1992, s. 7

67 Izady, s. 302

24

dalarda yaayan ve gz pek, hayvanclk yapan gebe insanlar iin kullanmlardr.68

Ekrad (Krtler) kelimesi ise ilk dnem tarihiler ve corafyaclar tarafndan konar-ger

hayvanclkla uraan kabileler iin kullanlmtr.69 Araplar iin Krt dal demekti.

Hatta baz Arap kkenli olup da dada yaayan unsurlara da Krt deniyordu.70 Trkler,

Krtlerle ilgili bilgilerini Arap kaynaklarndan aldklarndan, Mezopotamya dalarnda

yaayan btn unsurlara Krt demilerdir.71 Bu adlandrma da rki bir nitelik

tamamaktadr. Elbette kendilerine Krd, dillerini de Krdi yani Krte olarak

adlandranlar vardr. Bunlarn gnmzdeki Goranlar olduu dnlebilir. Yer ad

olarak, Krdistan isminin Goranlarn yaad Kirmanah, Hemedan ve Dinever

blgeleri ve evresine, Seluklu Sultan Sencer tarafndan verilmesi, bunun ayr bir

iaretidir.72 Krt kelimesi Goran ya da bakaca bir airetin atalarn ifade etmek iin

kullanlm olabilir, ama btn Krtlerin atalarn ifade iin kullanlm olmas mmkn

deildir. Mesela bugn Irakn muhtelif yerlerinde yaayan ve kendilerine Korduki

Krdi diyen byk bir airet vardr.73

Mslman askerlerin, blgenin fethine balad dnemde, Krt olarak anlan

topluluk olduka heterojendi; yerli halklardan, Sami halklara ve Ari topluluklarna

kadar, ranl gruplarn kltrn ynettii birok farkl halktan oluuyordu.74

Krtlerin zerinde yaadklar snrlar yaklak olarak yle izebiliriz. Byle

bir snr izimi politik amalar olmayan demografik verilerden kaynaklanmaktadr.

Badatn dousundan balayarak ran-Irak snr boyunca Ar Dana kadar

uzanan hat Krtlerin yaadklar corafyann dou snrlarn oluturur. Ar dandan

skenderuna kadar olan yerler dalk blge ise kabaca kuzey snrn belirler.

skenderundan, Musula kadar olan Mezopotamya ovalar Krtlerin yaadklar yerlerin

68 Ahmed, s. 251

69 Ahmed, s. 252

70 Minorsky, s. 19

71 Minorsky, s. 16

72 Bazil Nikitin, Krtler, Sosyolojik ve Tarihi nceleme, zgrlk Yolu Yay, C. I, stanbul, 1973, s. 56

73 brahim Bozkurt, Airetler Tarihi, Kitap Matbaas, stanbul, s. 241

74 Herman Taels, Eski Sovyetler Birliinde Krtler, stanbul, Peri Yaynlar, 2001, s.26

25

gney snrlarn izer.75 Bu blge yaklak olarak 500.000 km kare alan kapsar ve bu

alan kabaca Fransa kadardr.76

Jeopolitik adan ise bu corafyann ayr bir nemi vardr. Ortadouda nemi

her geen daha da artan nemli tatl su kaynaklar bu blgede yer almaktadr. Mesela

Frat, Dicle, Aras ve randa yer alan Kzn Uzan Irma bu kaynaklarn nemli

olanlarndandr. Enerji asndan deerlendirecek olursak dnya petrollerinin %8, yani

2.600 milyon ton ham petrol rezervi bu corafyada bulunmaktadr.77

Krtlerin yaadklar Mezopotamya havzas, Ortadou, Kafkasya, Balkanlar ve

Orta Asya arasndaki nemli gei noktalarndan birisidir. Bu da blgeyi kresel ve

blgesel glerin mcadele alanna dntrmtr. Bunun neticesinde de blge kendi

iinde bir btnlk oluturamam ve istikrarszlk kayna olmutur.78

1.2.1 KRT BOYLARI

Krtlerin yaad yerlerdeki en nemli doal olgu olan dalar, Krt tarihini,

halkn, kltrn ve geleneklerini biimlendirmitir. Krt corafyas, ovalarn balad

yerde biter ve Trk, Arap, ran ve Ermeni corafyas balar. 79 Bu arazi Krt halknn

ekillenmesinde olduka nemli rol oynamtr. Haberleme ve ulamn ok g

olmasndan dolay tarih iinde Krtler arasnda meydana gelen farkllamalar ve

ayrmalar bugn kaln hatlara kavumutur. Bu farkllamalar hem dil, hem inan, hem

de kltr zerinde belirgin izgilerin olumasna sebep olmutur. Krtlerdeki sosyal

blnme sadece dil eksenli bir blnme de deildir. Yakn zaman kadar kat olan Airet

taassubu dier btn sosyal olgularn nne gemitir. Hatta bu kat taraftarlk aile

mensubiyetine kadar inmitir. te bu blnmeyi muhkemletiren ve devam ettiren en

nemli unsur Krt corafyasnn tamamn igal eden dalardr.

75 Nikitin, s. 80

76 Qasmlo, s. 34

77 Qasmlo, s. 38

78 Davutolu, s. 437

79 Nikitin, s. 81

26

1.2.1.1 KURMANCLAR

Krtenin Kurmanci lehesini konuan Krtlere, Kurmanc denir. Krtlerin asl

unsurunu bunlar oluturur ve kahir ekseriyeti Trkiye ve Trkiyeye yakn Suriye

topraklarnda Kaml ve Sincar vilayetleri ile Irakn Zaho, Dahok, Amediye ve Akrah

ehirleri ve rann Rezaiyye, Urmiye ve Horasan ehirlerinde yaamaktadrlar. Toplam

Krt nfusunun %62si Kurmancdr.80 Kurmanclar yakn zamana kadar kendilerine

Krt demiyorlard. Ancak yakn dnemde Krt Milliyetiliinin artmas ve elit

snfnn yetitirilmesi ile bu ana gvdeye Krt denilmeye balanmtr.81

1.2.1.2 ZAZALAR

Zazalar yani Dmliler ile alakal birok rivayet vardr. Dilleri Krteden

ziyade Pehlevi diline yani Farsaya yakndr. Zazalarn az bir ksm Krt olduklarn

kabul etmekte, ounluu ise Krt deil Zaza olduklarn sylemektedirler.82 Zazalar

ounluu Trkiyede yaayan bir gruptur. Munzur dalarnn etrafna dalan Zazalar,

Tunceli, Sivas, Bingl, Elaz, Diyarbakr, anlurfa ve Gneydou Toros dalarnda

yaamaktadrlar. Krt boylar iinde Kurmanc ve Soranilere nazaran az olan Zazalarn,

toplam Krt nfusunun %7sini oluturduklar ve saylarnn iki milyon civarnda

olduu tahmin edilmektedir. Airet yaplar Kurmanc airet yapsna benzemez.

Yerleik hayat benimsemilerdir. Bundan dolaydr ki birok Krt siyaseti Zazalar

arasndan kmtr. ounluu alevi olan Zazalarn, Snni olanlar tarikatlara

baldrlar. Alevi veya Snni de olsalar, Zazalarn dini balar kuvvetlidir.83 Zazalarn

eski Deylemiler ile akrabalklar olduu sylenmektedir.84

1.2.1.3 SORANLER

Irak ve randa yaayan ve Kurmanclardan sonra en byk boyu oluturan

Soraniler toplam Krt nfusunun yaklak % 20sini olutururlar.85 Irakta Byk Zap

nehrinin gneyinde; Erbil, Sleymaniye, Kerkk, Ravendiz ehirlerinde, randa ise 80 Amir Hassanpour, Mezopotamyada Milliyetilik ve Dil, stanbul, Avesta Basn Yayn, 1997, s. 80

81 zadi, s. 302

82 Hassanpour, s. 86

83 Tan, s. 38

84 Minorsky, s. 79


27

Urmiye glnn gneyinden Irak snrnda kadar Mahabat, Sakz, Marivan, Senendec

ve Bukan ehirlerinde bulunmaktadrlar.86

1.2.1.4 GORANLAR

Merkezleri Kirmanah olmak zere ran ve Irak arasndaki dalk blgede

Sonkar, Kasr- irin, Kamyaran ve Hanegin (Irak) ehirlerinde, yaklak olarak 1,5

milyon nfusa sahip olduklar tahmin edilmektedir.87 Tarih iinde Krt diye anlan

gruplar Goranlarn atalar olabilecei dnlmektedir.88 Goranlarn byk ounluu

randa yaamakta ve Yarisani (Gulat- ia) mezhebine baldrlar.89 Minorsky

Goranlar, rani kabileler diye tanmlar ve gerek Krt olmadn syler.90 Bu tanm,

Goranlarn Kurmanclar ile akraba olmadn sylemek iindir. Yoksa Goranlarn

Krtl sabittir. Senna ve Kirmanah blge halknn dillerine Krte demeleri

Goranlarn Krtlne iaret eder.91

1.2.2 TRKYEDEK KRT ARETLER ve YAADIKLARI YERLER

Krtlerdeki bu airet yaps 20. yzyln ortalarna kadar - ayn zamanda bir

kimlii de ifade ederdi. Yoksa bir kiinin Kurmanc ya da Zaza olmas, hatta onun da

stnde Krt olmas bir anlam ifade etmezdi. Onun iin hem Osmanl Devleti, hem de

misyonerlik faaliyeti iin bu topraklara gelenler hep airet liderleri ile muhatap olmu

ve ilerini bu liderler zerinden yrtmlerdir.

19. yzyla kadar, Krtler de aynen Trkler gibi gebe bir halkt. Fakat

Krtlerin gebelii daha ksa menzilli Konar-Ger gebeliidir. Bunun yannda

yerleik hayat benimseyen Krtler de vardr. Gebelik ile yerleik hayata geenlerin

oran zamann ak iinde gebelik aleyhine ilemitir. Yaz aylarnda yaylaya kan

86 Tan, s. 37

87 zadi, s. 309

88 zadi, s. 302

89 Ahmed, s. 253

90 Minorsky, s. 75

91 Minorsky, s. 79

28

airet mensuplar, k daha korunakl ovalardaki kerpi evlerinde geirirler.92 Dolays

ile tarmdan ziyade hayvanclkla uramlardr. ehirlerde ise ounluu Trk, Arap

ve Ermeni olan, baka unsurlar yaamlardr. Krtlerden sonra Mezopotamyaya gelen

Trklerin al veri merkezleri, arlar ve ehirler kurmalar, Trklerin gebelii terk

ettikleri ama Krtlerin ise bunu devam ettiklerini gsteriyor.93 Ayrca dalarda nfusla

mtenasip oranda eser kalmamas da Krtlerin ehir yaamn benimsemediklerinin ayr

bir delilidir. Krtlerin tarm ile uraanlarna da Kurmanc yani Renper dendiini

ve bunun kmsenen bir ifade olduunu ayrca belirtelim. Yani gebe olmak makbul

idi. Bu gebelik, tpk arazi artlar gibi Krtlerin yaantlarn, kltrlerini, dillerini ve

inanlarn etkilemitir.94

Be merkezi da sistemi, Trkiye Krtlerinin gebeliini ve yaantsn

belirleyici etken olmutur. Bu be blgenin dillerinde yani lehe ve ivelerinde de

farkllklar mevcuttur. Mesela Munzur blgesi genellikle Zazaca konutuu halde dier

blgeler Kurmancinin ivelerini konumaktadrlar. Bazen bu ive farkllklar yani

azlar da bu blgelerin kendi aralarnda rahat iletiim kurmalarn engelleyecek

seviyededir. Mesela Hakkri ivesini konuanlar, rf iveyi konuanlarla pek

anlaamazlar yani bu iki dil kendi iindeki farkllamadan dolay birbirinden uzaklam

ve anlaabilirlii pek kalmamtr. Dier iveler olan Botani, Beyazid ve zel

Bahdinan arasnda da benzer problemler mevcuttur.95

Munzur: Yazn Munzur yaylarna kan ve kn Tunceli, Bingl, Elaz ve

Diyarbakra kadar uzanan bir blgede Zazalar yaar. ounluu alevidir. afii olanlar

ise aznlktadr. Bu blge Alevilerinin Trkmen Alevilerle yakn ilikileri vardr. ah

smailden beri Osmanl Devleti ve Trkiye iin problem tekil eden bir blgedir.96

Gney Dou Toroslar: Adyaman, Kahramanmara, Malatya, Gaziantep ve az

bir paras ile anlurfa vilayetlerini kapsar. ounluu Hanefi mezhebindendir. %30

civarnda Alevi Krt vardr. Bu blgenin ou Rei (Rivan) airetine mensuptur. Bu

92 Nikitin, s. 88

93 Osman Turan, Dou Anadolu Trk Devletleri Tarihi, Boazii Yaynlar, 3. Bask, stanbul, 1993, s. 237

94 Tan, s. 56

95 zadi, s. 305

96 zadi, s. 37

29

blge nfusu iinde ok sayda Krtlemi Trkmen airetleri mevcuttur.97 Hem

konutuklar Kurmancinin Trkeye ok yakn olmas hem de say sistemi olarak

Trke say sistemini kullanmalar bunun bir delilidir. Zaten mezhep olarak da

Trklerin de ounluunun mezhebi olan Hanefi olmalar bunun bir baka delilidir.

Karacada: Diyarbakr, Mardin, anlurfa, Siirt, Cizre, Batman ve Suriyede

Kaml blgesini iine alr. Issz ve engebeli olan bu corafya, blge Krtlerini

kuzeyde ve douda yaayan Krtlerden tamamyla koparmtr. Ayrca Krtler arasnda

en erken ehirlemenin olduu ve Krt kltrne dair izlerin olutuu yer burasdr. Bu

koparlmlktan dolay dier Krt blgeleri buradan etkilenmemitir. Bu blge Krtleri

Kurmanci konuur ve afiidirler. ok az Alevi, Hristiyan ve Musevi bulunur.98

Ar Da: Van Glnn kuzeyini kapsayan bu blgede Krt nfusu I. Dnya

Savandan sonra younlamtr.99 Tarih boyunca Ermenilerin, Krtlere gre daha fazla

nfuslarnn olduu yerlerdir. Osmanl Devletinin buralar ele geirmesinden sonra

nfus younluu zaman iinde Krtlerden yana deimitir. Krtler ve Ermenilerin

zerinde en fazla mcadele edip hak dava ettikleri topraklar buralardr. Ar da,

Tendrek Da, Sphan Da merkezi yapy olutururlar. afii Krtler ounlukta

olmakla beraber, Yezidi, ii ve Alevi Krtlerle beraber ve Krtlemi Ermenilerin de

bulunduu kozmopolit bir blgedir.100

Hakkri Dalar: Van glnden ran Urmiyeye kadar bu hinterlanda dhil

edilebilir. En engebeli, en etin ve dayanlmaz arazi ve iklim artlarna sahiptir. Bitlis,

Mu, Van ve Hakkri ehirleri buradadr. ounluu afiidir. Hakkride Hristiyan ve

Yezidiler de bulunurlar.101

Trkiyede airet birlikleri var olduu gibi birlik olmayan airetler de

mevcuttur. Airet birlikleri bir ailenin ya da bir airetin herhangi bir ekilde g elde

97 Bozkurt, s. 232

98 zadi, s. 35

99 zadi, s. 39

100 Garu Sasuni, Krt Ulusal Hareketleri ve 15.yydan Gnmze Ermeni-Krt likileri, Med Yaynlar

stanbul, 1992, ev. Bedros Zartaryan, Memo Yetkin, s. 241

101 zadi, s.37

30

ederek dier airetleri kendi etrafnda toplamas ile olumutur. Bu yaplarn banda

Mir ya da Beg (Bey) bulunur.102

Airetlerin banda ise Aa bulunur. Bu aalar

nfuzlarn arttrdklar takdirde Mir (Beg) olabilirler. 103 Mir ya da aa lnce yerine

ailenin en yal kiisi geer. Kan ba esasna dayal bir gei sz konusudur. Herkes bu

yeni liderin otoritesine ba emek durumundadr.104 Bu sosyal yapy anlamamz,

Krtlerin zaman iinde bir Ulus kimliini nasl kazandn aklamamza yardmc

olur.

1.2.2.1 MUNZUR DALARI BLGESNDE YAAYAN ARETLER

Dersimli (Dilaman) Airetler Birlii

Erzincan'dan Tunceli ve Elaz'a kadar yaarlar. Zazaca konuurlar.

Alevidirler. sim yerletii blgeden gelmektedir.105 Bal airetler unlardr: Abbasan,

Bahtiyar, Bala Ua (Ucak da denir), Ferhad Ua (Ucak), Guran (Gevran), Karabar,

Koman (Kiir de denir, ingenedirler), Kuzlian, Lain, Milan, Mirzan, abak (avak),

Uak (Ocag), Hormeki (Harzemehlara dayanrlar106) ve Lolan (Bektaidirler107) .108

Kogiri Airetler Birlii

ok byk bir airettir. Frat'n batsndan, Sivas'a doru yerlemilerdir.

Zazaca konuurlar, Alevidirler. Vahdet-i Vcut inancna benzer bir inanlar vardr.

Daha nce Tuncelide yaadklar bilinir.109 Bal airetler unlardr: Barlan, Geravan

(Geravend), ban (bolar), ve Saran airetleri.110

102 Tan, s. 50

103 Tan, s. 51

104 Nikitin, s. 216

105 Bozkurt, s. 349

106 Bozkurt, s. 254

107 Bozkurt, s. 255

108 zadi, s. 174

109 Bozkurt, s. 349

110 zadi, s. 174

31

1.2.2.2 GNEYDOU TOROS DALARI BLGESNDE YAAYAN ARETLER

Rei (Rivan) Airetler Birlii

Adyaman'n kuzey ve kuzeybat kesimlerinde yayorlar. Zazaca ve Kurmanci

konuurlar, Hanifidirler ve az da olsa alevidirler. Bal airetler unlardr: Brimah,

(kken olarak Behramah kelimesinden tremitir, ah smailin safnda savamak iin,

Horasandan gelip aldran savana katlm, yenilince de Adyaman, Malatya

civarndaki dalara (toroslar) yerlemilerdir) Teik ve Zuravkan (Ziroskan)

airetleri.111 Bu airetlerin kkenlerinin Trkmen olduuna dair rivayetler vardr.112

1.2.2.3 KARACADA BLGESNDE YAAYAN ARETLER

Beraz Airetler Birlii

Samsat'tan Gaziantep, Kahramanmara ve Halep'e kadar yer alan blgede

yaamaktadrlar. Kurmanci konuurlar, Alevidirler, bir ksm Snnidir. Bal airetler

unlardr: Alidinli (Konyadan getirilmi bir airettir), Didan (Karakeili airetindendir

ve Trkmendirler),113 Dinan, Karakian, Keytkan, Meafan, Mir, Okiyan, Pican,

Sedadan (edad), eyhan ve Zervan airetleri.114 Beraz Aireti kkl ve byk bir

airettir. Emeviler zamanndan beri bilinen bir airettir. Diyarbakr merkezlidir.115

Benvari Airetler Birlii

Amediye ile Uludere arasnda yaamaktadrlar. Bal airetler unlardr:

Benvari Bala ve Benvari Jir airetleri.116

111 zadi, s. 174

112 Bozkurt, s. 352

113 Bozkurt, s. 151

114 zadi, s. 174

115 Bozkurt, s. 136

116 zadi, s. 174

32

Haverka Airetler Birlii

Tur Abdin ve Mardin blgesinde yaarlar. Kurmanci konuurlar, Snnidirler.

Bal airetler unlardr: Aliyan, Dasikan, Gerger, Mahalimi, Mizida, Mizizah ve

Moman airetleri. 117

Milan (Milli) Airetler Birlii

Frat'tan, Mardin ve Cebel-i Sincar'a kadar yerlemilerdir. Gney

Anadolunun edebiyat, kltr, tre, rf adet ve airet yaplanmasnda en nde gelen

Airet Birliklerinden biridir. Gnmze kadar intikal eden pek ok bilgi, szl

edebiyat, tre ve geleneklerin ou bu airet dneminin eserleridir.118 Kurmanci

konuurlar. Snnidirler. Bal airetler unlardr: Alia, Barguhan, Beski (Salargan),

Bucah (Bucak), ekali, emikan, iya Re, Danan, Dei, Drejan, Heci Bayram,

Hoiyan, si Adat, zoli, Canbeki, Kelandilan, Kassiyani, Kevvat, Keli, Halkan

(Halacan), Kuma Re, Mendan, Merd, Matmiya, Manli, Mekan, Nasriyan, Pora,

Sartan, Sarkan, van (ivan), Tirkan, Zeydan ve Zirafkan airetleri.119

Motikan (Modki veya Moti) Airetler Birlii

Bingl'den Diyarbakr yaknlarna kadar yerlemilerdir. Eski emigezek

Airetler Birliinin ekirdeini oluturuyordu. Arlkl olarak Zazaca konuan

Snnilerdir. simlerinin Medlerle bir balants olabilir. Bal airetler unlardr: Ariki,

Boban (Baban), Keyburan, Kusan, Pirmusi, Ruaba ve Zeydan airetleri.120

117 zadi, s. 174

118 Bozkurt, s. 184

119 zadi, s. 175

120 zadi, s. 175

33

Silvan Airetler Birlii

Cizre ile Zaho ve Duhok arasnda yerlemilerdir. Kurmanci konuurlar,

Snnidirler. Bal airetler unlardr: Dudvadta, Guli, Seydahr, Sina (Sinan) ve Sindi

airetleri.121

Yezidi Airetler Birlii

Musul ile Antakya arasnda bekler halinde, en nemli younlamalar Cebel-i

Sincar (Yezidi literatrnde engal da denir.) blgesindedir. Bu standart bir airet

konfederasyonundan ziyade Kurmanci konuan ve yeleri Yezidilii benimsemi olan

airetler arasndaki bir koalisyondur. Bu airetler, ayn zamanda en st dzey dinsel

liderler ilevi gren ol hanedan ailesine sadakatlerini bildirmilerdir. Bal airetler

unlardr: Aliyan, Anidi (Dannedi), Balad, Dasen, (Dasnai), Dasikan, Dorkan, Halidi122,

Mendikan (Ortaadaki Ermeni kaynaklarnda geen Mandukianlar), Samuga ve Saili

airetleri.123

1.2.2.4 ARI DAI BLGESNDE YAAYAN ARETLER

Spikan Airetler Birlii

Van Gl'nn kuzeybat kesimlerinde yaarlar. Nfus olarak kalabalk, fakat

ye airetler anlamnda kktrler. Bal airetler unlardr: Mamakan ve Spikan

airetleri. Tarihi kkenleri ok eskiye dayanr. Hamidiye Alaylarnn 1 nolu aireti

Spikan airetidir.124

Celali Airetler Birlii

Ar ili snrlar iinde yaamaktadrlar.125 Bal airetler unlardr: Alimohavl

(Alimuhammedli), Belikan, Hasov, Halef, Cenikanl, Halkan (Halikan Celali reisleri

121 zadi, s. 175

122 Doktor Fritz, Krtler, Berlin ark Akademisi Yay, stanbul, 1334, s.58

123 zadi, s.175

124 Bozkurt, s. 270

125 Bozkurt, s. 272

34

ou zaman bu airetten kar.), Misrikan, Otabl, Kadikan, Kzlba, Sekan (Sakan)

airetleri.126

Cibran (Gevran) Airetler Birlii

Bingl'n kuzeydou kesimlerinde yaarlar. anlurfa Virahehirden buraya

gelmilerdir. Bal airetler unlardr: Aliki, Aka, Ezdinani, Mamakan (Mamagan),

Muhil, eyhakan, aderi, Torini airetleri.127. Selahaddin Eyyubinin ordularnda asker

olarak grev alan airetlerden biri olduu sylenmektedir.128

Kureli Airetler Birlii

Erzincan'n dousu ve kuzeydousundan Erzuruma doru yerlemilerdir.

Kurmanci konuurlar. Alevidirler. Arap asll Beni Haim Kabilesine dayanrlar.

Ellerinde bunu kantlayan ecere de bulunmaktadr. Bal airetler unlardr: Badeli,

Balabranl ve arderli airetleri. 129

1.2.2.5 HAKKR DALARI BLGESNDE YAAYAN ARETLER

Ertu Airetler Birlii

Ertui veya Artu da derler. ok byk bir konfederasyondur. Van Gl'nn

gneyi ile Zaho ve Duhok arasnda yaarlar. Bal airetleri unlardr. Alan, Ezdinan,

Gevdan, Graviyan, Hevitan, Huleylan (Halilan), Mamhuran, Keuran, Piran, erefan,

idan, Zevkan, Ziriki, Zeydan airetleri.130 Dmdm Destan, Ertu airetine kar ran

ahnn Dmdm Kalesi kuatmas srasndaki katliamlarn anlatr.131

Botan Airetler Birlii

Botan nehrinin her iki yakasnda, Van Gl'nn gneyinde yaamaktadrlar.

Botanlar, bir zamanlar Baban ve Erdalan Airetler Birlii kadar byk bir Airetler

126 zadi, s. 172

127 zadi, s. 172

128 Bozkurt, s. 254

129 Bozkurt, s. 350

130 zadi, s. 171

131 Bozkurt, s. 219

35

Birliiydi; her de 19.yy sonlarnda ve 20.yy balarnda zld. Bal airetler

unlardr: rnk, Tiyan.132

Hereki Airetler Birlii

ok byk bir airettir. Hakkri, Revanduz ve ran snr blgelerinde

yaamaktadrlar. Trkiyede, Yksekovadadrlar. Misafirperverlikleri, incelikli giysi ve

sslemeleriyle nldrler. Hereki aireti randa 1946da kurulan Mahabad

Cumhuriyetinde aktif rol almlardr. Bal airetler unlardr: Mendan, Zidan (Zeydan),

Serhati, Beneci airetleri.133

Piniyan Airetler Birlii

Pinyanii Airetler Birlii da denir. Gen bir airettir. Kuzey Hkkari

blgesinde yaarlar. Anavatanlar Hakkridir.134 Bu Airetler Birliinin yaklak

olarak 5000 yesinin 20. yzyl balarnda Hristiyan olduu belirtilmitir. Bugnk

saylan bilinmemektedir. Bal airetler unlardr: Berkoan, Bilican (Belikan)

airetleri.135

ekak (Rivend) Airetler Birlii

Urmiye Gl'nn kuzeybats ile Van Gl arasnda yaarlar. Bal airetler

unlardr: Abdavi, Butan, Dari, Dolan, Evari, Fenak, Gurik, Honara, Karker, Helef,

Hedri, Movakari, Nemati, Nisan, Otamani, Paik, Pas Aa, apirani (Dilmakani), ukri

airetleri.136

1.2.2.6 BRLK OLMAYAN ARETLER

Adyamani aireti, Doubayazt'n kuzeyine yerlemilerdir. Bradost, byk bir

airet olup Revanduz ile Hakkri arasnda yerlemilerdir. Bradostlarn ilk bilinen beyi

binlerce Kzlba kltan geiren Gazi Kran adyla nlenmi Ahmet Beydir. ah

132 zadi, s. 172

133 Bozkurt, s. 260

134 Bozkurt, s. 293

135 zadi, s. 172

136 zadi, s. 173

36

Tahmasb kendisini himaye ettii halde Osmanl tarafna gemitir.137 Baz, aireti

ukurca ile Oramar arasnda yerlemilerdir. Bazeyni aireti, Erzurum'un dousu,

Arnn kuzeyinde yaamaktadrlar. Begzade aireti, Urmiye'nin batsnda

bulunmaktadrlar. Brukan aireti Van'n kuzeydousu ve Koy'un batsnda

yerlemilerdir. Eyyubi Devletinin asker aireti olarak da bilirler.138 Dozki aireti,

byk bir airettir. Duhok'un kuzeyi ve Hakkri blgesinde yerlemilerdir. Gerdi

aireti, emdinlide bulunmaktadrlar.139 Goyan aireti, Uludere'nin kuzeyinde

yaamaktadrlar. Helaci aireti, Bitlisin gneydousunda yerlemilerdir. Hemdikan

aireti, Ar ile Kazman arasnda bulunmaktadrlar. Hesenan aireti, ok byk bir

airet olup Malazgirt, Hns ve Varto blgelerinde yaamaktadrlar. Hevatan aireti,

Bitlis'in gneydousunda bulunmaktadrlar. Haydaranl aireti, Malazgirt'in kuzeyinde

bulunmaktadrlar. Hamidiye Alaylarnn kuruluunda 8 alay kurma yetkisi

almlardr.140 Hayruni aireti, Cizrenin kuzeybatsnda yaamaktadrlar. Keka (Kaka)

aireti, Hakkriye yerlemilerdir. Geylani airet, Revanduz yaknlarnda

yaamaktadrlar. Haniyan (Hani) airet, air Ahmedi Hani'nin airetidir. Kurasonni

(Kuriani) aireti, Hoy'un kuzeybatsnda yaamaktadrlar. Mamakan (Mamagan)

aireti, Hoyun batsnda bulunmaktadrlar. Manuran airet, Ar'nn gneyine

yerlemilerdir. Miran aireti, Bitlisin dousunda bulunmaktadrlar. Nuiyan

(Nuiyan) aireti, Hakkride yaamaktadrlar. Oramar airet, Hakkride

yaamaktadrlar. Paziki (Baziki/Pazuki) aireti, Erzurum'un gneydousunda

yaamaktadrlar, ana merkezleri Tebriz yaknlarndaki Pazuki ehridir.141 Revend

(Reven) aireti, Erzurum'un gneydousunda bulunmaktadrlar. Revandok ( Revanduz)

aireti, Hakkri'de bulunmaktadrlar. emsiki aireti, Van'n dousunda

bulunmaktadrlar. Sindi aireti, Zaho'nun kuzeyinde bulunmaktadrlar. Slopi (Silopi)

aireti, Cizrenin dousunda bulunmaktadr. Suri aireti, Erbil'in kuzeydousu ve Akra

yaknlarnda bulunmaktadrlar. Hz Ebubekirin soyundan geldiklerini kabul

137 Bozkurt, s. 313

138 Bozkurt, s. 231

139 Bozkurt, s. 267

140 Pyotr vanovi Averyanov, Osmanl ran Rus Savalarnda Krtler, Avesta Yaynlar, stanbul, 2010, ev.

brahim Kale, s. 374

141 Bozkurt, s. 155

37

etmektedirler.142

Takuli aireti, Van'n dousunda bulunmaktadrlar. Zibari aireti,

byk bir airet olup, Byk Zap rmann orta kolu kysnda bulunmaktadrlar.143

Alikan airet, Elaz'n gneybatsndan, Diyarbakr'a kadar yerlemilerdir.

Kurmanci konumaktadrlar, Alevidirler. Atmanikan aireti, ok byk bir airet olup,

Diyarbakr ile Hakkri arasnda bekler halinde yerlemilerdir. Bereket aireti,

Gaziantep'in kuzeyinde yerlemilerdir. Belikan aireti, ok byk bir airettir.

Bingl'n kuzeyi ile Gaziantep'in gney ve gneydousunda yerlemilerdir. Bingl'de

Zazaca konuan Aleviler, Gaziantep'te Kurmanci konumaktadrlar. Besni aireti,

Adyaman ve yaknlarnda yerlemilerdir. Dahori aireti, Diyarbakr'n gneybatsndan

Suriye'deki Amuda'ya kadar yerlemilerdir. Delikan aireti, Halep'in kuzeybatsnda

ve Urfada bulunmaktadrlar, Ksmen Alevidirler. Kkenleri sfehana dayanr.144

Derejan aireti, Malatya'nn kuzeybatsnda yerlemilerdir. Zazaca ve Kurmanci

konuurlar, Alevidirler. Nfuslarnn 500.000 olduu tahmin edilmektedir. Gnmzde

89 ky ve mezraya yerlemilerdir.145 Dudari aireti, Mardin'in kuzeydousuna

yerlemilerdir. Dumbuli (Dnbeli) aireti, Cebel-i Sincar blgesine yerlemilerdir.

Zazaca konumaktadrlar. Goyan aireti, byk bir airettir. Silopi'nin kuzeydousunda,

Kilaban'da yerlemilerdir. Bir ksm Zazaca konuur. zoli aireti, Adyaman ile

anlurfa arasnda yerlemilerdir. Osmanl Devleti, gebe olan bu aireti ran

snrnda eitli yerlere yerletirmitir.146 Celikan (Celilkan) aireti, Adyaman'n

gneyinden Gaziantep'e kadar yerlemilerdir. Rei Airetine mensupturlar.147 Canbegi

aireti, Adyaman ile Siverek arasnda yerlemilerdir. Karagi, byk bir airettir.

Siverek ile Diyarbakr arasnda, baz bekleri de Tur Abdin blgesinde yerlemilerdir.

Zazaca konuurlar, Alevidirler. Hdrsor aireti, Adyaman'n kuzeybatsna

yerlemilerdir. Kurmanci konuurlar, Alevidirler. Kiki aireti, Gaziantep'in

gneyinden Halep'e kadar yerlemilerdir. Koti aireti, Malatya'nn gneydousuna

yerlemilerdir. Kova (Kovi veya Kovanl) aireti, Adyaman'n dousuna

142 Bozkurt, s. 260

143 zadi, s. 173

144 Bozkurt, s. 281

145 Bozkurt, s. 295

146 Bozkurt, s. 273

147 Bozkurt, s. 312

38

yerlemilerdir. Kurmanci konuurlar, Alevidirler. Ayrca unu da belirtmeliyim ki

Kovilerin Kay boyunun devam olduu hakknda grler de mevcuttur. Trkmen

aslldrlar.148 Lak Krdi aireti, Ceyhan rma havzas, Adana'nn dou ve kuzeydou

kesimlerine yerlemilerdir. Bir ksm Laki, bir ksm Kurmanci konuur. Alevidirler.

Malikan aireti, Malatya'nn dousunda yaamaktadrlar. Mendukan (Mendkan) aireti,

Tali Afar'da yaamaktadrlar. Kurmanci konuurlar. Arlkl olarak Yezididirler. lk

Ermeni tarihi kaynaklarnda sk sk Ermenilere Mandukanian aristokrasisini

kazandrm olmakla kendilerinden sz edilir. Mardas (Mardis) aireti, Narince ile Frat

arasnda yaamaktadrlar. Kurmanci konuurlar, Snnidirler. Miran, byk bir

airettir. Cizre'de yerlemilerdir. Hamidiye alaylarnn kuruluunda aktif rol

almlardr.149 Mirsinan aireti, Diyarbakr'n gneyine yerlemilerdir. Uzun sre

Bubilan aireti ile dmanlk etmilerdir.150 Paziki (Baziki) aireti, Samsat dolaylarna

yerlemilerdir. Kurmanci konuurlar. Alevidirler. Pinik aireti, Adyaman'n

kuzeybatsnda yaamaktadrlar, Kurmanci konuurlar, Alevidirler. Porka aireti,

Malatya'nn gneyine yerlemilerdir. Zazaca ve Kurmanci konuurlar. Alevidirler.

abak aireti, avak diye de bilinir. Elaz'n kuzeyi, Bingl ve Tunceli'ye doru

yerlemi olup, arlkl olarak Zazaca konumaktadrlar, Alevidirler. Sinamini (Sinan)

aireti, Malatya'nn gney, gneybat kesimleri ve Gaziantep'in kuzey kesimlerinde

yaarlar. Laki konuurlar, Alevidirler. Tirikan aireti, Diyarbakr'n kuzeydousuna

yerlemilerdir. Zeydan aireti, Bingl'n dousu, Mu'un kuzeyinde yaamaktadrlar.

19.yy'da zlen eski Rozhaki konfederasyonunun bir yesi idiler.151

1.2.2.7 ANADOLUDA YAAYAN KRTLER

Bu blgede yaayan Krtler Osmanl Devletinin iskn politikas neticesinde

buraya doudan g ettirilmi airetlerdir. Baz airetlerin douda akrabalar ayn isimle

veya farkl isimlerle mevcudiyetlerini devam ettirmektedirler. Baz airetler ise btn

148 Bozkurt, s. 325

149 Bozkurt, s. 168

150 Bozkurt, s. 167

151 zadi, s. 176

39

mensuplar ile birlikte g ettirildiinden Krt corafyasnda bakiyeleri yoktur. Aksi

belirtilmemise, tm Kurmanci konuur ve Snnidirler. 152

Bezeyni aireti, Tuz Gl'nn dousunda yaamaktadrlar. Canbeki aireti, ok

byk olan bu yapnn yars Yunak ile Polatl arasnda yerlemilerdir. Cudikan aireti,

Tuz Gl'nn kuzeyinde yerlemilerdir. Halkan aireti, Cihanbeyli dolaylarnda

yaamaktadrlar. Motki aireti, Tuz Gl'nn gneydousunda yerlemilerdir. Zazaca

konuurlar, Snnidirler. Nasrl aireti, Bala kasabas dolaylarna yerlemilerdir.

Sinaminli (Sinan) aireti, Tuz Gl'nn dousuna yerlemilerdir. Zazaca konuurlar,

Alevidirler. Seyfkani aireti, Haymana ilesi dolaylarnda yaamaktadrlar. Atmanikan

aireti, Ankara'nn kuzeydousunda yaamaktadrlar. Badeli aireti, Yozgat'n gneyi ve

gneybatsna yerlemilerdir. Bereket aireti, Nevehir'in kuzeyi ile Kzlrmak'n

karsna yerlemilerdir. Bezeyni aireti, orum'un kuzeybats ve Krehirin bats ve

kuzeybatsna yerlemilerdir. Hecibani (Hadhabani) aireti, Kayserinin kuzeyine

yerlemilerdir. Hatunolu aireti, Yozgat'n gneyine yerlemilerdir. Mahani aireti,

Krehir iinde ve etrafnda yerlemilerdir. Milan (Milli) aireti, orumun batsna

yerlemilerdir. eveli aireti, orum'un batsna yerlemilerdir. Tirikan aireti,

Ankarann bats ve ankr'nn gneyine yerlemilerdir. keemi aireti, Sivasn

kuzeybatsna yerlemilerdir.153 mranl (Amarl) aireti, Krehirdedirler. Uruku

aireti, ok byk bir airettir. Tokattan Amasya ve Yozgata yerlemilerdir. Zirikan

aireti, ankrnn gneydousu ve Samsun'un batsna yerlemilerdir ve Arap

kkenlidirler.154

1.2.3 KRTE VE LEHELER

Krtlerin anadilleri Hint-Avrupa dil ailesinin ran kolunun kuzeybat grubuna

mensuptur. Krte ile Farsa arasnda tespit edilen farklar btn Krte lehelerinde de

bulunur.155

Birok Krte kelime ngilizce ile ayn kkene sahiptir. Bununla birlikte,

Krteye en ok yakn dil, ran ve Tacikistan'n konuulan Farsadr. Krte halk

152 zadi, s. 202

153 zadi, s. 177

154 Bozkurt, s. 177

155 Nikitin, s. 32

40

Arapasndan, Osmanl Trkesinden, Aramice ve Ermeniceden kelimeler almtr.156

Petersburg Akademisi tarafndan neredilen, Krte Rusa Almanca szlkte 8307

kelime vardr. Kelimelerin kkeni itibari ile bu szlkte; 370 eski Pehlevice, 1240

Zendce, 3080 eski Trke, 220 Ermenice, 2000 kelime yeni Arapa, 1030 yeni Farsa,

300 asl Krte, 60 eski erkezce, 20 eski Grcce, 107 de Keldanice kelime vardr.157

Krte ile Krte kelimelerin nesebi arasnda bir soy birlii yoktur. 300 Krte asll

kelimenin 108 tanesi da yaam ile ilgilidir. 158 (Baknz, ekil I ve II)

Krtlerin anadilleri drt leheye ayrlmaktadr: l- Kurmanci (Kuzey Kurmanci

de denir). 2- Soranice (Gney Kurmanci de denir). 3- Zazaca (ya da Dmli). 4- Gorani

leheleridir. Kurmanci ve Sorani leheleri birbirine yakndr. Zazaca ve Gorani

lehelerine ise Pehlavani (ya da Pehlavanik) grubu da denmektedir ki bu lehelerin

kendi aralarndaki yaknlndan kaynaklanmaktadr. Bu gruplar kendi ilerinde pek ok

ive ve azlara blnmektedir. Zazaca ve Gorani leheleri Kurmanci ve Soraniceye

gre Farsaya daha yakndr.159

Eer Krtenin leheleri, Trke kkenli dillerle karlatrlacak olursa,

Kurmanci ile Zazaca ve Gorani arasndaki benzerlik, stanbul Trkesi ile Kazak

ve/veya Krgz Trkesi arasndaki ilikiye benzer.160 Bu dillerin, zaman iinde

deiime uramas gibi, Krtenin leheleri de, muhtemelen "Medce" ya da "Proto-

Krte" olarak adlandrlabilecek, kaybolmu eski tek bir dilin dallardr. 161 (Baknz

ekil I ve ekil II)

Kurmanci ve Zazaca, artk ayn dilin leheleri olarak deil, iki bamsz dil

nitelii kazanmtr. Bu lehelerin kullanm, herhangi bir standart dil bilim kriterine

gre ayn dilin leheleri olarak deerlendirilmeyecek durumdadr. Bunun da tesinde,

Kurmanci ile Zazaca konuanlarn kendi aralarnda herhangi bir lehe ile karlkl

156 Minorsky, s. 78

157 Fritz, s. 12

158 Fritz, s. 13

159 Tan, s. 35

160 Tan, s. 36

161 zadi, s. 299

41

anlamalar pek mmkn deildir.162 Bugn Krt leheleri arasnda mterek kullanlan

kelimeler, Krte, Pehlevice, Zendce, ya da Eski Farsa kkenli olan kelimeler deil,

Trke, Trkelemi Arapa ve yeni Farsa kkenli kelimelerden oluur.163 Kurmanci

ve Zazaca leheleri imdilerde Krtlerin olduka farkl blgelerinde konuulmaktadr.

Kurmanci ve Soranice, tm Krtlerin drtte-nn lehesi iken, Zazaca ve Gorani geri

kalan Krtlerin lehesidir. Bu dalmda, hem tarih boyunca devam eden g

hareketlerinin, hem de farkl mezheplere inanmann ve yerel kltrn ar basmasnn

da etkili olduu dnlebilir.164

1.2.3.1 Kurmanci

Krtlerin yardan fazlas bu leheyi konumaktadr. Trkiyede yaayan

Krtler genellikle bu leheyi kullanmaktadrlar. Yukarda da belirtildii zere

kendilerine Krt deil Kurmanc derler, dillerine de Kurmanci. Trkiye, Suriye, eski

Sovyetler Birlii Krtleri, Iraktaki Krtlerin te biri ile randaki Krtlerin byk

ksm ve Lbnandaki Krtler bu leheyi konumaktadrlar.165 Kurmancinin iveleri

unlardr: Botani, Beyazidi, Hakkri, rf ve Bahdinani .166

1.2.3.2 Soranice

Kurmanciden sonra en fazla konuulan ikinci lehedir. Kuzeydou Irakta ve

randa Zaros Dalarna komu blgelerde konuulmaktadr.167 Gnmzde Kuzey

Irakta yazda ve szde, Sorani lehesi konuulmaktadr. Kken olarak Kurmanci

olmasna ramen farkl bir dil hviyeti kazanma yoluna girmitir. Soranice konuanlar

kendilerine Kurd dillerine de Kurdi derler.168

Soranicenin balca iveleri unlardr:

Mukri, Erdelani, Germiyani, Hosnav, Pijder, Varmava ve Erbili.169


163 Fritz, s. 14

164 zadi, s. 302


166 zadi, s. 305



169 zadi, s. 305

42

1.2.3.3 Zazaca (Dmli)

Trkiyede Tunceli, Sivas, Elaz, Hozat, Bingl, anlurfada ve ksmen de

Mu, Bitlis, Diyarbakrda konuulur. Ayrca Trkiyenin Malatya, Kahramanmara

illeri ile ran ve Irakta da konuulan dar blgeler vardr. Yaklak olarak Krtlerin %7i

Zazaca konuur. Bu oran yaklak iki milyon eder.170 Zazacanin balca iveleri,

Sivereki, Kori, Hazzu, Motki, abak ve Dumbulidir.171

1.2.3.4 Gorani

ran-Irak snr blgelerinde konuulan bir lehedir.172 Gorani lehesi, Krtenin

en katksz ve en eski tr kabul edilir.173 Gorani, Kerkk yaknlarndaki kalabalk

Kakai airetinin ve Kifri yaknlarndaki Zenganalarn da lehesidir. Bat

Belucistan'daki Krt kolonisi de arlkl olarak Gorani'yi konuur. Hevremani ile

Bacalani'nin yan sra, Goraninin dier iveleri, Kelhuri, Nankeli, Kandula'i, Sencabi,

Zengena, Kaka'i ve Kirmanahidir. Gorani gnmzde ran ve Irak'ta yaklak olarak

1,5 milyon kii tarafndan konuulmaktadr.174

1.2.4 DN VE MEZHEPLER

Hristiyanlktan nce iki bin yl boyunca, Hint-Avrupa dil ve kltrnn

Krtler arasnda yaygnlamas, ayn zamanda tarihi ran inanlarnn ve Tanrlarnn

da Krt inanlar arasna girmesini salad.175 Bu, Zerdtlk, Manilik ile daha sonra

ilahi dinler olan Yahudilik Hristiyanln da Krtler arasnda yaygnlamasna sebep

oldu. Ama Zerdtlk ve Manilik Krt nfusu iinde kayda deer bir taraftar kitlesini

bulmay baaramad. Krtler arasnda Neo-Asur imparatorluu dnemlerinde srgn

edilmi byk bir Yahudi topluluu da bulunmaktayd.176 Talmud'a gre, dini yaymalar

iin Yahudi otoriteleri tarafndan bu srgn Yahudilere izin verilmi ve bunlar Orta

170 Tan, s. 38

171 zadi, s. 308

172 Enis Gney, Cumhuriyet Tarihinde Krtler, Paraf Yaynlar, stanbul, 2011 s. 19


174 zadi, s 309

175 Etem Xemgin, Krdistanda Dini nanlar ve Etkiler (slamiyet ncesi), Melsa Yay, stanbul, 1992, s. 129

176 Erich Brauer, Raphael Patai, Krdistanl Yahudiler, Avesta Yaynlar, stanbul, 2005 ev. Fahriye Adsay, s. 59

43

Mezopotamya'nn neredeyse tmn Yahudiletirmilerdir. Daha sonra Hristiyanlk bu

anlamda daha da baarl olacakt. Uzak Bat Mezopotamya ve Orta Mezopotamya'da

ok sayda Krt Hristiyanl kabul etmitir.177 Hristiyanln Mezopotamya'ya

yaylmasn mteakiben, slamiyet de, 7. Yzyldan itibaren Krtler arasnda yaylmaya

balamtr.178

1.2.4.1 SNN KRTLER

Krtler, Hazreti mer dneminde slamiyete girmilerdir.179 Gnmzde

Krtlerin yaklak bete , Kurmanci lehesini konuanlarn neredeyse tm en

azndan ismen, Snni Mslmanln afii mezhebine mensupturlar.180 Krtlerin afii

mezhebine girmelerinde, mam afiinin Krt asll olduu iddiasnn etkili olduu

sylenmektedir.181 Malatya, Kahramanmara, Adyaman ehirlerinde ayn airete

mensup kiilerden bir ksm Alevi, bir ksm da Hanefi olan Krtler mevcuttur. Bu

onlarn Krt kimliklerinin sorgulanmasna sebep olmutur.182

randaki Snni Krtlerin de arlkl olarak afii olduu da bir gerektir.

Doudan gelen ve Anadolu'nun ilerine ilerleyen Trk boylar, Orta Asya'da yaygn

olan Hanefi mezhebini de beraberlerinde getirmilerdir. Hanefi mezhebi, Krtlerin

afiiliini fazlaca deitirmemitir. Ancak, Trk ilerleyii, Orta Asya kkenli

Nakibend Sfi tarikatnn Krtler arasnda yaylmasna vesile olmutur. Gnmzde

Krt afii Mslmanlar, afiilie mensup tek byk topluluu tekil etmektedir. Krt

afii Mslmanlar gnmzde douda ii Farslar ile Azeriler, kuzeyde ve batda

Hanefi Trkler ve gneyde Suriye ile Irak'n (Hanefiliin doduu yer/Kfe) Hanefi

Araplar arasnda yaamaktadrlar.183


178 zadi, s, 245

179 Hasan nl, Gemiten Gnmze Deiik Din ve Mezheplere nanan Krtler ve Yaadklar Ynetim

Dzenleri, Kalan Yay, Ankara, 2006, s. 40

180 nl, s. 43

181 nl, s. 49

182 Macit Grbz, Krtleen Trkler, Selenge Yaynlar, stanbul, 2007, 2. Bask, s. 146

183 zadi, s 250

44

1.2.4.2 KRTLER

Krtler arasnda, ii mezhebinin mamiye (On iki imam) kolunu benimseyenler

de vardr. Bunlar, ran'da dou ve gney Krt blgesinin, Kirmanah, Kengavar,

Hemedan, Kurva ve Bijar ehirleri ve evresinde, ok daha az sayda ise Trkiye'de,

Ar, Kars ve Van ehirleri ve evresinde yerlemilerdir.184 randa yaayan ii Krtler

asndan hem dil, hem de kltrel benzerliine, mezhep benzerlii de eklenince

ranllamak kanlmaz olmutur.185 Toplam nfuslar l ila 1,5 milyondan fazla

olmayan ii Krtler, toplam Krt nfusunun %5 ile %7 orannda bir blm tekil

ederler.

1.2.4.3 ALEV KRTLER

ounluu Zazaca, az bir ksm da Kurmanci konuan Alevilerin Munzur

merkezli bir yaplar vardr. Bunlar Aleviler (Alinin izleyicileri), Kzlba (kzl renkli

balklarndan dolay) ve Nusayrilerdir. 186

ah smail tarafndan 1501 ylnda Tebrizde Safev Devleti kurmutur. ah

smail 12 mam iasn resmi mezhep olarak kabul etmitir.187 Anadoluya halifelerini

gndererek Anadoluyu iiletirme politikas uygulamtr. Bu politikalar neticesinde

ilk Kzlba isyan olarak kabul edilen ahkulu syan bata olmak zere aldran

Savana kadar Anadoluda pek ok isyan kmtr.188 aldran Sava 1514 ylnda

Osmanl Devleti ile Safevi Devleti arasnda gereklemi ve Osmanl Devletinin

galibiyetiyle neticelenmitir. Bu savatan sonra yenilen boylarn Anadoludaki Krt

Aleviliinin olumasnda nemli rolleri olduu dnlmektedir. 189

1913 ylnda Sivas ziyaret eden bir Rus gezgini (muhtemelen ajan) Sivasta

Kzlbalar arasnda duyduu bir hikyeyi anlatr. Bir Krt kynde 1914 ylnda Hz.

184 nl, s. 42

185 Ahmed, s. 114

186 zadi, s. 270

187 Mustafa z, Balangtan Gnmze iilik ve Kollar, Ensar Neriyat, stanbul, 2011, s. 374

188 z, s. 377

189 z, s. 378

45

Alinin gkten ineceine inanan bir grubun hazrlk yaptn anlatr.190 Hikyeye gre;

Ali, klcn Ruslara, yeil sancan da ngilizlere armaan etmitir. Bir gn nemli

bir sava olacak ngilizler ve Ruslar, Alinin sanca altnda, onun klc ile Trkleri

mahvedeceklerdir. nk Ali onlara byle buyruk vermitir. Bu hikye ve bunun gibi

halk arasnda yaylan uydurma eyler, Kzlbalar kullanarak Osmanl Devletini

paralama ve Krtleri kendi yanlarna ekmek iin yaplan almalar hakknda fikir

vermektedir. Planlanan bir igal iin psikolojik zemin hazrl yaplmaktadr.191

1.2.4.4 YEZD KRTLER

Tez almamz asndan Yezidi inanc zerinde biraz detayl durmamz

gerekmektedir. Bunun sebebi, Erivanda Sovyetler tarafndan yaplm olan almalarn

Yezidiler eliyle yrtlm olmasdr.

Kendilerini eitli biimlerde Yazidi, Yezdani, zadi, Ezidi ve Dasna'i olarak

da adlandran Yezidi Dininin mensuplar, bu dinden olmayanlar tarafndan genellikle,

eytana Tapanlar" olarak adlandrlrlar.

Yezidiler meleklere zel bir nem verirler. Yezidi ad eski Farsann bir terimi

olan ve lah anlamna gelen zid192 veya "melek" anlamna gelen yazata veya

yezad szcklerinden tremi ve bu sfat "melee tapanlar" haline getirmilerdir.

Yezidiler meleklere eytan yani Melek-i Tavus'u (Tavus Kuu Melei) dhil ederler.

Karanln ve ktnn prensi olmas yle dursun, Melek-i Tavus dnyevi meseleler

zerinde ok daha byk bir otorite ve iktidara sahip olsa bile dier melekler ile ayn

yapya sahiptir. Hatta dnyay kozmik yumurtann paralarn kullanarak yaratan, bizzat

Melek-i Tavus yani eytandr.193 lah olarak Melek-i Tavusu kabul ederler ve ona

taparlar. Atee ve a ynelip ibadet eden Yezidiler, bakla, marul, balk yemez ve

190 Minorski, s. 55

191 Minorski, s. 54

192 Minorski, s. 51

193 zadi, s. 275

46

mavi rengi giymezler.194

Yiyecek seimleri, reenkarnasyona inanmalar ile balantldr.

Tavus ile Babilin scaklk ve gne tanrs Temmuz arasnda bir balant vardr.195

Yezidi dininin piri olarak grlen Adeviye Tarikatnn kurucusu Adiy bin

Msafir, yaklak olarak 1075 ylnda Lbnanda Bekaa vadisinde Beyt-i Far kynde

dnyaya gelmitir.196 Kendisi Kadiri tarikatnda seyr u sluk yapp Abdlkadir Geylani

ile beraber hacca gittikten sonra Lale vadisinde inzivaya ekilmitir. 1162 ylnda

lmtr. Trbesi Laletedir.197 Yezidiler hac iin buraya giderler. Adevi tarikatnda,

Hasan bin Adi ile birlikte yeni bir hareketlilik balad. Yezidilerin kutsal kitaplarndan

biri olan Mshefa Re (Kara Kitap) eyh Hasan tarafndan yazlmtr. Bu kitap

Krtenin Kurmanci lehesiyle yazlmtr.198 Dier ve ilk kitap ise Kitabul Ci

Documents

ORTADOĞU’DA KÜRTÇE RADYO YAYINLARI ERİVAN RADYOSU ÖRNEĞİ (1955-1990)