1

Polska Piastów

Pradzieje ziem polskich – kultura łużycka – osada w Biskupinie – VIII/VII pne

Plemiona polskie: Wiślanie (Kraków) Polanie (Gniezno)

Dynastia Piastów – (Siemowit, Lestek, Siemomysł – podbój Kujaw, Mazowsza, części Pomorza)

Mieszko I:

966 chrzest Polski za pośrednictwem Czechów i ślub z Dobrawą (zabezpieczenie przed najazdami Niemców pod pozorem chrystianizacji; możliwość starań o koronę)

968 –pierwsze misyjne biskupstwo w Poznaniu – bp Jordan

972 – zwycięstwo nad Niemcami pod Cedynią

991 – dokument Dagome Iudex – najstarsze polskie źródło pisane, symboliczne oddanie

Polski pod opiekę papieża, opis granic państwa

państwo patrymonialne – własność władcy, poddani składają daninę ; książę – drużyna wojów – duchowni –ludność służebna – kmiecie (wolni chłopi)

Bolesław Chrobry:

- 997 – misja Wojciecha do Prus i śmierć (zwłoki - relikwie do Gniezna; drzwi gnieźnieńskie – sceny z życia Wojciecha)

- 1000 – zjazd gnieźnieński: Otton III chce przekonać Bolesława do idei uniwersalistycznej; w Gnieźnie powstaje arcybiskupstwo i trzy biskupstwa: Kraków, Kołobrzeg, Wrocław

- wojna z Niemcami 1002-1018 (pokój w Budziszynie – do Polski przyłączone Milsko i Łużyce)

- wojna z Rusią i przyłączenie Grodów Czerwieńskich

- 1025 rok – koronacja – Chrobry pierwszym królem Polski

Mieszko II:

- 1025 – koronacja

- najazd na Polskę Czechów, Niemców i Rusinów

- kryzys

Kazimierz Odnowiciel:

- 1034 – objęcie rządów

- oderwanie się Mazowsza, powstanie chłopskie przeciw rosnącym daninom dla księcia i kościoła

- 1039 – najazd Czechów na Śląsk i Wielkopolskę

- przeniesienie stolicy z Gniezna do Krakowa

Bolesław Śmiały: (Szczodry)

- zbrojne wyprawy na Węgry – popieranie antyniemieckich władców

- odmowa płacenia Czechom trybutu za Śląsk

- osadzanie na kijowskim tronie swojego kandydata

- poparcie dla Grzegorza VII w sporze z Henrykiem IV o inwestyturę

2

- 1076 – koronacja Śmiałego

- utrata Pomorza Gdańskiego

- 1079 – bunt przeciw królowi (bp. Stanisław)

- stłumienie powstania i skazanie biskupa STANISŁAWA na śmierć

Władysław Herman

- 1079 – podział państwa między synów: Zbigniewa (Wielkopolska i Kujawy) i Bolesława (Małopolska i Śląsk)

- konflikt między braćmi : zależność od Niemiec – Zbigniew tak, Bolesław – nie; podbój Pomorza

– Zbigniew – nie; Bolesław – tak.

- wypędzenie Zbigniewa powodem najazdu niemieckiego na Polskę

- 1109 – obrona Głogowa (dzieci na machinach oblężniczych)

- oślepienie Zbigniewa z rozkazu Bolesława (śmierć Zbigniewa)

- 1116 – przyłączenie do Polski Pomorza Gdańskiego i wysyłanie misjonarzy – Pomorzanie przyjmują polską religię i obyczaje

1138 rok – testament Bolesława Krzywoustego i podział Polski na dzielnice:

- zasada senioratu – najstarszy Piast zwierzchnikiem, dzielnica senioralne niepodzielna

-Władysław Wygnaniec – Śląsk; - Bolesław Kędzierzawy – Mazowsze; Mieszko Stary – Wielkopolska

Henryk Sandomierski – ziemia sandomierska; Kazimierz Sprawiedliwy – pogrobowiec

Pierwsza polska kronika – Galla Anonima (na dworze Krzywoustego)

XII/XIII wiek – kronika Wincentego Kadłubka (dwór Kazimierza Sprawiedliwego)

Polska dzielnicowa:

Wypędzenie Władysława (Wygnaniec) - Bolesław Kędzierzawy seniorem

Złamanie zasady senioratu – 1180 rok – zjazd w Łęczycy i wybór najmłodszego syna Krzywoustego – Kazimierza Sprawiedliwego

- 1227 – zjazd w Gąsawie – koniec zasady senioratu i uznawania zwierzchnictwa księcia krakowskiego przez pozostałych Piastów; rozdrabnianie dzielnic i dalsze podziały

- wzrost znaczenia możnych; słabość militarna; najazdy Prusów, Litwinów ; straty terytorialne; liczne cła na granicach dzielnic – zastój handlu

- sprowadzanie osadników z Europy Zachodniej (kolonizacja); rozwój górnictwa – Bochnia i Wieliczka;

- 1226 – sprowadzenie przez Konrada Mazowieckiego Krzyżaków: w zamian za dzierżawę ziemi chełmińskiej podbiją Prusów i oddadzą ich ziemie Konradowi.

- tworzenie państwa Krzyżackiego – wzdłuż Wisły, potem wybrzeża Bałtyku; powstania ludności pruskiej przeciw krzyżakom; stolica w Malborku (od 1309); zakładanie miast: Toruń,

Elbląg, Królewiec i sprowadzanie osadników z zachodu

- 1241 – najazd Mongołów na Polskę, aby nie udzieliła pomocy Węgrom – śmierć Henryka Pobożnego pod Legnicą

- 1295 – koniec rozbicia dzielnicowego: zjednoczenie Wielkopolski i Pomorza Gdańskiego: koronacja Przemysła II w Gnieźnie

3

- 1300 – koronacja Wacława II Przemyślida; reformy: jednolita moneta – grosze praskie;

wprowadzenie urzędu starosty

- 1304 – śmierć Wacława II i jednoczenie Polski przez Łokietka:

Władysław Łokietek:

- pretensje Jana Luksemburskiego (następca Wacława II w Czechach) do polskiego tronu;

- 1309 – najazd Brandenburczyków na Gdańsk – prośba gdańszczan o pomoc do krzyżaków – wypędzenie Brandenburczyków przez krzyżaków i zajęcie przez nich Pomorza na 150 lat

- 1314 – zajęcie wielkopolski przez Łokietka

- sojusz z Danią i Węgrami (małżeństwo Elżbiety Łokietkówny z królem Węgier – Karolem Robertem Andegaweńskim)

- 1320 – koronacja Łokietka w Krakowie – odtąd tam koronacje!

-nieudane próby odzyskania Pomorza

- utrata Kujaw i ziemi dobrzyńskiej na rzecz krzyżaków

- 1331 - zwycięska bitwa pod Płowcami z krzyżakami

Państwo przestaje być uważane za własność panującego (monarchia patrymonialna), a staje się monarchią stanową – rycerze i duchowieństwo na zjazdach i wiecach decydują o istotnych

sprawach politycznych

1333 – 1370 – ostatni Piast – Kazimierz Wielki

- 1335 – zjazd w Wyszehradzie – odszkodowanie dla Jana Luksemburskiego za zrzeczenie się pretensji do polskiego tronu

- 1343 – pokój wieczysty z Krzyżakami w Kaliszu: Polska odzyskała Kujawy i ziemię dobrzyńską, Krzyżacy zachowali Pomorze i ziemię chełmińską

- 1366 – przyłączenie Rusi halickiej (Wołyń, Podole, Przemyśl, Lwów – szlak handlowy)

- lokacje miast, wsi, budowa zamków obronnych; rozwój handlu: prawo składu i przymus drogowy; przywileje dla Żydów; stały podatek rolny – poradlne; 1364 – Akademia Krakowska;

ujednolicenie prawa: statuty dla Wielko – i Małopolski

Polska za rządów Andegawenów:

1339 – umowa z Węgrami: w zamian za pomoc w sporze polsko-krzyżackim w przypadku bezpotomnej śmierci Kazimierza wielkiego tron obejmie przedstawiciel Andegawenów

- 1370 – Ludwig Węgierski królem

- 1374 – Koszyce: w zamian za zgodę szlachty na dziedziczenie tronu przez córkę Ludwika król zwalnia szlachtę z podatków prócz dwóch groszy z łana rocznie

- 1382-1384 – bezkrólewie

Polska pod rządami Jagiellonów

Władysław Jagiełło

1385 – Krewo: unia personalna polsko-litewska (przyczyny: wspólny wróg – Krzyżacy; nadzieje na chrystianizację Litwy; rozwój handlu; możliwość uzyskania przywilejów przez bojarów)

postanowienia: ślub Jadwigi z Jagiełłą, chrzest Jagiełły i Litwy; odzyskanie przez Jagiełłę Pomorza

4

- 1401 – unia w Wilnie: Witold dożywotnim władcą Litwy w zamian za wierność Jagielle i

udzielanie pomocy Polsce

- 1410 – bitwa pod Grunwaldem

- 1411 – pierwszy pokój toruński: Polska odzyskała ziemię dobrzyńską a Litwa Żmudź do śmierci Witolda

- 1413 – unia w Horodle: WXL uznane za oddzielne i równorzędne państwo pod rządami wielkiego księcia

- 1414-18 – Sobór w Konstancji: Mikołaj Trąba, Zawisza Czarny i Paweł Włodkowic dowodzą, że krzyżacy łamią zasady chrześcijaństwa przemocą nawracając pogan.

Kazimierz Jagiellończyk

- wojna trzynastoletnia 1454 - 1466

- ucisk podatkowy w Prusach; łamanie praw przez Krzyżaków, poczucie związku ludności Prus z

kulturą i językiem polskim:

poselstwo mieszczan pruskich (Jan Bażyński) do Kazimierza Jagiellończyka z prośbą o przyłączenie Prus do Polski przyczyną wybuchu wojny z zakonem

- zwycięstwo krzyżaków pod Chojnicami

- zdobycie Malborka

- zwycięstwo Polaków pod Świecinem (Jezioro Żarnowieckie) i na Zalewie Wiślanym

1466 – II pokój toruński: Polska odzyskała Pomorze Gdańskie, ziemię chełmińską (Prusy Królewskie); tereny zatrzymane przez Krzyżaków – Prusy Zakonne (Krzyżackie) – stolica w Królewcu

XV wiek – złota jesień polskiego średniowiecza: rozkwit działalności artystów

- rzeźba gotycka – ołtarz Wita Stwosza w Krakowie (inicjatywa Zbigniewa Oleśnickiego – liczne

dzieła gotyckie)

- Akademia Krakowska : Mikołaj Kopernik, Paweł Włodkowic, Jan Ostroróg – pisarze polityczni i prawnicy

- kultura stanowa – każdy stan miał własne obyczaje, zasady i wzorce postępowania

Demokracja szlachecka:

Przekształcanie się rycerstwa w szlachtę: stan posiadający herb, przywileje , równość wobec prawa

Magnaci, szlachta średnia (folwarki pańszczyźniane), zagrodowa, zaściankowa

Przywileje – koszycki 1374 rok

1454 - cerekwicko – nieszawski – król nie zwoła pospolitego ruszenia, nie nałoży nowych podatków i praw

1505 – nihil novi – nic nowego – żądna ważna decyzja nie będzie podjęta bez zgody trzech stanów sejmujących: króla, senatu i sejmu

pierwsze obrady 1493 – początek polskiego parlamentaryzmu

trzy stany sejmujące - król sejm senat

Rodzaje sejmów:

- sejm walny zwyczajny – co roku w Piotrkowie

5

- konwokacyjny – po śmierci króla, wyznacza czas i miejsce wolnej elekcji

- rokoszowy – w czasie buntu przeciw królowi Sejmiki ziemskie:

przedsejmowy: wybór posłów na sejm i sporządzenie dla nich instrukcji poselskich

generalny: posłowie i senatorowie danej prowincji zbierali się, aby uzgodnić stanowisko prowincji na sejm walny. instrukcje poselskie – wykaz postulatów, jakie należy przedstawić władcy i wskazówki, jak posłowie mają głosować

Zasłużeni urzędnicy otrzymują od króla królewszczyzny, czyli ziemie w dożywotnie użytkowanie

Ruch egzekucyjny – uchwalenie ustaw, mających na celu odebranie magnatom bezprawnie

zagarniętych królewszczyzn; przeznaczenie ¼ dochodów z odzyskanych ziem na wojsko kwarciane

(stała armia zaciężna 2,5 tys żołnierzy, mających chronić granice)

Szlachta bogaci się na folwarkach pańszczyźnianych i uprawie zboża (spławiane Wisłą do

Gdańska) –Koniec XV wieku – rządy dynastii Jagiellonów w Czechach, na Węgrzech, Litwie i

w Polsce

Zygmunt Stary i królowa Bona

Rywalizacja z Habsburgami - 1515 rok śluby wiedeńskie – małżeństwa wnuków cesarza

Maksymiliana Habsburga z dziećmi Władysława Jagiellończyka – skutek - trony Czech i Węgier w

ręce Habsburgów w zamian za niepopieranie przez Habsburgów krzyżackich roszczeń do Pomorza

Wojna polsko – litewska z Moskwą (zwycięstwo Konstantego Ostrogskiego pod Orszą 1514, ale

utrata Smoleńska

1525 – hołd pruski: Albrecht Hohenzollern rozwiązał zakon krzyżacki, stał się świeckim,

luterańskim władcą Prus Książęcych i złożył hołd lenny Zygmuntowo Staremu (Prusy Książęce

lennem Polski)

1530 – elekcja Zygmunta Augusta vivente rege – za życia króla

Zygmunt August – ostatni Jagiellon

1561 – Inflanty lennem Polski ; skutek – wojna o Inflanty z Danią, Szwecją i Rosją ( Polska

zatrzymała całe płd Inflanty z Rygą. Szwecja – Estonię)

1569 – unia lubelska – realna – połączenie Polski i Litwy w RP Obojga Narodów

- wspólny król, sejm, senat, polityka zagraniczna i przywileje szlacheckie

- oddzielny skarb, wojsko, prawa i urzędy

XVI wiek: „złotym wiekiem” czasy renesansu w Polsce: rozkwit nauki, sztuki, literatury:

Mikołaj Rej, Jan Kochanowski, Mikołaj Kopernik, Andrzej Frycz Modrzewski;

6

zamek na Wawelu , kaplica zygmuntowska, (arrasy); ratusz w Zamościu przykładem

renesansowej świeckiej architektury

Reformacja w Polsce: Polska krajem tolerancyjnym,(państwo bez stosów) luteranizm: gł.

miasta pruskie, kalwinizm – Litwa i cz. Małopolski (Lublin), arianie – Raków (akademia);

Królewiec – drukarnie wydające dzieła w języku polskim, także Nowy Testament

1570 rok – ugoda Sandomierska – porozumienia między protestantami w Polsce odnośnie

obrony ich wyznań przed prześladowaniami

1573 rok – konfederacja warszawska – równouprawnienie szlachty bez względu na wyznania,

zakaz prześladowania ze względów wyznaniowych, wieczysty pokój między różnowiercami

Kontrreformacja – sprowadzenie zakonu jezuitów- (Stanisław Hozjusz) ; jezuickie szkoły

średnie – kolegia (Braniewo, Toruń, Gdańsk), ks. Piotr Skarga – mówca („Kazania sejmowe” ) –

utrudnianie zajmowania stanowisk przez protestantów

1596 rok – unia brzeska – porozumienia części duchownych prawosławnych z katolikami –

uznanie zwierzchnictwa papieża – unici lub grekokatolicy

1573 – pierwsza wolna elekcja – Henryk Walezy

- pacta conventa – osobiste zobowiązania każdego władcy:

- artykuły henrykowskie (zbiór zasad ustrojowych RP) : wolna elekcja; sejm dwa tygodnie zwoływany co najmniej raz na dwa lata; król nie może podejmować decyzji w sprawach polityki wewnętrznej ani zagranicznej bez zgody sejmu; król zasięga rady senatorów, przywileje

szlacheckie i konfederacja warszawska; rokosz

Stefan Batory

1575 rok – podwójna elekcja : wybrany Stefan Batory i książę Maksymilian Habsburg

- działania Jana Zamoyskiego – koronacja Batorego

- bunt gdańszczan przeciw Batoremu – oblężenie Gdańska przez wojska królewskie: porozumienie,

port pod zwierzchnictwem króla

- utworzenie piechoty wybranieckiej – wojsko złożone z chłopów z dóbr królewskich

- 1577 – najazd Rosjan na Inflanty

- 1579 zajęcie przez Polaków Wielkich łuków i Pskowa

XVII wiek – rządy Wazów

wojny ze Szwecją, Turcją i Rosją, powstanie kozackie na Ukrainie

1586 – wybór Zygmunta Wazy (ze Szwecji)

1607 r. - dążenie króla do wzmocnienia władzy przyczyną rokoszu Zebrzydowskiego ( pokonanie rokoszan przez wojska królewskie pod Guzowem)

- dążenie Zygmunta do odzyskania tronu szwedzkiego, Inflanty i walka o dominację nad Bałtykiem przyczynami wojen ze Szwecją

7

1605 – Kircholm – zwycięstwo husarii Jana Chodkiewicza

1627 – zwycięstwo floty polskiej pod Oliwą

Skutek – Szwedzi zatrzymują Inflanty

WOJNA Z ROSJĄ

przyczyny: chęć wykorzystania przez Polaków „wielkiej smuty” (kryzys po śmierci Iwana Groźnego)

w Rosji i „dymitriady”

1610 - Kłuszyn – zwycięstwo Stanisława Żółkiewskiego

- zdobycie Smoleńska i wkroczenie Polaków do Moskwy

Skutek: 1634 r. – pokój w Polanowie – Polska uzyskała ziemię smoleńską, siewierską i

czernihowską – największy w dziejach obszar – milion km.kw.

WOJNA Z TURCJĄ

Przyczyny: najazdy kozaków (wolni, ukraińscy chłopi) poddanych króla polskiego na lenna

tureckie (Mołdawia i Wołoszczyzna) oraz najazdy tatarów (poddani sułtana) na ziemie polskie

- 1620 – klęska Stanisława Żółkiewskiego pod Cecorą

- 1621 – zwycięstwo Jana Chodkiewicza pod Chocimiem

Pokój : zachowanie przebiegu granic, zobowiązanie Zygmunta Wazy do pilnowania kozaków, a

sułtana do zapobiegania napadów tatarskich na Polskę

1632 – koronacja Władysława IV Wazy

Przyczyny wybuchu powstania Chmielnickiego: dążenie szlachty polskiej do ograniczania

rejestru kozackiego (wolni kozacy służący w armii) i przekształcenia kozaków w chłopów

pańszczyźnianych; różnice wyznaniowe (polska, katolicka, szlachta; ukraińscy prawosławni chłopi)

1648 – powstanie kozackie pod wodzą Bohdana Chmielnickiego na Ukrainie

Bitwy pod Korsuniem, Żółtymi Wodami i Piławcami, obrona Zbaraża

Walka z powstańcami – książę Jeremi Wiśniowiecki (Beresteczko – 1651)

Wojna polsko – rosyjska zakończona podziałem Ukrainy wzdłuż Dniepru między Polskę i

Rosję (rozejm w Andruszowie 1667 i pokój 1688 r. )

Jan Kazimierz Waza:

Przyczyny potopu: chęć wykorzystania przez króla Szwecji Karola X Gustawa osłabienia Rzeczpospolitej wywołanego wojną na Ukrainie, zajęciem części Litwy przez Rosjan i wewnętrznymi rozgrywkami o władzę

- potop szwedzki: 1655 – 1660

- obrona Jasnej Góry; śluby lwowskie Jana Kazimierza

8

Skutki potopu: 1657r. - traktaty welawsko – bydgoskie Polacy rezygnują ze

zwierzchności lennej nad Prusami Książęcymi. Hohenzollernowie zyskują władzę nad tym

terytorium. Ujście Wisły, Gdańsk i Prusy Królewskie znalazły się w kleszczach posiadłości

Hohenzollernów.

- 1660 – pokój w Oliwie: Jan Kazimierz zrzekł się tytułu króla szwedzkiego, a Rzeczpospolita utraconych już wcześniej Inflant. Dla Szwecji wycofanie się z Polski oznaczało załamanie się planu opanowania całego basenu Morza Bałtyckiego

Kryzys gospodarczy:

spadek zapotrzebowania Zachodu na polskie zboże i wynikające z tego zmniejszenie dochodów z majątków ziemskich; ruina znacznych połaci kraju, spowodowana przemarszami obcych wojsk i działaniami wojennymi na terenie kraju, brak rąk do pracy na wsi; przekształcanie się miast i miasteczek w osady rolnicze Kryzys polityczny:

uzależnianie się (materialne i polityczne) coraz liczniejszych kręgów szlacheckich od magnaterii; paraliżowanie pracy sejmu (1652 r – pierwsze „liberum veto”); wzniecanie rokoszy przeciw władcy pod pretekstem obrony „złotej wolności szlacheckiej”; zmiana światopoglądu mieszkańców RP: wzrost nietolerancji i ksenofobii; rozprzestrzenianie się wizji Polski jako przedmurza chrześcijaństwa i twierdzy katolicyzmu.

Dążenia Jana Kazimierza do wzmocnienia władzy królewskiej

1666 – rokosz Lubomirskiego – kląska wojsk króla pod Mątwami: król wycofuje się z prób umocnienia rządów

1668 rok – abdykacja Jana Kazimeirza

1669 r – elekcja Michała Korybuta Wiśniowieckiego (popierany przez antyturecko nastawionych Habsburgów)

Konflikt z Turcją:

- zdobycie przez Turków Kamieńca Podolskiego, Podola, Bracławszczyzny i woj. Kijowskiego

- 1672 rok: pokój w Buczaczu: Polska oddała Turcji województwa podolskie, Racławskie,

cz. Kijowskiego i zobowiązała się płacić Turcji haracz

- 1673 r. – zwycięstwo Jana Sobieskiego pod Chocimiem i

- 1674 rok - wybór na króla Jana III Sobieskiego

- sojusz z cesarzem Leopoldem – odsiecz Wiednia w 1683 r.

- sojusz między RP, cesarstwem, Wenecją i papieżem – Święta Liga w celu walki z muzułmanami

1699 r. : pokój w Karłowicach: Rzeczpospolita odzyskuje Podole i Ukrainę; wzrost pozycji Rosji i Austrii na arenie międzynarodowej

XVII wiek – barok i sarmatyzm, Wilanów, portrety trumienne; Mikołaj sęp Szarzyński, Jan Andrzej Morsztyn, Jan Chryzostom Pasek

9

XVIII wiek

1697 –koronacja Augusta II Mocnego Wettina (unia z Saksonią)

- próby umacniania władzy, rozwój rzemiosła i handlu, merkantylizm,

- przystąpienie króla bez zgody sejmu do wojny północnej – wojna domowa zwolenników (konfederacja sandomierska) z przeciwnikami króla (konfederacja warszawska)

- wojna od Sasa do Lasa

- 1717 sejm niemy – urzędnicy sascy nie mogą decydować o sprawach polskich, stałe podatki na 24-tys. wojsko; ograniczenie praw niekatolickiej szlachty – pretekst do ingerowania w nasze sprawy Rosji i Prus jako obrońców innowierców

- 1734 – koronacja Augusta III Sasa po walce z Leszczyńskim

- osłabienie władzy króla, sprzeciw szlachty wobec reform w obawie przed absolutyzmem

Reformy sejmu konwokacyjnego 1763 r.

a) podejmowanie decyzji większością głosów w sprawach skarbowych b) zakaz przysięgania na instrukcje poselskie c) ograniczenie samowoli podskarbich i hetmanów. d) wprowadzenie cła generalnego obejmującego również duchownych i szlachtę,

1764 rok : elekcja Stanisława Augusta Poniatowskiego- wiara, że reformy w

Polsce można wprowadzić tylko przy wsparciu Rosji

Konfederacja barska i pierwszy rozbiór Polski.

- 1768 – zgoda zastraszonego przez Rosjan sejmu na równouprawnienie innowierców i uchwalenie praw kardynalnych: wolna elekcja, liberum veto, rokosz

- luty 1769 – zawiązanie w miejscowości Bar konfederacji „w obronie wiary i wolności” - walki konfederatów z wojskami królewskimi i rosyjskimi, - porozumienie między Józefem II, Fryderykiem II i Katarzyną: w zamian za akceptację

Austrii i Prus dla rosyjskich zdobyczy terytorialnych na południu – zgoda Katarzyny na rozbiór Rzeczpospolitej

5 sierpnia 1772 pierwszy rozbiór

Sejm rozbiorowy: Tadeusz Rejtan

- powołanie: Rady Nieustającej

- ożywienie handlu, - zakładanie banków, -nowe manufaktury produkujące luksusowe wyroby (Antoni Tyzenhaus); - propagowanie unowocześniania wsi i zamian pańszczyzny na

czynsz (kanclerz Andrzej Zamoyski

Życie kulturalne:

- Operalnia w Warszawie, fundowane przez magnatów teatry i sale koncertowe

- 1747 – pierwsza publiczna Biblioteka Załuskich

- dążenie króla do przeobrażenia sarmackiego społeczeństwa poprzez upowszechnienie idei

oświeceniowych

- obiady czwartkowe – spotkania przy królewskim stole wybitnych pisarzy: Adama Naruszewicza, Stanisława Trembeckiego, Ignacego Krasickiego, Franciszka Zabłockiego, Franciszka Bohomolca i wielu innych

- czasopismo „Monitor” w 1765 roku w celu zmiany świadomości społeczeństwa: wyszydzanie w publicystyce i spektaklach teatralnych kultury sarmackiej i propagowanie nowych wzorców gospodarowania, polityki i obyczajów

- 1779 rok – Teatr Narodowy (Wojciech Bogusławski)

10

Reformy oświaty:

- Collegium Nobilium (Szkoła Rycerska) – łacina, retoryka, fizyka, języki nowożytne, nauki przyrodnicze, historia ojczysta, w-f – nowoczesne kształcenie młodego pokolenia – przygotowanie przyszłych reformatorów państwa (Tadeusz Kościuszko, Józef Poniatowski) .

- 1773 r. – rozwiązanie przez papieża jezuitów – ustanowienie Ministerstwa oświaty KEN – zakładanie świeckich szkół parafialnych średnich i wyższych – język polski zamiast łaciny

- 1775 – Towarzystwo do Ksiąg Elementarnych – opracowywanie podręczników i metod nauczania (Grzegorz Piramowicz – zasada wychowywania młodzieży w duchu obywatelskim i patriotycznym)

Bernardo Bellotto (Canaletto) – cykl obrazów – Warszawa; Marcelo Bacciarelli – poczet królów

- przebudowa Zamku Ujazdowskiego z inspiracji Dominika Merliniego

- przekształcenie wnętrz Zamku Królewskiego i dobudowanie do niego Biblioteki - budowa zespołu pałacowego w Łazienkach

Okoliczności zwołania Sejmu Wielkiego:

- w zamian za obietnicę udziału Polski w koalicji antytureckiej zgoda carycy Katarzyny na zwołanie sejmu skonfederowanego (bez liberum veto, dłuższy niż 6 tygodni) - marszałkowie: Stanisław Małachowski, Kazimierz Sapieha

Stronnictwo Program Przedstawiciele

patriotyczne Usprawnienie pracy sejmu i rządu, prawa polityczne dla mieszczan; uniezależnienie od Rosji, sojusz z Prusami

Ignacy Potocki Stanisław Potocki

dworskie Poparcie dla reform, sojusz z Rosją. Wzmocnienie władzy

króla

Hugo Kołłątaj

hetmańskie Sprzeciw wobec jakichkolwiek reform

Franciszek Branicki, Seweryn Rzewuski, Stanisław Potocki

1788-1792 – Sejm Czteroletni

Reformy sejmu : likwidacja Rady Nieustającej; 100 000 armia; stały podatek dla szlachty i

księży; - sojusz z Prusami

- ustawa o sejmikach marzec 1791 – gołota szlachecka nie ma prawa udziału w sejmikach

ustawa o miastach królewskich:

- zniesienie podziału na zajęcia miejskie i szlacheckie

- nietykalność osobista i możliwość kupowania dóbr ziemskich dla mieszczan

- dostęp dla mieszczan do niższych urzędów, stopni oficerskich i godności duchownych

- możliwość nobilitacji mieszczanina (nadania tytułu szlacheckiego)

- przedstawiciele mieszczan w sejmie – bez prawa udziału w głosowaniu

3 maja 1791 – Konstytucja Trzeciego Maja

- pełne prawa polityczne tylko dla zamożnej szlachty (cenzus majątkowy)

- podział władzy na ustawodawczą (sejm), wykonawczą – Straż Praw i król, i sądowniczą

- zniesienie liberum veto i wolnej elekcji

11

- Rzeczpospolita monarchią konstytucyjną

- 1792 zawiązanie konfederacji targowickiej (stronnictwo hetmańskie) : żądanie przywrócenia dawnego ustroju RP, sprzeciw wobec ograniczenia wolności szlacheckiej i prośba o pomoc Rosji

- wojna polsko – rosyjska – Józef Poniatowski: powstrzymanie Rosjan pod Zieleńcami; zwycięstwo pod Dubienką (Tadeusz Kościuszko)

1793 – Rosja i Prusy: drugi rozbiór Polski

- ostatni sejm Rzeczpospolitej w Grodnie : zatwierdzenie traktatu rozbiorowego i odrzucenie większości uchwał Sejmu Czteroletniego

Rosja: Ukraina i Białoruś; Prusy – Wielkopolska, Kujawy, cz. Mazowsza.

1794 rok – Tadeusz Kościuszko- (Insurekcja) – powstanie w obronie konstytucji i

przeciwko II rozbiorowi

- bitwy z Rosjanami pod Racławicami, Szczekocinami i Maciejowicami

- uniwersał połaniecki: wolność osobista dla chłopów i obniżenie pańszczyzny za akces do powstania

- rzeź Pragi – armia Suworowa; abdykacja Poniatowskiego

1795 – trzeci rozbiór Polski

1797 – Jan Dąbrowski, Kniaziewicz i Wybicki – tworzenie Legionów Polskich swe Włoszech – walczą przy boku Napoleona we Włoszech, potem na San Domingo(powstaje „Mazurek Dąbrowskiego”

- 1807 – pokój francusko – rosyjski w Tylży: utworzenie Księstwa Warszawskiego (II i III

zabór pruski) – unia personalna z Saksonią – dziedziczna władza Fryderyka Augusta

- trójpodział władzy: dwuizbowy sejm, rada ministrów – rząd powołany przez księcia i przed nim odpowiedzialny i rada stanu, niezależne sądy mianowane przez władcę

- dekret grudniowy 1807 – zniesienie poddaństwa osobistego chłopów, ale pozostawienie szlachcicowi własności ziemi

- kodeks Napoleona – równość obywateli wobec prawa, nietykalność osobista i majątkowa, dostęp do urzędów

- 1809 – wojna z Austrią (Józef Poniatowski – Raszyn) – powiększenie Księstwa o III zabór austriacki

- 1815 rok – Kongres wiedeński – utworzenie Królestwa Polskiego, Wielkiego Księstwa Poznańskiego i Wolnego Miasta Krakowa (autonomia)

Królestwo Polskie:

- konstytucja – Adam Czartoryski; królem – car Aleksander I; równość obywateli wobec prawa, wolność religii i druku; - Józef Zajączek namiestnikiem

Towarzystwo Kredytowe Ziemskie; minister skarbu Drucki – Lubecki: Bank Polski 1828

Okręgi przemysłowe: łódzki,(włókienniczy) dąbrowski (wydobywczy) staropolski (wydobywczy i hutnictwo)

Uniwersytet Warszawski i Wileński; Towarzystwo Przyjaciół Nauk (Staszic, Niemcewicz)

Łamanie konstytucji przez cara: cenzura --- opozycja w sejmie „kaliszanie” - car nie zwołuje sejmu 5 lat

12

- powstawanie organizacji spiskowych: Wolnomularstwo Narodowe i Towarzystwo

Patriotyczne (Walerian Łukasiński); Towarzystwo Filomatów (Adam Mickiewicz) i Filaretów --- rozbite, zsyłki do Rosji

- spisek w Warszawskiej Szkole Podchorążych Piechoty – Piotr Wysocki; sukces rewolucji lipcowej w Paryżu; pogłoski o zamiarach wysłania armii polskiej do tłumienia powstania w Belgii ---

1830 –powstanie listopadowe

- detronizacja Mikołaja I i przejęcie władzy przez rząd tymczasowy

- bitwy z Rosjanami: noc listopadowa – Arsenał, Belweder; Olszynka Grochowska,

Ostrołęka, Wawer, Iganie, Stoczek, Dębe Wielkie

- dowódcy: Chłopicki, Krukowiecki, Skrzynecki

-Sowiński i Ordon – obrona Woli; Emilia Plater – powstanie na Litwie

- atak Rosjan na Warszawę – Paskiewicz i kapitulacja Polaków (1831)

Skutki powstania:

- zsyłki na Sybir i konfiskaty majątków uczestników powstania; - likwidacja konstytucji – Statut Organiczny; - budowa Cytadeli; - rusyfikacja administracji, zamiana województw na gubernie; - zamknięcie uniwersytetów i liceum w Krzemieńcu

Wielka emigracja: (Paryż)

Komitet Narodowy Polski (Lelewel) – Polska republiką; Hotel Lambert (Adam Czartoryski) – pozyskiwanie sojuszników dla sprawy polskiej, Polska ma odzyskać niepodległość w wyniku

konfliktu międzynarodowego; Polska monarchią konstytucyjną; Towarzystwo Demokratyczne Polskie – ogólnonarodowe powstanie w trzech zaborach, uwłaszczenie chłopów; Gromady Ludu Polskiego – za upadek Polski winna jest szlachta

W kraju działają: - Centralizacja Poznańska; - Związek Plebejuszy; - Stowarzyszenie Ludu

Polskiego; - ks. Piotr Ściegienny

Koncepcja pracy organicznej: legalne inicjatywy, umacnianie świadomości narodowej, oświata wśród ludu (Chłapowski, Marcinkowski – Bazar poznański, Cegielski - fabryka)

Zabór austriacki: 1846 – rabacja galicyjska – chłopi (Jakub Szela) wyrzynają szlachtę polską oraz powstanie krakowskie (Tyssowski, Dembowski) – stłumione

Zabór pruski: 1848 – wiosna ludów – powstanie wielkopolskie – Ludwik Mierosławski (Książ, Miłosław, Sokołów) - klęska, ale polska reprezentacja w sejmie pruskim

1848 – uwłaszczenie chłopów w Galicji

POWSTANIE STYCZNIOWE 1863/64

Przyczyny wybuchu powstania styczniowego

- klęski Rosji w wojnie krymskiej w Turcją i odwilż posewastopolska (reformy Aleksandra II

w Rosji) oraz zjednoczenie Włoch rozbudzają nadzieje Polaków na niepodległość

- demonstracje uliczne i nabożeństwa za ojczyznę – tłumione przez wojsko rosyjskie

- przywrócenie przez cara stanu wojennego

- dwa ugrupowania: biali (chcą poprzez bierny opor wymuszać na carze ustępstwa) i czerwoni

(chcą wywalczyć niepodległość)

- działalność Aleksandra Wielopolskiego: lojalizm, rozwój oświaty ,oczynszowanie chłopów

bezpośrednia przyczyna – branka (nadzwyczajny pobór do wojska)

22 STYCZNIA 1863 ROK – OGŁOSZENIE PRZEZ CZERWONYCH WYBUCHU POWSTANIA

13

- manifest rządu narodowego wzywający Polaków i Litwinów do walki z carem i zapowiadający

uwłaszczenie chłopów

- działania partyzanckie – Langiewicz, Traugutt, Hauke – Bosak

Sytuacja w zaborze rosyjskim po powstaniu styczniowym:

- 1864 – uwłaszczenie chłopów przez cara

- likwidacja odrębności politycznej, gospodarczej ziem polskich, wprowadzenie stanu wojennego i

cenzury prewencyjnej - wyższe stanowiska dla Rosjan; rosyjski językiem urzędowym

- zmiana nazwy Królestwo Polskie na Kraj Przywiślański

- rusyfikacja: rosyjski językiem wykładowym – zamknięcie Uniwersytetu Warszawskiego a

otwarcie rosyjskiej szkoły Głównej

Odpowiedź Polaków w zaborze rosyjskim: - praca organiczna i praca u podstaw: rywalizacja z zaborcą na polu gosp. ; szerzenie wśród

chłopów wiedzy o kulturze i historii Polski; organizacja kas zapomogowych, towarzystw rolniczych , itd.

- okres nazywany pozytywizmem warszawskim: działalność Aleksandra Świętochowskiego, Elizy Orzeszkowej, Bolesława Prusa

- walka z analfabetyzmem, sieć czytelni, rozwój prasy, tajne nauczanie Sytuacja w zaborze pruskim po powstaniu styczniowym:

- Kulturkampf (walka o kulturę) : represje wobec Kościoła (ocenzurowanie kazań, wpływ państwa na obsadę stanowisk kościelnych, Niemiec arcybiskupem gnieźnieńskim)

- walka z polskością w myśl hasła „wykorzenić”: wysiedlanie Polaków bez obywatelstwa pruskiego (rugi pruskie); wykup ziemi od Polaków i organizowanie osadnictwa niemieckiego (Komisja Kolonizacyjna); germanizacja administracji, szkolnictwa, nazw; działalność Hakaty (Związek Popierania Niemczyzny)

- pruskie ustawodawstwo wyjątkowe: lekcje religii po niemiecku (1901); nakaz uzyskania zezwolenia na postawienie domu (1904); ustawa kagańcowa: nakaz używania niemieckiego podczas zgromadzeń publicznych

Odpowiedź Polaków w zaborze pruskim: - walka o polskość w:literaturze (M. Konopnicka, Rota)malarstwie (W. Kossak, Rugi pruskie) szkolnictwie (1901 – protest dzieci we Wrześni)

- idea pracy organicznej: towarzystwa oświatowe i rolnicze; kasy pożyczkowe, banki; różne formy spółdzielczości („Bazar” poznański);

- budzenie świadomości narodowej : na Śląsku – Karol Miarka (pismo „Katolik”); Wojciech Korfanty („Górnoślązak”) na Mazurach – Krzysztof Mrongowiusz. Wojciech Kętrzyński

- postawa Michała Drzymały: zamieszkał w wozie cyrkowym, a potem w jamie, ponieważ Niemcy odmówili mu zezwolenia na budowę domu.

Sytuacja Polaków w zaborze austriackim: - 1867r. – Statut Krajowy dla Galicji określający jej ustrój:

- namiestnikiem Agenor Gołuchowski

- w rządzie Austro – Węgier minister dla Galicji – Polak opiniujący projekty jej dotyczące

- Sejm krajowy: ordynacja oparta o cenzus majątkowy, każda ustawa wymaga zgody cesarza;

- istnieje Wydział Krajowy zarządzający finansami, kulturą, gospodarką, budownictwem, opieka

społ.

- Galicja ostoją polskości: język polski urzędowy, polonizacja szkolnictwa, działalność

uniwersytetów w Krakowie i Lwowie, Politechniki Lwowskiej, ASP, teatry, obchody wielkich

rocznic; rozkwit malarstwa (Jan Matejko, Józef Chełmoński)

Partie na ziemiach polskich:

14

Ruch robotniczy i socjalistyczny:

Wielki Proletariat (Ludwik Waryński) - cel: wprowadzenie komunizmu na świecie;

Polska Partia Socjalistyczna (PPS) – Józef Piłsudski, Stanisław Wojciechowski,Bolesław

Limanowski – cel: niepodległość Polski, reformy społeczne: równość, wolność słowa i religii, prawo do strajku, republika demokratyczna z parlamentem

Socjaldemokracja Królestwa Polskiego i Litwy – SDKPiL – Róża Luksemburg i Julian Marchlewski: obalenie cara - rosyjska republika demokratyczna, utworzenie ogólnoświatowej republiki socjalistycznej, odrzucenie walki o niepodległość, likwidacja własności prywatnej

Polska Partia Socjalistyczna Galicji i Śląska (PPSD) – Ignacy Daszyński

Nurt nacjonalistyczny:

- Narodowa Demokracja (Endecja) – Roman Dmowski – najważniejsze są interesy narodu

polskiego, prawa mniejszości – drugorzędne; cel – odzyskanie niepodległości; solidaryzm narodowy – współpraca warstw społecznych w trzech zaborach

Ruch ludowy (chłopski)

- Polskie Stronnictwo Ludowe – podział na PSL – Lewica i PSL – Piast (Wincenty Witos) – poprawa życia chłopów, niższe podatki, korzystne kredyty dla rolników

Kultura: pozytywizm, idea nauki i gruntownego wykształcenia, praca u podstaw i organiczna, Sienkiewicz, Wyspiański, Matejko – malarstwo historyczne impresjonizm, modernizm – Młoda Polska: Żeromski, Reymont, Kasprowicz,

15

Pierwsza wojna światowa 1914 – 18. Przyczyny:

- podział Europy na dwa obozy polityczno-wojskowe: trójporozumienie (Rosja, Anglia, Francja) i trójprzymierze (Austria, Niemcy, Włochy)

- dążenie Niemiec i Włoch do nowego podziału kolonialnego świata - sprzeciw Rosji wobec Austro- Węgierskich planów ekspansji na Bałkany - dążenie Francji do odzyskania Alzacji i Lotaryngii - zaniepokojenie W. Bryt. rozbudową niemieckiej floty wojennej - kocioł bałkański: - 28 czerwca 1914: zamordowanie W Sarajewie (stolicy Bośni) następcy tronu austriackiego

arcyksięcia Franciszka Ferdynanda

- odrzucenie przez rząd serbski austriackiego ultimatum, oznaczającego utratę suwerenności Serbii

Front zachodni Front wschodni i południowy

1914:

plan Schlieffena „błyskawicznej” wojny 3 VIII atak niemiecki na Belgię i

Luksemburg 6-9 IX bitwa nad Marną – klęska

Niemiec wojna pozycyjna

1914:

VIII atak Rosji na Prusy Wschodnie – zwycięstwo Niemiec pod

Tannenbergiem zwycięstwo Rosji nad Austro – Węgrami i

zajęcie Galicji i Bukowiny

1915: przystąpienie Włoch do ententy

bitwa pod Ypres (użycie gazów bojowych – iperyt)

klęski Rosji : front na linii Zatoka Ryska – Dniestr

desant angielsko-francuski w Dardanelach – nieudana próba opanowania cieśnin

1916r:

II – XII krwawa bitwa pod Verdun V – bitwa jutlandzka – zmuszenie floty

niemieckiej do ucieczki VII – XI : bitwa pod Sommą (czołgi)

ofensywa gen. Aleksandra Brusiłowa: sukcesy Rosji - zajęcie Bukowiny i cz. Galicji

zajęcie Rumunii przez p.c.

1917r.

ogłoszenie przez Niemcy nieograniczonej wojny podwodnej

IV – przystąpienie USA do ententy

rewolucje w Rosji – klęski na froncie

1918r.

11 XI : kapitulacja Niemiec – rozejm w Compiegne i traktat wersalski

pokój państw centralnych z Rosja w Brześciu

rozpad monarchii austro – węgierskiej

3 XI – kapitulacja Austrii

Sytuacja w Rosji w 1917 roku: - klęski na frontach; niezadowolenie z despotycznej władzy cara i żądania reform politycznych

- 18 II 1917 r. – rewolucja lutowa: fala strajków i manifestacji zakończona abdykacją cara

- Rosja Republiką

- Wykorzystanie złej sytuacji kraju przez bolszewików (rewolucyjny odłam SPRR) i przybycie do Rosji Włodzimierza Lenina:

a) Nawoływanie do rewolucji robotniczej, zniszczenia kapitalizmu, zniesienia własności prywatnej, odebrania ziemi posiadaczom i podziału jej między chłopów

b) Ogłoszenie tez kwietniowych: natychmiastowe wycofanie Rosji z wojny, ziemia dla chłopów, nacjonalizacja fabryk Rewolucja październikowa:

16

24/25 października 1917 – atak bolszewików na Pałac Zimowy:

- przejęcie władzy przez Radę Delegatów Robotniczych i Żołnierskich

- Lenin przewodniczącym Rady Komisarzy Ludowych

- powołanie Czeki: Nadzwyczajna Komisja do walki z Sabotażem, Kontrrewolucją i Spekulacją (Feliks Dzierżyński)

- wydanie dekretu o ziemi (ziemia dla chłopów) i pokoju (zakończenie wojny bez aneksji i kontrybucji)

- I 1981 – ogłoszenie powstania komunistycznego państwa Rosji Radzieckiej

- III 1918 r. ; zawarcie przez bolszewików pokoju w Brześciu z Niemcami i Austro – Węgrami: Rosja zrzekła się praw do Łotwy, Litwy, Estonii i Polski

Wojna domowa w Rosji:

- walka pomiędzy białymi (pod wodzą Denikina) – zwolennikami przywrócenia w Rosji władzy cara – a czerwonymi (bolszewikami)

- 1922 rok – ogłoszenie powstania Związku Socjalistycznych Republik Radzieckich

(ZSRR)

Skutki rewolucji październikowej:

- realizacja założeń komunistycznych – dyktatura partii i proletariatu

- terror rewolucyjny (czeka)

- likwidacja wszystkich partii poza bolszewikami

- emigracja około 2 milionów ludzi

- reformy społeczne i gospodarcze: dekret o ziemi

- wycofanie Rosji z wojny