5TOPLUMEDTR

GIvER EREN

BljM EDTRLER

DO. DR. KEMAE EK CEM OUZ

Y E N T R K Y E Y A Y I N L A R I

TEKNK KOORDNATR M U R A T O C A K

GRSEL YNETMENLER H A T C E K O T / E R SN BALCI

GRSEL YNETMEN YARDIMCILARI SE V G Z E L K / LEVEN T ELPEN / AYE BALCI

DZG GRUBUAL TA TE PE / . F A R U K TA TE PE / A D E M T E M Z K K

AL M R / EM RE TA TE PE / G K H A N ZiEN F A H R U Z U N / A H M E T M AYALI

RESM TARAMA H A M D AI. KA \

TASH H GRUBU O Y A A K BA O C A K / E LN U R A G A O G L U / K A Z IM BLGE A H M E T K A R A A V U / H A L T N SA L / SEVL D N D A R

AYLA Y IL D IZ / M E H M E T LLE / E M N E Z D E M R SERAP D N D A R / H M E Y R A SAK / Z L E M A T A

GRAFK TASARIM YAZI EV L E T M H Z M E T L E R

DZG G K E N T E K N K

BASKI SE M H O FSE T

CLT BALKAN CLTE V

YAYIN KODU ISB N 9 7 5 -6 7 8 2 '0 3 -X (TA K IM )

9 7 5 -6 7 8 2 -0 8 -0 (CLT)

YAYIN YER VE TARH A N K A R A 1999

Yan K a t Ebrusu: M ustafa D zgnm an

n f

YAYIN K U R U C U BA K A N I

PROF. DR. HAljL NALCIKC H C A G O N V E RSTE S / BLK EN T N VE RSTES

YAYIN K U R U C U

PROF. DR. NEJAT GYNST A N B U L N V E RSTE S

PROF. DR. YUSUF HALAOLUT R K T A R H K U R U M U (TTK) BAKANI

PROF. DR. EKMEEEDDN HSANOLUSL M K L T R , SA N A T VE T A R H A R A T IR M A L A R I M ERKEZ (IR C IC A ) BAKANI

PROF. DR. ERCMENT KURANHACETTEPE N V E RSTE S

PROF. DR. MBAHAT S. KTKOEUSTA N BU L N V E RSTES

PROF. DR. JACOB M. EANDAUH EBREW N V E RSTE S

PROF. DR. AHMET YAAR OCAKH A C E T rE PE N V E RSTE S

PROF. DR. EBER ORTAYLIA N K A R A N V E RSTE S

PROF. DR. STANFORD SHAWC A LIFO R N A N V E R ST E S / BLK EN T N V E RSTES

PROF. DR. BAHAEDDN YEDYILDIZHACETTEPE N V E RSTE S

MAVRLER P R O F . D R . T U N C E R BAYKARA

P R O F . D R . B E N JA M IN B RA U D E / PR O F . D R . G E Z D AVI D P R O F . D R . Y A V U Z E RCA N / PR O F . D R . C O R N E LL FE E ISC H E R PR O F . D R . M E H M E T PR L / PR O F . D R . EN VER K O N U K U

P R O F . D R . ERF M A R D N / P R O F . D R . REN E M E LIK O FF P R O F . D R . R H O A D S M U R P H E Y / D O . D R . M E H M E T Z

D O . D R . N A Z F Z T R K / P R O F . D R . D O N A L D Q U A T A E R T P R O F . D R . A H M E T T A B A K O L U / PR O F . D R . E H A N A H N P R O F . D R . ILLES V E IN ST E IN / P R O F . D R . H A A N Y K SEL

P R O F . D R . M A D E LIN E C . ZILFI

SANAT VE YAYIN MAVR A H M E T K O T

YURT DII KOORDNASYON C E M O U Z / C E M RE G ZEL

TERCM E

KOORDNATR C E M O U Z

REDAKTRLER D O . D R . K EM AL E K / D R . JU D Y U P T O N 'W A R D

E R TA N A Y D IN / Y ILM A Z O LA K

MTERCMLERY R D . D O . D R . BERD AL A RA L / G L A T M A C A / A Y E G L BA A R

EVREN D E V R M E LK / M T E LK / M T A D ELKPALA

T A N E R D E M R E L / N A Z LI IL IC A K / N C Z T R K N A LA N S O Y A RI K / A Z Z T U N C E R / Y R D . D O . D R . N A S U H U SL U

A H N Y A M A N / SELD A YA V U Z

NSZ,

Osmanl toplumun en bata gelen zelliklerinden birisi, padiahn veya merkez karar ve yrtme organ olan dvann toplum hayatna mdahale etmemesi ve onu kendi

dinam ikleriyle babaa brakmasdr. Baka bir deyile Osmanllarda savunma, adalet ve maliye dndaki alanlara devlet dorudan girmemi, sadece devlet olarak denetim grevini

stlenmitir. Toplum hayatn dorudan etkileyen eitim , salk ve sosyal gvenlik gibi hizm etler ise bugn nc sektr olarak nitelendirilen vakflar tarafndan yerine

getirilm itir. Bahaeddin Yediyldzn Hayrat sistem i olarak adlandrd bu sistem, gndelik hayat ve buhranlar karsnda toplumun sigortas olarak kutsal bir grevi yerine

getirmektedir. Cami, mescid gibi kurum lar yaparak halkn din ve inancna gre yaayaca alt yapy hazrlayan; mektep, medrese gibi kurum lar kurarak eitim ini gelitiren; imaret,

darifa gibi hizmet yerleri tesis ederek sosyal tabakalar arasnda dengeleri salayan ve ihtiya sahiplerine kredi vererek sermaye hareketlerinde rol oynayan vakflar, gerekten de

Osmanl toplum hayatnn vazgeilmez unsurlardrlar. Dolaysyla vak f sisteminin incelenmedii bir sosyal tarihin eksik olaca gerektir. Biz de bu dnce ile Osmanl

vak f sistemine bu cildin en banda geni bir yer vermeyi uygun bulduk.

Bu blmdeki yazlar sadece vakflarn toplum hayatndaki yerlerini deil, ayn zamanda devletin vakflara ynelik politikasn da tahlil etmekte, ayrca vakflarn toplumun sigortas

olduundan hareketle Osmanl toplumunda ok az ele alnm bir konu olan, salk ve sosyal gvenlik sistemlerini deerlendirmektedir.

Bu cildin ikinci blmnde Eitim Sistem ine geni bir yer ayrarak sbyan mektebinden medreseye, medreseden darlfnuna eitim sistemini her kademede tahlil eden yazlara yer verdik. Bu blmdeki yazlar deerlendirildiinde grlecektir ki, Osmanl eitim sistemi

XVI. yzyln sonlarndan itibaren yakalad ivmeyi ve kaliteyi zamanla kaybetmi ve yozlama almetleri gstermeye balamtr. Dolaysyla eitim sistemi incelenmeden

Osmanl toplumundaki yozlama ve zlmenin deerlendirilemeyecei grlecektir. te yandan Osmanl D evletinin geri kalmasnda ilmiye snfnn veya an gerisinde kalan

eitim sisteminin ne kadar rol olduu tartlmas gereken bir soru olarak yazarlarmzca irdelenmitir. Ayrca modernleme karsnda ilm iye snfnn tepkisi, Osmanl eitim

sistemine alternatif veya daha dorusu rakip olarak alan misyoner okullar karsndaki konum lan ve bu kurum larn eitim hayatmzdaki rolleri ayrca ele alnmtr.

imdiye kadar tarih aratrmalar ve Osmanl tarihlerinde ok az ilenen Osmanl ailesi, kadn ve ocuk konular da bu eserde ayr bir nem verilerek ele alnmtr, zellikle son zamanlarda eriye sicilleri zerinde yaplan aratrmalar sayesinde yeni bir boyut kazanan bu alan, ilk defa derli toplu bir ekilde ele alnm ve masaya yatrlm tr. Burada varlan

sonular, toplumda bugn hakim olan pek ok tabuyu ykacak sonular iermektedir. Osmanl toplumunda ok eliliin nadir ve toplumda kadnn rolnn farzedilenden fazla

olduu konusundaki mahhas delillere dayanan tespitler, phesiz Osmanl kadnnn arptlm ve tahrif edilmi dnyas hakkmdaki deerlendirmelerin

ynn deitirecek niteliktedir.

Son olarak ok nemli olduuna inandmz Osmanl. ehir hayatn, kim liini ve dokusunu ele aldk. Burada nemli Osmanl ehirlerinin modernleme karsnda ve srecinde

durumlarn, nfus yaplarn ve sosyo-ekonomik zelliklerini inceleyen aratrmalara yer verdik. Yine bu blmde Osmanl toplumunun gebe bir kltr m, yoksa bir ehir

medeniyeti mi olduu sorusuna cevap aradk. ehir hayat ve sosyal hayat konu alan yazlar yannda ehir hayatnn ve kltr mirasnn ba dmanlan olan yangnlar ve depremler

hakkndaki inceleme yazlarna da yer vererek Osmanl ehrine k tutmaya alrken, bir yandan da iinde yaadmz felaketlerin tarihdeki durumunu incelemi olduk.

Grld gibi toplum cildleri ikisi bir arada deerlendirildiinde okuyucularmza geni bir zaman dilim i ve corafyada Osmanl toplumun sosyal tahlilini sunmaktadr. Bu haliyle bu

almamzn bugne kadar bu konuda yaplm en kapsaml deerlendirme olduundan phe yoktur. Ancak yine de 24 m ilyon kilometre kareye yakn bir alanda hakim olan

Osmanl kent ve ky yaantsn ve gndelik hayatn aydnlattm z iddia etmiyoruz. Fakat bizim temennimiz, birgn bunun da gerekletirilmesi ve hazrladmz iki ciltlik

Osmanl toplum tarihinin bu aratrmalarn bir kvlcm olm asdr...

Yeni Trkiye

NDEKLER

cilt

5BRNC BLM

Osmanl H ayrat Sistem i ve Vakflar

vakf sistemiOSMANLILAR DNEMNDE TRK VAKIFLARI YA DA TRK HAYRAT SSTEM /

PROF. DR. BAHAETTN YEDYILDIZ / 17 SOSYAL SYASET AISINDAN OSMANLI DNEM VAKIFLARI / DO. DR. NAZF Z T R K I 34 OSMANLI DEVLETNDE MARET / PROF. DR. ZYA KA ZICI / 44 OSMANLI TOPLUMUNDA VAKIFLAR VE KADIN (XVI. - XVII. YZYILLAR) / PROF. DR. HAAN YKSEL I 49 OSMANLI

TOPLUMUNDA VAKIFLARIN SOSYO-EKONOMK BOYUTLARI VE BUNA DAR RNEKLER /YRD. DO. DR. ALPAY BZ BR L K / 56 XVII. YZYIL BOSNA SANCAINDA VAKIF MESSESELER! /

HATDZA CAR-DRINDA / 63

osmanl toplumunda salk ve sosyal gvenlikXIX. YZYILDA OSMANLI MPARATORLUU'NDA VE DEVLET / PROF. DR. DONALD QUATAERT / 77 XIX. YZYIL SONLARI, X X . YZYIL BALARINDA OSMANLI MPARATORLUUNDA ALIMA LKLER /

DO. DR. AHMET MAKAL / 86 OSMANLI TOPLUMUNDA SOSYAL GVENLK ZERNE BAZI GZLEMLER / DR. TAHSN ZCAN / 1 1 0 TANZMAT'TAN CUMHURYETE TEMZLK VE HALK SALII HZMETLER /

YRD. DO. DR. HSEYN ZGR / 116 OSMANLI HLAL- AHMER (KIZILAY) CEMYET /PROF. DR. MESUT APA / 129

KNC bLM

Osmanl Eitim Sistemi

klsik dnem osmanl eitimi ve medreselerOSMANLILARDA MEDRESE ETM / DO. DR. FAHR UNAN / 149 OSMANLI ETM VE RETM

SSTEMNDE GENEL MEDRESELER / PROF. DR. ZYA KA ZICI / 161 OSMANLI MEDRESELERNN KURULUU YKSEL VE K NEDENLER 1 DO. DR. LYAS ELEB / 168 OSMANLI MEDRESELERNDE SOSYAL

HAYAT / YRD. DO. DR. AHMET CHAN / 176 OSMANLI ETM SSTEMNDE ENDERN MEKTEB / PROF. DR. LKER AKKUTAY / 187 LALA (EHZADELERN YETTRLMES VE LALALIK MESSESES) / DO. DR. KENAN ZYA TA / 194 OSMANLI SIBYAN MEKTEPLER / DO. DR. MEFAL H IZLI / 207

OSMANLIDA KIZ OCUKLARIN ETM / PROF. DR. M. EVK AYDIN / 2 18

eitimde modernlemeAM EYALET RNENDE OSMANLI MPARATORLUU'NDA ETMN LAKLETRLMES /

PROF. DR. HABIL RANDI DEGUILHEM / 231 OSMANLILARDA ETMN ADALAMASI: ASKER OKULLAR / PROF. DR. CA HT YALIN BLM / 237 XIX. YZYIL BALARINDA FRANSA'DAK LK OSMANLI

RENCLER / PROF. DR. ADNAN MAN / 245 TANZMAT DNEMNDE ETMDE YENLEME SREC NDE MEKTEPLERDE DN ETM VE RETM / YRD. DO. DR. ZEK SALH ZENGN / 250

XIX. YZYILDA OSMANLI DEVLETNDE KURULAN CEMYYET- LMYYELERN ETM VE RETM ALIMALARI / DO. DR. HALS AYHAN / 261 TANZMAT'TAN CUMHURYET'E EDEBYATIMIZDA

RETMEN TPLER (1839-1923 ) / DR. EHNAZ AL / 268

eitim ve retim kurumlanXIX. YZYIL VE SONRASI OSMANLI DEVLETNDE ETM VE RETM KURUMLARI /

YRD. DO. DR. MEHMET EMN YOLALICI / 281 OSMANLI DRLFNNU / DO. DR. AL ARSLAN / 297 B OSMANLI'DA RETMEN YETTRME SSTEM / DO. DR. TAYYP DUM A N I 306 SULTANLER /

DO. DR. HAAN HSEYN DLAVER I 315

misyoner okullarOSMANLI MPARATORLUUNDA MSYONER OKULLARI / PROF. DR. NECMETTN TOZLU / 329

XIX. YZYILDA OSMANLI MPARATORLUUNDA AMERKAN OKULLARI /PROF. DR. U YGU R KOCABAOLU / 340 OSMANLI DEVLETNDEK BAZI ALMAN DN, ETM VE HAYIR

KURUMLARININ VARLIKLARININ ONAYLANMASI / YRD. DO. DR. MEHMET TEMEL / 350 OSMANLI DNEM'NDE ROBERT KOLEJDE DN ETM / EMNE KOCAMANOLU / 359

NC BLM

Osmanl Ailesi

osmanlda aile yapsOSMANLI ALESNN SOSYOLOJK EVRELER: KURULU DNEM, KLSK DNEM VE YENLEME DNEM /

DO. DR. SMAL DOAN I 371 OSMANLI TOPLUMUNDA POLGAM /YRD. DO. DR. ABDURRAHMAN K U R T / 397 OSMANLI TOPLUMUNDA OK EVLLN YER /

DO. DR. SA T ZT RK / 407

osmanlcla kadnBACIYN-I RM / DO. DR. ETHEM CEBECOLU / 4 15 OSMANLI TARHNE CNSYET AISINDAN

BAKILMASI / DR. RU TH M. RODED / 4 18 LLE DEVRNDE OSMANLI PRENSESLER /PROF. DR. FARIBA ZARINEBAF-SHAHR / 428 OSMANLI'DA KADININ SOSYO-EKONOMK KONUMU /

YRD. DO. ABDURRAHMAN K U R T / 434 XVI.VE XVII. YZYILLARDA FARKLI SINIFLARDAK OSMANLI KADININA GENEL BR BAKI / FERHA KARADENZ / 45 0 STANBUL HAYALHNESNDE BELREN KADIN

SMALARI / YRD. DO. DR. ZEHRA TOSKA / 458 II MERUTYET DNEM OSMANLI KADINLARININ ZGRLEME HAREKET / DR. LEYLA KAPLAN / 466 OSMANLIDA KLELK VE ERKEN MODERN

ZAM AN DA KADIN KLELER / ASSOC. PROF. DR. MADELINE C. ZILF1 / 474

osmanlda ocukOSMANLILARIN KURULU YILLARINDA OCUK / PROF. DR. REFK TURAN / 483 MERUTYET

DNEM'NDE SAVA VE OCUK / CNEYD OKAY / 489 OSMANLI DEVLET'NDE KMSESZ OCUKLARI BARINDIRMAK N KURULAN BR KURUM: HMAYE- ETFAL CEMYET (1917 - 1923) / CNEYD OKAY / 496

DRDNC BLM

Osmanl ehri ve ehir H ayat

osmanl ehri ve ehir hayatndan kesitlerOSMANLI EHR / DO. DR. T U R G U T CANSEVER / 509 OSMANLI DEVLET EHRL BR DEVLET MDR? /

PROF. DR. TUNCER BAYKARA / 528 OSMANLI EHRNE KAVRAMSAL BR YAKLAIM /MUSTAFA ARMAAN / 536 TRK EV VE YREN GELENE / PROF. DR. RHAN A RIK / 545 OSMANLI

ERMENLERNN GNDELK HAYATINA BR BAKI: XVIII. YZYIL STANBULU'NDA ERMEN ESNAFLARI / DR. FATMA MGE GCEK / 555 XVIII. YZYILDA STANBUL'UN ODUN VE KM R HTYACININ

KARILANMASI / DO. DR. SALH AYNURAL / 563 OSMANLI DNEMNDE DLENCLK /YRD. DO. DR. ZEK TEKN / 570 TTNN DNYAYA YAYILII VE OSMANLI MPARATORLUU'NA

GR / FEHM YILMAZ / 584

baz osmanl ehirlerinden portrelerXVI. YZYILDA SARAYBOSNA / DR. BEHIYA ZLATAR / 595 DOUDA OSMANLI EHR OLARAK

XIX. YZYILA KAD AR ERZURUM / PROF. DR. ENVER KONUKU / 601 TANZMAT SONRASI OSMANLI EHRLERNDE SOSYAL VE KTSAD YAPI: SPARTA RNE/ YRD. DO. DR. MUAMMER GMEN / 607

OSMANLI DNEMNDE MALATYA EHRNN DEMOGRAFK YAPISI / YRD. DO. DR. SKENDER OYM AK I 6 14 XIX. YZYIL ORTALARINDA SKB / DO. DR. SABR SRGEVL I 622 KAR G AA VE YARATICILIK

ARASINDA: XVIII. YZYILIN SONU VE XIX. YZYILIN BAINDA BR TARA KASABASININ HKYES /TEODARA BAKARDJIEVA t 631

osmanLda spor faaliyetleriOSMANLI DEVLETNDE SPOR / ATIP KAHRAMAN I 643 OSMANLI SARAY TEKLTINDA HABERC UZUN MESAFE KOUCULARI: PEYKLER / DO. DR. BRA HM YILDIRAN / 658 B OSMANLI'DAN BR NNE: CRT /

MUSTAFA ETN BAYDAR / 664

depremler ve yangnlarMHMME DEFTERLERNE GRE XVI. YZYILIN KNC YARISINDA OSMANLI DEVLET'NDE MEYDANA GELEN DEPREMLER / DO. DR. ORHAN KILI / 671 OSMANLI DNEMNDE STANBUL DEPREMLER /

KEMALETTN K U ZU C U / 678 OSMANLI BAKENTNDE BYK YANGINLAR VE TOPLUMSAL ETKLER /KEMALETTN K U ZU C U / 687

OSMANLI HAYRT SSTEM VE

VAKIFLAR

VAKIF SSTEM OSMANLI TOPLUMUNDA SALIK VE SOSYAL GVENLK

VAKIF SSTEM

O SM A N L I'L A R D N E M N D E T R K V A K IFLA RI YA D A T R K H A Y R T SST E M

17SO SYA L SY A SE T A IS IN D A N O SM A N L I D N E M VA K IFLA RI

34O SM A N L I D E V LE T'N D E M A R E T

44O SM A N L I T O P L U M N D A V A K IFLA R VE K A D IN (X V TX V IL YZYILLAR)

49O SM A N L I T O P L U M N D A V A K IFLA R IN S O S Y O E K O N O M K B O Y U T LA R I VE

B U N A D A R RN E K LE R

56X V II. Y Z Y IL B O S N A S A N C A IN D A VA K IF M ESSESE LER

OSMANLILAR DNEMNDE TRK VAKIFLARI YA DA TRK HAYRT SSTEM

PROF. DR. BAHAEDDIN YEDlYILDIZH ACETTEPE N V E RSTE S EDEBYAT FAKLTES

r

akf, Trk tarihinin sosyal, kltrel ve ekonomik hayatnda ehemmiyetli bir rol oyna

m olan dn, hukuk ve sosyal bir messese

dir. B ir kii m lkiyetine sahip olduu menkl ve gayri-

menkl mallardan bir ksm n veya onlarn tamamn,

A llahn rzsn kazanma niyetiyle, halkn her hangi bir

ihtiyacn gidermek zere dn, hayr ve tima bir gaye

ye mebbeden tahss ederse, m aln vakfetmi, yni bir

vakf messesesi kurmu olur. Ksacas vakf, ben ve teki arasndaki etkileim ve dayanma ruhunu somutlatran

bir messese olarak deerlendirmemiz mmkndr. Bu

davrann arkasnda her hangi bir mecbriyet veya zor

lama deil, fakat insanla kar f e r d sorumluluk hissi, v ic

d a n b ir hizmet duygusu, dier bir ifdeyle iyilik , efkat, yardm lama, dayanlma, tekim yni baka bir insan veya baka bir canly madd ve manev adan huzura ka

vuturma yolunda haz duyma ve benzeri kltr deerle

ri ve bu deerleri kendisine ilke edinmi kiin in hr ir

desi yatmaktadr.* * *

Vakflar konusunda imdiye kadar hem Trkiyede

hem de baka lkelerde bir ok aratrma yaplm tr. Sa

dece Trkiyede son yetmi be ylda Osmanl tarihi ze

rinde gerekletirilen inceleme ve yaynlar ihtiva eden

Osmanl A ra p m a la r Veri Bankasada. 99 kitap ve 279 makale bulunmaktadr.2 Bunlar, sz konusu veri banka

sndan, sadece vak f , k lliye, im aret ve hayrat

szckleriyle yaplan sorgulama sonucunda elde edilen

rakamlardr. Kitaplarn byk bir blm , niversite-

M a l odu r ki h a y ra sa r fo lu n a A kpaazde O rhan G azi,

M escid n ih rb b ryad ey led i B un ca d r -t h a y r b d e y led i

A hm ed 1

lerde hazrlanm akademik almalar, yksek lisans ya

da doktora tezleridir. Szkonusu Veri Bankas yeni olu

turulmutur ve henz son kontrolleri yaplm am tr; s

telik sorgulamada anahtar szckler de sn rl tutulm u

tur. Bu sebeple, sz konusu rakamlarn epeyce eksik ola

bilecei dnlebilir. Bununla birlikte bahse konu ara

trm alarn gerekletirildii ortam ve zaman g z nnde

bulundurulursa, bu saynn da kmsenecek bir m iktar

olmad sylenebilir.

Listesini ekte sunduumuz bu aratrmalarn srf

balklarn bile gzden geirdiim iz zaman, Osmanl

dnemi Trk tarihinin en nemli olgularndan biri olan

vakflarn ok eitli alardan ele alnm olduunu tes

p it edebiliyoruz. Bu da vakfn Trk kltrnde edinmi olduu yerin nemini gsteriyor.

Her aratrmada olduu g ib i, vakf aratrmalarnda

da, messesenin kkeni ve tarih gelimesi tabii olarak

aratrclarn zerinde durduklar nemli problemlerden

biri olmutur. Vakf hukuk bir messesedir. slm dnyasnda ortaya kndan itibaren mezhepler arasnda hu

kuk asndan baz ynleri itibariyle tartlm tr; bu tartmalara ramen tarih boyunca yine bu hukuk dzenlemeler sayesinde varln srdrmtr. Bu sebeple, vak

fn bu ynn izaha alan aratrmalar n planda yer al

maktadr.

Dier taraftan vakflar, Trk-slm tarihinde k lt

rn en belirgin unsurlar, somut varlklar olarak, sanatn

btn vehelerini temsil edecek tarzda tezahr etm iler

dir. Bunlarn bir blm, madd kalntlar olarak gn-

mzde de hl grnr durumdadrlar. Dolaysyla so

mut kltr varlklar olarak gzlemcilerin ilk olarak d ikkatlerini ekecek kltr unsurlardrlar. Bu sebeple, va

kflarn gnmze de ulaan madd rnleri, m im arlk

ve zellikle de sanat tarihilerinin aratrma konulan ara

sna girm itir. Dolaysyla, vakflar alanndaki inceleme

lerin daha ziyade, "vak f b id eler v e eski eserler" erevesinde gerekletirildiini sylemek pek yanl olmayacaktr.

Bu bidelerden ve eski eserlerden hareketle, vakflara it

kk apl eserlerin ya da im aret sitelerin in inaat ve va -

kf-ehir ilik ileri de aratrma konular arasnda yer bulmutur.

slm dnem, dolaysyla Osmanl dnemi Trk

kltrne, bir bakma vakf kltr ad verilebilir. Muh

te lif kltr unsurlarna hayat veren insanlar olarak vakf kurucular da, tarihin filleri, aktrleridir. Bu sebeple vak f kurucular, sz konusu k ltr zerinde almak iste

yenlerin ilk aklna gelen konular arasnda gzkmekte

dir. Dolaysyla ekli bibliyografya incelendiinde, vakf

kurucularnn hayatlar ve eserleri hakknda yaplan ara

trmalarn, vakf kurucularnn a ile fe r t le r iy le ilik ilerin in , buna bal olarak kiilerin m alvarlk lart ve miras konularnn da vakf aratrmalarnda nemli bir yer tuttuu

gzlenmektedir.

Yine bibliyografyann tetkikinden de anlald

zere, vakfn kurucu senedi mesabesinde olan vak fiyeler-

den bazlar cidd tahlillere tabi tutularak, bazlar ise hi tahlil edilmeksizin neredilmitir. Ayrca, deiik zaman

ve meknlara veya bz ahslara it vakflarn dar, sos

yal ve ekonomik ynlerini inceleyen almalar da ger

ekletirilm itir.3

Vakfa sosyal gvenlik asndan yaklaan aratrmalar olduu gib i, vakf-m lkiyet ilik ilerin i ele alan, vak

fn ekonomik ynn, anlamaya alan aratrmalar da

vardr. Baz almalarda vakf kurucusu kadn lar n pla

na karlm tr. Vakf s tla h la r ve tab irleri zmlenmeye allan sorunlardan bir dieridir.

Belli blgelerdeki vak fla rn um um tablosunu ortaya

koymay hedefleyen almalar da mevcuttur. Ancak

bunlarn byk ounluu, ilg ilen ilen blge vakflarnn

bugnk kalntlarndan hareketle yaplm olup tarihi derinlikten yoksundur. Vakf-ebir ilik ileri: vakf olarak ina edilen, vakf tarafndan onarm ve restorasyonlar ya

plan, vakf evler ve vakf hanlar ve dier i yerleri, hatta

makbereler aratrclarn gznden kamamtr. Bu

balamda, klliye ve "imaret" kavramlar etrafnda kurgulanan vakf aratrmalar da vardr. Belli zaman kesit

leri iinde, ya belli bir ehir veya bir blgenin ya da Tr

kiye genelinin vakflarn ele alan yaynlar da yaplm tr.

Vakfn nevileri, icareteynli, mukataal ve benzeri vakflar ele alnan baka bir aratrma konusudur.

Osmanl Devletinde, zaman zaman vakf gelirleri

nin toplam, devlet gelirlerin in te birine km; lke

topraklarnn te biri de vakf hline gelm itir. Bu se

beple vakf-devlet, vak f-siyaset ilik ileri, toprak vak flar, iskan ve kolonizasyon sorunlar da nem kazanmtr. Bu sebeple meselenin bu ynn inceleyen aratrmalar da

yaplmtr.

Bunlarn dnda ksaca zetleyecek olursak, toplum

iinde oynad rol bakmndan, vakfn, din ve d in ku

rulular; sosyal tekiltlar: yardm sandklar ve avarz

vakflar; sosyo-kltrel entegrasyon, sosyal tabakalama,

toplumsal deime ve yenileme, medeniyet, kltr ve

bilim ile balantlar zerinde de m uhtelif aratrmalarn

gerekletirildii grlmektedir. Vakf ekonomik faali

yetlerin de iindedir. Bu sebeple, vakf paralar, krediler, faiz, bankaclk, ticaret ve sanayi ile bunlarla ilg ili kuru

lular: hanlar, hamamlar, fabrikalar ve vakf ormanlar

aratrclarn zerinde durduklar konular arasnda yer

almtr. Grld zere, vakf, toplumun btn alan

laryla, kltrn btn boyutlaryla alkaldr. Byle bir

messesenin kendi tekilt yaps da hi phesiz vakf

aratrclarnn ncelikli konular arasnda olacaktr.$ * *

Vakflarla ilg ili olarak Cumhuriyet Dnemi Trki

ye sinde gerekletirilen aratrmalarn konular bak

mndan yukarda izmeye altm z tablosu bile, sl

m iyet dnemi Trk medeniyetinin eitim-retimden

sanata, sosyal dayanmadan ehircilie, ulamdan lm

almalara kadar toplumun ve kltrn btn alanlar

na damgasn vurmu olan temel messeselerinden b iri

sinin, kesinlikle vakf messesesi olduunu gstermektedir. Dolaysyla bu messesenin m uhtelif boyutlar, Tr

k iyede ve dier lkelerde, 19- yzyln ikinci yarsndan

bu yana, gnden gne artarak ve deiik yaklam tarz

laryla incelenmeye ve anlalmaya allm tr. Ancak

TO PLUM

bu aratrmalarn ve bunlarda kullanlan metodlarn mii-

essesenin gerek yapsnn ve toplum iindeki yerinin

tam olarak anlalmas iin yeterli olm ad mahede edildiinden, vakf aratrma enstits kurulmas,4 vakf

aratrmalarnda yeni metodolojiler ve yeni aratrma

tarzlar gelitirilm esi,5 veri tabanlar hazrlanmas,6 bu

konudaki b ilgilerin derlenmesi ve yaylmas asndan

nternetten yararlanlmas7 gerektii hususlarnda da in

celemeler yaynlanmtr.* * *

Trkiyede, sosyal bilim lerin dier alanlarnda ol

duu gib i, vakf konusunda da, ilk metodolojik yaklam

tarzlarn ortaya koyan bilim adam, merhum Fuad Kp

rl olmutur. O, daha 1938 ylnda, vakf messesesinin

sadece hukuk cephesi incelenerek anlalamayacan,

dolaysyla onun k ll tarih anlayyla tarih bir perspek

tif iinde incelenmesi gerektiini, vakfla ilg ili belgeler

bu nazarla sorgulanp deerlendirildiinde toplum ve

kltr tarihinin bir ok ynnn de ak la kavuturu

labilmeini rnekleriyle gstermitir.8 Ayn dnemlerde

. L. Barkan, dier aratrmalar yannda vakf konusuna da eilm i, vakflar tarihiyle ilg ili kaynaklar zerinde

durmu ve vakf messesesini -zellikle iktisat tarihi ve

ehircilik tarihi asndan- inceleyerek yeni ufuklar ac

rnek olabilecek aratrmalar yaynlam tr.9* * *

Mesel Barkan, ehirlerin Teekkl ve nkiaf Tari

hi Bakmndan: Osmanl mparatorluunda maret Site

lerinin Kurulu ve leyi Tarzna A it Aratrmalar10 ad

l nemli makalesinde, imaret sitesi denilen tesisler man- zm es'm n ya da klliye" lerin, Osmanl Devletinde ehirlerin olumasnda ve gelimesinde, lkenin sosyal ve

ekonomik hayatnda nemli rol oynadn ve bu sitele

rin, genellikle bir cami etrafnda kmelenmi olan tesis

lerden : medrese, yemek piirilen ve datlan yer, misa

fir yurdu (tbhane), hastahne (tmarhne, drifa), ha

mam ve kervansaray... g ib i din, kltr ve sosyal yardm

messeselerinden; bu messeselerin kalabalk memur ve

hizmetlilerin barnaca ikametghlardan, su yolu, kanalizasyon... gib i meden (beled) tesislerden; nihayet bu

suretle meydana gelen tesislere devam l b ir g e lir salamak maksadyla ( her biri bir sn f sanat ve ticaret erbabna

tahsis edilmek zere) ina edilmi olan han ve arlar, f-

OSMANLI

rn, deirmen, mum malthanesi, boyahne, salhne,

bahne, bayram ve pazar yerleri, cendere... g ib i bir in h isar ve im tiyaz konusu olan tesis ve m ahaller den olutuunu yazyor. Ve bu imaret sitesinin genellikle yeni kurulacak

olan ehrin veya eski bir ehrin yeni bir semtinin ekir

deini tekil etti in i, Bursa, Edirne ve stanbul ile Ana

dolu ve Balkanlardaki dier bir ok ehrin topografk

planlar incelenirse, bu ehirlerin, sz konusu imaret si

tesini tekil eden belirli bir takm b id ev binalarn etrafnda nasl olutuunun grlebileceini anlatyor.

Bu tespitten sonra Barkan, Osmanl D evletinde,

kamu menfaatine ynelik beled hizmetlerin, sosyal yar

dmlamann, din ve kltr ilerinin, ticaret ve ulam

im kanlarnn, va k f yo lu y la v e dar ve m l muhtariyeti ve hukuk bir ahsiyeti hiz bir tekiltla nasl gerek

letirild i i ve bunun kapsam ve nemi hususunda bir fi

k ir vermek iin 16. asr balarna it Nfus ve Tahrir D eft e r le r in d en baz rakamlar zikrediyor. Bu tespitlere gre,

Anadolu E yaletin in11 1530-1540 ylar arasndaki genel

gelir toplam (79-784.960 ake)nn % 17sinin din ve

kltr ilerine tahsis edilm i vakflara it olduu; bu ge

lirle, 45 imaret, 342 cami, 1.055 mescid, 110 medrese,

626 zviye ve hnkh, 154 muallimhne, bir kalenderh-

ne, 1 mevlevhne, 2 drlhuffz, 75 byk han ve ker

vansarayn iletild i i; ve sz konusu gelirlerden 121 m

derris, 3.756 hatib, imam ve mezzin ile 3-299 eyh, eyh-zde, kayyum, talebe ve m tevell denen vakf y

neticisine maa verildii anlalyor.

Yine Barkann tespitlerine gre, ayn tarihlerde d i

er eyaletlerde de benzer durumlar sz konusuydu. Me

sel Karaman eyletinde genel gelirin % 14, Rum ey

letinde % 15,7si, Halep ve am eyletlerinde % 14u,

Zlkadriyede % 5i ve Rum elinde ise % 5,4-% 32si va

kflara itti. Bu gelirlerle de yukarda bahsedilenlere

benzer hizmetler gerekletiriliyordu.12 Tabii bunlar va

kflarn tarm alanlarndan gelen gelirleriydi. Bunun d nda vakflarn ehir iindeki mesken ve iyerleri, nakit

para ve benzeri geni gelir kaynaklar vard.* * *

Bu ilk ufuk ac metodolojik tartmalara ve ve

rim li denemelere ramen, yukarda konular asndan

ana hatlaryla tantmaya altm z vakf aratrmalar,

tarih derinlii ve kltrel boyutlaryla insan ve toplu-

mu kuatc tahlilleri ve aklamalar srdren bir gele

nee kavuamamtr. Elbette i zordur. Trk tarihi,

zellitkle Osmanl dnemi Trk tarihi, karmak ve

kompleks bir tarihtir. Tahlil edilebilmesi iin zengin

kaynaklara sahiptir.13 Onun iin, brakn Osmanl tarih i

nin btnn, her hangi bir messesesinin btnn bi

le birka almayla anlalr hale getirm ek olduka zor

dur. Bu sebeple dar konulu monografilerin ileride birbir-

leriyle mukayese edilebilmeleri iin ayn metodolojilerle

ve son derece sistemli bir biimde gerekletirilmesi ge

rekir. Bunun iin ben Osmanl dnemi vakflarnn son

daj usulyle ve trl yaklam tarzyla ksa zamanda

incelenerek daha anlalr hle getirilebileceine inanyo

rum. Bu tarzlar,14 kronolojik ve yatay yaklam tarz,15

coraf ve dikey yaklam tarz16 ve klliyelerin i bn

yelerinin ve zellikle orada cereyan eden sosyo-kltrel

hayatn kuruluundan gnmze btn ynleriyle tahli

line ynelik yaklam tarz1' olarak snflandrmamz

mmkndr. Birincisi zamann anlam l devirlere ayrl

masn, kincisi Osmanl corafyasnn tamamn temsil

edebilecek belli sayda dar blgelerin seimini, iincs

ise Osmanl dneminde ileyen klliyelerin tamamn

temsil edecek sayda klliyenin seimini gerektirmekte

dir. Bylece konu kolay yaklalabilir hle getirilm ekte,

ve deiik alardan teste tabi tutulmaktadr. ynden,

benzer metodlar ve ayn prensipler erevesinde ve ma

kul sreler iinde ortaya konulabilecek bu aratrmalar

dan hareketle de, vakflarn Trk kltr sistemi ve sos-

yo-ekoomik bnyesi iindeki rol ve neminin genel

bir tablosu izilebililecektir.

Bu aratrma tarzna gre baz incelemeler ger

ekletirilm itir. Benim 18. Yzylda Trkiyede Vakf Miiessesesi -B ir Sosyal Tarih n celm esi- 18 adl almam, bi

rinci yaklam tarznn ilk rneidir. N. ztrk, vakf

aratrmalarnda btnc ve disip lin ler aras yeni bir

yaklam tarz olan bu metodolojiyi uygulam ak suretiyle

gerekletirdii Trk Yenileme Tarihi erevesinde Vakf

Miiessesesi adl aratrmasyla Trk vakfnn 19. ve 20.

yzyldaki deiim srecini yakalamaya alm ,19 H.

Ykseli, benzer bir metodla gerekletirdii Osmanl

Sosyal ve Ekonomik H ayatnda Vakflarn Rol (1585-

1683) konulu almas ise, vakfn 17. yzyldaki umu

m manzarasn izm itir.20 Bylece Trk vakfnn 16.

OSMANLI P V

yzyldan gnmze buuk asrlk genel tablosu i

zilmitir.

Coraf ve dikey yaklam tarzna, E. Bahann Siroz

ve blgesi vakflaryla ilg ili almas rnek gsterilebi

lir.21 Bu aratrmada vakfn 15. ve 16. yzyllarda Siroz

ve yresindeki durumu incelenmitir. Siroz vakflarnn

ikiyz y llk envanterini veren ve bunlarn m uhtelif a

lardan deerlendirmesini yapan bu alma, bizim cora

f ve dikey yaklam tarz iin koyduumuz perspektif

erevesinde, kald noktadan gnmze doru ge liti

rildiinde ve tahlil asndan biraz daha derinletirildi

inde, phesiz vakf olgusunu anlamada ok daha ileri

bir seviyeye ulalacaktr.

Bu aratrmann ortaya koyduu sonulara gre,

byk toprak m lkiyetlerinin snr blgelerinde yer al

mas hususu, Siroz rneinde olduu g ib i, Balkanlarn

fethi srasnda hassasiyetle zerinde durulan bir husustu.

Bu uygulama fethi tevik gayesi gdyordu. Mesele sa

dece asker deildi. Fetih ncesinde veya sonrasnda bl

ge, kltrel ve ideolojik adan Osmanl sistemi ile b

tnlemeye hazr hle getiriliyordu. Sivil aristokrasiye ve

m ahall d in zmrelere de im tiyazlar tannyordu. Ve

Kk Asyadan srgnle nfus aktarlyordu. Bunlar

arasnda derviler, eyhler, babalar, ahiler vard. Bunlar blgenin m uhtelif yerlerine, zellikle stratejik noktalar

na zaviyelerini kuruyorlard. Sirozda ilk zaviye Molla

Bahaeddin Paankidir. Sofu Ali Bey, Dervi Mustafa elebi, Mecnun Baba ve dierlerininkiler birbirini takip

etmilerdir. Bu kurulular, yeni vakflarla destekleniyor

du. Fethin tahkiminde vakfn rol nde geliyordu. Vakf

yerli halkn slamlamasnda da rol oynamt.22

Sirozda andarl Kara H alil Paa, olu A li Paa ve

torununun olu brahim Paa vakflar kurmulard. Bu

vakflarla gerekletirilen kasaba ve ehirler, blgenin

gerek ktisad merkezleri hline geliyordu. Sirozda A li

Paa Kervansaray, brahim Paa Bezezten yaptrtt. Bu

kurulular vakf gelirleriyle iletiliyorlard:23 brahim

Paann kz kardei Eslime Hatun da Sirozda bir mescid

yaptrtt ve servetinin bir kim ini atalar tarafndan yap

trlm vakflarn bakmna tahsis e tti.24

Yazar ayrca, fetihten sonra Trkler tarafndan, da

ha nce K ilisen in elinde bulunan mallarn yine Kilise

yararna iletilen vakflar hline dntrlmesi olgusu-

TO PLUM

au Margarid Manastr Vakf ve Siroz Metropoliti Vakf

rnei erevesinde tahlil ediyor. Gerekten, Osmanl

fethi srasnda, fethedilen blgelerdeki insanlar ve emlk

tahrir edilirken, k ilise mallar m lk, vakf ve nadiren de

tmar olarak yazlmtr. Bu kaytlar arasnda genellikle

rastlanan vak f terim idir.25 Bu uygulamalar, OsmanlI

larn farkl dinler ve kltrler karsndaki toleransn

gstermektedir.

Coraf ve dikey yaklam tarzna bir dier rnek

de, benim srdrmekte olduum Ordu i l i vak flar hak-

kndaki aratrmandr. Bu aratrmann hazrlk alma

larna gre, bu ilde 1313-1921 yllar arasnda 512 vakf

kurulmutur. Bu vakflardan 138 tanesinin vakfiyesi h

len mevcuttur. En eski vakfiye 1313 tarihlidir. Ordu'da

daha 14. asr bandan itibaren kurulm aya balanan bu

vakflardan birou, 19- asr sonu veya 20. asr bana ka

dar varlklarn korumulardr. Blgedeki 512 vakfn

kronolojik adan ve konu bakmndan tasnifi yap ld

zaman, 14.-16. yzyllara it olanlar arasnda bugn b

z Avrupa lkelerinde mevcut kltr merkezlerine ben

zetebileceimiz tekke ve zaviye vakflar a rlk noktas

n tekil e tti i hlde, 1700lerden itibre kurulan vakf

lar arasnda cami vakflarnn saysnn son derece artm

olduu gzkmektedir. Byle bir deimenin, blgede

tekke kltrnden cami kltrne geiin gstergesi

olarak deerlenderilebileceini dnyorum. phesiz

bu dnmn ve buna benzer dier sorunlarn aklana

bilmesi, yukarda bahsettiim iz tarzda, blge vakflar

nn blgenin tarih ve sosyolojik btnl iinde yap

lacak tahlilleri ve yorumlar sonucunda mmkn olabi

lecektir.

Aratrma konusu olarak islam dnem Trk tari

hinde kurulan ehir dokularnn en nemli hcresini te

kil eden imaretleri ve klliyeleri ele alan nc yakla

m tarzna gre de almalar yaplmaktadr. Bunun ilk

nemli rnei E Unann Fatih K lliyesi adl aratrmasdr.26 Bu aratrmasnda, F. Unan, Fatih K lliy es inin ku

rulu sebeplerini, fizik yapsn, ktisad durumunu, y

netim ve denetim biim ini, birbirleriyle ilik ileri ve g

revleri erevesinde sosyal kadrosunu ve bunlarn gnlk

hayatlarn ve nihayet Osmanl eitim , b ilim ve ynetim

hayt zerindeki etkilerin i, umumiyetle, Babakanlk

Osmanl Arivi ve Vakflar Genel M drl Ari

v indeki ilg ili belge koleksiyonlarn ve Osmanl litera

trn sorgulayarak, kaynaklarnn verdii imkn l

snde, kuruluundan gnmze geirdii deimeleri

de takip ederek, zmlemeye ve deerlendirmeye al

maktadr. Hi phesiz Unann bu zgn aratrmas,

birer vakf kuruluu olan Osmanl k lliyelerinin, dolay

syla Trk kltrnn anlalmasna nemli katklar

salamaktadr. Ancak, dier baz kaynaklarla, zellikle

stanbul eriye S ic i l im taranmak suretiyle elde edilecek

verilerle, bir yandan klliyenin iinde cereyan eden sos

yal ve kltrel hayt zerindeki tahliller ve deerlendirmeler daha da zenginletirilebilir; ve klliyede grev

yapm kiiler tarafndan yazlm ya da klliye medrese

sinde ders kitab olarak okutulmu btn kitaplar, yine

zaman iinde meydana gelen deimeler gz nnde bu

lundurularak tahlil edilebilir, bylece klliyenin dier

boyutlar da daha anlalr hle getirilebilird i. Klliyele-

rin sanat tarihi asndan tah lilleri27 ve genel mndaki

baz tahliller dnda, bizim bahsettiim iz yaklam tar

z erevesinde Unan bu aratrmasn, M. A. Yediyl-

dzn Balangcndan Gnmze Y ldrm K lliyesi v e Ulu- cam i adl incelemesi28 ve benzeri baz denemeler29 takip etmitir. Ancak klliyeler iinde yaanan sosyal ve k lt

rel hayatn tam olarak anlalabilmesi iin bu tr aratr

malarn saysnn artrlmas ve tahlillerin daha da derin

letirilmesi gerekmektedir.

Elbette Trk slm medeniyetindeki ve zellikle

Osmanl dnemindeki vakf olgusunun tam anlalabilir

hle getirilebilm esi iin, sadece klliyeler zerindekile

rin deil yukarda bahsettiimiz dier tarzlarla ele a ln

m aratrmalardan eksik olanlarn da mkemmelleti

rilmesi ve genellemeler yapma imkan salayacak lde

saylarnn arttrlm as icap etmektedir. Bir yandan bu

almalar yrtlrken dier yandan da mevcut aratr

malarn nda zaman zaman genel deerlendirmeler

tarznda denemeler yaplmas, elbette tarihi doru anla

mamza yardmc olabilecei g ib i, yeni aratrmalara yn

verecek yeni ufuklar da aabilir.* * *

19- yzyln ikinci yarsnda ve 20. yzyln bala

rnda, B atl lkeler slm lkelerinden bazlarn hki

m iyetleri altna alnca, bu lkelerde vakf olan dokunul

maz m alvarlklaryla karlamlar, bu durum sz konu

su m alvarlklarnn istismarn zorlatrnca, zellikle or

yantalizm evrelerinin vakf messesesi zerinde yaptk

lar aratrmalarda, mesele hukuk adan zmlenme

ye, daha dorusu zlmeye allm ve btn d ikkat

ler vak f kavram zerine teksif edilm itir. Bu kavram

K uran da yer almad iin, srarla messesenin menei

zerinde durulmutur. Arapa bir kelime olan vakf, dur

durmak, alkoymak mnsna gelmektedir. Bu sebeple,

vakf messesesinin Islm toplumlarmda ekonomik po

tansiyelleri atl duruma soktuu ve bu toplumlarn kti

sad adan geri kalmalarna sebep olduu tezi ileri srl

mtr. Vakflar hakkndaki bu menf grler, phesiz

Osmanl Devletinin k srecinde genel ekonomik

durumunun da bozulmas sebebiyle, Trkiyeye de sira

yet etmi ve vakflarn zaman iinde zapt edilerek yne

tim lerinin merkezletirilmesine ve byk bir blm

nn de tasfiyesine yol amtr. Halbuki byle bir yakla

mla, vakf messesesinin, teknik bir deyim olarak akar kavram erevesinde inceleyebileceimiz sadece bir y

n n plana karlm olmakta, bylece messesenin b

tnl bozulduundan ve asl gayesi gzden uzak tu

tulduundan yanl ve eksik sonulara ulalmaktadr.

Szkonusu messesenin aslnda daha a rlk l ve daha

nemli olan dier cephesini hayra t kavram temsil et

mektedir. Dolaysyla, vakf olgusunu iyi karayabilmek

iin, kltr ve sosyal sistemler arasndaki ilik iler asn

dan layrt kavram zerinde durulmas ve vakflar tari

hinin bu kavramdan hareketle deerlendirilmesi gerek

mektedir. ^ ^

Yukarda zikrettiim aratrmasnda Barkan, zel

lik le vak f imaret site ler i konusunda vakf olgusunun

zn yakalam ve vakf yoluyla gerekletirilen bu e

hirleme ve kamu hizmetleri mekanizmasnn imaret sis

tem i ad altnda incelenebileceini belirtm itir. Gerek

ten vakflar yoluyla ve kiilliyeler etrafnda teekkl eden

bu yaplanmann, imaret sistem i ad altnda incelenebile

cei dnlebilir. Bununla b irlikte, vakf olgusunu b

tnc bir yaklam la zmeye alrsak; bu ok kapsam

l ve karmak olgunun imaret sistemiyle aklanmasnn

mmkn olamayaca da aka grlr. Gerekten vak

fn en grkemli bir biimde tezahr e tti i alanlardan b i

risi imaret siteleridir amma, bu sitelerin dnda ve te-

O SM A N U

sinde vakflar yoluyla ilk anda insann aklna gelmeyecek

cinsten madd ve manev hizmetler sunulabilmi oldu

unu da herkes bilir, ve zaten Barkann dier almala

rnda da bu husus grlebilmektedir. yleyse, vakf olgusunu btnl iinde anlamlandrabilecek baka bir

sistem bulmamz gerekir ki, kanaatime gre bu sistem, "hayrat sistemi" olabilir. Osmanl dnemine it vakflarla

ilg ili vesika koleksiyonlarnda ve bata tarih literatr

olmak zere dier eserlerde, Trklerin hayrat kavram

n b ilinli bir ekilde kullandklar ve bunu devletin ve

toplumun bir sistem olarak ilettik leri rahata gzlene

bilmektedir. Hatt, hayrt ruhunun Osmanl lkesinde

toplumsal bir ruh hline gelm i olduu bile sylenebilir.

Trk vakflarnn, zellikle slm dnem Trk vakflar

nn tamamnn, hem din ve felsef temelini ve hem de

uygulama biim ini aklayabilecek olan bu sistemin, ik i-

yzyllk deiim srecinden sonra -bugn Trk halk

nn hafzasnda tam olarak yaadn syleyemesek bile-

davranlar etkileyen bir sistem olduunu sylememiz

pekl mmkndr.

Osmanl Devletinin yayld corafya zerinde al-

tyz y l akn bir srede kurulmu ve iletilm i btn

vakflar ksa bir makalede ele almann, tantmann ya da

tahlil etmenin mmkn olmad ikrdr. yleyse bu

rada yapmamz gereken, o messesenin kurucu ruhu olan sistemi yakalamaya ve aklamaya almaktr. Vakflarn

aklanmas konusunda, kendisinden yararlanabilecei

miz sistem, yukarda da bahsettiim iz gib i, hayr t siste- id ir . Bu sistem iyi anlaldnda, verilen rneklerin

nda, lkenin ve toplumun btn tahayyl edildii

zaman, vakf messesesinin Osmanl Devletinde uygula

nnn geneli hakknda da genel bir fikir sahibi olunabi

lir.* * *

nsan her zaman bar ve huzuru aram, m utlu bir hayat srdrmeyi arzu etmitir... Gnmz insan da bu

hedefe ulaabilmek iin sosyal ve ekonomik gelimenin

srdrlmesi, tabi evrenin korunmas, daha iy i bir ha

yat standard yakalanmas, insan haklarna sayg gsteril

mesi, herkes iin temel kamu hizmetlerine kolayca ula

labilen salk l ve gvenli bir hayat ortam hazrlanmas,

nihyet kltrel farkllklarn ve kim liklerin yok edilme

mesi iin kresel dayanma ve ib irli i yoluna gid ilm e

l i TO PLUM

si taleplerini dile getirmektedir. Ferdin temel hrriyet

lerden yararlanma hakk savunulurken, ayn kiiye dier

insanlarn ve gelecek nesillerin haklarn korumakla y

kml olduu da hatrlatlmaktadr. Herkesin genel ka

muoyunun iyili ine aktif katkda bulunmas; sivil top

lum kurulularna, zel sektre ve kamu sektrne mensup aktrlerin hepsinin toplumsal sorumluluk anlay

iinde hareket etmeleri istenmektedir...

Gelir dalm asndan bozulan dengelerin yeni

den tesisi iin m illetleraras rgtlenmelere gidiliyor..

Mesel Birlemi M illetler nsan Yerlemeleri, dier

adyla Habitat II Tekilt, bunlardan sadece. birisidir.

Bazlarna gre, aslnda H abitat, btn insanln etik,

ahlak bir devrim yaamasnn hayalidir.

Bu hayalin gereklemesi, B en in bencillikten kurtularak olgunlamas ve ahsiyet kazanmas; tekinin varl n n kabul edilmesi; onun da olgunlamasna ve ahsi

yet kazanmasna yardmc olunmas; bu amala da yan lma iine girilm esi; toplumda egoizmin deil diergam- l n , zgeciliin hkim klnm asyla mmkndr.

Aslnda, dnyann bugn aramakta olduu bu yar

dmlama duygusu ve eylemi, Trk medeniyetinin ma

yasn oluturur. Bu yardmlama felsefesini, Trk filozo

fu Farab, daha onuncu yzyln k rk l yllarnda, M edne-

tiil- f d la (erdemli, ideal toplum) adl mehur eserinde,30 sistemletirmitir.

Farabye gre, insan tek bana kendini srdremez

ve mkemmelleemez. Yaratln gayesi olan mkem

m ellie ancak birbiriyle yardmlaan birok insann bir

araya gelmesiyle ulalabilir. Gerek m utluluk vastas

olan hususlarda yardmlamay amalayan bir ehir, er

demli, mkemmel b ir eh ir dir (m adna fa d la ) , m utluluu elde etmek iin yeleri birbirlerine yardm eden toplum

erdemli, mkemmel bir toplumdur. lkenin m utluluu gayesiyle ehirleri birbirlerine yardm eden bir m illet, erdem li, mkemmel b ir m illetdir. Ayn ekilde erdemli, mkemmel, evrensel devlet de, ancak iinde bulundurduu

btn m illetleri m utlulua eritirmek iin birbirlerine yard m ettikleri zaman ortaya kar.31

16. yzyl Osmanl dnr Knalzde A li ele

bi, Farbnin tasarlad bu erdemli ve m utlu site nin Kanun Sultan Sleyman zamannda gerekletirildiini

ifde ediyor.32 Bunlar, Barkann "imaret siteleri diye

adlandrd sitelerdir. Gerekten sz konusu dnemde,

byle bir m utlu sitede yaama hedefine yaklald sy

lenebilir... Bunun arkasnda yatan faktr de, o dnemin

nc sektr diye tanmlayabileceim iz vak fla r dr;

daha dorusu vakfn arkasnda yatan hayra t sistem idir..

te, bugn dnyann yakalamaya alt bu irde

yi slm dnem Trk tarihinde harekete geiren kymet

hkm, herkesin ve (her m illetin ) yn eld i i bir yn ve yn temi vardr. Siz hayra t (sosya l ve h a y r iler, iy ilik ler) yapm aya koun, bu hususta birbirin iz le ya r edin..." yeti33 idi. H ayrat, Trk kltrnde, insan dayanma ruhu iinde

ik i dnya saadetine kavuturan her trl davran ve eser

olarak yorumlanmt. Bu bir sevgi iiydi. Sadece madd

destekler deil, gzel bir sz, hatt gler yz bile iy ilik ler kategorisinde saylm t. Yalnz insan deil her canly sevmenin, bu tr davranlarla gnl almaya, insanla

r m utlu klm aya almann ibdet olduuna inanlyo-

du. Kutadgu B i l i g d t Yusuf Has Hcib, ...Sen herkesten iyi ol ve hep iy ilik yapmaya al diyordu.34

H

yleyse slm vakfn, mslman toplumlarda, s

lm n kltr sistemi unsurlarndan birinin, bu toplum-

lara mensup bir k iiyi harekete geirerek, onun ahs

mallarndan bir ksm n kamu hizmeti grecek kurulu

lara dntrmesi eylemi olarak tanmlamamz mm

kndr. Bu eylemin, dier bir ifdeyle deerlerin m-

ahhaslaarak messeselemesi olgusunun bir rn olan

vakf, slm toplumlarnn baz dnemlerinde, ekono

m ik, sosyal ve kltrel hayatn her cephesinde kendisini

hissettiren bir yapya kavumutur.

slm vakfnn ik i nemli unsuru vardr: Dorudan

hizmet sunan vakf bin ve kurululara hayrat', bu kurulularn ebed olarak yaamas ve topluma hizmet suna

bilmesi iin vakfedilen gelir kaynaklarna ise akart de

nilir. Vakfn bu ik i unsurunu tasvir eden ve gelir kaynaklarnn nasl iletileceine ve hedeflenen hizmetlerin na

sl gerekletirileceine dir ilkelerin belirlendii vak fiye

denen belgelerde, Trk vakf kurucularnn insan ve

dnya anlaylarn, ve vakf kurma gerekelerini akla

mamza yarayacak son derece zengin veriler bulunmakta

dr.

Bu veriler bize vakf messesesine hayat veren k l

tr sistemi unsurlarn tespit imkan salamaktadr. Tr-

TO PLUM

kistandan Bat Avrupa snrlarna kadar Trklerin kur

mu olduklar vakflarn v a k fiy e le r inde genellik le ,

K uran n hakikaten insan iin kendi altndan ba

kas yoktur35 yetine ve slm Peygam berinin bir kim

se l araziyi ihy ederse ona m lik olur hadsine atfta bulunulmakta, vakfedilen mal varln n vakf kurucula

rnn kendi emekleri mahsl hlis m allar olduu srar

la beyan edilmekte; bylece im an n f e r d sorumluluunun, emeinin ve almasn n nemi ve deeri vurgulanmaktadr.

Ondan sonra da aln teriyle kazanlan bu mal varl

ndan bir ksm nn veya tamamnn dier insanlarn ih

tiyalarn gidermek zere vakfedilmi olmas olgusu,

genellikle yardmlamay ve sosyal dayanmay tevik

eden yetlerde ifdesini bulan baz kavramlara36 atfta

bulunularak aklanmaya allmaktadr.

Bunlar arasnda hayra t kavram son derece nemlidir. Bu kavram ve sinonimlerini baka yerlerde37 tahlil

etti im iin burada zerinde fazla durmak istemiyorum.

Ancak u kadarn syliyeyim k i, kkeni arapa olan ha

y r ve onun oulu hayra t kelim eleri, Osmanllar dneminde olduu g ib i bugn de istisnasz Anadoluda ve

Rum elide yaayan Trkler tarafndan b ilin ir ve ku llan

lr. yilik , inam , hsan, menfaat, uur, saadet mnlarna

gelen hayr kelimesi Trkede ok geni b ir kullanm

alanna sahiptir. Deyimlere ve ataszlerine gemitir. Sa

bah ve akam vakti karlalan insana h a y r l sabahlar"

veya hay r l akamlar" dilenir. Yeni bir eye ship olan kiiye, onu iyi gnlerde kullanmas d ilein i ifde etmek

iin hayrn g r denir. Grlen bir rya veya beklenme

d ik bir olay hayra yoru lu r" . Din ve insanlk asndan vnlecek bir davranta bulunursanz, ha y r ilem i olursunuz.38 Dier taraftan, ha y r d ile komuna h a y r ge le

bana39 ilkesi, Trk toplumunda sosyal ilik ileri ynlendiren Trk insanseverlik anlaynn atasz hline

gelm i en nemli dsturlarndan birisidir.

Gerekten, Trkler kendilerini, genellikle kurmu

olduklarn vakflarn vakfiyelerinde zikrettikleri ...bir

topluluk vardr (ki), onlar A llah a ve hiret gnne ina

nrlar, iy ili i emrederler, ktlkten vazgeirmeye al

rlar, H ayratta, yni hayr ve sosyal ilerde birbirleriyle yar yaparlar, ite onlar kurtulua erenlerdir40 yetinde

tarif edilen topluluk olarak grmler ve yine Trk vak

fiyelerinde ska zikredilen Herkesin ve (her m illetin ) y-

OSMANLI

n eld igi b ir ynii ve yntem i vardr. Siz hayra t yapm aya koun,

bu hususta birbirin izle ya r ed in ...Al melindeki K uran yetini kendilerine ortak bir davran modeli hline getirm iler ve bu sayede yeni bir kltr hareketine g iri

m ilerdir.42

Yaplan aratrmalar gstermektedir k i, Karahanl-

lardan Osmanllara slm dnem Trk dnyasnda, bin

lerce kii kendi paralaryla, hi bir ahs menfaat bekle

meksizin szn ettiim iz hizmet alanlarnda binlerce

messese kurmu ve bu messeselerin srekli bir ekilde

ileyebilmesi gayesiyle, kendi mlkleri olan tarm ilet

melerinden, meskenlerden, ktisad kurululardan bir

ksm n veya birikmi paralarnn bir blmn gelir kayna olarak bu messeselere tahsis etmilerdir.

Yaplan hesaplara gre, sancak denilen yz dar biriminden her birisinde takriben bine yakn vakf bulu

nan Osmanl Devletinde vak flarn gen el btesi, devlet btesinin te birine ulamaktayd. Demek oluyor ki,

yukarda belirttiim iz kymet hkmlerini benimseyen

kiiler, hibir zorlama karsnda kalmakszn kendi is

tekleriyle, kendi z mallarndan, devlet btesinin te

biri kadar bir geliri kamu hizmetlerine aktarabilmektey

diler.

Gerekten bu messese sayesinde, Trk dnyasnn

her yresinde, binlerce ahsiyet kendi z mallarn cemi

yetin dier fertleri yararna hizmet sunacak hayra t kurmak sretiyle efkat prensibini mahhaslatrmlardr.

Meru yollarla, alarak m lk edinmi, fakat ihtiyalarndan fazlasn amme hizmetlerine aktararak sosyal ada

leti gerekletirmilerdir. Bylece, kardelik ve dayan

ma prensipleri uygulama alanna girebilm itir. stelik, d il, din ve rk ayrm gzetmeksizin herkese hizmet su

nan vakf messesesi, bylece hogrnn de tim sli ola

bilmitir.

Cemiyetin her kesiminde, dier bir ifdeyle k lt

rn her kademesinde messir olduunu grdmz v a

k f messesesi sayesinde, ahs servetler, saysz Trk ky ve ehrinde mslmanlarn dn, sosyal, kltrel ve hatt si

ys merkezleri olarak tezhr eden camiler hline gel

mitir.

Bu servetler, bz cmilerin evresinde, medrese,

imaret, eme, sebil, ktphne, hastahne ve bunun g i

bi dier kurululara dnm, bylece imaret siteleri

(k iilliyeler) olumutur. Binalar ve hizmetler kompleksi,

sosyal tekiltlar btnl olarak kiilliyeler... Semer- kantda U lu Beyin Registan K lliyesinden43 Edir

nedeki Selimiye K lliyesine ve oradan Bosna-Hersekte

Saraybosnadaki Gazi. Hsrev Bey K lliyesine44 kadar

Trk Dnyasnn her tarafna yaylm yzlerce eser...

Kagarda Yakub Han, Bursada Yeil, stanbulda Ftih

veya Sleymniye oluvermektedir. Bu, Trk Dnyasn

kuatan bir medeniyet hareketidir.* * *

Bu davran modelini, daha iin banda Osmanl

Devletinin kurucular, kendi ahslarnda yaam ve uy

gulam aya koymulard. lk Osmanl tarihilerinden

Akpaazdeye gre, Osmanl Devletinin kurucular ve

yneticileri ...yoksul doyurucu sofra sahipleri" idi. D nya halkna nim etler yed irir ler" id i.45 Yine ona gre, devlet

yneticisinin vazifesi, elde etti i b irikim leri toplumun

hizmetine sunmak; bylece halkn karn tok, adlet, g

venlik ve huzur iinde yaatmakt. O, servetin anlamn

ve deerini "mal odur ki hayra sarfoluna"A(} diye anlatyordu. Dier bir ilk dnem Osmanl tarihisi Tursun Beye

gre de, stn bir izzet ve erefe mazhar klnan47 insan, tabiat gerei tima bir varlktr. Toplu hlde yaa

mak zorundadr. Tursun Bey insanlarn toplu hlde yaa

mas olgusunu, kendi ifdesiyle, bu olguya temeddn dir-

ler ki, rfiimzce ana ehr ve ky ve oba d in ilr48 diye tanmlamaktadr. Ona gre, insan toplu hlde yaamay

yaratl gerei ister, nasl istemeye ki yardmlamak

in biribirine muhtcdur. Ve bu yardmlama ii ancak bir araya toplanmakla olur.49 Tursun Bey, siyaseti, top

lumda her insann yardm lam a konusunda hangi ii yapmakla m kellef ise onunla megul olmasn salayacak

tedbirlerin alnmas olarak tanm lamaktadr.50

Ahmednin ifadesine gre, Orhan Gazi Mescid

mihrb bnyad eylemi, bunca d r- ha yr bd eylem itir,51 yani ha y r evi kurmutur. Ona gre I. Murad da dar lhayr (hayr evi) kurucusudur.52

krullahn tespitleri de ayndr: elebi Mehmed,

...Bursa bakentine gelip , atalar dedeleri g ib i dar lha- y r yaplmasn buyurdu. Yaptlar. Hem cami, hem han- kah, hem de yoksullar evidir. Daha gzeli ve daha tatls

olmyan trl yemekleri bye ke eritirirlerdi.

Darlhayrn karsnda medrese buyurdu, yaptlar. Din

bilgilerinden ve gayr bilgilerden hi biri yoktur k i

renciler ol medresede renmesinler. Mderris, muid,

renci ve daha baka hizmetiler iin yetecek kadar (aka) tayin buyurdu.. ki darlhayrn arasnda bir kubbe

yaplmasn buyurdu: Kendileri dinlenmek i in.53

krullaha gre, insanlar Sultan I.Muradn lke

ler bezeyen kutlu adrnn glgesinde rahatlk ve korku

suzluk buldular. Bu dindar padiahn uurlu anda ya

plan hayrat', savalar; kafir ellerinin alnmas; dinsizler

den kalelerin ele geirilmesi; medreselerin, mescidlerin,

hankhlarn, cmilerin, minberlerin, tatan kprlerin, kervansaraylarn ve baka ha y r yer ler in in yaplmas; b il

ginlerin ululanp yetitirilm esi... hibir ada grlme

m itir.54

Akpaazde Osmanl padiahlarnn hasletlerini

anlatrken, yine onlarn hayr t kuruculuu zerinde srarla durmaktadr.55 te temeli bu hayrt ile atlan Os-

manl ehirlerinin gelimesi de yine hayrt sayesinde ger

eklemitir. Bu ehirlerin gelimesinde Farabnin ve

Tursun Beyin ifde etti i felsefenin uygulan gzlen

mektedir. Mesel Osmanl B eyli inin ilk bakentlerin

den Bursann Osmanllar tarafndan nasl yeniden kuru

lup ekillendirildiine ve gelitirild i ine, dier bir if

deyle m edne-i f d la (erdem li site), imaret sitesi hline ge

tirild i ine bir gz atalm.

Orhan Gazi, 1330lu yllarn sonlarnda, kalenin

dou tarafnda cami (Orhan Camii), imaret (aevi), med

rese, hamam ve kervansaray (Beyhan, Emirhan) g ib i ha y r ev ler inden ya da hayrt'tan oluan bir imaret sitesi kur

mutur. Bu site, ehrin en canl merkezini oluturmutur

ki, bugn de bu zelliini korumaktadr. Aleddin Bey, oban Bey, Hoca Nib adn tayan im aret siteleri de bu de

virde kurulmu ve kurucularnn adlaryla anlmaya ba

lamlardr. 13 3 3 te ehri ziyaret eden bn Battta Bur-

say canl pazarlara ve byk caddelere ship gzel bir

belde olarak tasvir eder. Bursa bundan byle daha hzl

bir gelime gstermitir. ehrin dier blgelerinde padi

ahlar, hanedan mensuplar ve dier ileri gelenleri tara

fndan kurulan ve zengin vakflarla donatlan Yldrm , Emir Sultan, Sultan M ehmed (Yeil) g ib i imaret siteleri yeni

ticar ve d in merkezlerin teekklne vesile olmutur.

ehirde en byk gelime I.Bayezid zamannda gerek

lemitir. Bu dnemde 1399da muhteem Ulucami ina

TOPLUM

edilmitir. O devrin seyyahlarndan Schiltberger ehrin

kalabalk nfusundan ve hangi dine mensup olursa olsun

btn fakirlere ak sekiz imaretinden bahseder. 1402

Timur olay srasnda harap olan ehir, II. Murad dne

minde sratle bymeye ve toparlanmaya balar. Sultan

Murad, Fazlullah Paa, Hac ivaz Paa, Haan Paa, Umur

Bey, Cebe Ali Bey, ehabeddin Paa g ib i devlet erkan tara

fndan zengin vakflarn tahsis ed ild ii yeni siteler kuru

lur. 1432de ehre gelen B. de La Broquiere de Bursann

gzelliine ve nemli bir ticaret merkezi olduuna ta

n klk eder. Her gn imaretlerin drdnde fakirlere ye

mek datld n , ehrin arlarnda her cins ipekli ku

man, deerli talarn ve incilerin ucuz fiyatla satn a l

nabildiini, Ceneviz, Venedik ve dier devletlerin tc

carlarnn ticari faaliyetlerini srdrdklerini yazar.56

Grlyor ki, Bursann Trkler tarafndan yeniden ku

rulmas ve gelitirilm esi hayra t sistem i sayesinde gerek

letirilen imaret siteleri sayesinde mmkn olmutur.

Edirnenin Trk ehrine dnm hikayesi de fark

l deildir. Bu ehir aslnda Trakyann en stratejik yerin

de kurulmu bir Roma castrumudur. Daha sonra bu ka

lenin iinde gelimi bir Bizans ehrine dnmtr.

1 3 6 le doru Trk idaresine getikten sonra, ok ksa

bir zaman iinde, vezirler ve halktan ha y r sahiplerinin

tahsis ettik leri vak flar sayesinde kurulan im an t siteleri ile, surlarn dna tam, bylece byk bir mslman

Trk ehri kim liine brnmtr. Ayrca bir saray

kompleksi yaplm , ehrin iindeki byk bir kilise ca

m iy e evrilmi, bir taraftan daha baka cam i ve mescidler ina edilirken dier taraftan da Avrupa ynne giden ana

yol zerinde bulunduundan byk han ve kervansaray

la r ina edilm itir.57 Evliya elebi, 17. yzyln ilk ya

rs iinde Edirnede on drd sultanlar, 300 u vezirler ve

yan tarafndan yaplm 314 cami bulunduunu b ild i

rir. O. Nuri Peremeci, Edirne hakknda deerli bir eser

yazm olan Ahmed Bdi Efendinin bu 300 kadar cami

den 224 tanesinin adn tesbit etti in i ve haklarnda b il

g i topladn belirtm itir. Kendisi ise elli bir caminin

ksa aklamalarla adlarn verir.58 Bu duruma gre

Edirne sz konusu tarihlerde, ortalama 200 imaret site

sinden oluan byk bir ehir demektir.

Osmanl ehirlerinin tamam ayn biimde, hayra t ruhu ile kurulmu ve gelitirilm itir. Gerekten bu d-

OSMANLI

nemde, hayrat, Tanr ve insan sevgisinden kaynaklanan,

insan dayanma ruhu iinde ik i dnya saadetine kavu

turan her trl davran ve eser olarak alglanm ve uy

gulanm t. Bu eserlerin en gelimi biim ini, yukarda

belirttiim hayra t hizmetlerinin tamamn bnyesinde

btnletiren ve klasik Osmanl dneminde zirvesine

ulaan imaret siteleri (k lliy e ler ) tekil etmekteydi.

Klasik Osmanl dnemi Trk toplumunun sosyal

psikolojisi tahlil edildiinde, bu toplumu oluturan in

sanlarn K lliyey i, iman, dnce ve eylem dengesi ze

rine kurulmu bir kltr rn olarak alg lad klarn g

ryoruz. Zira onlara gre, her eyin tem eli, ferdin ahs

sorumluluuna ve hr irdesine dayanyordu. Her insan

btn insanln meselelerini kendi meselesi g ib i hisset

m eli, bunun iin gc nispetinde alp retmeli ve

kendi ihtiyacndan fazlasn kendi hr irdesiyle dier

insanlarn ihtiyalarn gidermek, sk ntlarn zmek

iin harcamalyd. Bunun en iyi yolu da Mslman Trk

ehrinin hcresini oluturan bir im aret sitesi (klliye) in

etmekti. yleyse, klasik Osmanl dnemi Trk ehrini,

dolaysyla Trk kltrn zmlemek ve anlamak,

ehrin dokusunun hcresini oluturan ve vakf sistemine

dayanan imaret sitesi (klliyye)nin zmlenmesine ve an

lalmasna bal demektir.

Bu sebeple ben imdi burada, bir rnek sunmak

zere, hayra t dncesi ve uygu lam asyla , Trk fethi sonra

snda stanbulun nasl mr ve ihya edilerek o alarda

Frbnin tasarlad m edne-i Fdla rneinde kurulan

im aret site ler inin oluturulm asyla,Trk toplumunun

sosyo-kltrel adan btnlemesinin saland bir

huzur ehrine dntrldn aklamay deneyece

im . Bunun iin de daha nce izmi olduum bir tipo-

lo jiyi kullanacam .59

* * *

Fetihten sonra kurmaylaryla gren Ftih Sultan

Mehmed, stanbulun mr edilmesini; hangi rk ve din

den olursa olsun ehirden kaanlarn geri getirilm esini,

hatt lkenin dier blgelerinden de buraya nfus akta

rlmasn ve bunlar iin bir takm tevik tedbirleri aln

masn kararlatryor. Bu insanlarn nemli bir takm ih

tiyalarnn bir an nce karlanabilmesi gayesiyle altya

p almalarna hz veriyor ve bu erevede kendi vakf,

dier bir ifdeyle hayra t olan Ftih maret Sitesi (Ftih Klliyesi)'nin insna balyor.

Bu sitenin hukk belgesini tekil eden vakfiyesin

de Ftih, stanbulun m r ile ilg ili dncesini yle d i

le getiriyor: Hner b ir eh ir bnyd itmekdiir / R ey kal

bin bditm ekdiir. Bu beyit, mrifet, asl i, beceriklilik , bir ehrin temelini atmak, bir ehir kurmak; bylece de

halkn kalbini enlendirerek honud etmek ve ebed k l

maktr anlamna gelmektedir. lk hcresini oluturan F

tih Klliyesi60 ile temeli atlan yeni stanbulda bundan

byle imaret siteleri birbirini takip edecek ve ehir gnden gne mkemmelleecektir.

Bir btn tanmak iin, onu oluturan benzer hc

relerden birini tahlil etmek her hlde yerinde bir hareket

olur. yleyse, mslman Trk ehri iin ncelikle imaret sitesini (k lliyeyi) tanmak gerekir. Sosyal tekiltlar btnl olarak tanmlayabileceim iz Osmanl im aret s i

teleri ana blmden olumaktayd.

lk blm mbed ve her seviyede eitim retim

kurumu ile salk kurulularndan, misfirhanelerden,

eme, sebil ve adrvanlardan, baheler, trbeler ve me

zarlklardan, imret (aevi) ve benzeri hizmet yaplarn

dan mteekkildi. Bu birim lerin hepsine birden, yukar

da da belirttiim iz gib i, hayr t deniliyordu.

Klliyenin ikinci blm, dkkn, han, hamam,

ar ve bedesten g ib i i yerlerinden meydana gelm iti.

Bu tr ticrethaneler ve mlthaneler birinci blmdeki hizmet kurulularna gelir temin ettik leri iin akart

diye adlandrlyorlard. maret s itesitim nc blmn ise ncekilerin d evresinde yer alan meskenler tekil ediyordu.

A. Toynbee, Tarihte ehirler adl kitabnda, btn ehirler, ya da daha dorusu makinann hkm ettii mo

dern devir ncesi btn ehirler, az ok mukaddes ehir

ler idi. Bana yle geliyor k i din, insan tabiatnda yer alan

ayrc bir unsurdur, ve hi phe yoktur ki, 18. yzyl

sonuna kadar her ehir dier cepheleriyle birleen din

bir cepheye sahipti. Sanay devriminden nce, hibir yer

de, hibir ehir, mnhasran siys bir ehir, ya da asker

bir ehir, veya d in bir ehir olmamtr. ehirler birbir

lerinden ayrlyorlard, nk bu faaliyetlerden bir ou,

bunun iin dierlerini saf d brakmakszn oraya hkmediyorlard61 diyor.

Mslman Trk ehri de bu deerlendirmenin d

nda deildi. maret Sitesi (K lliye), zellikle klasik Os- manl asrlarnda, mslman Trklerin inancna gre,

iman, dnce ve eylem dengesi zerine kurulmu bir

kltr rnyd. Bu insanlara gre, her eyin temeli,

ferdin ahs sorumluluuna ve hr irdesine dayanyor

du. Her insan btn insanln meselelerini kendi mese

lesi g ib i hissetmeli, bunun iin gc nispetinde alp

retmeli ve kendi ihtiyacndan fazlasn kendi hr irdesiyle dier insanlarn ihtiyalarn gidermek, sk n tlar

n zmek iin harcamalyd. Mslman Trk ehrinin

hcresini oluturan bir imaret sitesi (k ll iy e ) in etmek, byle bir dnce ve eylemi gerektiriyordu

nsanlarn yaratclaryla diyaloga girebilm eleri ve

m anlar gerei ibdetlerini yapabilmeleri iin imaret si- teler inin merkezine cami konulmutu. nsann kendini aarak mkemmellemesinin yolu buradan geiyordu.

Camiler ayn zamanda mnev etkileim ve b ilg i iletiim

merkezleriydi. Halka alan konferans salonlar fonksiyonunu icr ediyorlard. nsanlarn davranlarna yn veren

deerler herkese burada retiliyordu.

Bu deer ve b ilg ilerin ilk kayna, phesiz vahiy

ve snnetti. Ancak bunlarn yorumlanarak gncelletiril

mesi, gzlem ve akla dayanyordu. te bu yolla deerle

rin ve bilgin in kazanlmas ve renilmesi, camiin etra

fna yerletirilm i mektep, medrese, driilhadis, driilkurr ve zaviyelerd e gerekletiriliyordu.

Eitim retim paraszd. Mektebin m uallim leri

mfik ve halm olmak, tlim ve terbiye usllerini b il

mek zorundaydlar. Medreseler, retim eleman olan m

derrisin kdemine ve b ilg i birikim ine gre mertebelendi-

rilm iti. Her aamada daha st seviyede dersler okutulu

yordu. Bu messeselerde sn f deil ders geme sistemi

vard. Mderrisler taradaki medreselerde tecrbe kazan

dktan ve olgunlatktan sonra stanbul medreselerinde

grev alabiliyorlard. Zaten hepsinin, vakfiyelere gre, faziletli, ilim ve irfanla maruf, ak l fenlerde ve nakl

ilim lerde sekin, asl ve fer ilim lerde akranlarndan s

tn ve sevimli olmalar gerekiyordu.

Z aviyelerd ek i eitim retim ise tasavvuf a rlk l

idi. Her zviyenin banda bir eyh bulunuyor ve mrid-

lerin terbiyesiyle megul oluyorlard. Ayrca zaviyelere

yakn camilerde cuma gnleri vaaz etmek de onlarn va

zifeleri arasndayd. Vakfiyelerde zaviyelere tyin edile

cek eyhlerin slih, m uttak, ak kalp li, temiz, mte

deyyin, az eye kanaat eden, Rabbin takdir ve taksimine

rz olan, yksek seciyeli, herkes hakknda iy ilik d

nen, herkesi doru yola gtren, ilim ve ameli nefsinde

mezcetmi, nasihat ve irad kabiliyetine sahip kiiler ol

mas isteniyordu. Zviyelerdeki eyh ve miiridler, du,

ibdet, zikir ve raks g ib i son derece d isip lin li d in ve k l

trel faaliyetleri yannda, sosyal yardmlamay ve insan

lara hizmeti zevk edinmi kiiler olarak, gelen gideni

arlyorlar ve bizzat kendileri rnek olmak artyla, te

mas kurduklar kiilerin ruh eitim leriyle de megul

oluyorlar, onlar irfan sahibi olgun inay (in san- kmil) olarak yetitirmeye alyorlard.62

K lliye hayr tn n dier bir unsuru olan imaretler (aevleri) genellikle mutfak, yemekhne, kiler, abar, ahr, tuvalet ve odunluk ile misfirlerin yatacaklar tabhne

odalarndan mteekkildi. phesiz bu imretler gerekli

eya ile donatlm olup, mevsimine gre gerekli erzak da

satn alnyordu. mretlerin fonksiyonu, iinde bulun

duu klliyenin personeline, yrenin fakirlerine ve ister

zengin ister fakir olsun btn misafirlere yemek vermek

ti. Ayrca misfirler im reti tabhne odalarnda konakla- yabilmekteydiler. mret yneticilerine de eyh deniliyordu.

Vakfiyelere gre imret eyhlerinin gler yzl ve

ho huylu, doru, dindar, halm , mtevz, kanaatkr,

yumuak szl, uysal, kalp krmaktan ekinen, asab de

il geni ka lp li olmas gerekiyordu. stanbul klliyele- rine bal imretlerden her birinde gnde ortalama 500-

1000 kii karlksz yemek yiyordu. M. DOhsson, bun

larn srf stanbulda toplam saylarnn 18. yzylda otuz

binden daha fazla olduunu belirtmektedir.65

Klliyelerin imdiye kadar anlattm z birim leri,

salk l insanlarn, ruh, zihn, fikr ve beden ihtiyala

rn karlamak, onlar her bakmdan m utlu klm ak iin

tesis edilmilerdi. Salk l insanlar bu derece dnln

ce, hastalar unutmak elbette mmkn deildi.

te onlar iin de driiif lar, yani if evleri in

edilm iti. Darifnn geni hizmetli kadrosu iinde ta

biplerin seimine ayr bir nem veriliyordu. Vakfiyeler

deki tasvirlere gre, onlarn, tp ilm inde yetk ili, terihte

(ama, otopsi, anatomi) mahretli, kendisine sayg duyu-

OSMANLI

lan, b ilgilerini tecrbe ve ameliyat ile salamlatrm ,

sanatnn kaidelerini tecrbe szgecinden geirm i, tab-

bet ve hikmetin btn inceliklerine vakf, psikolojik du

rumlar ok iyi anlayan, ila verirken ta tllk la ve yumu

aklkla hareket eden, ila mlinde tecrbeli, hangi ila

cn hangi hastala iyi geleceini hem nazar hem de uy

gulama asndan iyi bilen, cizlik ve tem bellii kendile

rine rev grmeyen, hastalarn tedvisinde en gzel ted

birleri alan, hastalara yumuak davranp, onlara yakn

g ib i nezaket gsteren, onlar sk sk yoklayp hallerini so

ran, gerektii zaman derhal hastasnn bana koan k ii

ler olmalyd.

Grld gib i, 15. ve 16. yzyllar Osmanl kl-

liyelerindeki tabiplerde aranan bu hususiyetler, amz

tp ve insanlk anlayndan farkszd.

Klliyenin daha inaat balamadan nce inaat ala

nna su getirmek zere su yo lla r ebekesi in ediliyor, d i

er btn birimlerden nce emeler ve hamam yaplyor

du. Gaye iilerin banyo ihtiyalarn gidererek rahat a

lmalarn temin etmekti. Klliyenin esas blmlerinin

insndan sonra ise vakf kurucusunun trbesinin yap

m , dier insanlarn ebed istirahatghlar iin mezarlk ve

baheler tesisiyle evre dzenlemesi tamamlanyor ve byle-

ce klliyenin tabia tla uyumu salanyordu.

Elbette bunlarla i bitmiyordu. ok fonksiyon lu bu

kompleksin salkl ve ebed olarak iletilebilmesi srekli

g e lir kaynaklarna sahip olmasna balyd. nk bura

larda yzlerce insan grev yapyordu. Mesel, 16. yzyl

da Mimar Koca Sinann m uhtelif vakf kurucular adna

ina etti i on drt imaret sitesinde (klliye) toplam 2529

kiinin altn biliyoruz.64 te bu sitelerin bakm ve

onarmn yapmak, personelin cretini demek iin, bu

hizmet kurulularna srekli gelir tem ini gayesiyle, k l

liye sahipleri, ayrca m uhtelif i yerleri de yaptrtm lar-

d.

ehrin fizik yapsnn ve ekonomisinin gelimesine

nemli katk salayan bu yaplamaya bir rnek vermek

gerekirse, Fatih klliyesinin akar olarak, stanbul ve Ga

lata semtlerinde, 4250 dkkan, 3 i han, 4 hamam, 7

burgaz (kk), 9 bahe ve evresiyle b irlikte bir btn

oluturan bezzazistan (bedesten, esnaf ars) ve nihyet

1130 ev yaptrlm t.65

g g TOPLUM

Tabi burada sz konusu ev ler de dier binalar gibi

vakfn kiralama yoluyla iletilen mal varln oluturu

yordu. Bunlarn yannda veya evresinde yer alan mlk

meskenlerle klliye etrafnda oluan mahalle, semt veya

site tamamlanm oluyordu. Tabi birinin b itti i yerde

dier imaret sitelerin in (klliyelerin) birim leri balyor,

bylece byk bir ehrin dokusu oluuyordu.

16. yzyl Osmanl mmrsine damgasn vuran

Mimar Sinann yaplarnda yakn ve uzak evre ilik ile

rini inceleyen bir aratrmada, bu ilikilerin evre-uyum

eklinde ortaya k t , bu uyum iinde, dnya m im ar

sinde ok az rastlanan gelecekteki evrenin lsn

tesbit etmek, gelecekle diyalog kurmak, kentin ilerideki

siluetini ve karakterini belirlemek g ib i bir olguyla kar

lald vurgulanmakta; bunun pratik ilevin ok te

sinde m m r dnce nin bir rn olduu, kendin

den nceki Osmanl yaplarnda da rastlanan bu ilik iy i,

Sinann her byk usta g ib i kendinden nceki b irikim i

zmseyip, yeniden yourup norm olma zelliine eri

tird i i belirtilmektedir.

Osmanl ehrinde yaplar, zellikle piram it cami

ler, b ittik leri noktadan teye bir sreklilik gsterirler.

evre baka bir yaplar topluluu deil, yapnn bir deva

m gibidir. En byk sultan camilerinde dahi, olumu

evreyi kollayan, kendinden sonra oluacak evreye yol

gsteren bir tutum vardr. Yakn evreyle plan dzle

mindeki bu alak gnll uzlama, nc boyutta

(zellikle piram it camilerde) kent siluetini oluturucu,

srekliliin bilincinde, kendisinin bir devam olacak ya

plamann leini, hatt ritm ini belirleyen bir nitelie

brnr.

Mesel, Sleymaniye, stanbul sileti iinde tek

bir yap olarak deil ok geni bir evreyle birlikte bir

btn olarak etki yapmaktadr; ana kubbeden balayarak

yan kubbelere, revaklara kadar uyum iinde inen, yakn

yaplara atlayp uzak evreye kadar yaylan, sonra tekrar

ayn uyum iinde baka bir antn ana kubbesine doru

ykselen bir dalgalanmann paras olmutur. ...Si

nann Sleymaniye srtlarnda balatp kendinden sonra

ki ustalarn ve halkn Marmara kylarna indirdikleri bu

mmar, 20. yzyln ak eser kavramnn zgn bir r

neidir.66

Yer yer aa topluluklarndan meydana gelm i ye

illik y n lar arasndan, bir batlnn ehir talar ola

rak niteledii klliyelerin tat , 1573te stanbula gelen Du Fresne-Canayen ifdesiyle det korular arasnda

kurulmu stanbulun bu silueti,67 Trklerin tabiat, in

san ve Tanr arasndaki ilikiler zerinde yaptklar yoru

mun vakflar yoluyla tecessmnden ibaretti.

Elbette mkemmel ehir, id ea l site iin ehrin m mr adan tabiatla uyumu yetmezdi. Btn bu yaplamann

insanlarla da uyum iinde olmas gerekirdi. Aratrmalar

klasik Osmanl dnemi Trk ehrinde bunun saland

n gsteriyor.

Yukarda fizik adan ve iinde alan baz grev

liler asndan tipolojisini izmeye altm z imaret s i

teleri (klliyeler), b inalar ve hizmetler kompleksi, sosyal tekil tla r btnl olarak nitelendirebileceimiz Osmanl

k lliyeleri, sadece ibdet yeri, retim merkezi veya fakir mutfa deildi. evrelerinde baka toplant yerlerinin

gelimesine nayak olduklar iin sosyal katalizr rol de

oynuyorlar, sosyal ve kltrel btnlemeyi tevik edi

yorlard.

Medresenin hoca ve talebeleri, yemek saatlerinde

im arette, klliyetlin dier grevlileri, evrenin fakirleri ve baka yerlerden oraya gelen yolcularla; yukarda zikre

dilenlerden baka ehir halknn mhim bir kesim iyle de

gnde be vak it cam ide bir arada ve iie bulunmaktaydlar. Klliyenin merkezinde yeralan cmi ile ehrin dier

cmi ve mescidleri, yukarda da belirtild i i zere Os

m anlIlarn niversitesi durumunda olan medresenin hal

ka alan kaplar, konferans salonlar idi. Medresede el

de edilen ve retilen bilgiler, medresenin hocalar ve talebeleri tarafndan bu salonlar syeside halka aktarla-

bilmekteydi.

lkenin eitli yrelerinde bulunan d ier cam iler de

ayn fonksiyonu f etmekteydiler. B ilindii g ib i, medre

sede retime her sene ay ara verilmekte, talebeler l

kenin m uhtelif blgelerine dalm akta ve szkonusu c-

miler vastasyla medresedeki b ilg iy i memleketin en c-

r kelerine kadar yaymaktaydlar. Bylece herkes rgn

retime gitm e imkn bulamamasna ramen, knlliye- le rd e gerekletirilen srekli eitim-retim syesinde

lkenin her yannda ortak bir kltr olumaktayd. Bu

vak f klliyeler syesinde, ayn kltr deerlerini ve ayn

TOPLUM

davran normlarn benimseyen halk, ortak kim liine

kavuuyor ve bylece sosyal btnleme yaygnlayor

du.68* * *

Tipolojisini izmeye altm z bu sosyo-kltrel

yaplanma sadece stanbulda deil, oturanlarnn ktisa

d imkanlar lsnde, Osmanl lkesinin btn ehir

lerinde gerekletirilmeye allm t. Bylece vak f kl

liy eler etrafnda geliip ekillenen ehirler, vakf kprler

ve yo lla r la birbirine balanmt.

Bu yol ebekelerinin her menzilinde yer alan vakf

kervansaraylar, dnyann imdiye kadar gerekletirdii

en meden ve insn messeseleri arasnda belki de ilk s

ray alabilir. Bunlardan biri Seluklu veziri Celleddin

Karatayn 13. yzylda Kayseri yaknlarnda vakf olarak

kurduu ve hl ayakta duran ve muazzam bir sanat bi

desi olan kervansaraydr.

Anadolunun ulam ebekesini ve ticret yollarn

canl bir ekilde ayakta tutan kervansaraylar zinciri iin

de yer alan bu kervansarayda, seyyhlarn anlattklarna

gre, yazlk kkler ve k lk meknlar vard. Burada

her mevsimde her eyi bulmak mmknd. Kervansara

yn ahanesi yemek takm laryla, lastahne ise yatak ta

km laryla donatlm t. Hastahnede, aranan her ila

bulunabiliyordu. Hamam her zaman hizmete akt. Yol

cularn hayvanlarnn barnaca yerler de mevcuttu.

Kervansaray'da maalarn vakftan alan bir ok g

revli almaktayd. Kervansaraya gelen (mslman, k

fir, hr ve kle) her yolcuya eit olarak yemek ikram edi

liyordu. Gerektiinde yolcularn ayakkablar tmir edi

liyor, ayakkabs olmayanlara yenisi veriliyordu. Hayvan

larn nallanmas dhil her trl bakm lar da bedvayd.

Hasta hayvanlarn tedvisi iin bir baytar grevlendiril

miti.

Hastalanan yolcular muyene edildikten sonra, ken

dilerine gerekli illar veriliyor ve tedvileri yaplyordu.

Shhatine kavumakszn kimse dar braklmyordu.

lm vki olursa yine vakfn im knlaryla cenazeler ebe

diyete uurlanyordu.69

Karahanllardan Osmanllara klasik dnem btn

Trk Dnyas, Celleddin Karatay g ib i, ok alarak ok

kazand hlde, dnyann geiciliine inand iin

OSMANLI M BBS

maddenin ve servetin esretine dmeyen, servetlerini

insanln sosyo-ekonomik ve kltrel hizmetlerine sunarak ebedletiren insanlarn kurmu olduklar bu tr

vakf messeseleriyle, hayra t ile donatlm t.

U lam ebekesi zerinde kervansaray bulunmayan

menzillerde, belli lde ayn fonksiyonu icr eden zvi-

ye, tekke veya misafrhneler vard. 1641-1642 yllarn

da, arkadayla birlikte, M srdan stanbula kadar 67

gnlk bir yolculuk yapan Samuel ben D avd Yemel, yollar boyunca her gece bir han veya kervansaray buldukla

rn, han ve kervansaray olmayan ik i kk kasabada yolculara tahsis edilmi misfr odalarnda arlandkla

rn yazmaktadr.70

Sadece insan deil, h er can ly koruma altna alan Trk H ayrat ruhu, 15. yzyldan itibaren kular iin de kkler yapmaya balanmasna vesile olmutur. Ku sa ra y da denilen bu vakf ku evleri nin bazlar, m ina

releri, yksek kenarl kubbeleri, hill biim indeki alem

leriyle birer seltin cmiini andrmakta ve olaanst i

ilikleriyle dikkati ekmektedir. Bu ku evlerini byk bir ilg iy le gzleyen Avusturya Sefiri Busbeck, 1550ler-

de yle yazmaktadr. Trkiyede herey insanilemi,

her kat yumuamtr. Hayvanlar b ile .71

Bu yumuamann, bu sevginin temelinde yatan bir

inan sistemi vard. Klasik dnem Trk dnyasnda vakf kuran bayr t sahib i insanlar, bu dnyann gelip geici bir misafirhne olduuna; fakat Tanrya dndrldnde

ebed hayatn m utluluunu elde edebilmek iin, bu dnyada iken ok almak ve elde edilen kazanc, insanlar daha bu dnyada iken m utlu klabilm ek iin harcamak

gerektiine inanyorlard.

D nyann geicili in e inanmak, slm dnyasnn geri kal sebeplerinden biri olduu sanlan dnyadan el-

etek ekme, miskinleme ve kr bir tevekkle boyun e

me anlamna gelmiyordu. Bu, ak ah lk iinde, insanca alarak kazanmak ve kazandn insanln m ut

luluu iin harcayarak ebediyete ulamak anlamna g e liyordu. Bu, maddenin esretinden kurtulm akla mm

knd. Sevgi iiydi.

13. yzyln byk Trk iri Yunus Emre, Ne

varla sevinrem/ Ne yoklua yerinrem/ Ikunla avu-

nuram/ Bana seni gerek seni m sralaryla, insann mad

deye ve dnyaya kar hrriyetini dile getiriyordu. Varlk

TOPLUM

sahipleri de ellerinde mevcut mal varlklarn dier in

sanlarn m utluluu iin vakfederek, bu hrriyeti bizzat

yayorlard.

Yunusun Ben gelmedim daviyn/ Benim iim

seviyn/ Dostun evi gnllerdir/ Gnller yapmaya

geldim eklinde ifde etti i sevgiyle hareket eden in

sanlar, kurduklar vakflarla gnller yapmaya alyor

lard. alarak kazanmann ve kazanc insann m utlulu

u iin harcamann gayesi bu idi. Vakflar bu gayenin

gerekletirilmesi iin en iy i yol olarak grlyordu. l

keyi mmur ve insanlar m utlu klan her va k f ya da hay

r t Yunus Emrenin dile getird ii sevginin meyveleriy

d i.72

Karahanllardan Osmanllara Trk toplumu, yuka

rda aklamaya altm dnya anlaynn domasna

ve bu anlayn uygulanmasna zemin hazrlayan K uran

yetlerindeki iy i i v e iyilik ya p m a ", hayr t yapmakta y a

rma" kavramlarnn, yine yukarda izh etti im vakf eserlere dellet etti in i dnm, bu anlay uygulama

alanna koymak sretiyle, a lm aya ve insan sevgisine da

yal Trk hayrt kltrn yaratmtr. Bu kltrn te

mel felsefesi, Kutadgu B il ig de, Yusuf has Hacibin ...Sen herkesten iy i o l v e hep iyilik yapm aya a l cmlesinde, Fa-

rabnin, Tursun Beyin eserlerinde, vakfiyelerde ve b

tn Osmanl literatrnde mevcuttur. Bunlarn sorgu

lanmas ve anlalmas ayn incelik ve insanilikte yeni bir

medeniyetin douuna vesile olabilir.

1 Almed, D astan ve T evrh-i l-Osman, in Nihal Atsz, Osmanl Tarihleri I,

Trkiye yaynevi, stanbul, 1949, s, 10.

2 Bu almalar elinizdeki makalenin bibliyografyasn oluturmaktadr. Bu

liste, Osmanl Devletinin kuruluunun 700. yldnm mnasebetiyle

Hacettepe niversitesi Edebiyat Fakltesi Tarih Blmnde renci ve

retim yeleriyle birlikte oluturduumuz Cumhuriyet Dneminde Osm a n lI Aratrmalar Veri Bankasndaki verilerin taranmas suretiyle elde

edilmitir. Burada sz konusu bankann oluturulmasnda emei geenle

re teekkr etmek istiyorum. Ekte sunduumuz bibliyografya kitaplar,

makaleler ve tezlerden olumaktadr. Bunlardan herbiri vakf, klliye, imaret ve hayrat balklar erevesinde bir tasnife tabi tutulmutur. Va

k f bal altndakiler messesenin eitli ynlerini deiik alardan ele

alan ve genel mahiyette olan almalardr. Dierleri ise daha spesifik tah

lillerdir.

3 Vakflar Genel M drl tarafndan on a lt yldan beri her yl Vakflar

Haftas mnasebetiyle dzenlenen seminer ve sempozyumlar da b ilim adamlarnn vakf aratrmalarna ynelmeleri konusunda tevik edici bir

rol oynamtr. zellikle bu erevede dnemin Vakflar Genel Mdr

Dr. Leyla Elbruzun gayretleriyle gerekletirilen 1, Vakf uras, vakf konusunun cidd bir deerlendirmesinin yaplmasna ve yeni neriler sunul

masna vesile olmutur. Bkz.: I. Vakf ras (3 -5 Aralk 1985) Tebliler, Tartmalar ve Komisyon Raporlar, Vakflar Genel Mdrl Yayn, Ankara, 1986,

4 Yediyldz (Bahaeddin), Trk Vakflar Aratrma Enstits Kurulmal

dr, /, Vakf ras (3-5 Aralk 1985) Tebliler, Tartmalar ve Komisyon Raporlar (Ankara, 1986), 104-110.

5 Yediyldz (Bahaeddin), Vakf ncelemelerinde Metod Aratrmalar, II. Vakf Haftas 3-9 Aralk 1984: Konumalar ve Tebliler (Ankara, Renk Ofset Matbaaclk, 1985), 16-18.

6 Acun (Ramazan), Tarih A ratrmalarnda B ilgisayar, M etod ve B ir U ygula

ma Denemesi: Vakflar Veri Taban (Ankara, 1988), B ilim Uzmanl Tezi,

Hacettepe niversitesi.

7 Yediyldz (Bahaeddin), Acun (Fatma), nternette Vakflar, Vakflar D ergisi, XXVI (1997), 5-24.

8 Kprl (M. Fuat), Vakf Messesesi ve Vakf Vesikalarnn Tarihi Ehemmiyeti, Vakflar Dergisi, I, 1-2 (1938), 1-6; Kprl (M. Fuat), Vakf Messesesinin Hukuki Mahiyeti ve Tarihi Tekaml, Vakflar

D ergisi, II (1942), 1-36. Kprlnn vakflarla ilg ili makaleleri toplanarak kitap halinde tekrar yaynlanmtr: Kprl (M. Fuat), slm ve Trk Hukuk Tarihi A ratrmalar ve Vakf Messesesi, stanbul, tken Yaynla

r, 1983.

9 Barkan (mer Ltf), Osmanl mparatorluunda Bir skan ve Koloni- zasyon Metodu Olarak Vakflar ve Temlikler, Vakflar D ergisi, 2 (1942), 297-386; Barkan (mer Ltf), Osmanl mparatorluu'nda Toprak Va

kflarnn dari-Mali Muhtariyeti Meselesi, Trk Hukuk Tarihi D ergisi, 1

(1944), 11-25; Barkan (mer Ltfi), eri Miras Hukuku ve Evlatlk Vakflar, stanbul niversitesi Hukuk Fakltesi Mecmuas, 6 , 1 (1940), 165-

181; Barkan (mer Ltf), Edirne ve Civarndaki Baz maret Tesislerinin Y llk Muhasebe Bilanolar", Belgeler, I, 2 (1964), 235-377; Barkan (mer Ltf), Fatih Camii ve mareti Tesislerinin 1489-1490 Yllarna A it Muhasebe Bilanolar, stanbul niversitesi ktisat Fakltesi M ecmuas, 23, 1-2 (1962-1963), 297-341; Barkan (mer Ltf), Sleymaniye Ca

mii ve mareti Tesislerine Ait Y llk B ir Muhasebe Bilanosu 993/994

(1585/1586), Vakflar Dergisi, 9 (1971), 109-161; Barkan (mer Ltf), ehirlerin Teekkl ve nkiaf Tarihi Bakmndan: Osmanl mparatorlu

u nda maret Sitelerinin Kurulu ve leyi Tarzna A it Aratrmalar, s

tanbul niversitesi ktisat Fakltesi Mecmuas, 23, 1-2 (1962-1963), 239- 296 .

10 stanbul niversitesi ktisat Fakltesi Mecmuas, 23, 1-2 (1962-1963), s.

239.

11 Anadolu eyleti, Kastamonu, Aliye, Teke, Hamid ve Karahisar- Sahip

livalar dhil btn Bat Anadolu sancaklarn ihtiva ediyordu.

12 Karaman eyletinde vakf yoluyla 3 imaret, 75 cami, 319 mescid, 45 medrese, 272 ziye, 2 drlhads, 31 drlhuffz, 4 muallimhne, 4 ka- lenderhne, 2 drifve 14 krbansaray iletiliyordu. Amasya, orum, Sivas, Trabzon ve Malatya taraflarn ihtiva eden Rum vilyetinde de ay

n tarihlerde, 10 imret, 93 cami, 218 mescid, 35 medrese, 275 hnkh ve zviye, 13 muallimhne ve 17 krbansaray ayn ekilde vakf gelirle

riyle idare ediliyordu. Rumelinde vakf kurulularnn youn bir biim

de bulunduu Trakya ve Makedonyay a it bir takm kazalaryla Vize l i vasnn stanbul civar blgelerinde de 25 imret, 400 mescid, 26 medre

se, 43 krbansaray ve muallimhne vard. Barkan (mer Ltf), ehirle

rin Teekkl ve nkiaf Tarihi Bakmndan: Osmanl mparatorluunda maret Sitelerinin Kurulu ve leyi Tarzna A it Aratrmalar, stanbul niversitesi ktisat Fakltesi Mecmuas, 23, 1-2 (1962-1963), s. 242-243.

13 Vakflarla ilg ili kaynaklar arasnda,Vakf]ar Genel Mdrl Arivinde-

k binlerce vakfiye ve ilg ili dier vesikalar en nemli koleksiyonlar oluturmaktadr. Ayrca, Tapu Kadastro Genel Mdrl Arivinde, Baba

kanlk Osmanl Arivinde ve Topkap Saray Mzesi Arivinde yzlerce vakfiye ve vakf muhasebe kaytlan bulunmaktadr. Dier taraftan, Trk

sosyal ve ekonomik tarihinin en nemli kaynaklarn oluturan Tapu Tahrir Defterleri ile muhtelif mzelerde muhafaza edilen eriye Sicilleri, b ize vakfla i lg ili ok zengin b ilgiler sunmaktadr. Bu kaynaklara, ktphanelerdeki vakfla ilg ili literatr ve gnmze kadar ulaabilen vakf bi

de ve eserlerin kendilerini de ilve etmemiz icp eder. Halkn elinde bulunan belgeler de bu saydklarmzn dndadr.

14 Bu grleri daha nce, 1984 ylnda Vakflar Genel Mdrl'nn Vakflar Haftas mnasebetiyle dzenlemi olduu bir sempozyuma sunmu

olduum bir bildiride aklamtm. Bkz.: Yediyldz (Bahaeddin), "Vakf

incelemelerinde Metod Aratrmalar, I. Vakf Haftas (3-9 Aralk 1984) K on u m la rv e Tebliler, Ankara, 1985, s. 16-18.

15 Bu tarza gre, ncelikle Trkiye corafyas gz nnde bulundurularak, Trkiye tarihi Seluklulardan gnmze sekiz dneme ayrlacaktr. Bu dnemleri u ekilde sralamamz mmkndr: 1) Seluklu dnemi; 2) Beylikler dnemi; 3) Osmanl kurulu dnemi (1299-1500); 4) Klsik

Osmanl dnemi (1500-1585); 5) 17. asr (1595-1699); 6) 18. asr (1699- 1839); 7) Tanzimattan Cum huriyete (1839-1920); 8) Cumhuriyet dnemi (1920-...). Bu dnemlerden herbirie ait vakfiyelerden, dnemin tamamn ve btn Trkiye corafyasn temsil edecek ekilde, belli bir sistem dhilinde, 300-500 vakfiye seilebilir. Bu vakfiyelerdeki veriler teker teker saylarak, ve kemm tahlillere tabi tutularak nisbetleri hesaplanabi

lir. Bu i iin phesiz veri tabanlar kullanlmas gerekir. Soira bu veriler sorgulanarak ve toplumun ekonomik ve sosyal yaps ve kltr sistemi

btnl iinde deerlendirilerek yorumlar yaplabilir.

16 Bu yaklam tarznda sondajn corafyaya uygulanmas dnlmektedir. ncelikle Trkiyenin daha sonra btn Osmanl corafyasnn her tara

fn temsil kabiliyeti olan deiik hususiyetlere sahip on veya daha fazla blgesi seilerek, bu blgelerden her birinde, Trklerii blgede kurmu olduklar vakflar ve bunlara it vesikalar, ariv, ktphane ve saha aratrmalaryla tesbit edilerek, bunlarn tarih sre ve kltr btnl iin

de tahlilleri denenebilir ve ilg i ekici sonulara ulalabilir. Bu ekilde say l blgeler zerinde yaplacak aratrmalar temsil edilen blgelerin ge

nelindeki vakf uygulamalar hakknda da bir fikir verebilir, hatt genel tabloyu izecek imknlar salayabilir.

17 Bu yaklam tarzna gre, vakfla i lg ili belli konular, mesel daha nce Os-

manl kltrnn temel kaynaklarndan biri olarak nitelediimiz klliye-

lerden tamamn temsil edebilecek saydakiler zerinde derinliine ve btnc tahliller yaplmas dnlmektedir. nk bu klliyelerin hepsi

de vakf olarak kurulmu ve vakf gelirleriyle varlklarn idame ettirm ilerdir. Bunlar zerinde yaplacak aratrmalar, vakfn Trk kltr sistemi iindeki gerek fonksiyonunun ortaya konulmasna yardmc olabilir. zellikle, ayn kiinin aa yukar ayn dnemde deiik corafi blgelerde kurmu olduklar klliyeler, mesel, II. Byezidin Amasya, Edirne ve stanbuldaki; Kannin Rodos, am ve stanbuldaki klliyeleri hakknda, messese-toplum etkileimi perspektifi iinde yaplacak mukaye

seli incelemeler, aratrclar ilg i ekici neticelere gtrebilir.

18 Pariste Prof. Dr. Jacques Berque'in yannda hazrlanm bir doktora tezi

dir: Yediyldz (Bahaeddin), Institution dn v a q f a XVIle sieclc m Turquie- etudesocio- historique, Ankara, 1985. 409 s. Centre National de la Recherc- he Scientifquenm desteiyle baslmtr. Gzden geirilm i ve ilaveli

ikinci basks Kltr Bakanl tarafndan gerekletirilm itir: Yediyldz

(Bahaeddin), Institution du v a q f au XVIUe sieclc cn Turqe-etude socio- histo- rique, 2. Bask, Ankara, Kltr Bakanl, 1990, 382 s. Bu aratrmann Trkesi de blmler hlinde yaynlanmtr. Bkz,: Bibliyografya. Yaknda Trkesi kitap olarak da neredilecektir.

19 ztrk (Nazif), Trk Yenileme Tarihi erevesinde Vakf Miiessesesi, TDV Yayn, Ankara, 1995, XVII+666 s. Bu alma B. Yediyldzn dan

manlnda Hacettepe niversitesi Sosyal Bilim ler Enstitsnde hazrlanan bir doktora tezidir.

20 Yksel (Haan), Osmanl Sosyal ve Ekonomik H ayatnda Vakflarn Rol

(1585-1683), Sivas, 1998.

21 Balta (Evangelia), Les vakfs d c Seres et de sa region (XVe et XVe s.) -un pre~ mier inventaire- (Traduit par Editl Karagiannis), Athenes 1995, 442 s.

22 Balta, Ayn Eser, s. 35-37.

23 Balta, Ayn Eser, s. 38.

24 Balta, Ayn Eser, s. 35.

25 Balta, Ayn Eser, s. 39-

26 Bu alma da B. Yediyldzn yannda doktora tezi olarak hazrlanmtr. Trk Tarih Kurumu tarafndan yaynlanmak zeredir.

27 Mderrisolu (Mehmet Fatih), Edime II. Bayez id Klliyesi I~1I (Ankara, 1986), Bilim Uzmanl Tezi. Hacettepe niversitesi; Mderrisolu (Mehmet Fatih), XVI Yzylda Osmanl mparatorluunda na Edilen Menz i l K lliyeleri /-// (Ankara, 1993), Doktora Tezi, Hacettepe niversitesi; zbayram (Gamze), Nuruosmaniye Complex (stanbul, 1988), B ilim Uzmanl Tezi, Boazii niversitesi; zyurt (eniz), Lleburgaz Sokullu M chmcd Paa Klliyesi (stanbul, 1989), B ilim Uzmanl