Giri
TÜRK SANATI tarihinin en uzun ve en verimli dönemlerinden birisini olutu-
ran Osmanl sanat üzerine özellikle son yllarda youn ve nitelikli çalmalar
yaplmtr. Bu çalmalarn says her ne kadar artm olsa da halen bir çok
alanda boluklarn bulunduu, yadsnamaz bir gerçektir.
Osmanl sanat kavramsal olarak birçok deikenleri, bileenleri ve süreç-
leriyle farkllk ve zenginlikler göstermektedir. Bu sanatn ortaya çk Osmanl
Beylii’nin kuruluu ile birlikte balarsa da aslnda köken olarak Orta Asya
Türk sanatndan balayarak Balkanlar’a kadar uzanan bir oluumun ekillen-
dirili sürecinin bir parças olarak +deerlendirilmesi daha doru olacaktr.
Osmanl sanat aratrmalar Cumhuriyet’ten önce balar. Ancak, konunun
son derece geni olmas ve Cumhuriyet dönemi sonrasndaki aratrmalarn
nitelik olarak kapsaml ve farkl balklara yönelmesi sebebiyle, bu dönem
aratrmalarnn ksa bir deerlendirmesinin yaplmas daha yerinde olacaktr.
Bu makale, genelde Osmanl sanatna, özelde ise Osmanl mimarisine yönelik
yaplan aratrma ve yaynlar hakknda ksa bir deneme yapmay hedeflemek-
tedir. Osmanl sanatnn kapsam olarak mimarlktan, el sanatlarna kadar uza-
nan geni ve zengin bir alan içermesi sebebiyle yaplacak deerlendirme
konu ile dorudan ilgili, konusunda yenilikler getiren çrlar açan, sanatn alt
dallar ile ilgili ilk bilgi ve bulgular oluturan temel aratrmalar üzerine ola-
caktr. Bu balamda Osmanl sanatnn en önemli aheserleri mimaride ortaya
konulmutur. Makalede mimari temelinde Osmanl sanat yazlarna bir de-
erlendirme yaplmas hedeflenmi, bu balamda mimari süsleme içinde yer
alan çini ile ilgili yaynlarn da ksa bir deerlendirmesi yaplmtr. Makalede,
el sanatlar ile ilgili yaynlar üzerinde durulmamtr. üphesiz ki bu makale
içinde konuyla ilgili bütün literatüre yer verilmesi ya da ortaya konulmas,
iddia dahi edilemez.
Türkiye Aratrmalar Literatür Dergisi, Cilt 7, Say 14, 2009, 67-96
* Doç. Dr., Selçuk Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Sanat Tarihi Bölümü, eravsar@yahoo.com.
TALD, 7(14), 2009, O. Eravar68
Osmanl sanat kavramnn ortaya çkmasnda birtakm belirleyicilerin
varlna iaret etmitik. Bu belirleyiciler ve bu sanatn kavramsal boyutu üze-
rinde yaplan aratrmalarnn snrl, baz sorularn cevaplanmasnda yön
gösterici olmasna karlk, halen yeterli olmad, sorularnn halen cevapla-
namad bölümler olmas sebebiyle ileri sürülebilir. Osmanl sanat kavram
üzerine yaplan ilk çalmalarn Anadolu Selçuklu ve Beylikler sanatlarnn
devam niteliinde ele alnd, bu sanatn ortaya çknda Selçuklu kökeni
üzerinde durulduu görülmektedir. Dier taraftan baz aratrmaclar, Osman-
l sanat kavram içinde, Bizans sanat ile olan ilikisi çerçevesinde sanatn
karlkl etkileim ve geliim çizgilerini deerlendirmilerdir.1
I- Genel Aratrmalar
Osmanl sanat ile ilgili aratrma ve bulgularn ilk olarak ne zaman belirli
bir tasnif süzgecinden geçtii tam olarak belli deildir. Osmanl mpara-
torluu’na gelen seyyahlarn genel anlamda Osmanl sanat, özel anlamda ise
imparatorluun mimarisi üzerinde bazen tanmlamalara, bazen de kendile-
rince deerlendirmelere giden tespitler yaptklarn görüyoruz.2 Bunlarn asl
amaçlarnn mimari ya da sanat eserlerini incelemek olmad, daha ziyade
bulunduklar corafya hakkndaki bilgileri aktarmak gibi bir görevlerinin bu-
lunduu da unutulmamaldr. Bu çerçevede Osmanl sanat üzerine dorudan
aratrmalarn XIX. yüzyl içinde balam olabilecei varsaym yanl olmaya-
caktr.
Osmanl sanat ile ilgili ilk aratrmalarn mimari temelinde olduu görü-
lür. Bu balamda XIX. yüzyl sonunda genelde ayn adla kitap ve makaleler
yaynlanmaya balar.3
Bu kapsamda, ilk olarak Celal Esad Arseven gibi aratrmaclarn Osmanl
sanatn Türk sanatnn bir bölümü içinde ele aldklarn görüyoruz.4 Arse-
1 C. Gurlitt, Die Baukunst Konstantinopel, vol. 2, Berlin: Ernst Wasmuth, 1907; W. Müller-Wiener, stanbul’un Tarihsel Topografyas, stanbul, Yap Kredi Yaynlar, 2007; Speros Vryonis, Jr., “Byzantine Constantinople and Ottoman Istanbul”, The Ottoman City and Its Parts, ed. I. Bier- man et al., New York: New Rochelle, 1991, s. 13-52.
2 Charles Texier, Description de l’Asie Mineure, faite par ordre du gouvernement français, de 1833 a 1837, et publiee par le Ministere de l’in-struction publique, 3 vols., Paris, 1839-1849; Xavier Hom- maire de Hell, Voyage en Turquie et en Perse execute par ordre du gouvernement français, pen- dant les annees 1846, 1847 et 1848, 2 vols.,. P. Bertrand, Paris: Lemercier, 1854-1860; M. Corne- ille Le Bruyn, A Voyage to the Levant: or Travels in the Principal Parts of Asia Minor ..., London: printed for Jacob Tonson and Thomas Bennet, 1702; Joseph Pitton de Tournefort, A Voyage into the Levant: Perform’d by the Command of the late French King, Containing the Ancient and Mo- dern State of the Islands of the Archipelago; as also of Constantinople ..., London: D. Midwinter, R. Ware, C. Rivington, A. Ward, J. and P. Knapton [1741].
3 Ethem Paa, L’architecture Ottomane, 1873.
4 C. E. Arseven, Türk Sanat Tarihi, c. 1-3, stanbul: Milli Eitim Bakanl Yaynlar, 1955; C. E. Ar- seven, Türk Sanat, stanbul: Milli Eitim Bakanl Yaynlar, 1970; Celâl Esad Arseven, Eski s- tanbul: Abidât ve Mebânisi, haz. Dilek Yelkenci, stanbul: Turing Yaynlar, 1989.
69Osmanl Sanat Tarihi (Mimari) Literatürü
ven’in stanbul’daki Osmanl eserlerini inceledii ve asl Osmanlca olan Eski
stanbul: Abidât ve Mebânisi adl çalmasnn günümüzde Latin harfleriyle
yeniden basks yaplmtr. Bu çalmann özgün bilgiler içermesi ve içindeki
fotoraflarn belge nitelii tamas sebebiyle aratrmaclara ilk kaynak olarak
halen fikir verici bir nitelii vardr. Osmanl sanat kavramnn tam olarak ne
zaman ortaya çkt bilinmemektedir. Ancak bunun XIX. yüzyl içinde olgun-
lat söylenebilir. Bu kavramn tanmlanmas ve ekillenmesi ile ilgili çerçeve
yaynlar ise birkaç dnda yetersizdir.5
Osmanl sanat ile ilgili erken dönem çalmalarnda özellikle cami mima-
risinin ekillenmesinde Bizans sanatnn etkilerinin olduu iddia edilmitir.
Sanatn içinde bu etkiyi en iyi yanstan örnek olarak da Ayasofya gösterilmitir.6
A. Kuran bu fikir temelinde konunun bir deerlendirmesini yapmtr. Kuran,
Ayasofya da dahil olmak üzere stanbul siluetini oluturan camilerin bütünün
bir parças olduu fikrini ifade ederek, Osmanl klasik mimarnn Ayasofya’dan
esinlendiini ve onu mimari olarak ulalmak istenilen hedefler arasnda gös-
terdiini ifade eder.
Türk mimarisi ile ilgili yaplan genel çalmalar içinde, Osmanl mimarisi-
nin ayr balklar halinde ele alndn görüyoruz. Bu çalmalardan ngilizce
olarak hazrlanan ve Batl aratrmaclarnn Osmanl sanatn tanmalarnda
anahtar rolü üstlenen B. Ünsal’n Turkish Islamic Architecture in Seljuk and
Ottoman Times 1071-1923 balkl çalmasnda Türk mimarisinin genel de-
erlendirmesi içinde Osmanl mimarisinin aheserleri olarak adlandrlacak
gözde eserler ksaca tantlmtr.7
Celal Esad’dan sonra Osmanl sanatnn Türk sanat içindeki geliimini ise
Doan Kuban, Semavi Eyice ve Oktay Aslanapa ele almtr. Aslanapa’nn edi-
törlüünü yapt Yüzyllar Boyunca Türk Sanat adl çalma da Osmanl
dönemi sanat; mimari, çini, keramik, hal, minyatür, kitap, aaç içilii,
maden sanatlarn kapsayacak ekilde farkl aratrmaclar tarafndan anla-
tlmtr.8 Aslanapa, 1971 ylnda ilk olarak ngilizce yaynlad bu çalmasn
daha sonra ise Türkçesi yaynlanan Türk Sanat adl çalmasyla devam ettir-
mitir. Bu kitap içinde Aslanapa’nn Türk sanat geliimi üzerine yapt u
deerlendirme ilgi çeker: Türk sanatnn geliiminde, farkl ülkelerden farkl
5 F. Yeniehirliolu, “konografi, konoloji ve Osmanl Sanat”, Güner nal’a Armaan, Ankara: Hacettepe Üniversitesi Yaynlar, 1993
6 A. Gabriel, “Les Mosques de Constantinople”, Revue Syria, no. VII, Paris: l’Institut Français du Proche-Orient, 1926, s. 359-461; M. A. Charles, “Hagia Sophia and Great Imperial Mosques”, Art Bulletin , no. XII, New York: College Art Association, 1930, s. 321-344.
7 B. Ünsal, Turkish Islamic Architecture in Seljuk and Ottoman Times 1071-1923, London: St. Martin’s Press, 1959.
8 O. Aslanapa, Yüzyllar Boyunca Türk Sanat, stanbul: Milli Eitim Bakanl Yaynlar, 1977; O. Aslanapa, Turkish Art and Architecture, London: Faber and Faber, 1971; O. Aslanapa, Türk Sa- nat, stanbul: Remzi Kitabevi, 1981.
TALD, 7(14), 2009, O. Eravar70
sanatlardan türeyen bir diziyle etkilendii açktr. Aslanapa’ya göre hangi co-
rafyada olursa olsun Türk sanatnn bütün antlar, dier sanatsal ürünlerden
açk bir biçimde ayran karakteristik bir stil tarafndan dorudan bir izlenim
brakmtr. Aslanapa’nn bu çalmas da tpk öncesinde olduu gibi Osmanl
sanatnn genel çerçevesini belirlemekte, bata kavram ve üslupla ilgili olmak
üzere birçok soruyu cevapsz brakmaktadr. Dier yandan bu çalma Osman-
l sanat aratrmalarnda gerek Batl, gerekse yerli aratrmaclar için ufuk
açc olacak, en azndan bu sanatn kökenleri ve kurgusunun temelindeki
unsurlar ve belirleyiciler ile ilgili sorular sorulmasn ve cevaplar aranmasn
tevik edici olacaktr.
sonuna kadar bütün dönemlerini içine alarak bir arada deerlendiren yegâne
çalma O. Aslanapa’nn dier bir aratrmasdr.9 znik’te Orhan Gazi dönemi
mimarisi ile ilgili eserlerle balayan çalma, Sultan V. Mehmet Read döne-
miyle sona erer. Çalma içinde türbeler, saraylar, hamamlar, çeme ve sebil-
lere ayrca deinilmitir. Çalma sonuna snrl ancak Osmanl sanat ile ilgili
temel bir bibliyografya konulmutur. Osmanl döneminin yaplar bazen tek
düze fakat yeterli bilgiyle, bazen de son derece ayrntlara inilerek aratrl-
maktadr. Yayn içinde belli bir metot açklamas yoktur, aratrmann krono-
lojik bir sra dahilinde yaplarn mimari anlatmlaryla snrlanm olmas da
konu hakknda belirli sorularn bulunmamasndan kaynaklanr. Nitekim
bütün çalma boyunca belirli bir üslup, tipoloji ya da mekân kurgu düzeni
üzerinde durulmamtr.
Osmanl Devri Mimarisi gibi genel bulgular toplu bir biçimde veren yayn-
lar yannda, Türk mimarisi içinde bir bölüm olarak Osmanl mimarisini
Selçuklu mimarisi ile karlatrarak geliimini açklayan baz çalmalar da
vardr.10 Son yllarda artk yaplmasa da, 1960’l yllarda yaplan bu tür çal-
malar Osmanl mimarisi aratrmalarnn çerçeve çizgilerinin oluturulmasna
katk salamtr.
Türk sanat içinde Osmanl mimarisini bütüncül olarak ele alan aratrma-
larn 1960’l yllardan itibaren arlk kazanmaya balad görülür. Ulya Vogt-
Göknil’in, Yaayan Mimari Osmanl bal altnda yaynlad aratrmas
baz teknik hatalar içermesine karlk balangç aratrmalar içerisinde kü-
çük bir admdr.11 Bu aratrmada yaplar üzerinde hemen hiç dorudan ince-
leme yaplmamtr. Osmanl mimarisi ile ilgili baz yanl bilgiler, yanl isim-
9 O. Aslanapa, Osmanl Devri Mimarisi, stanbul: Remzi Kitabevi, 1986.
10 Suut Kemal Yetkin, “The Evolution of Architectural Form in Turkish Mosques (1300-1700)”, Studia Islamica, no. 11, Paris: Maisonneuve & Larose, 1959, s. 73-91.
11 Ulya Vogt-Göknil, Living Architecture: Ottoman, New York: Grosset & Dunlap, 1966; Ulya Vogt- Göknil, Die Moschee: Grundformen sakraler Baukunst, Zurich: Verlag fur Architektur Artemis, 1978.
71Osmanl Sanat Tarihi (Mimari) Literatürü
ler ve teknik terimler kullanlmtr. Bunlar bu terimlerin ngilizce kullanmn-
dan kaynaklanm gibi gözükür.
Osmanl sanatnn, Türk sanat içindeki kesin ve etkili snrlara sahip oldu- unun ortaya çkmas ile birlikte Bat’da bu sanat anlama konusunda daha etkili çalmalarn yapldn görüyoruz. Levey’in kitab12 kronolojik olarak bölümlenmitir. Her bir bölüm dönemin sosyal yap temelini ve esasl tarihsel olaylarndan derlenmi bilgileri içerir. Bu bilgiler sultanlarn karakterlerine yönelik bilgileri ön plana çkarmaktadr. Çünkü stanbul ve saray merkezli Osmanl sanatnn belirleyicileri ve deikenleri de sultan ve onun çevresinde- kilerin zevk beenileriyle ekillenmitir. Bu çalmada, yaplarn banisi olan sultanlar hakknda onlarn ina ettirdikleri yaplardan onlarn karakterlerine yönelik bilgilerin elde edilme çabas belki de aratrmann en zayf yönlerin- den birisidir. Örnein Süleymaniye Camii’nin inasnda çini dekorasyonun kullanlmamas yapy ina ettiren Sultan Süleyman’n ileri derecedeki yana balanmaya çallmtr.
Kitap Osmanl sanatnn üç dal ile ilgilenmitir. Mimari, minyatür ve seramik-çini. Kitapta incelenen örnekler üslupsal olarak ele alnmtr. Eser- lerin sanat tarihi deerleri içinde estetik niteliklerine yönelmeler yaplmtr. Osmanl sanatnda birliktelii salayan teknik ve üslupsal yaklamn stanbul’dan yaylan saray çevresi beenileri olduu üzerinde durulmutur.
Osmanl mimarisi ile ilgili son derece özenle hazrlanm çalmalardan birisi Geofrey Goodwin’in A History of Ottoman Architecture adl eseridir.13 Bu çalmann konusunun Osmanl olmasna karlk köken ilikileri balamnda Selçuklu ve Beylikler’e ksa atflar yaplmtr. 600 yllk Osmanl mparatorluu mimarisi, Hac Özbek Camii’nden (Hac Zeynel Camii) balayarak, Koca Si- nan’n muhteem eserlerini içine alarak anlatlmtr. Dier yandan Bebek ve Bostanc camileri gibi mütevaz örneklerle balantl saptamalar yapar. Bu aratrma içinde özenli plan ve fotoraflara yer verilmesi, Osmanl sanat ara- trmalarnda temel kaynak olarak kullanlmasnda deerini artrmtr. Ara- trmada özellikle Bursa, Edirne ve stanbul’daki eserler arlkl olarak irdelen- mitir. Dier yandan Balkanlar ve Dou Anadolu Osmanl mimarisi hakknda özet bilgiler de aktarlmtr.
Osmanl sanat aratrmalarnda baz prestij yaynlarnn da yapldn ve bu tür yaynlar içinde baz önemli makalelerin yaynlandn görüyoruz. Bunlar içinde E. Akurgal’n editörlüünde hazrlanan Anadolu’nun on bin yl- lk sanatnn tantld yayn ön planda gelir. Bu yayn içinde Osmanl sanat ve mimarisi ayr bölüm halinde balklandrlmtr.14
12 M. Levey, The World of Ottoman Art, London: Thames and Hudson, 1976.
13 G. Goodwin, A History of Ottoman Architecture, London: Thames and Hudson, 2003.
14 D. Kuban, “Architecture of the Ottoman Period”, The Art and Architecture of Turkey, ed. E. Akurgal, New York: Rizzoli International, 1980, s. 144-145.
TALD, 7(14), 2009, O. Eravar72
Osmanl sanat aratrmalarn iki farkl balkta gruplandrmak yerinde
olacaktr. Bu çerçevede, sanatn hatlarnn belirleyicilerini mimari ve el sanat-
lar olarak deerlendirmek mümkündür. Her iki dalda da ilk yllarda yaplan
aratrmalar daha çok kataloglama çalmalar eklindedir. Kataloglama çal-
malarnn bazen bir dönem, bazen bir bölge, bazen de bir teknik seçilerek ele
alndn görüyoruz. Aslnda aratrmalarn ilk aamasnda bu ekilde bir tes-
pit yaplmas gayet doaldr. Çünkü bilim tasniftir. Bu çerçevede yaplan çal-
malar balklar altnda aadaki ekilde deerlendirmek mümkündür.
Osmanl mimarlk tarihi ile ilgili ilk kataloglama nitelikli aratrmalarda
özellikle iki isim ön plana çkmtr: Ekrem Hakk Ayverdi ve Sedat Çetinta15.
Ayverdi, balangcndan balayarak Osmanl mimarisini padiahlarn dönem-
lerini balklandrarak inceler.16 nceledii eserlerin kendisi ve ekibinde bulu-
nan baz aratrmaclar tarafndan alnan rölöve planlar, bu çalmann pek
çok özgün yönünden birisidir. Ayverdi’nin Fatih dönemi mimarisi ile özel ola-
rak ilgilendii, bu dönemi anlatan kitaplarnn çokluundan anlalmaktadr.
Ayverdi, bu dönem içinde Osmanl-Bizans mimarisi arasndaki ilikiye kstl
da olsa göndermeler yapmtr. stanbul Fatih Camii’nin Osmanl mimarisi
içinde çok özel bir yeri vardr. Bu yapy ele alan ilk yaynlarn çok erken tarih-
lerde yaplmaya balanld görülmektedir.17
Ayverdi’nin Balkanlar’daki Osmanl mimarisi ile ilgili aratrmalar, bugün
artk ariv belgesi nitelii tamaktadr.18 Balkanlar’da yaanan savalar, iç ka-
15 S. Çetinta, Türk mimari antlar: Osmanl devri: Bursa’da ilk eserler, Ankara: Milli Eitim Ba- kanl Yaynlar, 1946; S. Çetinta, Türk mimari antlar : Osmanl devri: Bursa da Murat I ve Bayezit I binalar, Ankara: Milli Eitim Bakanl Yaynlar, 1952; S. Çetinta, Yldrm Darüi- fas, Ankara: stanbul Üniversitesi Tp Fakültesi Tp Tarihi Enstitüsü, 1952.
16 E. H. Ayverdi, lk 250 Senenin Osmanl Mîmârîsi, stanbul: stanbul Fetih Cemiyeti Neriya- t, 1976 (A. Yüksel ile); E. H. Ayverdi, “Orhan Gazi Devrinde Mimari”, Yllk Aratrmalar Der- gisi I (1956), Ankara: Ankara Üniversitesi lâhiyat Fakültesi Yaynlar, 1957, s. 115-198; E. H. Ayverdi,Osmanl Mîmârîsinde Çelebi ve II. Sultan Murat Devri II, stanbul: stanbul Fetih Ce- miyeti Neriyat, 1972; E. H. Ayverdi, Fâtih Devri Mîmârîsi, stanbul: stanbul Fetih Cemiye- ti Neriyat, 1953; E. H. Ayverdi, Fâtih Devri Hattatlar ve Hat San’at, stanbul: stanbul Fe- tih Cemiyeti Neriyat, 1953; E. H. Ayverdi, Fâtih Devri Mîmârî Eserleri, stanbul: stanbul Fe- tih Cemiyeti Neriyat, 1953; E. H. Ayverdi, Fâtih Devri Mîmârîsi Zeyli, stanbul: stanbul Fe- tih Cemiyeti Neriyat, 1961; E. H. Ayverdi, Osmanl Mîmârîsinin lk Devri I, stanbul: stanbul Fetih Cemiyeti Neriyat, 1966; E. H. Ayverdi, Osmanl Mîmârîsinde Fâtih Devri III, stanbul: stanbul Fetih Cemiyeti Neriyat, 1973; E. H. Ayverdi, Osmanl Mîmârîsinde Fâtih Devri IV, s- tanbul: stanbul Fetih Cemiyeti Neriyat, 1974.
17 Mehmet Aga-Oglu,“The Fatih Mosque at Constantinople”, The Art Bulletin, Vol. 12, No. 2, New York, College Art Association, 1930, s. 179-195.
18 E. H. Ayverdi, A. Yüksel, G. Ertürk, . Numan, Avrupa’da Osmanl Mîmârî Eserleri, Roman- ya, Macaristan I, stanbul: stanbul Fetih Cemiyeti Neriyat, 1981; E. H. Ayverdi, A. Yüksel, G. Ertürk, . Numan, Avrupa’da Osmanl Mîmârî Eserleri, Yugoslavya II, stanbul: stanbul Fe- tih Cemiyeti Neriyat, 1981; E. H. Ayverdi, A. Yüksel, G. Ertürk, . Numan, Avrupa’da Osmanl Mîmârî Eserleri, Yugoslavya III, stanbul: stanbul Fetih Cemiyeti Neriyat, 1981; E. H. Ayver- di, Avrupa’da Osmanl Mîmârî Eserleri, Bulgaristan,Yunanistan, Arnavutluk, IV, stanbul: s- tanbul Fetih Cemiyeti Neriyat, 1982.
73Osmanl Sanat Tarihi (Mimari) Literatürü
rklklar yannda, Osmanl kültürel varlna kar sergilenen hasmane tutum
sonucunda Osmanl mimarlk eserlerinin birer birer ya tahrip olmas ya da
kötü onarmlar ve kullanmlarla ekil deitirmesi, Ayverdi’nin çalmalarnn Osmanl miras adna ne kadar önemli olduunu bir kez daha ortaya koymak- tadr. Balkanlar’daki Osmanl mimarlk eserleri üzerine baz Batl aratrmac- larn da çalmalar vardr. Özellikle M. Kiel’in çalmalar hem dikkat çekici- dir, hem de yeni fikirler sergilemektedir.19 Anadolu dndaki Osmanl coraf- yasnda bulunan Osmanl mimari eserlerini Ayverdi sonrasnda ele alan bir dier çalma ise F. Yeniehirliolu tarafndan yaplmtr.20 Genel çerçevede Anadolu dndaki corafyada bulunan Osmanl eserlerinin niteliklerine ve üslup özelliklerine ilk kez dikkat çekilen bu çalma, sonrasnda yaplacak çalmalar için belirleyici kriterler ortaya koymutur. Son yllarda Osmanl corafyas içindeki mimarlk eserlerine yönelik olarak, ülkeler çerçevesinde yaplan doktora tezleri kapsamnda baz çalmalar hazrlanm ve yayn- lanmtr.21 Bu çalmalar dnda Türk Tarih Kurumu tarafndan yurt dnda- ki eserlerin belgelenmesi amacyla balatlan proje kapsamnda baz ülkeler- deki Osmanl eserlerinin incelenmesi tamamlanm ve yaynlanmtr.22 Bu
çalmalar genel anlamda bir boluu doldurmaktadr. Ancak belirli bir siste-
19 Kiel’in, Balkanlar’daki Osmanl mimarisi ve kültürü varlklar ile ilgili çeitli aratrmalar bulu- nur. Bunlar içinde Arnavutluk’taki Osmanl eserlerinin incelendii çalmas kitap olarak ya- ynlanmtr. Dier çalmalarnn birçou farkl dergilerdeki makale ve sempozyumlarda su- nulmu bildirilerden olumaktadr. M. Kiel, Ottoman Architecture in Albania 1385-1912, s- tanbul: Research Center for Islamic History, Art and Culture, 1990; M.Kiel, “Notes on the his- tory of some Turkish monuments in Thessaloniki”, Balkan Studies, 11, 2, Thessaloniki: Ins- titute for Balkan Studies, 1970, s. 122-156; M. Kiel, “Observations on the history of Northern Greece during the Turkish rule historical and architectural description of the Turkish monu- ments of Komotini and Serres, their place in the development of Ottoman architecture, and their present condition”, Balkan Studies, 12, 2, Thessaloniki: Institute for Balkan Studies, 1971, s. 415-462; M. Kiel, “Some Early Ottoman monuments in Bulgarian Thrace, Stara Zagora, Jam- bol and Nova Zagora”, Belleten, XXXVIII, sy. 152, Ankara: Türk Tarih Kurumu Yaynlar, 1974, s. 635-656; M. Kiel, “The Ottoman Hamam in the Balkans”, Art and Archaeology Research Pa- pers, No 9, London: Art and Archaelogy Research Papers, 1976, s. 87-97; M. Kiel, “Ottoman arc- hitecture in the Macedonia province: Štip, Kumanovo, Prilep and Strumitsa”, Güney-Dou Av- rupa Aratrmalar Dergisi, IV-V, stanbul: stanbul Üniversitesi Edebiyat Falkültesi Basme- vi, 1976/77, s. 153-196; M. Kiel, “The oldest monuments of Ottoman-Turkish architecture in the Balkans, the Imaret and Mosque of Ghazi Evrenos in Gümülcine/Komotini, and the Khan of Evrenos Bey in Ilica/Loutra in Greek Thrace, 1370-1390”, Sanat Tarihi Yll - Kunsthisto- rische Forschungen, XII, stanbul: stanbul Üniversitesi Edebiyat Falkültesi Basmevi, 1983, s. 117-144.
20 F. Yenehirliolu, Ottoman Architectural Works Outside of Turkey, Ankara: Turkish Ministry of Foreign Affairs, 1989.
21 A. Uluçam, Irak’ta Türk Mimari Eserleri, Ankara: Türk Tarih Kurumu Yaynlar, 1989; K. Pekta, Tunus’ta Osmanl Mimari Eserleri, Ankara: Türk Tarih Kurumu Yaynevi, 2002; A. A. Bayhan, “Msr’da Osmanl Devri Mimarisi”, doktora tezi, Atatürk Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitü- sü, 1997.
22 Mehmet Z. ., Neval Konuk, Kosova’da Osmanl Mimarî Eserleri, Ankara: Türk Tarih Kurumu Yaynlar, 2006.
TALD, 7(14), 2009, O. Eravar74
matik ve kurgu yaplmadan hazrlanan bu çalmalarda ayn proje içerisinde
farkllklar göstermesi Osmanl mimarisi aratrmalarnda karkla sebebi-
yet vereceinden daha dikkatli çallmas, metodoloji, kriter ve terminoloji
birliinin salanmas beklenmektedir.
Balkan ülkelerindeki Osmanl eserlerini inceleyen bir dier çalma ise M.
Özer tarafndan yaplmtr. Üsküp’teki Osmanl eserlerinin incelendii asl
bir doktora tezi olan bu çalmada aratrmac, bölgede tannmayan ya da
dier aratrmaclarn çok fazla üzerinde durmad eserleri incelemi ve bun-
larn kendi dönemleri içinde bir deerlendirmesini yapmtr.23
Osmanl’nn Avrupa’da ina ettii eserleri yerel aratrmaclarn yardmyla
inceleyen M. brahimi’nin aratrmalarnda, Osmanl eserleri hakknda bu-
günkü ülke corafyalar içinde gerçekletirilen Srpça ve Rusça kökenli ya-
ynlarn analojisi yaplm ve bu ülkelerin arivlerinde incelemeler de yapla-
rak ksa deerlendirmelere gidilmitir.24
Balkanlar’daki Osmanl antlarnn iki fotoraf albümü hazrlanmtr.25 Bu
albümler içinde yaplar ksa tanm ve bilgilerle anlatlmtr. Görsel zenginlie
karlk, bilgi ve çizim yönünün eksik oluu yaynn zayf yönünü oluturur.
Osmanl mimarisinin Suriye corafyasndaki geliimleri ve buradaki etkile-
imi üzerine yaplan çalmalar ise snrldr.26 Tarihsel bir metot yaklamyla
am ve Halep’teki Osmanl imar çalmalarnn bir deerlendirmesi yaplmtr.
II- Bölgesel Çalmalar
Anadolu corafyas içinde de Osmanl mimarisinin kataloglama çalmalar
XX. yüzyl ilk yarsnda balar. Bu çalmalarda genellikle bir bölge seçilerek
yaplm, bu çerçevede konular erken Osmanl döneminden balayarak geç
dönemlere kadar uzanan çok geni bir perspektif içinde ele alnmtr. Bu ba-
lamda, yaplan çalmalarn üslup ya da sorunsallar deerlendirmekten çok
belgeleme niteliinde olduu görülmektedir. Dier taraftan son yllarda bir
23 M. Özer, Üsküp’te Türk Mimarisi: XIV.-XIX. Yüzyl, Ankara: Türk Tarih Kurumu Yaynlar, 2006.
24 M. brahimgil, “Kalkandelen’deki Harabat Baba (Sersem Ali Baba) Bektai Tekkesi”, Milli Kül- tür, sy. 49, Ankara, 1985, s. 55-60; M. brahimgil, Kosova – Prizren Fatih Sultan Mehmet Na- mazgah (Krk Camii) Kaz ve Restorasyon Çalmalar le ehit Baçavu Hüseyin Kutlu Par- k, Ankara: Türk Tarih Kurumu Yaynevi, 2002; M. brahimgil, “Pirlepe’de Türk Eserleri ve Türk Mimarisindeki Yeri”, XIII. Türk Tarih Kongresi, (Ankara 4-8 Ekim 1999), Kongreye Sunulan Bildiriler, III. Cilt, II. Ksm, Ankara: Türk Tarih Kurumu Yaynlar, 2002, s. 1173-1181; M. b- rahimgil, “Makedonya’da Tekke Mimarisi ve Özellikleri”, Turkish Art, 10. Congrés Internatio- nal D’art Turc, 1995, Geneve: Foundation Max Van Berchem, 1999, s. 369-379; M. brahimgil, “Balkanlarda Kültür Mirasmz”, Prof.Dr. Sadk Tural Armaan, Ankara: Çalk Holding, 2002, s.160-165; M. brahimgil”, “Balkanlarda Osmanl Mimarisi”, Osmanl, c.10, Ankara: Yeni Tür- kiye Yaynevi, 1999, s.499-509; M. brahimgil, “Kosova’da Türk Eserleri”, Türkler, c. 12, Anka- ra: Yeni Türkiye Yaynlar, 2002, s. 23-34,
25 A. Ku, F. imek, . Dvarc, Rumeli’de Osmanl Miras, stanbul: Hazinedar Holding, 2010.
26 Ç. Kafesciolu, “In The Image of Rûm”: Ottoman Architectural Patronage in Sixteenth-Century Aleppo and Damascus”, Muqarnas, Vol. 16, Leiden: E.J. Brill Yaynevi, 1999, s. 70-96.
75Osmanl Sanat Tarihi (Mimari) Literatürü
dönem ya da üsluba bal seçilen konularn art göstermesi, bu yöndeki bek- lentilerin yeni bir ivme kazanacan göstermesi bakmndan sevindiricidir. Bölgesel çalmalarn ilk örnekleri daha çok Bursa ve Edirne’deki Osmanl eser- lerine yönelik yaplmtr. Bursa, Osmanl Beylii’nin gelierek imparatorlua dönütüü süreç içinde Osmanl sanatnn ekillenmesinde etkili belirleyici olan yerlerdendir.27 Kentte kültür ve sanatn ekillenmesinde etkili olan eilim- ler, beylikten imparatorlua geçite deien zevkleri de yanstmaktayd. Bir yandan Selçuklu, dier yandan Timur’la birlikte balayan Orta Asya etkisi ken- disini yava yava, Bursa ortamnda hissettirmekteydi. Osmanl tarihi içinde bakentlik sürecinin balad ilk kent olan Bursa’daki sanat ortam, deiik aratrmaclarn dikkatini çekmitir. Bunlar içinde özellikle A. Gabriel tarafn- dan gerçekletirilen aratrmalar, bugün bile geçerliliini koruyan bilgilere sahiptir.28 Bursa’daki mimari üzerine bir dier aratrma ise S. Çetinta tarafn- dan yaplmtr.29 Yaplarn ayrntl rölöve planlarnn ilendii bu çalmada Osmanl sanatndaki üslup geliimi örneklerle ortaya konulmutur. Bursa’daki yaplar ele alan baz münferit çalmalarda sadece ksa tanmlamalar yapl- mtr.30 Bunlarn bir ksm tantm kitab niteliinde, bir ksm ise tek bana bir yapnn problemlerini ortaya koyan çalmalardr.31 Bursa dndaki dier baz Anadolu kentlerindeki (Tokat, Amasya, Kayseri, Nide, Sivas) imar çalmalar inceleyen Gabriel’in bu kentleri ayr ayr ele ald çalmalar da bulun- maktadr.32 Bu çalmada, incelenen ehirlerdeki Osmanl eserlerinin sayca az oluu sebebiyle daha çok Selçuklu döneminin eserleri deerlendirilmitir.
Bursa’nn fethinden önce Osmanl döneminin önemli bir kenti olan
znik’teki Osmanl eserleri hakknda baz aratrmaclar bilgi verir.33
27 F. Yeniehirliolu, “XIV-XV. Yüzyl Mimari Örneklere Göre Bursa Kentinin Sosyal, Ekonomik ve Kültürel Geliimi”, IX. Türk Tarih Kongresine Sunulan Bildiri, Ankara Eylül 1986, Ankara: Türk Tarih Kurumu Yaynevi, 1989, c. II, s. 1345-1353.
28 Albert Gabriel, Une Capitale Turque, Brousse, Bursa, Paris: E. Boccard, 1958. Bu yayn son yl- larda Türkçeye çevrilmitir. Bkz. A. Gabriel, Bir Türk Bakenti Bursa, çev. N. Er, H. Er, A. Kazan- cgil, Bursa: Osmangazi Belediyesi Yaynlar, 2008.
29 S. Çetinta, Türk Mimari Antlar: Osmanl Devri: Bursa’da lk Eserler, Ankara: Milli Eitim Ba- kanl Yaynlar, 1946; S. Çetinta, Türk Mimari Antlar Osmanl Devri Bursa’da Murad I ve Bayezid I Yaplar, stanbul: Milli Eitim Bakanl Yaynlar, 1958.
30 N. Beba-H. Denizli, Türkiye’ de Vakf Abideler ve Eski Eserler III (Bursa l Merkezi), Ankara: Vakflar Genel Müdürlüü Yaynlar, 1983
31 K. Baykal, Bursa ve Antlar = Bursa et ses monuments, Bursa: T.A.Ç. Vakf Yaynlar, 1982; K. Bay- kal, Bursa Kozahan ve Mescidi, Bursa: Ant Basmevi, 1946; K. Baykal, Bursa’da Ulu Câmi, stan- bul: Ibrahim Horoz Basmevi, 1950; S. Eyice, Bursa ve Çevresinde Türk Sanat, stanbul: 1962.
32 A. Gabriel, Monuments Turcs D’ Anatolie, c. 1-3, Paris: E. de Boccard, 1934.
33 C. Gurlitt, “Die Islamitischen Bauten von znik (Nicea)”, Orientalisches Archiv, Band III, Heft 2, Leipzig: K.W. Hiersemann, 1912-13, s. 49-60; A. S. Ülgen,“znik’te Türk Eserleri”, Vakflar Der- gisi, sy. I, Ankara: Vakflar Genel Müdürlüü Yaynlar, 1938, s. 53-69; S. Eyice, “znik”, Sanat Tarihi Aratrmalar Dergisi, c. I, s. 1, stanbul: stanbul Üniversitesi, 1987, s. 65-116; J. Raby, “A Seventeenth Century Description of Iznik-Nicaea”, Istanbuler Mitteilungen, Band 26, s- tanbul: Deutsches Archäologisches Institut, 1976, s. 166, 168.
TALD, 7(14), 2009, O. Eravar76
Osmanlnn ikinci bakenti olan Edirne ehri ile ilgili monografik çalma- lar ise sayca daha azdr. Bu çalmalar içinde Aslanapa tarafndan gerçekleti- rilen aratrma Edirne’deki Osmanl eserlerinin ortaya çkarlmas için atlan ilk adm oluturmutur.34 Kazancgil’in çalmas ise ehrin Osmanl dönemi tarihi içinde mimarlk eserlerinin de ele alnd bir çalmadr.35
Kentlerle ilgili farkl yaynevleri tarafndan çkarlan monografilerde Os- manl mimarisi ile ilgili ksa deerlendirmelere de yer verilmektedir. Bunlar içerisinde özellikle Edirne, Bursa, Konya gibi ehirlerin incelendii monogra- fik çalmalarda genel Osmanl mimarisi içinde bölgesel yaplarn ele alnd görülmektedir.36
Osmanl sanat aratrmalar içinde stanbul’un özel bir yeri vardr. mpa- ratorluun bakenti olmas eserlerin sayca burada daha fazla bir oranda top- lanmasna neden olmutur. Nitekim Osmanl sanatnn hareket noktas konu- munda olan bu kent, ayn zamanda sultanlarn sanatçlar koruduu ve eserler sipari verdii bir konumdayd.37 Osmanllarn stanbul’u fethi ile birlikte hzl bir deiim ve dönüümün yaanmas kaçnlmazd. Bu deiimle ilgili yap- lan aratrmalarda Osmanl sanatna ekil veren ilk mimari antlarn ortaya çklar da incelenmitir.38
stanbul yaplar erken dönemlerden itibaren aratrlmtr.39 Bunlar için- de özellikle Cornelius Gurlitt, bir sanat tarihçisi gözü ile eserleri incelemi ve yaplara dikkat çekmitir.40 Mimari eserin çizimini ve rölövelerini yapm, fotoraflarn çekmitir. Fotoraflar artistik olmaktan ziyade belge mahiyetin- dedir. Çizimler, rölöveler büyük bir titizlikle hazrlanmtr. stanbul’daki aratrmalardan sonra eser Almanya’nn Dresden ehrinde Nisan 1907 yln- da basma hazrlanmsa da 1912 ylnda Berlin’de 36x53 boyutunda ve 10 kg. arlnda bir kitap olarak çok az sayda baslmtr. Bu aheser ant-kitap Osmanl Türklerinin kültür tarihi ile sosyal hayatn yanstan temel kaynak-
34 O. Aslanapa, Edirne’de Osmanl Dönemi Abideleri, stanbul, stanbul Üniversitesi Edebiyet Fa- kültesi, 1949.
35 R. Kazancgil, Edirne ehir Tarihi Kronolojisi (1300-1994), Edirne: Edirne Valilii, 1999.
36 Anonim, Bir masald Bursa, haz. Engin Yenal, stanbul: Yap Kredi Yaynlar, 1996; Anonim, Serhattaki Payitaht Edirne, haz. E. N. li-M. S. Koz, stanbul: Yap Kredi Yaynlar, 1998; Ano- nim, Gez Dünyay Gör Konyay, haz. A. Erdoan, stanbul: Yap Kredi Yaynlar, 2001.
37 Albert Gabriel, “Les mosquees de Constantinople”, Syria, 7, Paris: The Institut Français d’archéologie de Beyrouth, 1926, s. 374-376.
38 Ç. Kafescioglu, “The Ottoman Capital in the Making: The Reconstruction of Constantinople in the Fifteenth Century”, Doktora tezi, Harvard Üniversitesi, 1993. stanbul’un fetih sonrasnda- ki topografisi için I. Manners, “Constructing the Image of a City: The Representation of Cons- tantinople”, Christopher Buondelmonti’s Liber insularum archipelagir Annals of the Associati- on of American Geographers, LXXXVII, 1997, s. 72-102.
39 S. Vryonis Jr., “Byzantine Constantinople and Ottoman Istanbul: Evolution in a Millennial Im- perial Iconography”,The Ottoman City and Its Parts: Urban Structure and Social Order, ed. I. Bierman, R. Abou el-Haj, and D. Preziosi, New York: New Rochelle, 1991, s. 13-52.
40 Cornelius Gurlit, Die Baukunst Konstantinopels, Berlin: Ernst Wasmuth, 1912.
77Osmanl Sanat Tarihi (Mimari) Literatürü
lardan biridir. Gurlitt, yaamnn son yllarnda Atatürk tarafndan TTK’ya
eref üyesi seçilmitir.
stanbul’daki Osmanl camilerinin belirli bir sra ile anlatld, mimarileri-
nin tanmlanmasnn zorunluluu aratrmaclarn dikkatini çekmitir.
Sonuçta stanbul Camileri bal ile ortaya çkan eser, halen bu konuda yazl-
m geçerli çalmalarn banda gelir.41 Aslnda bir katalog olan bu çalma,
stanbul’daki Osmanl camileri hakknda özlü bilgilerin depoland temel
bavuru kaynadr. Ancak, bilgilerin güncelliini kaybetmesi, özellikle içinde
deerlendirmelerin bulunmamas gibi sebeplerden dolay, bu konuda yeni-
den bir çalma yaplmas gerekliliini de ortaya koymaktadr.
stanbul’un kuruluundan Osmanl dönemine kadar olan süreci inceleyen
baz aratrmalar42 içinde özellikle Müler-Wiener’in çalmas, Türk fethi ön-
cesi kentin mimarisi, fiziki yaps hakknda ayrntl deerlendirmeler
içermektedir.43
Bu ilk çalmalar her ne kadar stanbul’daki Osmanl eserlerini tanmlasa
da onlarn Osmanl sanat içinde ifade ettikleri anlamlarn bir sentezini çkar-
maktan uzaktr. stanbul’daki Osmanl eserlerinin mimari özelliklerini incele-
yip, imparatorluun merkez sanat hakknda bilgileri ortaya koyan çalmalar,
Osmanl sanat aratrmalar içinde belki de en deerlilerini oluturur. Bu
konudaki çalmalarn banda D. Kuban’n stanbul Yazlar gelir.44 stan-
bul’un ilk yerleiminden günümüze kentsel geliimi ve deiimini de Kuban
incelemitir.45
Erken dönem Osmanl sanat aratrmalarnda daha çok Bursa ve Edirne
ölçeindeki yaplarn yukarda belirtilen monografilerde ele alndn söyle-
mek mümkündür. Ancak bu dönemi balklandran baz özel çalmalarn
yapld görülür. Mimari yapm elemanlar özelinde bazen taç kaplarn,46
bazen çini sanatnn ele alnmas Osmanl sanat aratrmalarna yeni bir ivme
kazandrmtr. Erken Osmanl sanat aratrmalarnda aratrmaclar daha
çok Bursa çevresindeki zaviyeli cami mimarisi ile ilgilenmilerdir.47 Ancak bu
41 T. Öz, stanbul Camileri, c. I-II, Ankara: Türk Tarih Kurumu Yaynlar, 1997.
42 M. Maclagan, The City Of Constantinople (Ancient Peoples and Places, 60), London: Thames & Hudson, 1968.
43 W. Müller, Wiener, stanbul’un Tarihsel Topografyas, stanbul: Yap Kredi Yaynlar, 2001.
44 D. Kuban, stanbul Yazlar, stanbul: Yap Endüstri Merkezi Yaynlar, 1998.
45 D. Kuban, Bir Kent Tarihi stanbul, stanbul: Türkiye Ekonomik ve Toplumsal Tarih Vakf, 1996.
46 . Çakmak, Erken Dönem Osmanl Mimarisinde Taç Kaplar (1300-1500), Ankara: Kültür Ba- kanl Yaynlar, 2001
47 T. Reyhanl, “Osmanl Mimarisi’nde maret: Külliye Üzerine Notlar”, Türk Kültürü Aratrma- lar, Türk Kültürünü Aratrma Enstitüsü, XV/1-2, Ankara: Türk Kültürünü Aratrma Enstitü- sü Yaynevi, 1976, s. 121-141.
TALD, 7(14), 2009, O. Eravar78
dönemin dier yap türleri gerek medreseler, gerekse hamamlarn yeterince
çallmamas halen bir boluk olarak durmaktadr.
Osmanl sanatnn ilk evresinin Anadolu Beylikler sanat içinde bir dönem
olarak ele alan baz çalmalar da yaplmtr. Bu çalmalar içinde G. Öney
tarafndan yaplan Beylikler Devri Sanat XIV-XV. Yüzyl (1300-1453) adl yay-
n, dönemini mimari, süsleme ve el sanatlar bal altnda incelemektedir.48
Dönem içinde kullanlan süsleme teknikleri ve süsleme program belli bal
birkaç örnekten çklarak anlatlmtr. Çalma içindeki mimari deerlendir-
me ve analizlerde daha çok Ayverdi tarafndan gerçekletirilen çalmalar alt-
lk olarak kullanlmtr. Çalmann tasnifleme gibi baz problemlerinin
bulunmasna karlk, konusunda ilk yaplan çalmalar içinde yer almas
sebebiyle önemini ortaya koymaktadr.
Zaviyeli cami mimarisinin geliimi ve deerlendirmesi ile ilgili ilk geni
kapsaml çalma Eyice tarafndan yaplmtr.49 Osmanl mimarisi öncesinde
varl bilinen tekke ve zaviye yaplarnn Osmanl mimarisi içinde nasl bir
deiim ve dönüüm yaad sorusunun cevab aranmtr. Zaviyeli Osmanl
camilerinin dönemi içindeki çada dier beyliklerdeki zaviyeler ile olan ili-
kisi gözetilerek mimari anlamda plan tipolojilerine ve geliim ve deiim çiz-
gilerine yönelik irdelemeler yaplmtr. Klasik dönemle birlikte mimari kuru-
lularnda deiiklik yaplan bu yaplarn, özellikle bölgesel ve beylik özellikle-
ri bütüncül olarak irdelenmitir. Eyice’den sonra Tokat örneklerinde konuyu
inceleyen bir çalma daha yaplmtr.50
Erken Osmanl dönemi mimarisi içinde türbeler, planlama ve konumlan
bakmndan, önceki Selçuklu dönemi türbe mimarisinden biraz farkldr. Bu
farkllklarnn banda ise Sultan Osman Gazi ve olu Orhan Gazi’nin defne-
dildikleri türbeleri gelir. Her iki sultann da bir kilise içine gömülmesi, bu
dönemin aratrlmasna önem verilmesini salamtr. Konuyla dorudan
ilgili olmak üzere S. Eyice’nin bir çalmas bulunursa da, bütün erken dönem
türbeleri E. Da’n çalmasnda ilenmitir.51
Erken Osmanl sanat aratrmalar içinde Demiriz tarafndan hazrlanan
Osmanl Mimarisinde Süsleme balkl çalma mimari süsleme alannda
yaplm önemli çalmalarn banda gelir. Bu çalmada aratrmac tarafn-
dan Osmanl sanatnda süslemenin geliimi örneklerle ortaya konulmu, ili-
48 G. Öney, Beylikler Devri Sanat XIV-XV. Yüzyl (1300-1453), Ankara: Türk Tarih Kurumu Yay- nevi, 1989.
49 S. Eyice, “Zaviyeler ve Zaviyeli Camiler”, .Ü. ktisat Fakültesi Mecmuas, XXIII, sy. 1-2, stan- bul: stanbul Üniversitesi ktisat Fakültesi Yayn, 1963, s. 3-80.
50 S. Emir, Erken Osmanl Mimarlnda Çok levli Yaplar: Kentsel Kolonizasyon Yaplar Olarak Zaviyeler, Orhan Gazi dönemi yaplar, zmir: Akademi Kitabevi, 1994.
51 E. Da, “Erken Dönem Osmanl Türbeleri (1300-1500)”, Yüksek Lisans tezi, Ege Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, 1993; Aziz Doanay, Erken Devir Osmanl Bursa Türbelerinde Tez- yinat, Yüksek Lisans tezi, M. Ü. Sosyal Bilimler Enstitüsü, 1994.
79Osmanl Sanat Tarihi (Mimari) Literatürü
kilerin sorgulamalar yaplmtr.52 Osmanl süsleme sanatnn erken dönemi
mimari eserlerinin süslemeleri yapm malzemelerine göre gruplandrlarak
kataloglanmtr. Aratrmac çalmasnda, süsleme tekniklerini, usta ve atöl-
yeleri, çada çevreler içindeki süsleme üretim anlaylarn ve süsleme etkile-
imi konularnda tespitlerini ortaya koyar. Çalmann birtakm deerlendir-
me açsndan fark edilmeyen noktalarnn bulunmas bu konuda yeni bir
çalma yaplmasn tevik etmitir. Y. Özbek tarafndan yaplan bu çalmada,
erken dönem Osmanl Beylii’nde ta süsleme incelenmitir53. Aratrma
içinde ele alnan örneklerin ayrntl bir kataloglamas ve çizim analizleri
yaplm, erken Osmanl ta süslemesinin çada kültürlerle olan ilikisi
deerlendirilmitir. Sonuç olarak, erken Osmanl ta süsleme programnn
kendisini çok parçal ve heterojen ortama bal olarak çok kurgulu, çok kat-
manl yap olarak gösterdii eklinde bir tespiti ortaya koymutur.
Erken dönem Osmanl sanat içinde mimari süslemeyle ilikili olarak baz
baka çalmalarda vardr. A. Tüfekçiolu tarafndan yaplan Erken Osmanl
Mimarisinde Yaztlar balkl çalmada, gerek anlam gerekse formlan bak-
mndan yaplarn özellikle cephelerinde kullanlan kitabeler üzerinde
durulmutur.54 Bu çerçevede, belirli bir katalog srasnda yaplar incelenmi ve
bu yaplardaki yaztlarn dönemi içinde yaz sanat açsndan bir deerlendir-
mesi yaplmtr. Benzer bir çalma klasik dönem yaplarndaki yazlar için F.
Özkafa tarafndan yaplmtr.55 Erken Osmanl dönemi mihraplarnn kata-
loglamasn M. Top yapmtr.56 Mihraplar kendi içinde tipolojik olarak ele
alm ancak, döneminin dier beylikleri ile karlatrma yaplmadan, Selçuk-
lu’dan Osmanl sanatna yaanan deiim evresinde mihraplardaki kurgusal
tasarmn boyutlar açklanmamtr. Klasik dönem arlkl olarak Osmanl
mihraplarn irdeleyen bir dier çalma ise oldukça snrl bir bak açsyla
yaplmtr.57 Mihraplar belirli bir katalog düzeni içinde incelenmitir. Son-
rasnda ise bulgularn, malzeme, teknik, mihrap elemanlar ve süsleme balk-
lar altnda kendi içinde snrl kalan bir deerlendirmesi yaplmtr. Sonuç
olarak, Erken dönem Osmanl selatin camilerinde, Selçuklu etkisinin devam
ettii, klasik dönemde ise tasarm ve süsleme özellikleri bakmndan belirli bir
52 Y. Demiriz, Osmanl Mimarisi’nde Süsleme, Erken Devir (1300-1453), stanbul: Kültür Bakan- l Yaynlar, 1979.
53 Y. Özbek, Osmanl Beylii Mimarisinde Ta Süsleme, (1300-1453), Ankara: Kültür Bakanl Ya- ynlar, 2002.
54 A. Tüfekçiolu, Erken Dönem Osmanl Mimarisinde Yaz, Ankara: Kültür Bakanl Yaynla- r, 2001.
55 F. Özkafa, “stanbul Selâtin Camilerinin Kuak Yazlar”, Doktora tezi, Selçuk Üniversitesi, 2008.
56 Mehmet Top, Erken Dönem Osmanl Mihraplar (XIV.-XV. YÜZYIL), c. I-II , Doktora tezi, Yü- züncü Yl Üniversitesi, 1997.
57 T. Bozkurt, “Osmanl Selatin Cami Mihraplar”, Doktora tezi, Selçuk Üniversitesi, 2007.
TALD, 7(14), 2009, O. Eravar80
üslubun etkisinin sürdürüldüü ileri sürülmütür.58 Osmanl selatin camileri- nin minberleri üzerine de yine benzeri bir çalmann yapldn görüyoruz.59 Ancak bu çalma mihraplarla ilgili yaplan tezden farkl olarak, baz yen fikir- ler getirmesi bakmndan daha niteliklidir. Osmanl hanedanna mensup kii- lerin ina ettirdii camilerin minberleri, yine malzeme, teknik, minber ele- manlar ve süsleme balklar altnda durum ve süsleme tespitleri yaplarak incelenmitir. Minberlerin bir snflandrmas yaplarak, minber elemanlar- nn dönemsel kategorizasyonuna dayal bir deerlendirmesi yaplmtr.
Osmanl dönemi mimari tezyinatn naklaryla birlikte deerlendiren bir
çalma Doanay tarafndan yaplmtr.60 Çalmada mimari plastik olarak
tanmlanan süsleme programnn tanm ve tariflemesinin yannda Osmanl
mimari süslemesinin baz sorularna cevaplar aranmtr.
A- Taç Kap, Mihrap, Minber
Osmanl mimarisini antsal çizgilere tayan birkaç yapm eleman içinde
taç kaplar belirgin bir ekilde karmza çkar. Osmanl öncesinde Selçuklu
mimarisi içinde belirli bir tasarm çizgisinin olduunu bildiimiz taç kaplar,
Osmanl döneminde ayrntl süslemeden arndrlm ancak, geometrisiyle
etkisini artrm bir konumdadr. Erken Osmanl Mimarisinde taç kaplar ilk
defa toplu olara . Çakmak’n “Erken Osmanl Mimarisinde Taç Kaplar” ba-
lkl kitabnda ele alnmtr.61 Bu çalmada özellikle profil planlar çkarlarak,
belirli bir katalog düzeni içinde eserler incelenmitir. Taç kaplarn büyük ço-
unluu üç boyutlu birer ant niteliindedir. Ancak bu çalmada kaplar sade-
ce iki boyutlu bir çerçevede malzeme, plan özellikleri, silme, kavsara ve süsle-
me gibi balklar altnda deerlendirilmitir. Sonuçta Anadolu Selçuklu mima-
risinden farkl olarak erken Osmanl mimarisi içinde taç kaplarn çeitli dei-
ikliklere urad, deiikliklerin temel nedeninin plan, cephe tasarmlar ve
malzeme kullanmnda ortaya çkan yenilikler olduu ileri sürülmütür. Erken
Osmanl taç kaplarn biçim bakmndan iki farkl tipoloji içinde deerlendiren
aratrmac, cepheden çkntl ve eyvan eklinde düzenlenmi taç kap olarak
bir sonuca ular. Daha çok Selçuklu dönemi ile kyaslama yaplarak, getirilen
yeniliklerin bir sorgulamas yaplmtr. Erken Osmanl mimarisini bir dönem
derinden etkileyen Timurlu sanat ya da Balkanlar’da fetihle birlikte karla-
lan yeni mimari üsluplarn taç kaplar üzerinde nasl bir etkisinin olduu,
halen cevab verilememi sorular olarak ortadadr. Klasik dönem Osmanl taç
kaplar ile bunlarn Selçuklu döneminden farkl olarak geliimlerini aratran
58 Bozkurt, a.g.t., s. 260.
59 G. Apa, “Osmanl Dönemi Selâtin Cami Minberleri”, Doktora tezi, Selçuk Üniversitesi, 2007.
60 A. Doanay, Osmanl Tezyinat - Klasik Devir Hanedan Türbeleri (1522-1604), stanbul: Kla- sik Yaynlar, 2009
61 . Çakmak, Erken Osmanl Mimarisinde Taç Kaplar, Ankara: Kültür Bakanl Yaynlar, 2001.
81Osmanl Sanat Tarihi (Mimari) Literatürü
bir çalma ise A. Ödekan tarafndan yaplmtr.62 Bu çalmada Ödekan,
Osmanl döneminde taç kapnn, Selçuklu’dan farkl olarak yapnn antsall-
nn üzerinde topland mimari bir eleman olmaktan ziyade son cemaat
mekân içinde revak açkl boyutlaryla ekillenen bir yapm eleman haline
geldii eklinde bir deerlendirme yapar. Ancak taç kapnn girii salama
görevine karlk halen neden antsal ölçü ve formlarda olduuna deinmemi-
tir. Ayrca Selçuklu taç kaplarnda görülen antsalln Osmanl selatin camile-
rinde özellikle avluya girilerinde mihrap akslarndaki belirgin abideviliin
gerekçelerini ise açklamaz. Ödekan, Sinan’n taç kaplarda erken Osman-
l döneminin plastik ifadelerini güçlendirerek kullandn belirtir.63 Sonuç ola-
rak Ödekan, Ortaça Anadolu Türk mimarisi içinde taç kapnn basit görünülü
yapy antsal çerçeveye ulatrrken, klasik Osmanl döneminde antsal görü-
nümlü yapda, taç kapnn “iddiasz” bir görünümü olduunu ileri sürmütür.64
B- Planlar ve Kurulular
Bu evreler içinde plan kurgularnn geliimi de farkllklar gösterecektir. Os-
manl cami mimarisinde plan geliiminin formel düzeni ile ilgili ilkeleri belir-
leyen A. Kuran’n çalmas bu konuda öncü bir nitelik tar.65 Benzer bir çal-
ma da D. Kuban tarafndan yaplmtr.66 Kuban, Osmanl camiinde mekânn
biçimleniini, bu mekân içindeki harekete göre üç gruba ayrr. Buna göre;
boyuna gelimi mekân, enine gelimi mekân ve merkezi mekân tanmn
yapar. Hristiyan mimarisinde, boyuna gelimi mekânn tercih edilmesine
karlk, slam mimarisinde enine gelimi mekânn tercih edildiini, bunun
sebebinin de Müslümanlarn kble duvarna paralel sra halinde durma zorun-
luluundan kaynaklandn ileri sürmütür. Bu durumun aksine Osmanl
mimarisinde mekânlarn merkezî planda geliim istei içinde olduunu, buna
Roma, Bizans, Anadolu ve Suriye Hristiyan mimarisinde rastlandn ancak
Osmanllarn bunlarn hiç birisinden etkilenmediklerini, ne Anadolu’da rast-
62 Ödekan’n taç kap konusunda iki çalmas bulunur. Bunlardan Selçuklu mimarisi ile ilgili ola- n yaynlanm, dieri ise yaynlanmamtr. A. Ödekan, Osmanl Öncesi Anadolu Türk Mima- risinde Mukarnasl Portal Örtüleri, stanbul: stanbul Teknik Üniversitesi Mimarlk Fakültesi Yaynlar, 1977; A. Ödekan, “Erken Dönem Osmanl Mukarnasl Kap Ni Örtüleri”, Baslma- m Doçentlik tezi, stanbul Teknik Üniversitesi, 1981. Ödekan’n, Osmanl taç kaplarn ele ald bir çalmas için bkz. A. Ödekan, “Taç Kaplar”, Mimar Koca Sinan Yaad Ça ve Eser- leri, stanbul: Vakflar Genel Müdürlüü Yaynlar, 1988, s. 521-524.
63 Ödekan, a.g.e., s. 522.
64 Ödekan, a.g.e., s. 522.
65 Aptullah Kuran, The Mosque in Early Ottoman Architecture, Chicago and London: Chicago Üniversitesi Yaynlar, 1968.
66 Doan Kuban, Osmanl Dini Mimarisinde ç Mekân Teekkülü (Rönesansla bir Mukayese), s- tanbul: stanbul Teknik Üniversitesi, 1958.
TALD, 7(14), 2009, O. Eravar82
ladklar planlar kopya ettiklerini, ne de teorik esaslardan hareketle merkezî
planl yaplar kullandklarn Rönesans merkezli yaplarla kyaslama yaparak
açklar.67 D. Kuban’n ilk yllarda köken konusundaki bu yaklam sonrasnda
deiime uram, plan kökeninde Orta Asya, Anadolu Selçuklu balantlar
kurmaya balamtr. Kuban, slam camilerinde altgen ve sekizgen plan üze-
rinde kubbeli cami geliiminin bulunmamasna iaret ederek bunun sadece
Osmanl Türk mimarisinde görüldüünü, XVI. yüzyl dinî mimarisinde yap-
nn çekirdeinde her zaman baldaken tabir edilen kubbeli çardan bulundu-
una iaret eder. Kuban, Osmanl mimarisinin orijinal bir mimari olduunu
göstermek için onun Bizans’la ve kendisinden önceki dönemlerin mimarisi ile
ilikilerini belirtmenin yeterli olmayaca öngörüsünde bulunur.
Osmanl cami mimarisinin mekân boluk ilikisini, avlu-harim ilikisi çer-
çevesinde yorumlayan bulgular çerçevesinde, mekânn oluumunda üç
boyutlu bir tasarm anlaynn egemenlii tartlmaktadr. Bu tartmalarn
balangcnda önemsiz gibi görünen küçük bir makalenin içinde heyecan
verici fikir ve hipotezler ileri sürülmütür.68 Gebhard, Osmanl cami mimari-
sindeki boluun, hacimsel kapal boluun simetrisi için uraldn, kub-
belerin, tonozlarn, yapnn strüktür formuna bal duvar yüzeylerinin sürekli
ve manta uygun olarak yaplarn d yüzeyine iaret ettiini belirtir. Böylece
hacimlerin içerisi ve dars arasndaki kapal anlam ilikisi çerçevesinde, bu
yaplar mimari conctructivismin dikkat çekici örnei olarak yorumlar.
Erken dönem Osmanl cami mimarisinin kurulu ve tasarm ilkeleri üzeri-
ne farkl aratrmalar yaplmtr. Bu aratrmalar sonucunda, erken Osmanl
mimarisinin kendi içinde özel tasarm anlay ile öncülleri ve ardllarndan
farkllklar görülür. Bu farkllklarn ise aslnda klasik Osmanl mimarisi olarak
adlandrdmz dönemin habercisi olduu bugün artk yadsnmaz bir gerçek-
tir. Bu çerçevede A. Kuran tarafndan yaplan aratrma ilk bulgular ortaya
koymutur.69 Kuran’n bu çalmasnda Osmanl Devleti’nin kuruluundan
yaklak 1500’lere kadar olan süreçte Osmanl camiinin geliiminde belirli bir
uyumun varl sorgulanmtr. Ayrca, bu çalmada Osmanl büyük sultan
camilerinin ortaya çknda köken ve kaynak konusunda stanbul’un fethiyle
birlikte Ayasofya’nn dorudan, kesin ve tek belirleyici olarak mimar ve bani-
67 Kuban, a.g.e., s. 16.
68 David Gebhard, “The Problem of Space in the Ottoman Mosque”, The Art Bulletin, Vol. 45, No. 3, New York: College Art Association, 1963, s. 271-275.
69 A. Kuran, lk Devir Osmanl Mimarisinde Cami, Ankara: Orta Dou Teknik Üniversitesi Mimar- lk Fakültesi Yayn, 1964. Bu aratrmann sonraki dönemde ngilizceye de çevirisi yaplmtr. Bkz. A.Kuran, The Mosque in Early Ottoman Architecture, Chicago and London: Chicago Üni- versitesi Yaynlar, 1968. Kuran’n bu konudaki fikirlerinin ilk olgunlamas daha erken tarih- lerde olmutur. Bkz. A. Kuran, “On beinci ve On altnc Yüzyllarda na Edilen Osmanl Kül- liyelerinin Mimari Esaslar Konusunda Baz Görüler”, I. Milletleraras Türkoloji Kongresi, s- tanbul: stanbul Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Yayn, 1979, s. 798-99.
83Osmanl Sanat Tarihi (Mimari) Literatürü
leri yönlendiren unsur olmad da açklanmtr. Kuran, çalmasnda daha çok mimari form, boluklarn düzenleni emas ile ilgilenmitir. Tek üniteli camileri Osmanl cami mimarisinin temel deimezi olarak belirler. Osmanl mimarlarnn bu form üzerinde durularn teknik beceri ve kazanmlar çerçe- vesinde sürekli gelitirdikleri üzerinde durur. Teknikteki geliimle ters olarak, Osmanl bani nesnelliinin duraan kaldn belirten Kuran, bunun harim içinde mümkün olduunca az, birkaç yatay strüktür elemanyla kesintiye uratlmadan en geni tek mekânl kesintisiz boluun oluumunu hazrlad- n açklar. Böylece, bütünüyle Osmanl cami mimari karakterinin Yunan ya da Latin haç kilise formundan açkça ayr gelitiini ortaya koyar. A.Kuran’n, erken dönem Osmanl camileri için ortaya koyduu tipoloji halen geçerliliini korumaktadr. Yaplar, tek üniteli, ters T planl (Bursa camisi olarak adland- rr) ve çok üniteli camiler olarak gruplar.
Klasik dönem Osmanl cami mimarisinin geliimini Anadolu ve hatta Orta Asya kökleriyle ilikilendiren baz aratrmalar vardr. Bunlar içinde M. Sö- zen’in aratrmas, bu tür çalmalarn balangcn oluturur.70 Kitabn ilk bölümünde Anadolu Selçuklu ve Beylikler dönemi mimarisi üzerinde dur- mutur. Bu çerçevede Karahanl, Gazneli ve Selçuklu mimarilerinin ksa birer deerlendirmesinden sonra erken Osmanl mimarisi üzerinde Sinan’n fikirle- rine yön verecek, baz saptamalarn varlna iaret eder. Sözen, “Mimar Sinan’n yap eylemlerinde egemen olduu yllarda veya ondan ksa bir süre önce denenmi bu ilginç yaptlarn” klasik dönem mimarisinin oluumuna yapt katkya iaret eder. Çalmann arlkl bölümünü klasik Osmanl ve sonras dönemin mimarisi oluturur. Bu dönemi Mimar Sinan’n getirdii yenilikler ve katklar çerçevesinde deerlendirir.
Osmanl dönemi dinî yaplarnn plan ve cephe geliimleri üzerinde belirli ilkeler olduu saptamas ile bunlarn Osmanl öncesi (Selçuklu Beylikler) mimari ile köken olarak balamaya yönelik baz aratrmalar da vardr. Bu aratrmalar içinde Oleg Grabar’n “The Iconography of Islamic Architecture”
balkl aratrmasnda merkezî kubbenin dört yönden yarm kubbeyle des- teklenen plannn köken olarak Kuzey Afrika’da da bulunan yerel bir gelenek olduu ileri sürülmütür.71 Grabar’n bu görüü, M. Kiel tarafndan Atina’daki Fethiye Camii ölçeinde deerlendirilmi, “The Quatrefoil Plan in Ottoman
Architecture Reconsidered in Light of the ‘Fethiye Mosque’ of Athens” balkl
70 M. Sözen, Türk Mimarisinin Geliimi ve Mimar Sinan, stanbul: Türkiye Bankas Kültür Ya- ynlar, 1975. Aratrmac bu yaynndan sonra hemen hemen benzer bir çalmay farkl bir isimle yaynlamtr. M. Sözen, Türk Mimarisinin Tarihsel Geliimi, stanbul: Türkiye Ban- kas, 1980.
71 Oleg, Grabar, “The Iconography of Islamic Architecture.”, Early Islamic Art, 650-1100, VI, Cons- tructing the Study of Islamic Art, Hampshire: Ashgate Publishing Limited, 2005. First publis- hed in Priscilla P. Soucek, (ed.), Content and Context of Visual Arts in the Islamic World, Lond- ra: Pennsylvania State University Press, University Park, 1988, s. 51-65.
TALD, 7(14), 2009, O. Eravar84
çalma ile bunun doru olmad ortaya konulmutur.72 Aratrmac sonuç
olarak bu plann imparatorluun gücünün bir sembolü olarak önemli yaplar-
da kullanldn belirtir.
Osmanl dönemi mimarlar onun yaplarn inasnda plan ve modeller kul-
landklar, bunlara ilikin özellikle Surname gibi minyatür resimli Osmanl
tarih kaytlarnda bilgiler bulunduu bilinmektedir. Ancak bu plan ve model-
lerin birçou günümüze gelememi ya da henüz kefedilmemitir. Necipolu-
Kafadar, Osmanl mimarisinde yaplarn planlanndan itibaren belirli bir
projelendirme aamasnn bulunduunu somut kantlara dayandrr.73 Bu
planlar özelinde Necipolu-Kafadar, ayn zamanda Osmanl ina sistemi hak-
knda baz cevaplar da aramtr.
IV- Klasik Dönem
Klasik Dönem olarak adlandrlr. Bu dönem sadece görsel sanatlarda deil,
edebî sanatlarda da klasizmin yaand bir dönemdir. Osmanl sanatnn
aheserleri bu dönemde ortaya çkar. Dolaysyla bu dönemi inceleyen eserler
sayca fazladr ve nitelik olarak da daha doyurucu bilgiler içermektedir.
Klasik dönemin sanat ortamn Mimar Sinan olmadan düünmek yanl
olacaktr. Bu sebeple Sinan’ bu dönemin içinde bir alt bölüm olarak deer-
lendirmek yerindedir. Klasik dönem Osmanl mimari sanatnda Doan Ku-
ban’n tespit ve deerlendirmeleri önemli yer tutmaktadr.
Kuban’n klasik Osmanl mimarisini inceledii çok sayda aratrmas
bulunur. Bunlar içinde son yllarda çkard Osmanl Mimarisi adl çalmas
nitelik bakmndan son derece özgün bir çalmadr.74 Dört bölümden oluan
bu kitabn ilk bölümünde Osmanl mimarisinin oluum aamas, kültür ve
sanat ortam, bakentlerin konumu, tarikat yaplar gibi konular üzerinde
durulmutur. kinci bölümde, yaplar plan tiplerine ve gruplarna ayrlarak
incelenmitir. Üçüncü bölümde, Sinan sonrasnda Osmanl mimarisinde
yaanan gelimeler, mimarlk mesleinin kurumsal kimlii, baniler, mimari-
nin ekillenmesinde ortaya çkan tasarm ilkeleri gibi konular üzerinde durul-
72 M. Kiel, “The Quatrefoil Plan in Ottoman Architecture Reconsidered in Light of the ‘Fethiye Mosque’ of Attens, Muqarnas, Vol. 19, Leiden: Brill, 2002, s. 109-122.
73 Topkap Saray arivinde bulunan bu planlarla ilgili ilk aratrma Ünsal tarafndan yaplm- tr. Bkz. B. Ünsal, “Topkap Saray Arivinde Bulunan Mimari Planlar üzerine, (On Plans at the Topkap Palace Archive)”, Türk Sanat Tarihi Aratrma ve ncelemeleri, 1, stanbul, M.E.B. Devlet Kitaplar, 1963, s. 168-197; Kafadar ise farkl kütüphane ve müzelerde bulunan öz- gün Osmanl planlarn da derleyerek Osmanl ina sistemini incelemitir. Gülru Necipolu- Kafadar, “Plans and Models in 15th- and 16th-Century Ottoman Architectural Practice”, Jour- nal of the Society of Architectural Historians, Vol. 45, No. 3, California: University of California Press on behalf of the Society of Architectural Historians, 1986, s. 224- 243
74 D. Kuban, Osmanl Mimarisi, stanbul: Yap Endüstri Merkezi Yayn, 2007
85Osmanl Sanat Tarihi (Mimari) Literatürü
mutur. Ayrca, dinî mimari dnda hanlar, çarlar, menzil külliyeleri gibi
yaplar üzerinde de durulmutur. Dördüncü bölümde, klasik dönem sonrasn-
da ortaya çkan yeni eilimler ve yenilikler üzerinde durulmaktadr. Kuban,
hazrlad bu kitabn ne anlam ifade ettiini sonuçta u cümlesiyle açklar:
“Osmanl mimari tarihini bir yaplar katalou olmaktan çkarmak için, onu alt
yüzyllk tarihiyle al veri içinde bir süreç olarak deerlendirmek gerekir. Bu
kitapta bu sürecin doas ve aamalar açklanmaya çallmtr.”
Osmanl dönemi mimarisini dönemler halinde inceleyen baz çalmalar
bulunmaktadr. Bunlar içinde özellikle A. Yüksel’in çalmalar, Ayverdi’nin
çalmalarnn devam niteliindedir.75 Osmanl külliyeleri ve bunlarn geli-
imleri üzerinde ilk olarak S. Ögel durmutur.76 Ancak külliye mimarisi çerçe-
vesinde konunun deerlendirmesini ise F. Akozan yapar.77 Osmanl mimari-
sinde külliye yaplarnn kurulular hakknda baka yaynlar da bulunur.78
A- Medreseler
Osmanl Medrese mimarisini dorudan ele alan çalmalar sayca azdr. Bu
çalmalarn ilk örnekleri daha çok Selçuklu ve Beylikler dönemi medrese
mimarisini inceleyen çalmalarn devam eklindedir. M. Sözen’in doktora
tezi olarak hazrlad Anadolu Medreseleri Selçuklu ve Beylikler Devri balkl
çalmas, XIV. yüzyl Osmanl medreseleri haricinde Anadolu medreselerini
analitik bak açsyla deerlendirmitir.79 Sözen’den sonra ise Osmanl med-
reselerini tarihsel bir bak açsyla incelenmesine karlk,80 onlarn sanatsal
ve mimarlk özellikleri üzerinde yeterince durulmamtr. Bursa’daki klasik
dönem medreseleri hakknda bölgesel deerlendirmeler içeren bir çalma
bulunur.81
XVII ve XVIII. yüzyl medreselerini aratran bir doktora tezi yaplmtr.82
75 . A. Yüksel, Osmanl Mimarisinde II. Bayezd ve Yavuz Sultan Selim Devri (1481-1520), c. V, stanbul: stanbul Fetih Cemiyeti Neriyat, 1983; . A. Yüksel, Osmanl Mimarisinde Kanuni Sultan Süleyman Devri (1520-1566), c. VI, stanbul: stanbul Fetih Cemiyeti Neriyat, 2004.
76 Semra Ögel, “Die osmanischen Baukomplexe”, Anatolica annuaire international pour les civi- lisations de l’Asie antérieure, 1, Leiden: Nederlands Historisch-Archeologisch Instituut in het Nabije Oosten, 1967, s. 118-124.
77 F. Akozan, “Türk Külliyeleri”, Vakflar Dergisi, VIII, stanbul: Vakflar Genel Müdürlüü Yay- n, 1969, s. 303-308.
78 G. Cantay, Osmanl Külliyelerinin Kurulusu, Ankara: Atatürk Kültür Merkezi, 2002; S. Eyice “Hüsrev Paa Külliyesi”, Türkiye Diyanet Vakf slam Ansiklopedisi, c. 19, stanbul: Türkiye Di- yanet Vakf, 1999, s. 164-166.
79 M. Sözen, Anadolu Medreseleri, Selçuklu ve Beylikler Devri, c. I, stanbul: stanbul Teknik Üni- versitesi Mimarlk Fakültesi Yayn, 1970.
80 C. Baltac, XV ve XVI. Yüzyllarda Osmanl Medreseleri, c. 1-2, stanbul: rfan Matbaas, 1976.
81 M. Hzl, Osmanl Klasik Döneminde Bursa Medreseleri, stanbul: z Yaynclk, 1998.
82 Zerrin Köklü, “XVII. ve XVIII. Yüzyl Osmanl Medreselerinin Tipolojisi”, c. 2, Doktora tezi, Atatürk Üniversitesi, 1999.
TALD, 7(14), 2009, O. Eravar86
B-Saraylar
Osmanl Mimarisi içinde saray yaplarnn özel bir yeri vardr. Bunlarn
mimarisini ve el sanatlarn konu alan çalmalar ise azmsanmayacak bir
miktardr. Osmanl saraylar içinde özellikle Topkap Saray’nn gerek konum,
gerekse tarihi bakmdan tank olduu olaylar sebebiyle aratrmaclar tarafn-
dan üzerinde hassasiyetle durulduu görülür83.
Gülru Necipolu’nun aratrmas, Osmanl Saray mimarisinin sembolik ve
törensel geliim çizgisini deerlendirir. Yönetim mekânlarndan, sultann özel
mekânlarna kadar uzanan bölüm bir geçit olarak görülmütür. Yazarn kendi
sözleriyle kitap, Topkap Saray’nn çok katmanl mimari tanmn analiz eder,
hem de egemenlik ideolojisi, devlet törenlerinin anlam, mimari ve merasim
arasndaki karlkl etkileme, özel yaama kar alenilik ve çada izleyicileri
tarafndan yapnn alglanna yönelik sorular ortaya koyar. Kitabn içinde
özellikle Osmanl saray hayat ilginç yönleri baz olaylarla ilikilendirilerek
anlatlmtr. Osmanl’nn stanbul’daki bu en eski saray, döneminin dier
saraylar ile de karlatrlmtr.
N. Atasoy, stanbul saray kültürü içinde önemli bir yeri bulunan, ancak
üzerinde inceledii döneme kadar ayrntl bir çalma yaplmam olan
brahim Paa Saray’n mimari, süsleme ve geliim gibi farkl balklar altna
incelemitir.84
XVI. yüzyl stanbul kent yaamnn en canl olduu dönemidir. Bu dönemi
konu alan Metin And, kentteki yaplar, bunlarn kullanmlarn tarihî olaylarla
karlatrarak anlatr.85 stanbul’un çevresinde Osmanl döneminden çok
sayda kök bulunur. Bunlar içinde, Osmanl sultanlarnn kulland Ota-
Hümayun olarak bilinen yap hem mimarisi hem de Osmanl mimarisi içinde
birçok döneme tankl sebebiyle önemidir. Bu yap hakknda ilk çalma S.
83 R. E. Koçu, Topkap Saray, çinde geçen vak’alar, eski saray hayat ve tekilat ile beraber adm adm, köe köe, stanbul: stanbul Ansiklopedisi ve Neriyat Kol. rk., ts.; E. Davis, The Pala- ce of Topkap in stanbul, New York: Scribner, 1970; S. H. Eldem, F. Akozan, Topkap Saray Bir Mimari Aratrma, Ankara: Kültür ve Turizm Bakanl, Eski Eserler ve Müzeler Genel Mü- dürlüü Yayn, 1981; Anonim, Topkap Saray-Museum, M. Rogers, K. Ç, S. Batur, C. Köse- olu (ed.), (c. 1-5), Tokyo: Schuler Verlagsgesellschaft Herrsching am Ammersee, 1988; S. H. Eldem, Kökler ve Kasrlar, c. 1-2: stanbul, Kutulmu Matbaas, 1969-1974; M. Sözen, Devle- tin Evi Saray, stanbul: Sandoz Kültür Yaynlar, 1990; G. Necipolu, Architecture, Ceremoni- al, and Power: The Topkapi Palace in the Fifteenth and Sixteenth Centuries, Cambridge: MIT Press, 1991; Nadide Seçkin, Topkap Saray’nn Biçimlenmesine Egemen Olan Tasarm Gele- nekleri Üzerine Bir Aratrma (1453-2755), Ankara: Atatürk Kültür Merkezi Bakanl Yayn, 1998; N. S. Arslan, “lk Osmanl Saraylar ve Topkap Saray”, Türkler, c. 12, stanbul: Yeni Tür- kiye Yaynevi, 2002, s. 204-211.
84 N. Atasoy, brahim Paa Saray, stanbul: stanbul Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Yayn, 1972.
85 M. And, 16.Yüzylda stanbul Kent, Saray, Günlük Yaam, stanbul: Akbank Kültür ve Sanat Ki- taplar, 1993.
87Osmanl Sanat Tarihi (Mimari) Literatürü
Eldem tarafndan yaplm, sonrasnda N. Atasoy ayr bir kitap olarak yapy
tantmtr.86
ayrntl ve youn olarak incelenmitir. lk incelemeler genellikle küçük ancak
yol gösterici bilgiler vermitir.87 Bunlar arasnda A. Gabriel’in aratrmas gerek
bulgular gerekse nitelik olarak yaklam bakmndan halen geçerlilii olan bir
aratrmadr.88 Gabriel stanbul kalelerini belirli bir sistematik dinamikle ince-
ler. Kalelerin planlar ve baz gravürleri kitapta verilmitir. Yaplarn tarihlendi-
rilmeleri, seyyah bilgileri ve baz ariv bilgilerinden yararlanlarak yaplmtr.
Nazmi Sevgen, Anadolu’daki özellikle yerleim yerleri içinde bulunan
büyük kaleleri tarihsel olaylar perspektifinde incelemitir.89
Osmanl dönemi Balkan kaleleri hakknda ilk çalmalardan birisini B.
Özgüven gerçekletirir.90 Kalelerin tasarm, özellikle Fatih dönemi kalelerinin
Avrupa kaleleri ile bir karlatrmalar yaplmtr.
Çanakkale’de bulunan Fatih dönemi kaleleri, Utkular’n doçentlik tezi
çalmasnda deerlendirilmitir.91 Ancak aratrmann özellikle deerlendirme
bölümünün snrl olmasna karlk, özgün çizim ve bilgiler içermesi, mimari
tanmlamalar bakmndan konuyla ilgilenenler tarafndan dikkate alnmas
gereken bir çalma olduunu ortaya koymaktadr. Çanakkale çevresindeki
kaleleri aratran bir dier çalmada konu daha ayrntl olarak incelenmitir.92
86 S. H. Eldem, Kökler ve Kasrlar I-II, stanbul: Devlet Güzel Sanatlar Akademisi Yüksek Mimar- lk Bölümü Rölöve Kürsüsü, 1973; N. Atasoy, Ota- Hümayun, stanbul: MEPA Medya Pazar- lama Sanayi, 2000.
87 H. Högg, Türkenburgen an Bosporus und Hellespont; ein Bild frühosmanischen Wehrbaus bis zum Ausgang des 15. Jahrhunderts, Dresden, Focken & Oltmanns 1932; S. Toy, “The Castles of Bosphorus”, Archaeologia, 1930, 80, s. 215-228; S. Toy, Castles of The Bosporus, Londra: Ox- ford Printed, 1930.
88 A. Gabriel, Châteaux turcs du Bosphore, Paris: E. de Boccard (Limoges: Impr. de A. Bon- temps), 1943; A. Gabriel, stanbul Türk Kaleleri, çev. A. Ilgaz, stanbul: Tercüman 1001 Te- mel Eser, 1945. Osmanl dönemi Marmara surlarnn fetihten önceki durumlar hakknda F. Dirimtekin’in bir çalmas bilgi verir. Bkz. F. Dirimtekin, Fetihten Önce Marmara Surlar, s- tanbul: stanbul Enstitüsü Yayn, 1953.
89 N. Sevgen, Anadolu Kaleleri, c.1, Ankara: Dou Ltd. ti., 1960.
90 B. Özgüven, “Barut ve Tabya: Ronesans Mimarisi Baglamda Fatih Sultan Mehmed Kaleleri”, Doktora tezi, stanbul Teknik Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, 1997.
91 . Utkular, Çanakkale Boaznda Fatih Kaleleri, stanbul: stanbul Teknik Üniversitesi Yayn- lar, 1954
92 Y. Acolu, “Çanakkale Boazndaki Kaleler”, Yüksek Lisans tezi, Onsekiz Mart Üniversitesi, 2006.
TALD, 7(14), 2009, O. Eravar88
Osmanl dönemi kalelerini ele alan baka çalmalar da bulunur.93 Bunlarn bir ksm daha çok ariv belgelerinden yola çklarak hazrlanmtr. Kalelerin mimari ve sanatsal özelliklerine fazla deinilmemitir.94
Osmanl kale kentlerinin kurulularn ele alan baz aratrmalar da bulu- nur. Bunlar içinde G. Tanyeli’nin Anavarin Kalesi hakkndaki aratrmas daha çok ariv belgelerinden yola çkarak tanmlama yapar.95
D- Hamamlar
Osmanl dönemi hamamlarn konu alan çalmalarn Osmanl mimarisine yönelik ilk yaplan aratrmalar içinde yer aldn görüyoruz. Bunlar Kling- hart’n ve K. A. Aru’nun çalmalardr.96 Dorudan Osmanl hamamlarnn tipolojisini ilk defa yapan ise Eyice olmutur.97
Erken dönem Osmanl hamamlarn konu olarak inceleyen bir doktora tezi de hazrlanmtr.98 Klasik dönem hamamlarn konu olarak inceleyen çal- malar snrldr. Bunlar içinde Y. Önge tarafndan yaplan, Koca Sinan’n hamamlarn deerlendiren makale konusundaki öncü çalmalar içinde yer alr.99 Hamamlar, baz bölgesel nitelikli yaplan çalmalar içinde de ayr ayr ele alnmtr.100
V- Sinan
Klasik dönem Osmanl sanat ve mimarisi içinde Mimar Koca Sinan’n ayrca deerlendirilmesi, belki de ayr bir bölüm olarak ele alnmas gereklidir.
93 Z.Sönmez, “Osmanl Kale Mimarisinin Ana Hatlar”, EJOS, IV(2001) (=M. Kiel, N. Landman & H. Theunissen (eds.), Proceedings of the 11th International Congress of Turkish Art, Utrecht- The Netherlands, August 23-28, 1999), No: 58, s. 1-18.
94 A. Z. Hertz, “Armament and Supply Inventory of Ottoman Ada Kale, 1753”, A. Z. Hertz, “Armament and Supply Inventory of Ottoman Ada Kale, 1753”, Archivum Otto- manicum, 4, The Hague: Mouton, 1972, s. 95-172; Enrico A. van Teijlingen, “The Fortress of Aya Mavra (Santa Maura) in Ottoman Times (1479-1684): A Preliminary Survey of its Building History”, Art Turc/Turkish Art: 10e Congrés International d’art Turc, Genève, 1999, s. 718-724.
95 G. Tanyeli, “Bir Osmanl Kale Kentinin Yapm: Anavarin Örnei”, Doan Kuban’a Armaan, s- tanbul: Eren, 1996, s. 85-93.
96 H. Glück., Die Bader Konstantinopels, Wien: Halm und Goldmann, 1921; K. Klinghardt, Tür- kische Bäder. Mit 85 Abbildungen und einer Karte. herausgegeben mit Unterstützung der Not- gemeinschaft der deutschen Wissenschaft, Stuttgart: J. Hoffmann, 1927; K. A. Aru, Türk Ha- mamlar Etüdü, stanbul: stanbul Matbaaclk, 1949. Aru’nun çalmas, Klinghardt’n çal- masnn Türkçe tercümesi eklindedir.
97 S. Eyice, “znik’de Büyük Hamam ve Osmanl Devri Hamamlar Hakknda Bir Deneme”, Tarih Dergisi, c. XI, sy. 15, stanbul: stanbul Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Yayn, 1960, s. 99-120.
98 B. Erat, “Anadolu’da XIV. Yüzyl Türk Hamam Mimarisi”, Ankara, Doktora tezi, Ankara Üniver- sitesi, Ankara, 1997.
99 Y. Önge, “Anadolu Türk Hamamlar Hakknda Genel Bilgiler ve Mimar Koca Sinan’n nsa Et- tii Hamamlar”, Mimarba Koca Sinan Yaad Ça ve Eserleri, stanbul: Vakflar Genel mü- dürlüü Yayn, 1988, s. 403-428.
100 M. Denkta, Kayseri’deki Tarihi Su Yaplar, (Çemeler-Hamamlar), Kayseri, Kvlcm Yayne- vi, 1998; O. Eravar, Tokat Tarihi Su Yaplar (Hamamlar), Konya: Arkeoloji ve Sanat Yayn- lar, 2004.
89Osmanl Sanat Tarihi (Mimari) Literatürü
Ancak Osmanl mimarisi aratrmalarnda Koca Sinan’dan hiç bahsedilmeme- si büyük bir eksiklik olacaktr. Koca Sinan üzerine yaplan yaynlarn hacimsel olarak çokluu, bu çalmalarda ortaya konulan farkl görüler bulunmas, uzun tartma ve deerlendirmeleri de beraberinde getirmitir.101
Koca Sinan’n eserleri ve bunlarn yerleri hakknda bilgi veren üç önemli yazmann varl bu konuyla yakndan uzaktan ilgisi olanlarca bilinir. Bu yaz- malar hakknda birkaç yayn yaplmtr.102 Tezkireler ve vakfiyeler gibi döne- min ariv belgeleri de kullanlarak Mimar Koca Sinan’n hayat üzerine yaplan
aratrmalarda özellikle eserleri üzerinde durulmutur.103 Sinan’n hayatn ele
alan baz çalmalarda, hayat hikayesi döneminin ariv belgelerinden yola çk-
larak adeta bir roman eklinde sunulur. Afet nan’n Mimar Sinan üzerine yaz-
d kitab bu ekilde bilgiler içermektedir.104 Aslnda bu çalma eserlerine
bakp da Sinan’ tanmak isteyenlere bir anlamda yol gösterici olmutur.
Benzer bir çalmann ngilizce olarak yaplmas, Sinan’a olan hayranln
aslnda ulusal çerçevede olmad, sanatnn etkilerinin derin ve köklü olmas
sebebiyle onu anlama gayreti olduu eklinde deerlendirilebilir. Bat’da da
Mimar Koca Sinan’a ilgi duyulmu ve bu sebeple çeitli aratrma makaleleri
ve kitaplar yaynlanmtr. Bunlar içinde dorudan Sinan’ çalan A. Straton’un
Sinan adl eseri dikkat çeker.105 Bu çalmada Sinan’n hayat, yaptlar, bir
asker olarak girdii Osmanl ordusundan, sultann ba mimar olarak çk
anlatlr. Bu kitap, aslnda bir mimarn biyografisidir. Ancak ustann eserleri
onun büyüklüünün birer tan olarak, bu biyografi içinde sk sk bavurulan
ahitlerdir. Yazar aslnda bir sanat tarihçisi ya da mimar deildir. Biyografist
olduunu da metinde açklamaz. stanbul’da Robert Kolej’de balad
ngilizce öretmenlii srasnda tant Koca Sinan’n eserleri, kendi üzerinde
derin bir etki brakmtr. Bu sebeple yazar Sinan’n hayatn, yaad döne-
min tarihî perspektifi içinde deerlendirmitir. Kitap içinde Sinan’n eserleri
ve hayatyla ilikili birkaç tarihî olay da anlatlmtr. Olaylarn dizisi ve örgüsü
101 J. M. Rogers, “The State and the Arts in Ottoman Turkey, Part 2. The Furniture and Decorati- on of Suleymaniye”, International Journal of Middle East Studies, Vol. 14, No. 3, Cambridge, Cambridge University Press, 1982, s. 283-313.
102 Mustafa Sai Çelebi, Tezkiretu’l-bünyân, stanbul, 1315/1897. Sinan’n hayatn konu edinen bu tezkireler daha sonralar toplu olarak yaynland. Bkz. Z. Sönmez, Mimar Sinan ile ilgili ta- rihi yazmalar-belgeler, stanbul, 1988; Dayezade Mustafa, “Selimiye Risalesi”, Mimar Sinan ile ilgili tarihi yazmalar-belgeler, ed. Z. Sönmez, stanbul: Mimar Sinan Üniversitesi Yayn, 1988, s. 104, 108; R. een, “Mimar Sinan hakkndaki kaynaklar”, II. Uluslararas Türk ve s- lam Bilim ve Teknoloji Tarihi Kongresi Bildirileri, c. 2, stanbul: TÜ Bilim ve Teknoloji Tarihi Aratrma Merkezi, TÜ naat Fakültesi Matbaas, 1986, s. 8.
103 . Hakk Konyal, Mimar Koca Sinan, stanbul, 1948; Rfk Melul Meric, Mimar Sinan, Haya- t, Eseri: Mimar Sinan’n Hayatna, Eserlerine Dair Metinler, c. 1, Ankara: Türk Tarih Kuru- mu Yaynevi, 1965.
104 A. nan, Mimar Koca Sinan, Ankara: Türk Tarih Kurumu Yaynevi, 1968.
105 Arthur Stratton, Sinan, New York: Charles Scribner’s Sons, 1972.
TALD, 7(14), 2009, O. Eravar90
Sinan’ tanmayan kiiler üzerinde bile Osmanl sanatn anlama ya da en azn-
dan ilgilenme dürtüsü meydana getirmitir.
Sinan ve döneminin mimarisi üzerine çalma yapan A. Kuran, ölümünün
400. yl ansna büyük plan ve fotoraflarla destekledii büyük bir Sinan kitab
hazrlamtr.106 Bu çalma Sinan’n hayat ve eserleri üzerine hazrlanm
doru yaklam temelleri olan çalmalardan birisidir. Kitabn ilk bölümünde
çada kaynaklarda Sinan’a yaplan referanslarla biyografik bir deerlendir-
me yaplmtr. Sinan’n kariyerinin yaplar bir dizi dahilinde bânilerine ve
resmî kaytlara göre dizilerek incelenmitir. Sinan’a atfedilen ancak tanmla-
namam, tahrip olmu, harabe haline gelmi ya da zaman içinde deierek
yeniden ina edilmi yaplarn bir listesinin yannda, ek olarak Sinan’a ait
olduu kesin olarak bilinen eserlerinin listesi, alfabetik, kronolojik ve bölgele-
re göre verilmitir. Metin içinde geçen Osmanlca ve teknik terimlerin çoun-
luunu dikkate alan Kuran, aratrmann sonuna bir de sözlük eklemitir.107
Kuran, kitap içinde Sinan’la ve Osmanl mimarisi ile ilgili ksr tartmalara
girmez. Bunun yerine ele ald konu olan Sinan’ en iyi bir biçimde ortaya
koymaya çalmtr. Kuran, ariv kaynaklarn, bilimsel çalmalar ve kendi
gözlem çalmalarn dikkatli bir biçimde teknik ve mimari açdan gözlemler
yaparak deerlendirir. Kuran’n yaplar için kulland görsel malzemelerin
özgünlüü çalmann deerini daha da artrmtr.
Uluslararas Sinan Yl sebebiyle Vakflar Genel Müdürlüü tarafndan
hazrlanan ve koordinatörlüünü A. Kuran, S. Eyice, D. Kuban ve H. Karama-
aral’nn yapt Mimarba Koca Sinan Yaad Ça ve Eserleri balkl çal-
mada Sinan ve dönemi farkl yazarlar tarafndan anlatlmtr. Bu çalma
içinde özellikle baz makalelerin ortaya koyduu bulgular, özgün tespitler
içermektedir.
Sinan’n mimarisinde estetik ve teknik problemleri bir mimar gözüyle
anlamaya çalan bir aratrmac olarak Goodwin görülür.108 Goodwin daha
önce hazrlad Osmanl Mimarisi ile ilikili kitabndan farkl olarak klasik
dönemin ünlü mimarn bu kez konu olarak iler. ehzade Külliyesi’nden,
olgunluk eseri Süleymaniye’ye kadar olan süreçte geliimini deerlendirmi-
tir. Aratrmann balarnda Sinan’n hayat ile ilgili ksa bilgilere yer verilmi-
tir. Özellikle asker olarak lojistik becerisi vurgulanmtr. Kitap fazlaca akade-
mik nitelik tamaz. Daha çok konunun uzman olmayanlara bilgiler vermeyi
hedeflemitir.
106 A. Kuran, Sinan, The Grand Old Master of Ottoman Architecture, Washington DC: Institute of Turkish Studies; stanbul: Ada Yaynevi, 1987.
107 Kuran’n bu sözlüü ngilizce kitapta bulunur. Ancak Türkçesinde bu sözlüe yer verilme- mitir.
108 G. Goodwin, Sinan. Ottoman Architecture and its Value Today, London: Scorpion Publications, 1977.
91Osmanl Sanat Tarihi (Mimari) Literatürü
Mimar Sinan’n eserleri içinde özellikle birkaç gerek mimarisi, gerekse
ina tekniindeki birtakm yenilikleri sebebiyle dikkat çekicidir. Bunlar içinde
özelikle Süleymaniye Camii ile Selimiye Camii’nin tartlmaz üstün bir yeri
var-dr.109 Bu iki eseri konu alan aratrmalarda yaplarn mimari kurulu ve
tasarmlarndaki farkllk ve zenginliklere dikkat çekilmitir.110 Süleymaniye
Külli-yesi’nin Osmanl mimarisi içinde bir dönüm noktas olduu herkesçe
bilinir. Bu dönüm noktas içinde yaanan deiim ve geliimler temelde Eski
Fatih Külliyesi ile kyaslanarak deerlendirilmitir. Süleymaniye Camii’nde
birtakm mimari yenilikler ortaya çkar. Bunlar içinde dervi mekânlarnn
külliye içinde yer almamas, sultan ailesi çevresinde etkinliinin kaybolmas
ile açklanmtr.
Sinan yaplarnn tasarm anlaylar ile ilgili baz yaynlar da bulunur.
Bunlar içindeki baz bilgiler Sinan’la ilgili olarak yaynlanan sonraki aratr-
malarda da tekrarlanmtr.111
Son yllarda özellikle Sinan dönemi mimarisini ve Sinan’n yaptlar hak-
knda en kapsaml çalmay G. Necipolu yapmtr.112 Sinan’n dönemi önce-
sinde Osmanl’nn sosyal yaps ve kimlii ile ilgili sorularla balayan aratr-
ma, ayrma ve anlar, slam dünyasnda ve talya’da mimari anlay ile devam
eder. Aratrma içinde Sinan’n otobiyografisi ve Hassa Mimarlar Oca etkin-
likleri üzerinde de durulmutur. Kitabn içinde Sinan tarafndan ina edilen
eserler, banilere göre gruplandrlarak anlatlmtr. Adeta, banilerin imar faa-
liyetleri açsndan Sinan’n teknik ve tasarm anlaynn bir sorgulamas
yaplmtr.
Osmanl sanat akmlar içinde, Sinan’n sanat anlayn deerlendiren J.
Erzen, Sinan’n sanat ve teknik anlayndaki farklln Osmanl klasik mima-
risi için bir yenilik olduunu ileri sürmütür.113 Yap ve çevresinin ilikisi için-
de cephe, hacim, str&uu