osiguritelni operacii

GLAVA II

RIZICI I NIVNO PREVZEMAWE VO

OSIGURUVAWE

Glava II. Rizici i nivno prevzemawe vo osiguruvawe

2.1. Rizikot kako poim

Rizikot, kako poim vo odreden moment koga }e se slu{ne zborot asocira na pove}e pretpostavki vo zavisnost od koj aspekt go gledame, odnosno se analizira. Ako vo dadenata sosotojba postoi neizvesnost vo vrska so ishodot na nastanot i mo`nosta ishodot da bide nepovolen, toga{ se javuva intuitivniot poim za"rizikot". Ovoj poim vo su{tina opfa}a nedovolni soznanija za idninata i mo`nost za nastanuvawe na nekoj nepovolen nastan.

Pove}e ekonomisti, statisti~ari i prakti~ari voop{to, pa i vo oblasta osiguruvawe go razgleduvale poimot rizik, pa so ogled na toa definiciite za ovoj poim se razli~ni. Sakale da dojdat do edna zaedni~ka definicija za poimot rizik, koja bi bila korisna za analiza vo sekoja oblast na istraùvawe, a ne samo vo osiguruvaweto. Dosega nema soglasnost okolu edna edinstvena definicija koja bi moèla da se koristi vo sekoja oblast. Definicija na poimot rizik koja e pogodna za ekonomistite, moèbi e neprifatliva za drugite nauki i teoreti~ari od drugi profesii. Od prakti~en i teoretski aspekt i vo oblasta na osiguruvaweto ne postoi edna prifatliva definicija na poimot rizik. Op{to prifatena definicija na poimot rizik vo osiguruvaweto e onaa spored koja rizikot se poistovetuva so nastanuvawe na ekonomski {teten nastan. Ova bi bila osnovna i naj{iroka definicija na poimot rizik vo osiguruvaweto.

Poàrot, poplavata, olujata, eksplozijata i sl. se nastani koi go so~inuvaat rizikot vo osiguruvaweto. Ova se opasnosti koi vsu{nost go zagrozuvaat imotot i samiot ìvot na ~ovekot nezavisno od negovata voqa.

Globalno definirawe na rizikot, moè da se izvr{i od nekolku aspekti so ogled na toa koj element od op{to prifatenata definicija za rizik saka da se istakne i toa:

1. Ekonomsko definirawe (koncept) na rizikot,2. Pravno definirawe (koncept) na rizikot,3. Javna ili popularna definicija na rizikot,4.Osiguritelno definirawe (koncept) na rizikot-rizici vo

osiguruvawe.Od aspekt na predmetot na istraùvawe vo ovaj trud po{iroko

elaborirawe zasluùva osiguritelnoto definirawe na poimot rizik. Zatoa na{eto vnimanie }e bide koncentrirano na osiguritelnata definicija na rizikot.

2.2. Osiguritelna definicija (koncept) na rizik vo osiguruvawe

Najblizok koncept ili koncept od koj proizlegol osiguritelniot koncept za definirawe na rizikot e javniot koncept za definirawe na rizikot. Od aspekt na trudot osiguritelniot koncept za definirawe na rizikot }e bide od su{tinsko zna~ewe i analiti~ki razgleduvan.

14


Vo osiguruvaweto rizikot moè da se razgleduva od aspekt na osigurenikot i na osiguruva~ot. Od aspekt na osiguruvaweto za da moè da se definira nekoja pojava ili nastan kako rizik i da moè da bide predmet na osiguruvawe mora da gi zadovoli slednite uslovi:

- rizikot mora da bide moèn (moè, a ne mora da se slu~i),- rizikot mora da bide ostvarliv (ostvarlivost na rizikot),- rizikot mora da bide iden i neizvesen nastan,- rizikot mora da bide slu~aen i nezavisen od voljata na

~ovekot,- rizikot mora da bide procenliv, odnosno da postoi mo`nost od

procena na {tetata nastanata kako ostvaruvawe na rizikot.Nenavleguvaj}i vo lingvisti~koto razgleduvawe na zborot"rizik"

vo osiguritelnata terminologija zborot rizik ima nekolku zna~ewa:1.Rizik vo smisla na osiguruvawe, pretstavuva neizvesen nastan,

nastanat nezavisno od voljata na osigurenikot i osiguruva~ot, poradi koj moè da nastanat {tetni posledici po predmetite za rabota i po samiot ìvot na lu|eto."Pod rizik se podrazbira nastanuvawe na eden ekonomski {teten nastan."1

2.Rizikot ima i pravno zna~ewe na poimot, bidej}i poradi rizikot se sklu~uvaat dogovori, odnosno najmalku dva i pove}e subjekti vleguvaat vo praven odnos. Rizikot e biten element vo dogovorniot odnos vo osiguruvaweto i bez opredeluvawe i ocenuvawe na rizikot. "Samiot rizik e predmet na pravniot odnos koj go narekuvame osiguruvawe."2

3.Osiguritelno-tehni~koto zna~ewe na poimot rizik pretstavuva opasnost ili zbir na mo`ni opasnosti vo kvalitativen i kvantitativen pogled koj se zakanuvaat po imotot i lu|eto.

Slika 1: Objasnuvawe na poimot iden nezavisen nastan3

iden nezavisen nastan

sigurenR(u)=1

rizikO < R<1

ne moènR(v) = O

NeizvesenR= ne e poznat

2.3. Klasifikacija na rizicite

Klasifikacijata na rizicite moè da se izvr{i i se vr{i vo zavisnost od koj aspekt se gleda na rizicite, sepak za potrebite na ovoj trud

1 A.Tasi~ "Osnovi osigurawa" Privredni finansiski vodi~ Beograd 1976 (str.16).2 A.Tasi~ "Osnovi osigurawa" Privredni finansiski vodi~ - Beograd 1976 (str. 26).3 S. Andriasevi} i V. Petranovi} "Ekonomika osigurawa"-Zagreb 1999 god.

15


najprifatliva e klasifikacijata koja {to ja vr{at Emmett Vaughan i Therese Vaughan spored koj rizicite se delat na:4

1. finansiski i nefinansiski riziciOva e naj{irok poim na poimot rizik i gi vklu~uva site sostojbi vo

koj postoi izloènost, nepovolnost. Vo nekoi situacii taa nepovolnost vklu~uva finansiska zaguba, dodeka vo drugi situacii toa ne e slu~aj.

2. apsoluten i relativen rizikOsnovna razlika vo definiraweto na apsoluten i relativen rizik e

vo toa dali promenite vo stopanstvoto, promenite na cenite, vkusovite na potro{uva~ite, prihodite i goleminata na proizvodstvoto, kako i tehnologijata moàt da predizivikaat finansiski zagubi na subjektite vo stopanstvoto ili ne, odnosno dali moàt da se predvidat posledicite od promenite.

3. osnovni i posebni riziciRazlikata pome|u osnovni i posebni rizici se zasniva na pri~inite i

posledicite na zagubi. Osnovnite rizici gi vklu~uvaat zagubite koi ne se vrzani za poedinecot. Ovie rizici vlijaat na pogolem broj lu|e ili na cela populacija (inflacija, zamjotres, poplava).

Posebnite rizici vklu~uvaat zagubi koi se javuvaat kako posledica na poedine~ni nastani i gi ~uvstvuvaat poedinci (poàr, kra`ba i drugo).

4. ~isti i {pekulativni riziciIzrazot "~ist rizik" se koristi za karakterizirawe na onie situacii

koi vklu~uvaat samo mo`nost za ostvaruvawe ili izbegnuvawe na zaguba (lice koe ima avtomobil se soo~uva so mo`nosta da go o{teti ili potpolno uni{ti). Moèn ishod kaj ovie rizici e zaguba ili nepostoewe na zaguba.

[pekulativnite rizici ozna~uvaat situacija vo koja postoi verojatnost na zaguba, no postoi i verojatnost na dobivka. Kockaweto e dobar primer za {pekulatuven rizik. Rizikot vo kockawe namerno e napraven za o~ekuvawe dobivka.

Razlikata pome|u ~ist i {pekulativen rizik e golema od aspekt na osiguruvaweto. Osiguruvaweto ne se zanimava so za{tita na poedinecot od zagubi predizvikani od {pekulativni rizici. Osiguruvaweto ne se poistovetuva so igrite na sre}a bidej}i toa e nau~no definirano.

Od aspekt na osiguruvaweto, zna~ajni se ~istite rizici za razgleduvawe od pri~ina {to i site ~isti rizici nemoàt da se osiguraat. Podelbata na ~istite rizici moè da se izvr{i od aspekt na toa koj od niv naj~esto gi pogoduvaat poedinecot ili kompaniite od koi moàt da se osigurat i toa na:

a. li~ni rizici (prerana smrt, nesposobnost poradi povredi i bolest, kako i rabotna nesposobnost) i

b. imovinski rizik.

4 Emmett Vaughan i Therese Vaughan "Osnovi osiguranja-upravljanje rizicima" Mate -Zagreb 2000 godina.

16


Sekoj koj poseduva imot se sretnuva so opasnost za o{tetuvawe ili uni{tuvawe na toj imot. Vo grupata na imovinski rizici vleguvaat dva oblici na zaguba i toa:

direktna zaguba (vrednost na uni{tenata oprema ili zgrada) i

indirektna zaguba (zaguba poradi nekoristewe na uni{tenata oprema ili zgrada).

v. rizik na odgovornost Osnovna opasnost vo rizikot odgovornost e nanesuvawe na

namerna ili nenamerna {teta na druga osoba. Spored ova rizikot odgovornost vklu~uva mo`nost na zagubi na postojnite sredstva ili idnite prihodi, kako posledica od o{tetuvawe na sredstvoto ili neprevzemawe aktivnost so {to se spre~uvaat idnite prihodi. Zna~i, namernite ili nenamernite delikti go karakteriziraat ovoj rizik, so {to se pri~inuva {teta na treti lica.

g. rizici nastanati od propusti na drugi lica.Ova se rizici od koi nastanuvaat {teti zaradi neizvr{uvawe na

prezemeni obvrski od strana na treti lica (neizvr{uvawe na gradeèn proekt, neizvr{uvawe na obvrski za pla}awe).

2.4. Fazi, ~ekori, metodi i standardni izve{tai za snimawe i ocenka na rizikot

Golemiot broj na predmeti na osiguruvawe, na~inite na osiguruvawe, vidovite na osiguruvawa, opasnostite od koi moè da se sklu~i poàrnoto osiguruvawe, golemiot broj elementi za tarifirawe-opredeluvawe na cena na osiguruvaweto i drugo, go pravi prevzemaweto vo osiguruvawe na poàrnite rizici dosta sloèno, a posebno kaj industriskiot rizik. Poradi ova vo praksa ne bi trebalo da se dade ponuda za osiguruvawe, a u{te pomalku da se sklu~i osiguruvawe od poàr i nekoi drugi opasnosti bez pregled i ocena na rizikot, odnosno bez ocenka na site okolnosti zna~ajni za opredeluvawe na teìnata na rizikot, a vrz osnova na toa i za utvrduvawe na premijata - cenata na rizikot za soodvetna osiguritelna za{tita koja osigurenikot ja izbral. Ako osiguruvaweto se sklu~uva za rizik koj osiguruva~ot prv pat go prevzema vo osiguruvawe (novo osiguruvawe), koga rizikot so svojata golemina na osnova na PM[ (Maximum posibble loss) go nadminuva sopstveniot kapacitet (sopstven samopridràj), toga{ osiguruva~ot istovremeno so po~etok na osiguruvaweto treba da go re{i plasmanot na vi{ok na rizik preku reosiguruvawe. Poradi site napred nabroeni elementi koi go karakteriziraat poàrniot tip na osiguruvawe, ovoj rizik go pravat da bide i heterogen i zatoa se pojavuva potreba za homogenizacija i plasman na vi{okot na rizik vo reosiguruvawe. Za plasman na del od rizikot ili celiot rizik vo reosiguruvawe, treba da se izvr{at mnogu stru~ni i sloèni raboti so cel da se homogenizira portfeqot vo sklad do zacrtanata delovna politika na osiguruva~ot za prevzemawe, procena i plasman na poàrnite rizici vo reosiguruvawe.

17


Pri prevzemawe na poàrniot rizik vo osiguruvawe, rizikot najprvo se identifikuva i analizira, odnosno potrebno e da se proceni intenzitetot. Vo literaturata, opi{ani se pove}e metodi za procena na rizikot - poàr, naj~esto so poedine~ni i posebni vidovi tehniki. Site ovie metodi za ocenka na intenzitetot na rizikot i podatocite koi se koristat za primena na site metodi, moàt da bidat kvalitatitvni i kvantitativni. Od aspekt na osiguruvaweto i temata koja se obrabotuva vo magistarskiot trud, akcent se stava na kvantitativnata metoda, a kvalitativnata metoda se primenuva koga nemoè da se obezbedat numeri~ki podatoci za ocena na rizikot. Spored ovaa metoda ocenkata na rizikot se vr{i opisno spored kvalifikacijata "golem rizik, sreden rizik, ili mal rizik". Za ovaa metoda voobi~aneno ne se potrebni podatoci od prethoden period za {tetni nastani, nivnite pri~ini i posledici. Kvantitativnite metodi se baziraat na podatoci od prethodniot period za intenzitetot na rizikot, odnosno na statisti~ki obraboteni podatoci za nabquduvaniot period na osiguruvawe. Fazite za ocena na rizikot-poàr spored kvantitativnata metoda se definiraat vo slednite postapki:

- identifikacija na rizikot,- analiza na rizikot,- procena na rizikot,- obrabotka na rizikot,- kontrola na rizikot.Celta na sekoja faza i subjekt za realizacija na istata moè da se

klasificira na sledniot na~in.

Identifikacija-voo~uvawe na rizikot-klasifikacija-pri~insko-posledi~ni vrski

-sopstvenik na kapital-dràvni organi

-osiguritelni kompanii

Analiza-utvrduvawe na postojnata

sostojba na rizikot-preventiven inènering

-finansirawe na preventivata,

-sopstvenik na kapital-dràvni organi

-osiguritelni kompanii

Procena-izbegnuvawe na rizkot-preventivno inìnerstvo

-educurawe-planirawe

-osiguruvawe-reosiguruvawe

-sopstvenik na kapital-osiguritelni kompanii

-reosiguritelni kompanii

Obrabotka

18


-visina na {teti od isti ilisli~ni rizici

-za~estenost na rizikot-sopstvenik na imotot-osiguritelni kompanii

Kontrola-za{tita na proektiranite

-za{titni programi-sopstvenik na kapital-osiguritelni kompanii

-reosiguritelni kompanii

Fazata analiza na rizikot od prethodniot pregled na fazite, za predmetniot trud na razgleduvawe e najva`na i gi opfa}a analizite na visinata na {tetite od sli~ni ili isti opasnosti i za~estenosta na opasnosta vo ostvaruvawe na rizikot. Va`nosta na ovaa faza e dotolku pove}e va`na, bidej}i e pripremna rabota vo upravuvawe so rizikot -poàr od aspekt na osiguruvaweto.

Osiguritelnata praksa za konkretni slu~aevi pri ispituvawe na rizikot za konkreten osigurenik ima izgradeno i se upotrebuva obrzac koj e standarden za ispituvawe na teìnata na poàrniot rizik pri prevzemawe na osiguruvawe.

Prilog: Izve{taj za snimawe na rizik

IZVE[TAJza snimawe na rizik

za osiguruvawe od poàr i nekoi drugi opasnosti(za osiguruvawe po Tarifa I poàr-civil i Tarifa II poàr - industrija)

Op{ti podatoci za rizikot1. Naziv na osigurenikot - rizikot:

Naziv/ime na osigurenikot:Mati~en broj na osigurenikot:Po{tenski broj na osigurenikot/grad:

2. Makrolokacija:(adresa i na koj del od naselenoto mesto se nao|aat objektot/ite)-Odale~enost od sosednite objekti od site ~etiri strani i dali postoi zagrozenost od istite (oddale~enosta da se izrazi vo metri)

3. Mikrolokacija:Skica na objektite na mikrolokacijata (koja e sostaven del na ovaa ponuda) so pribli`na oddale~enost pome|u niv i oznaka na istite kako i nivna namena (za industriski rizik).

4. Vidovi na dejnosti na mikrolokacijaOznaka naobjekt naskica

Vidovi na dejnosti koi se vr{at na mikrolokacija

[ifri na dejnost

Klasa na opasnost {ifra na dejnost soglasno NKD

19


* Da se izgotvi proizvolna {ema4.1. Glavna dejnost

(na ~ii ma{ini i pribor otpa|a pogolem del od sumata na osiguruvawe)kratok tehnolo{ki opis so naveduvawe na surovinite koi se koristati utvrduvawe na {ifrata na dejnost soglasno fakti~kata sostojba

4.2. Pomo{na dejnost(proizvodstvo vo koe se proizveduvaat stvari neophodni za glavnoto proizvodstvo i toa isklu~ivo za sopstveni)kratok tehnolo{ki opis so naveduvawe na surovinite koi se koristat i utvrduvawe na {ifrata na dejnost soglasno fakti~kata sostojba

4.3. Sporedna dejnost(proizvodstvo na stvari-obrabotka ili dorabotka na otpadoci koi ostanuvaat od glavnoto proizvodstvo) {to ne se nameneti za glavnoto proizvodstvo, tuku za pazarot)kratok tehnolo{ki opis so naveduvawe na surovinite koi se koristati utvrduvawe na {ifrata na dejnost soglasno fakti~kata sostojba

5. Rabotno vreme5.1. Rabota vo edna smena ________________5.2. Rabota vo dve smeni ________________5.3. Rabota vo tri smeni ________________5.4. Rabota vo ~etiri smeni ________________

6. ûvarska slu`ba- sopstvena- ovlastena organizacija- kontrolen ~asovnik

7. Broj na vraboteni- vkupno ___________- po pogoni ___________8.Suma na osiguruvawe - grade`ni objekti ______________________________mkd- oprema__________________________________________mkd- PM[______%iznos od sumata ____________________mkd

20


EKSPERTSKI TIMGradeèn inìner ____________________________Elektro inèner _____________________________Ma{inski inèner ____________________________Ekonomist ___________________________________Tehnolog _____________________________________

9. Karakteristiki na rizikot od zna~ewe za ocena na teìnata na poàrnite opasnosti

9.1. Opis na grade`nite objekti broj na objektiOznaka na objektite na skica 1 2 3 4 5 6 7 8 9 1

011

Godina na gradbaVisina na objektot vo metriSpratnost nad zemja

pod zemja

Nose~kakonstrukcija

masivna podgradbabetonski skelet~eli~en skelet VO~eli~en skelet ne VOdrvena konstrukcijabetonski platna

Nadvore{nizidovi

beton,kamen VObeton,kamen ne VOazbest-cement plo~isendvi~ plo~iarmiran betontulametaldrvo

Krovna konstrukcija

beton VO~elik VO~elik ne VOdrvo

Krovnapokriv.

beton VObeton ne VOmetal-limazbest- cementna plo~ave{ta~ki plo~i

Plafon ime|ukatnakonstrukcija

ognootporenmasivna ne VOmalterdrvove{ta~ka koà

Garde`. spored Tarifa I i II

21


kateg. Dokolku se vr{i snimawe na rizik posle pribirawe na op{tite podatoci za ponudata za osiguruvawe od poàr civil - industrija se koristi tabelata 9. Grade`na kategorija (vid na izgradba na objektite so koja pokonkretno se utvrduvaat podatocite za grade`nata kategorija).

9.2. Klasa na za{titni merki9.2.1.Spored Tarifa I

(Odluka za rasporeduvawe na teritorijata na Republika Makedonija na podra~jeto po klasi na za{titni merki) ia) podra~je na PPE dostapno za 15 minuti_____________________________b) podra~je na PPE dostapno za 30 minuti_____________________________v) site ostanati podra~ja_____________________________________________

9.2.2. Spored Tarifa II9.2.2.1 Se koristi utvrdenata grade`na kategorija i se

utvrduvaat i slednite podatoci:≠ izgradeni ognoza{titni i razdelni zidovi vo/pome|u objekt

_________ __________________________________________________________________

≠ vgradeni ognopostojani vrati i prozorci vo objektot ________________ __________________________________________________________________

≠ glavnite skali izgradeni od kamen ili beton_______________________ __________________________________________________________________

≠ izgradeni PP skali vo objektot____________________________________ __________________________________________________________________

≠ masivnopremostuvawe_____________________________________________

≠ odvoena ognoopasna obrabotka vo objektot__________________________ __________________________________________________________________

≠ dali postojat eksplozivni izduvnodrena`ni sistemi i tehnolo{ki kanali___________________________________________________________

Za izgotvuvawe na elaborat za snimawe na rizikot se koristat tabelite za Klasata na za{titni merki i toa: I/Grade`ni merki II/Greewe III/Elektri~na instalacija IV/Gromobranska instalacija V/Ostanati instalacii VI/Snabduvawe so voda VII/Nadvore{na hidrantska mreà VIII/Mobilni sredstva za gasnewe na poàr

9.3. Instalacii na grade`nite objekti broj na objekti

22


Oznaka na objektite na skica 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10

11

23


Vid na instalacija

Elektri~na za pogonza osvetluvawe

Greewe

Ostanati ins.

parnotoplovodnotopol vozduhte~no gorivo~vrsto gorivoelektri~na energijavodovodnaparovodna (teh.para)gasovodnaventilacija-klimatizacijapneumatskacevkovodotpra{uvawe

Poàrna ins.

stabilen sis. za gaseweavtomatski javuva~ira~ni javuva~i

Gromobranskainstalacija

9.4. Pregled na dokumentacijata za odrùvawe na instalaciite i uredite

Potrebno e da se napravi uvid vo dokumentacijata (atest, certifikat, re{enie, bele{ka i sl.), za izvr{eni pregledi od strana na ovlasteni stru~ni organizacii ili inspekciski slu`bi na instalaciite, uredite i postrojkite koi podleàt na zakonska obvrska za ispolnuvawe na propi{ani standardi za odrùvawe vo ispravna i bezbedna sostojba

a. Elektri~na instalacija, uredi i postrojki.b. Gromobranska instalacijav. Hidrantska mreàg. Instalacija za detekcija i javuvawe na poàrd. Instalacija za gasnewe na poàr (PP aparati, posledna

kontrola)|. Instalacija za ra~no javuvawe na poàre. Parni kotli i sadovi pod pritisok`. Drugi instalacii (plinski instalacii, instalacija za

pro~istuvawe na vozduh, instalacija za otpra{uvawe i drugi instalacii)

Da se obezbedat skici za:≠ hidrantska mreà (nadvore{na i vnatre{na)≠ instalacii za dojava i gasnewe poàr

24


≠ kako i za drugi skici za instalacii koi gi ima vo pogonite9.5. Op{ta sostojba na rizikot vo odnos na odrùvaweto

(odli~na, zadovolitelna, nezadovolitelna)≠ odrùvawe na objektite i opremata≠ ~istota≠ srednost10. Edinstven i odvoen rizikVrz osnova na prethodno utvrdenite podatoci objektite na

mikrolokacijata se podeleni na slednite poàrni kompleksiPrimeneta metoda se odredbite od Tarifite I i II.

Oznaka na objektot na skicaBroj na kompleks Civ./Ind.

1 2 3 4 5 6 7 8 9 10

11

Kompleks IKompleks IIKompleks IIIKompleks IV

Obrazloènie za podelba na objektite na poàrni kompleksi:11. Ocenka na teìnata na rizikot spored odredbite na

tarifite I i II

Oznaka na objektite na skica i broj na KompleksotKlasa na opasnost po Tarifa IKlasa na za{titni merki po Tar.IIGrade`na kategorija po Tarifa IKlasa na za{titni merki po Tar.ISpratnost po Tarifa IKlasa na opasnost na stokata po Tar.I

12. Popusti po kompleksi≠ za prevzemeni merki za za{tita od poàr≠ Se koristi Obrazecot nasloven kako"Zapisnik za

odobruvawe na popustite" izgotven od stru~nata slu`ba vrz baza na tarifite na premii I i II

≠ za traewe na osiguruvaweto≠ za kolektivno osiguruvawe≠ za potpolno avtomatski melnici≠ za drugi prevzemeni merki koi proizleguvaat od tarifite na

premii I i II≠ za u~estvo vo {teta (fran{iza).13. Doplatoci po kompleksi≠ za osiguruvawe grupa na stvari≠ za otkup na amortizirana vrednost kaj grade`nite objekti od

masivna grade`na kategorija≠ za okolnosti koi mnogu go zgolemuvaat rizikot (lo{o

odrùvawe, stari zgradi i oprema, nedostatok na nadzor,

25


nedovolen broj na PP aparati, nepropisno skladirawe na zalihite, stara elektri~na instalacija i sl.)

14. Dopolnitelni riziciAko posebno se dogovori/plati dopolnitelna premija,

osiguritelnaata za{tita se pro{iruva na eden ili na pove}e dopolnitelni opasnosti:

≠ poplava i poroj≠ lizgawe i odronuvawe na zemji{te≠ slegnuvawe na tloto≠ sne`na lavina≠ iste~uvawe na te~nosti (lekaà)≠ samozapaluvawe na zalihi≠ izlevawe na vàrena te~na rastopena masa≠ udar na nepoznato motorno voilo vo osiguren gradeèn objekt

15. Oddelni (posebni) dogovarawa za pro{iruvawe na pokritieto

≠ Crteì, akti, rabotni knigi, planovi, kartoteka i sl., kako i dup~eni kartici, magnetni lenti, magnetni plo~i i drugi datoteki,

≠ Modeli, kalapi, mostri, {abloni,≠ Gotovi pari, hartii od vrednost i drugo,≠ Folii od ve{ta~ki materijali, osven PVC foliite,≠ Anteni za priem na radio i televiziskite programi,≠ Masla i ostanati polnewa, kako i katalizatori,≠ Tro{oci za ras~istuvawe i ru{ewe i tro{oci za odstranuvawe i

namaluvawe na {tetite.16. Najgolemi {teti vo ramkite na rizikot vo poslednite 5

godini (ili 10 godini, dokolku se raboti za ostvarena katastrofalna {teta)

Red.Br.

Datum na

{teta

Pri~ina za{tetata

Iznos na{tetata

Revaloriziraniznos na {tetata

17. Procenka na MM[ (PML ili VM[) po poodelni kompleksiBroj na kom

Vkupna vistinska vrednost na imovinata vo (000)

Stapka nau~estvo

Stapkana

Iznos naMM[

MM[merodaven

26


-pleks

den. vorizikot

MM[ za celiotrizik

Grad

e`

obj.

Opre

ma Za

lihi

Vkup

no

I ind.IIIIIIV

Napomena: na podolu nanesenite linii, zadolìtelno da se navede za kakvi vrednosti na osiguruvawe stanuva zbor: knigovodstveni, sumi na osiguruvawe, na flotantna osnova za zalihi i sl:Grade`ni ________________________________________________________Oprema __________________________________________________________Zalihi ___________________________________________________________*Koristi upatstvo za utvrduvawe na MM[,odnosno VM[ (PML),*Koristi upatstvo za utvrduvawe na Edinstven rizik.18. Scenario

(Opis za verojatnosta na ostvaruvawe na nekoj od dominantnite opasnosti so visina na {tetata za koja verojatnosta da se ostvari e golema).19. Dogovarawe za{titni merki

Potrebno e da se utvrdi koi za{titni merki treba da gi prevzeme osigurenikot (so cel pooddelni rizici koi se opfateni so osiguruvaweto da bidat neizvesni), i toa vo odnos na grade`niot object, vo odnos na instalaciite, skladiraweto na zalihite, preventivnite merki za za{tita od poàr i drugi rizici koi dokolku ne se otstranat go pravat rizikot izvesen,odnosno o~ekuvan).20. Ostanati dogovarawa (za drugi vidovi na osiguruvawe) -

prekin na rabotaDokolku osigurenikot bara i osiguruvawe za nekoi drugi vidovi na

osiguruvawe, vo toj slu~aj potrebno e da se obezbedat i dopolnitelni informacii, kako na primer:

- podatok za zalihi na rezervni delovi,- proizvodna {ema i postavenost na ma{inite vo proizvodnite

hali so spisok na glavnite procesni edinici i datumot na po~etok na rabota i proektiran kapacitet,

- organizirana {ema i broj na vraboteni (menaxerski tim i rabotna sila).

Od samiot izve{taj, odnosno pra{alnik za snimawe na rizik, adekvatno proizleguva deka sekoja procena na rizikot bara primena na ekspertsko znaewe od oblasta za relevantno sogleduvawe na

27


podatocite i primena na kvalitativna i kvantitavna metoda za ocena na rizikot poàr. Na osnova na stru~nite znaewa ekspertot-underwriter treba pome|u ostanatoto da se proiznese na koj na~in najbrzo }e dojde do re{enie za teìnata na rizikot, da odlu~i dali pristapot za re{avawe na nekoj problem e ispraven, a koga e pogre{en i koga e samo verojatno dobar i da moè da se snajde vo situacii koga podatocite so koi raspolaga se nekompletni i nedovolno to~ni.

Definiraweto na celta i zada~ata na ekspertskoto ocenuvawe prestavuva osnovna po~etna faza, bidej}i od celta i zada~ata zavisi to~nosta na dobienite rezultati i nivnata prakti~na vrednost. Pri definirawe na celite i zada~ite na ekspertskoto ocenuvawe, mora da se zemaat vo predvid slednite ograni~uvawa:

≠ to~nosta i sodrìnata na postojnite po~etni informacii,≠ potrebniot oblik i sodrìna na prezentirawe na rezultatite

(kvalitativen ili kvantitativen),≠ rokovi za prezentirawe na rezultatite od ispituvaweto,≠ sostojbata so resursi (kadri) i mo`nosta za u~estvo na

soodvetni specijalisti od odredeni oblasti.Eksperstkata metoda za procena na rizikot ~esto se koristi za

kvalitativna procena na rizikot. Ovaa metoda poradi personalnite predrasudi, predubeduvawa, pristrasnost, interesite i polo`bata na ekspertite ~esto pati moè da bide lo{a. Istraùvawata pokaùvaat deka nekoi eksperti se skloni da go precenuvaat rizikot, a drugi da go potcenuvaat, zatoa ekspertskata ocena na rizikot ne se prifa}a kako to~en, tuku kako nuèn pristap vo procenka na rizikot. No, ovoj ekspertski pristap, sepak prestavuva osnova na site ponovi razvieni metodi za ocenka na intenzitetot i teìnata na poàrniot rizik. Osiguritelnite kompanii so cel da obezbedat soodvetno osiguritelno pokritie i soodvetna i to~na visina na premija, razvivaat svoi metodi za {to poto~no da go utvrdat stepenot na teìnata na rizikot. Od ovie pri~ini golemite kompanii za osiguruvawe razvivaat svoi metodi i svoi timovi za procenka na rizikot. Edna od najprifatenite metodi na prostorite vo Republika Makedonija e "preving" metodata razviena vo Dunav Osiguruvawe. Ovaa metoda koja istoriski poglednato bila permanentno usovr{uvana, pretstavuva i osnov za razvoj na objektiven tarifen sistem. Osnova na ovaa metoda e metodata na ekspertsko ocenuvawe na rizikot so razvoj na svoi timovi. “Preving” metodata e koncepirana, isto taka, za sozdavawe osnovi za definirawe na potrebnite preventivni merki i drugi sigurnosni elementi i merki za obezbeduvawe na osnovite na preventivno inènerstvo koi vo su{tina ovie elementi ne gi poznavaat drugite metodi. Vo su{tina ovaa metoda gi opfa}a za sekoj osiguren objekt ili tehni~ki sistem slednite elementi:≠ detalen i objektiven opis na sekoj objekt koj se prevzema vo

osiguruvawe, tehni~ki sistem so site tehni~ki konstruktivni podatoci, podatoci za prevzemeni preventivni za{titini merki, godina na proizvodstvo ili nabavka, vreme na rabota, proizveduva~ i negovi referenci.

28


≠ detalen opis na funkcijata, celta, odnosno zada~ata i namenata na objektot ili tehni~kiot sistem, kako i postapki za koristewe i odrùvawe.

≠ analiza i vlijanie na mo`ni kr{ewa, havarii i poàr i nivnoto vlijanie na drugi poremetuvawa na funkcionirawe na objektot ili tehni~kiot sistem.

≠ analiza na mo`ni posledici od poedine~ni {tetni pojavi vo kvalitativna i kvantitativna smisla (golemina i vid na {teta).

≠ verojatnost na nastanuvawe na poedine~ni {tetni slu~aevi.≠ ukaùvawa na potrebnite preventivni merki koi treba da se

prevzemat, kako bi verojatnosta na nastanatata {teta bi bila pomala.Za da se obezbedat navedenite elementi, imaj}i ja vo predvid

sloènosta na problematikata sepak osnova na preving metodata prestavuva ekspertskata ocenka na rizikot na site relevantni podatoci, a za ova e potrebno da se obezbedat pred se dva preduslovi i toa:≠ izbor na vrvni eksperti so golem fond na site potrebni znaewa i so golemo iskustvo vo procenka na rizikot, odnosno vo rabota so objekti i tehni~ki sistemi za koi se vr{i procena na rizikot i ≠ golem broj na kvantitativni osnovi pred se podatoci i informacii za dosega{nata rabota na nabquduvaniot ili sli~ni objekti i tehni~ki sistemi vo sli~ni ili ednakvi uslovi na rabota, a posebno za prethodni {tetni nastani od mal ili golem obem (statisti~ko nabquduvawe).

Korisnosta od vakviot pristap, pri ocenka i merewe na teìnata i intenzitetot na rizikot so cel {to poto~no da se utvrdat site okolnosti zna~ajni za utvrduvawe na goleminata na rizikot e trojna, za osiguruva~ot, za osigurenikot i dràvata.

a. Korist od aspekt na osiguruva~ot≠ procenkata na rizikot na osigurenite objekti i tehni~ki sistemi e

realna i to~na,≠ kalkulacijata na premijata za osiguruvawe e usoglasena so

realnata golemina na rizikot na osiguruvawe,≠ preving metodata e primenliva za pove}e vidovi na osiguruvawa,

no napred opi{ana najdobri efekti dava kaj procena na rizikot pri osiguruvawe od poàr i nekoi drugi opasnosti,

≠ go opredeluva to~niot iznos na rizik koj {to moè da go zadrì osiguruva~ot i to~niot iznos koj {to treba da go prenese vo reosiguruvawe.

b. Korist za osigurenikot≠ ovozmoùva realno prepoznavawe na potencijalnite rizici i

nivnata golemina,≠ ovozmoùva to~no presmetuvawe na premijata za osiguruvawe

ili nejzino namaluvawe,≠ pomalata premija za osiguruvawe ovozmoùva na osigurenikot

pogolema primena na preventivni merki za za{tita,≠ pogolemata primena na merkite za za{tita sozdava uslovi za

zgolemuvawe na sigurnosta na delovniot proces,

29


≠ zgolemenata sigurnost na delovniot proces sozdava uslovi za stabilen i zgolemen udel na pazarot,v. Korist po{iroko za dràvata

≠ zgolemena sigurnost na delovnata reprodukcija,≠ ramnopravno vklu~uvawe vo svetkiot pazar na osiguruvawe i

reosiguruvawe.≠ poprecizno utvrduvawe na potrebnoto nivo na platno bilansnite

pozicii na dràvata od aspekt na reosiguruvawe.Rezultatite od procena na intenzitetot na rizikot i primenata na

ovaa metoda, davaat mo`nost za sporedba vo vreme na isti objekti i tehni~ki sistemi so isti ili promeneti elementi. Pravcite na ponatamo{no istraùvawe treba da odat vo ponatamo{no precizirawe i opi{uvawe na faktorite, kriteriumite i merilata za ocenka na rizikot na osiguruvawe. So ova i vakov pravec bi se smalila subjektivnosta pri procenka na rizikot vo osiguruvawe vo najmala mo`na mera.

2.5. Zavisnosta na cenata na osiguruvawe od ocenkata na rizikot

2.5.1. Premija za osiguruvawePremijata za osiguruvawe, kako vaèn element na

osiguruvaweto pretstavuva cena na rizikot i vo sebe gi sodrì cenata na ~inewe na osiguruvaweto zgolemena za odreden iznos na kumulacija (rezervi na sigurnost).

Premijata na osiguruvawe definirana spored Zakonot za supervizija na osiguruvawe (Sl.vesnik br.27 od 2002 godina na RM) se sostoi od funkcionalna premija i del za sproveduvawe na osiguruvaweto. Funkcionalnata premija sodrì: tehni~ka premija i del za fond za preventiva. Ovoj del od premijata e vo neposredna funkcija na osiguruvaweto, odnosno so delot za tehni~ka premija sluì za nadomest na {teti, a delot za preventiva, dokolku se izdvojuva od funkcionalnata premija sluì za prevzemawe na za{titini i preventivni merki kaj osigurenicite.

"Premijata e iznos koj se uplatuva vo osiguritelniot fond. Taa e vaèn element na osiguruvweto i vo osnova pretstavuva sozdavawe na pari~ni sredstva za obnova na o{tetenata ili uni{tenata imovina, odnosno za isplata na osigurenata suma. Premijata pretstavuva cena na rizikot".5

Premijata za osiguruvawe, iako se definira kako specifi~na cena, vo su{tina ne se razlikuva od drugite vidovi ceni koi se definiraat vo ostanatite dejnosti od stopanstvoto. Marks za cenata voop{to veli"cenata e pari~en izraz na vrednosta na stokata ili uslugata”".6

"Cenata e koli~ina na pari koja mora da se plati pri kupuvawe, za edinica na nekoja stoka ili usluga. Pa spored toa sekoja cena ima i svoja struktura”." 7

5"A.Tasic “Osnovi osiguranja” Privredni finansiski vodic-Beograd 19766 K.Marks “Kapital” (99-100).7 Z.Pjanic “Ekonomski leksikon”-Zagreb str..1161.

30


Cenata na ~inewe na proizvodot ja so~inuvaat vistinskite utro{oci na elementite na procesot na proizvodstvo. Vo osiguruvaweto strukturata na cenata na ~inewe - premija za osiguruvawe ja so~inuvaat verojatnite elementi, pa taa e proizvod od dve verojatnosti: verojatnost na nastanuvawe na {tetniot nastan i verojatnosta od intenzitetot i goleminata na {tetniot nastan. Od tuka cenata na ~inewe vo osiguruvawe vo osnova po~iva na dva elementi:

1. Zakonot za verojatnost i2. Zakon na golemi broevi.Spored gornite elementi premijata na osiguruvawe e cena na

rizikot koja vo sebe sodrì cena na ~inewe na uslugata (nadomest na {teti) zgolemena za odreden iznos na rezervi na sigurnost i moè da se pretstavi.

P = C~ + Cu + R

P = premija za osiguruvaweC~= cena na ~inewe na osiguruvawetoCu=cena na uslugataR= rezervi na sigurnost

Na osnova na aktuarsko - statisti~ki pristap za nekolku godini na sogleduvawe na rizikot kaj odreden osigurenik vrz osnova na izve{tajot za snimawe na rizikot se utvrduva

Cr (cena na rizikot) =

Suma na o{teta=

80 = 0,8Tehni~ka

premia100

Site drugi elementi na premijata se delovna politika ili zakonska obvrska. Vo uslovi na pazarno konkurenten osiguritelen pazar, premiskite stapki utvrdeni odnapred vo Tarifata na premii }e pretstavuvaat samo orientir za opredeluvawe na visinata na premijata. Konkretnite premiski stapki za konkretni osigurenici, }e se utvrduvaat po pat na metodite za procena i prezemawe na rizikot vo osiguruvawe.

Cenata na osiguruvawe-premijata nemoè da pretstavuva spogoduvawe pome|u osiguruva~ot i osigurenikot pri sklu~uvawe na osiguruvaweto, od prosta pri~ina {to premijata se presmetuva po odredena tehnologija utvrdena vo tarifite na premii. Cenata na rizikot vo tarifite na premii se utvrdeni vrz osnova na dolgogodi{ni statisti~ki podatoci za pratewe na intenzitetot, teìnata i ostvaruvawe na osigurenite rizici, kako i dolgogodi{nite sledewa na ostvarenite tehni~ki rezultati (odnos na premija i {teti) po pat na aktuarsko - statisti~kite metodi. Od tamu formiraweto na cenata na osiguruvawe se bazira vrz Zakonot na golemi broevi i Zakonot na

31


verojatnost. Spored vospostavenite pravila premijata na osiguruvawe so site elementi moè da se prikaè vo {ematski prikaz.

OVAA SLIKA DA SE PROVERI

Izvor:B.Marovic ”Osiguranje i upravljanje rizikom” Subotica 2003 god.(str.48)

2.5.2. Glavni elementi od koi zavisi visinata na premijataa) Cenata na osiguruvawe - izrazena preku premiskite stapki

utvrdeni vo Tarifite na premii za osiguruvawe od poàr i nekoi drugi opasnosti (Tarifa na premii I i Tarifa na premii II) se utvrduva i zavisi od:≠ klasata na opasnost (vidot na dejnosta koja ja izvr{uva osigurenikot rasporedeni vo 7 klasi na opasnost),≠ klasa na za{titni merki (vidot na objektot, protivpoàrnata

za{tita, odnosno oddale~enosta na objektite od profesionalnite protivpoàrni edinici).

b) visinata na osiguritelnoto pokritie (izbor na paket na osiguritelno pokritie),

v) vrednost na osigurenite predmetig) doplatoci - za zgolemen rizik za posebno dogovoreni rizcid) popusti za sprovedeni preventivni merki od aspekt na

kvalitetot na protivpoàrna za{tita i drugi za{titi|) bonus-popust za pozitiven tehni~ki rezultat vo period od 3 gode) del na premija za sproveduvawe na osiguruvaweto`) zakonski rezervi na sigurnost

32


Vrz osnova na gore navedenite elementi, visinata na premijata moè da se prikaè kako matemati~ki zbir i razlika na gornite elementi.

Premija = (Cr h So) + Do - Po + Cu + Rs

Cr - na cena na rizikot (premiska stapka)So - suma na osiguruvaweDo - doplatociPo - popustiCu - cena na uslugata (del za vkupen prihod)Rs - zakonski rezervi na sigurnost

Ovoj model so ovie elementi se primenuva za formirawe na struktura na premija, koga cenata na osiguruvawe-premiskite stapki vo Tarifite na premii se iskaàni vo neto iznos bez Cu i Rs. Koga Tarifite na premii se koncepirani po bruto sistem, toga{ strukturata na premijata moè da se iskaè so skratena forma. Premija = (Cr h So) + Do - Po. Ova zna~i deka vo cenata na rizikot sodràni se iznosot na cenata na uslugata i zakonskite rezervi na sigurnost. Vo R. Makedonija vo 90% od tarifnite sistemi za oddelnite vidovi na osiguruvawe pristapot na iskaùvawe na premijata e vo skratena forma, koga vo cenata na rizikot sodràni se cenata na uslugata i zakonskite rezervi na sigurnost. Doplatocite koi se predvideni so tarifnite sistemi se presmetuvaat poedine~no eden po drug od dobieniot zbir i toa po onoj redosled kako se navedeni vo Tarifata na premii. Popustite se presmetuvaat posledovatelno od presmetanata premija zgolemena za iznosot na doplatocite poedine~no eden po drug od dobienata razlika i toa po onoj redosled kako se navedeni vo tarifata na premii.

Zavisnosta, odnosno goleminata na cenata na rizikot e pravoproporcionalna od klasata na opasnost utvrdena vo Tarifite na premii I i II, kako toa e pretstaveno vo prilogot na tabelarnite {emi na izrazuvawe na Tarifata I - civilno osiguruvawe i Tarifa II -industrisko osiguruvawe8.

8 (Izvor:A.Tomasevic”Svetosiguranja”br.6-Zagreb2004god.

33


Tabela br.Osiguruvawe od rizik poàr i nekoi drugi rizici CIVIL (ne-

industrija)

Osi

guru

vaw

e od

riz

ik (

opas

nost

) p

oàr

i ne

koi d

rugi

riz

ici -

os

igur

uvaw

e od

osn

ovni

riz

ici (

opas

nost

i)

Vo edinstveniot proizvodstven rizik-INDUSTRIJA

Nadvor od edinstveniot

proizvodstven rizik

INDUSTRIJA

Osi

guru

vaw

e od

osn

ovni

riz

ici (

opas

nost

i)1. 2. 3. 4. 5. 6. 7. 1. 2. 3.Spored tehnolo{kiot proces i vidot

na materijal (surovini, poluproizvodi i gotovi proizvodi) i na nivnata

izloènost i osetlivost kon tehnolo{kite rizici

Zalihi na surovini vo skladi{tata i

roba vo prodavnicite i magacinite

Tehnologii i tehnolo{ko proizvodstvo

Roba i materijali

KLASI NA OPASNOSTI

prva industrija

klasi na za{titni merki

civil Avtora B

treta Cobem na osiguritelnoto

pokritiekategorija na

gradbamasivna

me{ovita

posebna ocenka na rizikot slaba

INDUSTRIJA - osig. od rizik poàr i nekoi drugi rizici (opasnosti)

CIVIL - (ne-industrija) osiguruvawe od rizik poàr i nekoi drugi rizici (opasnosti)

34


35

POSEBNA OCENKA NA RIZIKOT

Se vr{i vrz osnova na skicata (polo`bata) na objektite, izve{taite za pregled na rizikot (tehni~ki izve{tai) i drugi elementi neophodni za pravilno utvrduvawe na teìnata na rizikot

KATEGORIJA NA GRADBA

Se odreduva spored vidot na gradbeniot materijal upotreben za izgradba na objektot: kamen, pe~ena opeka, te{ki betonski blokovi, monoliten beton, armiran beton, salonit, eternit, siporeks, crep, {krilci, eternit, lim, drvo, krovna lepenka, bitumenska masa, itn. Spored ovoj kriterium, kategoriite na gradba se ozna~uvaat kako: masivni, me{oviti i slabi.

OBEM NA OSIGURITELNOTO POKRITIE

Se odreduva spored kvalitetot na za{titata na osiguranite objekti, spored sumata na osiguruvawe, fran{izata, otkupnata amortizacija

KLASI NA OPASNOSTI (KO)-TEHNOLOGII (1, 2, 3, 4, 5, 6, 7)

Se odreduvaat spored izvorite na rizikot koi proizleguvaat od tehnolo{kiot proces na glavnoto proizvodstvo kako i spored osetlivosta i izloènosta na surovinite, me|uproizvodite i finalnite proizvodi na rizici. Spored ovie kriteriumi proizvodnite organizacii tabelarno i po tarifi se delat na sedum

KLASI NA OPASNOSTI (KO)-ZALIHI I ROBA (1, 2, 3)

Se odreduvaat spored osetlivosta i izloènosta na zalihite vo skladi{tata i robata vo prodavnicite na rizici. Zalihite se rasporedeni vo tri klasi na opasnosti (1,2,3) spored rasporedot na zalihite i robata po klasi na opasnosti dadeni vo tabelarnite prilozi na tarifite

TABE

LI N

A PR

EMIS

KI S

TAPK

I ZA

OSI

GU

RUVA

WE

OD

OSN

OVN

I RIZ

ICI (

OPA

SNO

STI)

TARI

FA N

A PR

EMII

ZA O

SIG

URU

VAW

E O

D R

IZIK

(O

PASN

OST

I) P

O@

AR I

NEK

OI D

RUG

I RIZ

ICI (

OPA

SNO

STI)

-I N

D U

S T

R I

J A

OSI

GU

RUVA

WE

OD

OSN

OVN

I RIZ

ICI (

OPA

SNO

STI)

VO

ED

INST

VEN

IOT

PRO

IZVO

DEN

RIZ

IK

TARI

FA N

A PR

EMII

ZA O

SIG

URU

VAW

E O

D R

IZIK

(O

PASN

OST

I) P

O@

AR I

NEK

OI D

RUG

I RIZ

ICI (

OPA

SNO

STI)

- C

I V I

L

OSIGURUVAWE NA SREDSTVATA ZA RABOTA OD RIZIK PO@AR I NEKOI DRUGI RIZICI (OPASNOSTI)

KLASI NA ZA[TITNI MERKI (KZM) - (A, B, C)

Se odreduvaat spored postoeweto na organizacionite protivpoàrni merki vo reonot na za{titeniot objekt: postoewe na sopstvena ili javna profesionalna, industriska ili dobrovolna prtivpoàrna edinica, odredenosta na nivnoto operativno podra~je, postoewe na 24 ~asovno deùrstvo, sigurni komunikaciski vrski, vreme na odziv na lokacijata za intervencija, snabduvawe so voda i drugi sredstva za gasewe. Spored ovie kriteriumi, site mesta se rasporeduvaat vo tri klasi: KZM A, KZM B, KZM C

KLASI NA ZA[TITNI MERKI (KZM) - (I, II, III)Se odreduvaat spored vidot na materijalot za gradba i na~inot na gradba na objektite vo koi se vr{i glavnoto proizvodstvo (vo smisol: gradbeni merki za spre~uvawe i lokalizacija na rizikot poàr i eksplozija). Klasite se odreduvaat spored: vidot podgradba, presvoduvaweto na vidot na krov i kroven pokriva~, vidot na stepeni{te, na~inot na greewe, na~inot na izveduvawe na energetskite i drugi instalacii, posteweto na fizi~ka odvoenost na ognoopasnite obrabotki i procesot na postoewe na ognobrani i razdvojni yidovi, postoewe na ognootporni vrati i prozori za pripremnost za gasewe poàr (postoewe na protivpoàrni edinici, pp aparati, dovolni koli~ini voda, sigurni komunikaciski vrski itn.), sproveduvawe na za{titnite merki, soodvetno fizi~ko obezbeduvawe itn. Site industriski organizacii se rasporeduvaat vo tri klasi: prva (I), vtora (II), treta (III)

OSI

GU

RUVA

WE

OD

OSN

OVN

I RIZ

ICI (

OPA

SNO

STI)

NAD

VOR

OD

ED

INST

VEN

IOT

PRO

IZVO

DEN

RIZ

IK

Documents

osiguritelni operacii