• • • ORYANTALIZMI YENIDEN OKUMAK

BATl'DA · iSLAM <;ALI~MALARI

SEMPOZYUMU 11-12-MAYIS-2002-ADAPAZARI

TERTiPLEYEN T.C. BA$BAKANLIK

DIYANET i$LERi BA$KANLIGI VE SAKARYA ONiVERSiTESi iLHIYAT FAKOLTESi

Ankara - 2003

·'

BATIDA iMAMiYYE $iASI ~E iL~iLi <;ALI~MALAR

Dr. Mehmet TOPRAK•

Oryantalistlerin imamiyye1 $ias1 ile ilgili ara~tmnalanmn tarihi seyrini ve genel bir degerlendirmesini ele alan bu 9ah~mada, oncelikle 12. yiizy1ldan 20. yiizythn ilk yar1sma kadar olan ilk donem 9ah~malan hakkmda bilgi verilecek, daha sonra da, 20 yiizy1ldaki -ozellikle de 1979'daki 1ran 1slfun Devriminden sonra artarak devam eden- 9ah~malar ilzerinde durulacakttr.

Bat1hlarm islamm bu koluyla ilk temaslar1, Hayh seferleri sirasmda Fatlilliler (909-1171) ve Nizari tsmaililer (1090-1256) arac1hg1yla olmu~tur. Ha9hlar kar~tlarmda dii~man olarak Fatimileri bulmu~lard1. Suri ye ve Filistin 'de baz1 imamilerle de kar~tla~Illl~lar, fakat bunlar ne Fat1miler gibi organize baguns1z bir devlet ne de Nizari 1smaililer gibi batmi egilimlere sahip olmadlklar1 iyin Ha9h tarihyilerinin fazla ilgisini 9ekmemi~lerdi.

Bu ilk donem tarihyilerinin imamiyye'ye dair verdikleri bilgilerin genelde onyarg1h, eksik ve hatah olduklar1 gorillmektedir. Omegin 12. yiizytl tarih~ilerinden William of Tyre2

, 1186'da $ta ile ilgili olarak, bu k.i~ilerin, Ali'nin tek ger9ek peygamber olduguna, Tannnm vahyi ona gonderdigine, fakat Cebrail'in yanh~hkla bunu Muhammed'e ula~trrd1gma inand1klarm1 yaz1yor. Bu bilgi saghkh olmamakla beraber, bunu sadece yazarm hayal ilrilnil olarak gormek de yanh~ttr; zira ibn Kuteybe (o.276/889) ve ibn Hazm (o.456/1064) gibi tslam tarihyilerinin de benzer rivayetlere yer verdikleri gorillmektedir.3

Bir ba~ka Ha9h tarih9isi, (1216-1228 arast Acre piskoposu olan) Jacques de Vitry4, $ia'ya gore Ali-~nin hakiki peygamber oldugunu, Tannnm ona Muhammed' den daha yakm oldugunu yazm1~; Alive taraft.arlannm Muhammed'e iftira ettiklerini ve onun emirlerine kar~1 9tktlklarm1 belirtmi~tir. 1nan9 ve ibadetleri hakkmda ise, Silnnilerinkinden farkh olduklanm belirten kapah bir ifade d1~mda

• Marmara Oniversitesi llahiyat Fakiiltesi Ar~trrma Gorevlisi 1 Bunlara, Hz. Peygamber'den sonra Hz. Alive strastyla onun ik.i oglu ve torunlanru (onik.i ki~i) nas ve tayinle me~ru imam kabul ettiklerinden dolayt tsna-~eriyye (Onikiciler); 1mamlara inanmay1 imarun ~artlarmdan biri olarak gordUkleri i9in 1mam.iyye; itikad, ibadet ve muamelatta 1mam Cafer es-Sadtk'm goiil~lerine dayandtldarmdan dolayt Caferiyye de denmi~tir. 1mami ismi Banh ar~tmcdar arasmda daha 9ok ragbet gorm~tllr (Momen, Shi'i Islam, XV.) 2 A History of Deeds Done Beyond the Sea, DiA, XIV, 545; Encyclopaedia Britannica, c. 6. s. 794, 795, 799. 3 Hz. Peygamber, iki karganm (gurabm) birbirine benzemesi kadar, Ali'ye benzedigi iiyin Cebrail'in vahyi yanb~Wda Ali yerine Mubammed'e indirdigini iddia eden Gurabiyye gibi. Bk. DiA, 14, 199; DiA, XIII, 332-337. 4 Britannica, VI, 798. .

455

bilgi verrnemi~tir. Ha9lt tarihs;ileri is;erisinde sadece Ricoldo da Monte Croce, imamiyye mensuplanyla kar~1la~m1~ ve onlar1 yakmdan tan1ma fu:satl bulmu~tur. Ancak onun aktanmlannda da hatalar goze r;:arpmaktadir. Ali'nin hakkmm yendigini, ancak bu hakki gasp eden in Muhammed oldugunu yazm1~; $iilerle ilgili · olarak da bu ki~ilerin SUnnilerden daha az kotii olduklan sonucuna varrn1~t1r.

Ha9h seferlerinin hUsranla sona ennesinin ardmdan, 1501 'de Safevi hanedan­hg1 kurulana kadar, uzun bir siire daha imamiyye konusundaki bu biiinmezlik ve bilgi eksikligi devam etmi~tir. Bu donemde Bat1yla siyasi, ticari ve kiiltiirel temaslann artmas1 sonucu bir 9ok bat1lt seyyah iran'a gitmi~ ve uzun y1llar orada kalm1~lard1r. Bu ki~ilerin gozlemleri -bazen misyonerlik rengi t~1sa da- iilkenin dini ve kiiltiirel ozellikleri hakkmda onemli bilgiler is;ermekteydi. Pere Raphael Du Mans , 1660'taki State of Persia adlt eserinde $ii inan9, muamelat ve ibadetlerine yer vermekte, Amili (1559) ve Meclisi (1699)'nin eserlerine de atdlarda bulunmaktadir. Frans1z seyyah Jean Chardin, 1664 ve 1670, 1671 ve 1677'de iran'a yapt1g1 seyahatleri anlatt1g1 Voyages en Perse5 adh eserinde aktard1g1, imanun gaybubetinde mii9tehidlerin oynad1g1 role dair gozlemleri belki de $ii ulemanm muhalefet tarzma ilk referanstir. Bu anlay1~ daha sonralan Ann Lambton, Nikkie R. Keddie ve bir 9ok yazar tarafmdan i~ lenmi~tir.

17. yiizytlda Avrupah tiiccar, diplomat ve misyonerlerinin $iilerle ilgili -gozlemleri iilkelerindeki akademik r;:evrelerde fazla ilgi gormemi~, bunun yerine orijinal metinlere yonelim ba~lam1~t1. Bunun nedenini Avrupah ilk islam ara~tir­mac1larmm ibranice ve teoloji ogrenme gelenegini Arap9a ve islam'a ta~ 1m1~ olma­larmda aramak gerek. Osmanh imparatorluguyla temaslar artt1k9a bu orijinal me­tinlerin say1s1 da artm1~t1; fakat bunlarm 9ogu Siinni aktanmt olan kaynaklardt. $ii kaynaklann orijinallerine ula~maksa oldukr;:a zordu. Bu nedenle $iaya ilgi duyan ara~tmcdar Siinni kaynaklara miiracaat etmek zorunda kalm1~lard1. Eduard Po­cock( e ), 1650'de bastlan Specimen historiae Arabum adh eserinde ana is!ami mez­hepleri Gazali, $ehristani ve Ici'ye dayanarak yazm1~t1. Bu eserlerdeki $ia kar~1t1 egilimlerden yeterince haberdar olmad1klarmdan ve ger9ek $iiligi yeterince bilme­diklerinden ve boyle bir egilimin olabilecegini dii~iinemediklerinden olsa gerek Pocock ve 9agd~lan, orijinal $ii eserlere miiracaat etme geregi hissetmemi~lerdi.

Yine bu donemde, islam tarihinin siyasi ve edebi bir figiirii olarak Ali'nin dik­kat 9ekmeye ba~Jad1gm1 goriiyoruz. Jacobus Golius, 1629'da basilan antolojisine Ali'ye atfedilen baz1 vecizeler eklemi~; daha sonra Ali'nin sozleri Simon Ockley (London 1717), Cornelius van Waenen (Oxford 1806), William Yule (Edinburgh 1832) tarafmdan bastlm1~t1: 18. yiizyil Alman Arap ara~tirmac1s1 Johann Jakob Reiske, Ali'yi bir fazilet ornegi olarak sunmu~tu.

Oryantalizm teriminin ortaya 91kt1g1 19. yiizyilda ara~tlfmalar, Avrupa'nm

5 Chardin, Sir John, Voyages du Chavalier Chardin en Perse, ct autre lieux de !'orient. Ed. L. Langles. 10 vols. Le Normant, Paris 1811; The Travels of Sir John Chardin into Persia and the East Indies, Christopher Bateman, London, 1691.

456

yakm temasta oldugu iilkelerdeki, Sfinni islam'm tarih, kfiltiir, din ve kurumlan fizerinde yogunl~ti. $la yine kendi halinde kald1, Bat1h gii9lerin fazla dikkatini 9ekmedi. Ge9en yUzy11Iarda oldugu gibi bu donem de iran'a giden seyyahlar onemli bilgiler aktard1lar. 1855-'1858 ile 1861-1863 aras1 Tahran'da diplomat olarak gorev yapaii Joseph A. Gobineau, Three Years in Asia ve The Religions and Philosophies · in Central Asia (ilk defa Paris'te 186S'te bas1lan) eserlerinde Oryantalizmin tadhi konusunda b~anh ve etkili bir ki~i oldugunu gostermi~tir. Gobineau iyi bir gozlemci olmasmm yanmda iran ulemas1 arasmda ahbarller ve usuliler (mfictehidler) arasmdaki farkhhklann sadece dini degil, sosyal yonlerinin olduguna da dikkat 9eken, ilk bat1hlardan biri olmu~tur. Yine gozlemlerine dayah olarak Muharrem t6renleri"hakkmda detayJ1 bilgiler vermi~tir. ·

Bir ba~ka gozlemci tngiliz diplomat James Morier,6 1824'te bas1lan Hajji Baba of Isfahan adh romanmda topluma ait izlenimlerini karikatiirize ederek aktarm1~t1r. Kum ulemas1yla ilgili aktar1m1 iran'daki hayat1 yakmdan tamd1gm1 gostermektedir.

"Kum'da, din konusunu ve kim cennetlik kim cehennemlik konulanm di§anda tutarsamz, kimse agzm1 as:maz. Burada kar~1la~t1gm1z herkes ya Peygamberin soyundand1r ya da fakihtir." Aynca o, en fist seviyedeki mfi~tehidin toplum i.izerin­deki gficiine ve etkisine de dikkat 9ekmi~tir.

19. yfizyil yazarlan arasmda $iiligi Fars milliyet9iligi ile bir goren yakla§1mlar da gori.ilmektedir. Fakat bunlar boyle bir yakla~Imm Safevilerden oncesi is:in fazla bir anlam ifade etmedigini gormezden gelmektedirler.

Bu donemde genellemelere de s1k9a rastlanmaktadir. Alfred Von Kremer l 868'de "$iilerin a~m fanatizminden ve diger mfisli.imanlara kar§t mtisamaha­s1zhklanndan" bahsediyor. Aksine Frans1z oryantalist, Carra de Vaux, ondan

' yakla§tk 30 y1l soma $iiligin,' Si.innlligin kat1 dar kafahhgma kar§t miicadele eden "ozgtir, liberal dti§tinceyi" temsil ettigini soylfiyor. Bu tiir yakla~1mlarm $i'ilikten 9ok, yazarlarm onyargllanm yans1tt1g1 gori.ilmektedir. 19. ytizy1lda ki.iti.iphanelere ve ozel koleksiyonlara orijinal $ii metinleri kazand1rmak i9in baz1 giri~imler ol­mu~tur. Fakat, bunlar, Bat1h ktitiiphanelerin oncelikleri arasmda yer almam1§t1r. $ii metinlerin ne~ri de -orijinal veya ~eviri- akademisyenlerin bireysel giri~imlerinin otesine ge9ememi§tir. On y1ldan fazla Hindistan'da kalan ve bu arada 9e§itli Arap9a metinleri ne~reden Sprenger'ifl' 1855'te Hintli bir $ii alimin yard1m1yla ne§rettigi Ebu Cafer et-Tfisl'nin (1067), Fihrist-i kiitiibi.i '§-$fa adh eseri bu bireysel ~all~malardan biridir. Bununla beraber $i1lik Sprenger i9in ana 9ah~ma konusu olmam1§, bu alana katk1s1 da Fihrist'in otesine ge9memi§tir.

<;eviri alanmda da durum pek fark11 degildi. Hindistan'da ingiliz somtirge yonetimi, isiam fikhmm bazt konularmda bilgi sahibi olmak istemi~, 1805'te

6 James Marier, A Journey Through Persia, Armenia, And Asia Minor to Constantinople in 1808 and 1809, London, 1812; A Second Journey Through Persia, Armenia, And Asia Minor to Constantinople between the Years 1810 and 1816, London 1818.

457

Kalkutta'da A Digest of Mohummudan Law1 bastmn1~1. Bu eser me~hur ~ii kaynaklardan (ibn Mutahbar el-Hilli'nin (1327) Tahrim'l-ahkain, Muhakktk el­Hilli'nin (1277) $era'i el-islam, Mubsin el-Feyz'in Mefatihu '§-§eral) derlenen ticaret hukukuyla ilgili pasajlarm yevirisinden ibaretti. Metinler John Baillie tarafmdan seyilmi~ ve terciirne edilmi~ti. Hanefi ve imamiyye fikhmdan seymeler ihtiva eden ikinci Digest8(Derieme) 1869' da Londra' da iki cilt. halinde bas1lm1~h. imamiyye'ye dair olan1 Allame'nin Tahririt'l-ahkam'mdan yapdan 9evirilerden olu~maktayd1.

Benzer bir proje, Muhakkik el-Hllli'nin $erai' el-isldm adh eserinin tamam1m Fransizcaya 9eviren Frans1z seyyah ve diplomat Amede Querry tarafmdan ger9ekle~tirildi9• Querry'nin yah~mas1 da akademik nedenlerden yOk pratik sebep­lere dayanrnaktayd1. Kendisinin de belirttigi gibi amac1, iran'daki Avrupah gii9-lerin iilkelerinin buradaki 91karlarm1 daha iyi korumalarma yard1mc1 olmakt1. Ken­disinden onceki Sprenger gibi Querry de ~ii alimlerin yardunlarmdan istifade etmi~ti. James L. Merrie Muhammed Bakrr el-Meclisi'nin Hayatu 'l-kulub adh eserinin ikinci cildini, The Life and the Religion of Mohammed as Contained in the Shee'ah Tradition of the Hyat-ul-kuloob (Boston, 1850) ad1yla terciime etti. Baillie, Merrick, Sprenger ve Querrry'nin yah~malarma ragmen, yine de -Muhammed Bfilm el-Meclisi'nin (1699) Bihtirit'l-envar'1 gibi- temel ~ii metinler o giiniin onde gelen ilim adamlarma yabanc1 kaldi. ·

Bu donemde Ignaz Goldziher'in ~ianm anla~1lmasma katlalar1m da unutma­mak gerek. Onun gozlemleri bugiin hala etkisini devam ettirmektedir. ~iilik ana konusu olmamakla beraber konuya ilgisi heniiz 24 y~mdayken, 1874'te basdan Siinni-~ii tart1~malar1 iizerine yazd1g1 uzun makalesiyle ba~lar. Belirli konular1 ele alan diger makalelerle bu ilgi devam etmi~tir. En onemli ve kahc1 katkllar1, Muslim Studies, Introduction to Islamic Theology and Law ve Trends in Islamic Qur'an Exegesis adh eserlerinde bulunabilir.

Goldziher de yagda~lar1 gibi kaynak s1kmt1S1 9ekmi~ir. Diger baz1 yazarlar gibi ne iran'a ne de Hindistan'a gidebilmi~tir. Ortadogu'ya yapt1gi tek seyahatte10

1873-1874 orijinal ~ii kaynaklan elde etmenin giiyliigiinii gormil~, ~am'da kald1gi siire i9inde baz1 ~ii yazmalan elde etme firsatt bulmu~r. Bunlann d1~mda Avru­pa'da elde ettigi metinlerle yetinmek durumunda kalm1~tir. Mesela imamiyyenin fikhi gorii~lerini ele ahrken elinde, ~erif el-Murtaza'nll! Kitab el-intisar11 ve Querry'nin terciime ettigi Hilli'nin $era'i'i vardir. Kiitiib-ii erbaa'dan ise sadece

7 A Digest of Mohummudan Law according to the Sect of the Twelve Imams (W. Jones'un fozetiminde derlenmi~), Kalktitta, 1805.

Neil B.E. Baillie, A Digest of Mohummudan Law, Imameea Code, London, 1869. 9 Droit Musulrnan. Recueil de loi concernant les musulmans schyites, 2 vols. Paris, 1871-72. 10 .

DIA,XN, 102. 11 Cevamiu'l-fikhiyye iiyinde, Tahran, 1895.

458

I I ' . ;

Kuleyni'nin Kafi' . sinin ilk iki cildi vard1r. Elindeki smrrh kaynaklar sonucu Goldziher'in edindigi izlenim de $ii dii§ilncenin "nefret ve miisamahas1zhk" iyerdigi ~eklindedir.

Goldziher gelenegi Rudolph Strothmann'la devam etmi~tir. Onun Die Zwolfer-Schi'a12 adh es~ri ve ilk islfun Ansiklopedisi'ndeki konuyla ilgili ye§itli makaleleri bu alandaki yah~malara onemli bir katkidir.13

Louis Massignon $illigin mistik, gnostik. ve felsefi boyutlarm1 ele alm1~, Mer­yem'le FatlDla, yann1ba gerilme ve Hi.iseyin'in §ehadeti arasmda paralellikler kur­mu§tur. $1ayla ilgili ~mnalarm say1ca az oldugu bu donemde, Dwight M. Donald­son'm 1933'te bastlan The Shi'ite Religion adh eseri, yazari uzun si.ire $ii bolgelerde kahp orijinal kaynaklar1 inceleme fusat1 buldugu iyin ayn bir oneme sahiptir.

1960'larda durum biraz daba iyidir. Necef ve iran'da biryok metin ne~re­dilmi§tir. iran Taribi ozellikle Safeviler ve Kayar donemleri aynntilanyla incelen­meye ba~lanrm~tlr.14 Ann Lambton15, Montgomery Watt16 Joseph Eliash17 gibi yazarlar konuyla ilgili ara~tmnalar1 devam ettirmi~lerdir. [$iayla ilgili ara~tlrmalar genelde iran merkezli olmu§tur. Bununla beraber son zamanlarda iran d1~mdaki (ozellikle de Irak'taki) $iilerle ilgili olarak yapilan ara~turnalarm say1smda da gozle gori.ili.ir bir art1§ olmu§tur.18

]

iran islfun devriminden sonra Bat1da imamiyye ve iran iizerine yapilan tezler­de, makale ve kitap yaymlarmda biiyi.ik bir art1~ olmu§tur. 1980'lerde ve 90'larda

12 Leipzig, 1926. 13 iA, ~la, XI, 502-513. (bu maddeye bakild1gmda onceki y1llarda varolan kaynak eksikliginin bilytik oranda gide(ildigi g5rUlmektedir). 14 1960'Iara kadar yaptlan 9ah~inalar baz1 ilavelefle Etan Kohlberg'in {Belief and Law in Imami Shi'ism, kitab1 i9erisinde yer alan) 'western Studies of Shi'a Islam adh rnakalesinden ozetlenmi§tir. 15 Lambton, Quis Cus.todie-custodes? Some Reflections on the· Persian Theory of Government (part I- conclusion) Studia Islamica 5-6 (1956) 125; A Reconsideration of the Position of the Marja' al-Taqlid and the Religious Institution SI 20 (1964) 115-135; The Tabacco Regie: Prelude to Revolution (conclusion) SI 23 (1965) 71-91; The Tabacco Regie: Prelude to Revolution (part I-m SI 22-23 (1965) 119-157, 71-90. 16 Watt, M., Sidelights on early Imamite ·doctrine Studia Islarnica 31 (1970) 287; "The Great Community and the Sects" Theology and Law in Islam (1971) 25-36; The Formative Period of Islamic Thought,1913. 17 Eliash, J., The Ithna'ashari-Shi'i Juristic Theory of Political And Legal Authority Studia Islamica XXIX (1969) 17-30; The Siite Qur'an, Arabica 16 1969. . 18Batutu, H .. ''Iraq's Shia, Their Political ·Role and the Process of theii Integration into Society". The Islamic Impulse 1987 204-213. Cole, J., Shi'i Clerics in Iraq and Iran, 1772-1780: The Akhbari-Usuli Conflict Reconsidered, Iranian Studies XVIlI (I) 1985 3-33. Nakash, Y., The Slzi 'is of Iraq, 1996 Wiley, J. N., The Islamic Movement of Iraqi Shi' as, 1992

459

artarak devam eden bu ara~tirmalarm ve yaymlarm -iran islam Devriminde ulemanm on plana ytkmas1 sebebiyle- imamiyye'nin imamet,. iytihad, taklid, mti~tehid, merciu't-taklid, velayet-i fakih, ve ozellikle de ulemanm otoritesi ve bu otoritenin imamiyye killtilrilndeki ·kokenlerinin ara~tmlmas1 Uzerinde yogunla~:... t1klan gorillmektedir. Bu konulan, aynntd1 olarak ele ahp inceleyen yazarlar arasmda Moojan Momen19, Wilferd Madelung20

, Norman Calder, Je~ Calmard21,

Juan R. Cole22, Andrew J. Newman23

, Joseph Eliash24, Etan Kohlberg25

, Ann Lambton26

, Nikki R. Keddie27, Ervand Abrahamian28

, Shahrough Akhavi29, Said

19 Momen, An Introduction To Shi'i Islam, The History and Doctrines of Twelver Shi'ism, New Haven 1985. 20 Madelung, "Shi'ite Discussion on the Legality of the Kharaj"; "A treatise of the Sharif al Murtada on the Legality of working for the Government"; "Authority in Twelver Shiism in the Absence of the Imam", "Imamism and Mu'tazilite Theology", "Shi'i Attitudes 'Toward Women as Reflected in Fiqh" [Bu makaleler i<;in bk. Religious Schools And Sects In Medieval Islam 1985]; Religious Trends i11 Early Islamic lra11. Albany, 1988; The Successio11 to Muhammad A study of the Early Caliphate. Cambridge, 1997. 21 Calmard, J .. "Mardja'i Taklid". The E11cyclopaedia of Islam. 1989 c. 6, s. 548-556. 22 Cole, J., Shi'i Clerics in Iraq and Iran, 1772-1780: The A.khbari-Usuli Conflict Reconsidered Iranian Studies XVill(I) (1985) 3-33; "lmami Jurisprudence and the Role of the Ulama: Mortaza Ansari on Emulating the Supreme Exemplar" Religio11 and Politics ill Iran Shi'ism From Qietism to Revolution 1983, 33-46; "Khums" The OJ.ford E11cylopedia of the Modem Islamic World, 1995 431; "Wilayah" The Oxford E11cylopedia oftlze Modem Islamic World, 1995, s. 320. 23Newman, A. J. The Nature of The Akhbari/Usuli Dispute in Late Safawid Iran. Part I : Abdallah al-Samahiji's Munyat al-Mumarisin; PartII:The Conflict Reassessed BSOAS (1992) 22-51, 250-261. 24 Eliash, J., Misconceptions Regarding the Juridical Status of the Iranian Ulama. IJMES 10 1979 9-25. . 25Kohlberg konuyla ilgili makalelerini, l 991 'de bas1lan Belief and law i11 lmami Shi'ism adh kitapta toplanu~t1r. Bu kitapta yer alan ba~hc·a makaleler: "Abu Turab"; "Aspects of Akhbari Thought in the Seventies and Eighteenth Centuries"; ''The Development of the Imami Shi'i Doctrine of Jihad"; ''The Evolution of the Shi'a"; ''From Imamiyye to Ithna Ashariyya"; "Imam and Community in the Pre-Ghayba Period"; "Non-Imami Muslims in lmami Fiqh"; ''The Position of the Walad zina in Imami Shi'ism"; "Some lmam.i Shi'i Views on Taqiyya"; "Some Imami Shi'i Interpretations of Umayyad History"; "Some Imami Shi'i Views on the Sahaba"; ''The Tenn Rafida in Imami Shi'i Usage"; "Western Studies of Shi'a Islam". . 26 Lambton, "Social Change in Persia in the Nineteenth Century" The Modem Middle East London, 1993, i~erisinde; Some new trends in Islamic political thought in late 18th and early 19th century Persia, Studia Islamica 39 (1974) 95; State and Govem111e11t Ill Medieval Islam (New York, 1991) adlt kitabmda yer a Ian, "The Community and the State"; ''The Fuqaha and the Itolders of the Power"; ''Religion and Politics: The Law"; ''The Safawid Dilemma"; "The Shi'a: The lmamiyya" adh makaleleri. 27 Keddie, Shi' ism and Social Protest, New York, 1986; Roots of Revolution, 1981; The

460

r I

Amir Arjomand30'in isirnleri say1labilir. Bunlar i~erisinde Momen'in An Introduction To Shi'i Islam ($ii islama Giri§)

kitab1 :;>ii dil~ilnceyi (ozellikle tmamiyyeyi) tarihi, inan9lar1, ibadetleri ve gilni.imi.ize kadar izledigi geli§im 9izgisiyle belirli bir bilti.inli.ik i9inde sunmas1yla dikkat 9ekmektedir. $iayla ilgili hem modem ele§tirel yakla§tmlan, hem de $iilerin kendilerini rias1l tan1mladtklanrn gosteren klasik anlay1§1 oldugu gibi sunmaya 9ah§an eser, dayand1g1 kaynaklar bak1mmdan da olduk9a zengindir. Kitapta Fars9a ve Arap9a orijinal kaynaklar yamnda konuyla ilgili olarak o doneme kadar bat1 dilerinde yap1Ian 9ah§malara da mi.iracaat edilmi§tir. Aynca kitabm sonuna se9kin $ii alimlerin k1sa biyografileri ve $ii tarihte onemli yeri olan dini ve siyasi, olaylarm kronolojisi eklerimi§tir. Bu haliyle ~ser hem ogrenciler hem de bu sahada ara§tmna yapmak isteyenler i9in onemli bir ba§vuru kaynag1 niteligindedir.

Calder, Doktora tezinde ve makalelerinde ag1rhkh olarak imamiyye $iasmdaki otorite kavram1 i.izerinde durmu§, i9tihad, taklid, zekat, hun:ius ve velayet konulan 9er9evesinde ulemanm dini ve siyasi otoritesini ana kaynaklara dayah olarak ele ahp tartt§mt§, geleneksel anlayt§l ortaya koyduktan sonra Humeyni'nin gelenekten koptugu noktalar1 ve kavramlara yiikledigi farkh anlamlar1 kar§1la§t1rmah olarak detaylanyla incelemi§tir.31

Roots of the Ula.ma's Power in Modem Iran, Studia Islamica XXIX (1969) 31-53; Religion and Politics in Iran: Shi'ism From Qietism to Revolution, 1983; "Iranian Revolutions in Comparative Perspective" Islam Politics and Social Movements 1988 288-313; "Iranian Revolutions in Comparative Perspective" The Modem Middle East London, 1993 601-623; The Iranian revolution & The Islamic Republic. New York, 1986. 28Abrahamian, Iran Between Two Revolutions. New Jersey, 1982; "Ali Shariati: The Ideologue of the Iranian Revolution" Islam Politics and Social Movements 1988; "The Crowd in .Iranian Politics" The Modem Middle East London, 1993, 289-309; Khomeinism. London, 1993 29 Akhavi, Islam, Politics and Society in the thought of Ayatullah Khomeini, Taliqani and Ali Shariati 11ES 24 (1988) 404-431; "Iran" The Oxford Encylopedia of the Modem Islamic World New York, (1995) 224-232; "Shi'i 'ulama" The Oxford Encylopedia of the Modem Islamic World New York, 1995 261-265. 30 Arjomand, Authority and Political Culture in Shi'ism: 1988; The Turban for the Crown. Oxford, 1988; The Shadow of God and the Hidden Imam Chicago, 1987 31Calder, The Structure of Authority in imami Shi'i Jurisprudence, London, 1980.; Zakat in Irnami Shi'i Jurisprudence From The Tenth To The Sixteenth Century BSOAS XLIV (1981) 468; The Judicial Authority in Irnami Shi'i Jurisprudence British Society for Middle Eastern Studies Bulletin 6 (2) 1979 104-108; Accommodation and revolution in Shi'ite jurisprudence: Khomeini and the classical tradition MES 18 1982 3-22; Khurns in Ima.mi Shi'i Jurisprudence, From the tenth to the sixteenth·centruy A.D. BSOAS VL V 1982 39-48; Legitimacy and Accomodation in Safavid Iran: The Juristic Theory of Mu·ammad Baqir AI-Sabzavari (d.1090/1679) 1987; Doubt and Prerogative: The Emergence of Imami Shi'i Theory ofljtihad MES 70 1989 57-78; "Marja' AI-Taqlid" The Oxford E11cylopedia of the Modem Islamic World New York, 1995.

461

Abrahamian, oncesi ve sonras1yla Humeyni hareketini inceledigi Humeynizm adh kitabmda, Ortadogu'da dinin yeniden canland1g1 ~eklindeki geleneksel gorii~lere kar~1 91klyor. Humeyni hareketini il9ilncil dilnya illkelerinin popilJist politikalarmdan biri olarak goriiyor: iran islam Devrimini radikal ama pragmatik orta s1mfm ilst sm1fa ve yabanc1 gil9lere kar~1 koyarak modem 9ag1 reddetme degil, yakalama rnilcadelesi olarak ele ahyor.

Yazar, Hurneyni'nin konu~malarmdan, vaazlarmdan ve basm a9Ikl.amalann­dan hareketle, Humeyni felsefesin in geleneksel muhafazakar 9izgiden nasll evrim­le~tigini inceliyor. Humeyni'nin -Avrupa sosyalizmi dahil- degi~ik kaynaklardan yararlanarak zaman zaman birbiriyle s:eli~en militan siyasi bir ideoloji geli~tirdigini ve bu anlay1~m, kutsal kitap ve teolojiden ziyade, orta sm1fm ve i~s:i smifmm siyasi, ekonomik ve sosyal s1kmttlarma odakl1 oldugunu ileri stirtiyor.

Bu ara~t1rrnalarm 9ogu orijinal kaynaklara dayanmalar1 bakimmdan onceki 9ah~malardan daba detayll ve saglikl.1 bilgiler i9ennektedir. Bununla birlikte ~ii balk ve ulema bu ara§tinnalara ve ara~ttnnactlara genelde hep ku~kuyla bakm1~lar,

bunlarm arkasmda gizli birtakim ama9lar aram1~lardrr. Bazt olaylar da onlarm bu ~ilphelerini gil9lendirmi~tir.32 Bu sebeple 1953 darbesiyle birlikte oryantalist profesorlerin, cilppeleri altmda han9er gizleyen hirer casus, sahtekar, hatta suikast91 olduklarma dair komplo teorileri i9eren hikayelerin say1smda artt~ olmu~r.33

32 a- ingilizler, ba§bakan se9ildigi andan itibaren Musaddlk'1 y1pratmaya ve onunla ciddi milzakerelere ginnemeye karabydilar. Omegin, Profesor Lambton, iran'da D1~ i§leri dam~mam olarak hizmet ederken, daha 1951'de1ngiliz htlkf.l.metine Musaddlk'1 y1pratmaya devam etmesini, onunla anl~maya yan~mamas1m ve Amerika'nm uzla§tmna 9abalanw kabul etmemesini oneriyordu. Lambton JSrarla "AmerikahJarm iran'1 anlayacak deneyime ve psikolojik derinJige sahip olmadtklarlW" vurguluyordu. (E. Berthoud, "Persian Oil Dispute: The Views of Miss Lambton," PRO, F0-371/Persia 1951/91609.) b- 1ngilizlerin Musaddlk'1 devirme stratejilerinde rol oynayan asd ki~i bir ba~ka akademisyen Robin Zaehnerdi. Sonralan Oxford'da Dogu dinleri ve ahlaki profesoril olmu~tu. 1943-47 aras1 Tahran'da basm at~esi olan Zaehner, biryok politikac1yla arkada§ olmu~tu. ingiliz gizli servisi MI6 tarafmdan tekrar iran'a gonderilen Zaehner, ingilizlerin Musaddlk'1 devinne stratejilerinde rol oynay~ en <5nemli ~ahsiyetlerden biri olm~tu. (ingiliz BUyilkelyiliginden Sav~ Bilrosuna, 4 .Agustos 1952, PRO, FO 371/Persia 1952/98602; Faliyetleriyle ilgili olarak tipik bir Rapor 19in bkz. R. Zaehner, Gizli not, 15 May1s 1952, PRO, FO 248/Persia 1952/1531.). c- Mesela, Musaddlk yanbs1 ve Anayasal Devrimin onde gelen tarihyilerinden biri olan Feraydun Adamiyat, aym de\rrimin tarihini yazan Amerikah tarihyi Nikki Keddie'nin, -Yabudi oldugu ve ya~malan Guggenheim Foundation tarafindan destekJendigi iyin- 19. yUzyll siyasetinde ulemarun rolUnu bilinyli bir ~ekilde abartttglill soylUyordu. Bkz. F. Adamiyat, ideoloji-yi Nehdat-i M~rutiyet-i lran {!ran Anayasal hareketinin ideolojisi) (Tahran:Peyam Press, 1976), s. 33. Aym yazar, Suri$ ber lmtiyazname-yi Riji (Tutiin imtiyazrna kar~1 ayaklanma) (Tahran:Peyam Press, 1981), s. 146. 33 Bu komplo teorileri, bazi battl1 akademisyenJerin yazdtklar1 kitaplardan 1953

462

I

I · 1

Humeynt, somtirgecilerin y1llardtr Doguya, islan11 ve Ktir'an'1 yanh§ yorum­lamak i9in oryantallstler gonderdigini,34 yine .somtirgeci gtic;lerin hem dini pasifize etmek hem de sosyalizm, liberalizm, monar§izm ve milliyet9ilik gibi sektiler ideolojilerle islam'1 zaytflatmak i9in entrikalar 9evirdigini soyltiyordu.35 islam'1 ala§agi etmek i9in 1905 me§rutiyet devrimini ingilizlerin te§vik ettigini vurguluyor, ''Me§rutiyet -kanunlarm1 hazirlayan iranhlar emirlerini dogrudan ingiliz efen­dilerinden ahyorlard1" diyord1,1.36

Aynca §U hususlan vurgulamaktan da geri kahmyordu, "Dilnyaya htikmetme egilimindeki Batt, iran Uzerine bilgi toplama hususunda

da doyumsuz bir arzuya sahiptir ... Ne tiir dogal kaynaklarrrmz var bizden daha iyi biliyorlar. Degerli ta§larrrmz1, gaz ve petrol dahil maden kaynaklarunm ara§ttrmak i9in uzmanlar1m eskiden beri buralara gonderiyorlar ... Y1l1ar once Hamaden'a yapt1gun bir seyahatte onde gelen ailelerinden birinin oglu, bana ilzeri kilc;tik nok­talarla i§aretlenmi§ bir harita gosterdi. Ona noktalarm ne anlama geldigini sordum; bana haritanm di§ gti9lerin ajanlar1 tarafmdan 9izildigini ve noktalarm da tilkenin o bolgesinde bulunan maden kaynaklarm1 gosterdigini soyledi. En kti9tik koyleri bile gosteren detayh bir haritaydt. Gordtiguntiz gibi daha otomobiller reva9ta olmad1g1 donemlerde bile uzmanlarm1 gondererek tilkeyi ba§tan ba§a dola§arak halkm etnik yap1sm1, sosyal ya§antlsm1, geleneklerini, dinlerini, zevkle-rini, egilimlerini ara§­tird1lar. Ulema hakkmda bilgiler topladllar, ulema balk ili§kileri vb. konular tize­rinde ara§tlrmalar yaptilar."37

Bu ttir yorum ve yakla§unlar abartJh olmakla beraber birtakun ger9ekleri de yans1tmaktadtr. Oryantalistleri bu alanda ara§tuma yapmaya sevk.eden ekonomik, si­yast ve sosyal sebepler elbette olmu§tur ve olacaktir; ancak bu durum onlann bu alanda tirettikleri dil§tince ve eserlerin incelenmesine ve bunlardan istifade edilmesine engel olmamahdir; zira her ne sebeple olursa olsun bu ara§ttrmalar, ozelde ~u dil§iincenin ve genelde islam'm daha iyi anla§1lmasma onemli derecede katkil;µ- saglami§ttr.

darbesindeki MI6 ve CIA'in rollerine deginmemek iyin ellerinden geleni yapttldan geryegiyle de desteklenmekteydi. Geryekte, yalan zamanda yazilan biyografilerde Sah'm slk slk modem iran tarihiyle ozellikle de 1953 darbesiyle ilgili resmi go~U pe~tirmeye yonelik yaym yapan ingiliz ve AmerikalJ akademisyenlere para verdigini yazmaktadrr. (Bkz. A. Alam, The Shah and I (New York: St. Martin's Press, 1991), pp. 443, 497. Yine bkz. D. Wilber, Adventures in the Middle East (Princeton: Darwin Press, 1986), s. 148.). 34 Humeyru, Komqmalar, lttilaat, 13 Ocak 1980. 35 Humeyru, Velayet-ifakih, 179. 36 2 a.y., s. 11-1 . 37 Humeyru, Ulemawn Siyasi Rolii Ozerine Kon~ma, Islamic Unity Against jmperialism: Eight Documents of the Islamic Revolution in Iran (New York: Islamic Association of Iranian Professionals and Merchants in America, 1981), s. 8.

463