Osmanlı Devlet Teşkilatına Dair Kaynaklar - Prof. Dr. Yaşar YÜCEL

8/10/2019 Osmanlı Devlet Teşkilatına Dair Kaynaklar - Prof. Dr. Yaşar YÜCEL

http://slidepdf.com/reader/full/osmanli-devlet-teskilatina-dair-kaynaklar-prof-dr-yasar-yuecel 1/599

OSMANLI DEVLET TEŞKİLÂTINA

DAİR KAYNAKLAR

KİTÂB-İ MÜSTETÂB

KİTABU MESÂLİHİ’L MÜSLİMÎN VE MENÂFİ'İ’L-MÜ’MİNÎN

HIRZÜ’L-MÜLÛK

Prof. Dr. YAŞAR YÜCEL





OSMANLI DEVLET TEŞKİLÂTINADAİR KAYNAKLAR

KİTÂB-Î MÜSTETÂB

KİTABU MESÂLİHİ’L MÜSLÎMÎN

VE MENÂFİ cİT. M Ü’MÎNÎN

HIR ZÜ ’L - M ÜLÛ K





ATATÜRK KÜLTÜR, DÎL VE TARİH YÜKSEK KURUMU T Ü R K T A R İ H K U R U M U Y A Y I N L A R I

III. Dizi — Sa. 13

OSMANLI DEVLET TEŞKİLÂTINA DAİR KAYNAKLAR

KİTÂB-İ MÜSTETÂB

KİTABU MESÂLİHİ’L MÜSLİMÎN VE MENÂFİİ’L-MÜMİNİN

HIRZÜ’L - MÜLÛK

Prof. Dr. YAŞAR YÜCEL

T Ü R K T A R İ H K U R U M U B A S I M E V İ — A N K A R A

1 9 8 8



I S B N 975 -16 - 0060 - X



I

KÎTÂB-Î MÜSTETÂB

Sayfa

I . G Î R Î Ş ......................................... ............................ .. I X

I I . X V I I . Y Ü Z Y I L D A I S L Â H A T Ç A L I Ş M A L A R I N I N

B A Ş L A M A S I ........................................X V

I I I . K ÎT Â B - Î M Ü S T E T Â B . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . X I X

I V . M Ü E L L İ F V E E S E R İN D E Ğ E R İ ....................... X X

V . E S E R ÎN T A R İ H İ V E K İ M E S U N U L D U Ğ U M E

S E L E Sİ. . . . ................................................................................ X X I I

V I . E S E R İN K A P S A M I ................. ......................................... X X I I I

V I I . K Î T Â B - Î M Ü S T E T Â B ’ın M E V C U D N Ü S H A

L A R I _ ______________ _ ________ _ ____ _ X X V I I I

V I I I . M E T N İ N Y A Y I M L A N M A S I N D A U Y G U L A N A N

YÖNTEM _____ ___ _ _ _________ _ _____ . . . . . . . X X I X

S E Ç İ L M İ Ş B İ B L İ Y O G R A F Y A ............ ........................ X X X I I I

M E T N İN T R A N S K R İ P S İY O N U ..... ................ .. i

İ N D E K S ...................................................................................... 41

M E T N İ N A S L I



II

KİTÂBU MESÂLÎHt’L - MÜSLÎMÎN VE M ENÂFtt’L-MÜ’MİNÎN

METNİN ASLI VE TÜRK HARFLERİNE ÇEVİRİSİ DEĞERLENDİRİLMESİ

3İ R İ Ş . . . . . . . . . ; ^. . . . . . . . . . . . . . . : . . . . . . . 49

I . : O S M A N L I D E V L E T İ N D E B O Z U K L U K L A R I G İ D E R M E

Ç A B A L A R I . . . . . . M . . . . . . . . . . . . . . . . . i’ . . . . . . . . . . . . . . 51

I I . K İ T Â B U M E S Â L İH İ ’L -M Ü S L ÎM Î N V E M E N Â F İ T ’L -

M Ü ’ M İN Î N . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 57

1 . Mü el l i f .................... . ........... ............. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 57

2. Eserin te’l i f tarihi ve kime sunulduğu meselesi . .1 . . . s 59

3. Eserin tavsifi, im lâ özellikleri, dili ve neşir esasları . . . . 63

I I I . E SE R İ N K A P S A M I V E D E Ğ E R İ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 67

İV : M E T N İ N T Ü R K H A R F L E R İ N E Ç E V İ R İ S İ . . . . . . . . . . 91

V . İ N D E K S . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 131

V I . M E T N İ N T I P K I B A S I M I



III

HIRZÜ’L - MÜLÛK

G İ R İ Ş ........................................................................... ........... . .........................

145

K i t a b ı n m ü e l l i f i, t e l i f s e b e b i v e k im e s u n u ld u ğ u m e s e

l e s i ...................................................................................................................... 147

K i t a b ı n k a p s a m ı ........................................................................................ 149

H I R Z Ü ’L - M Ü L Ü K ’ Ü N M E V C U T N Ü S H A L A R I V E M E T N İ N

Y A Y I N I N D A K İ Y Ö N T E M ........................................................................... 167

M E T N İ N Y E N İ H A R F L E R E Ç E V İ R İ S İ.

............................................. 171

İNDEKS .................................................................................................................. 203

M E T N İ N T I P K I B A S I M I





Ö N S Ö Z

Türk toplumunun şekillendirdiği Osmanlı devlet teşkilâtı sayesinde,

Osmanlı imparatorluğu, XVI. yüzyılın başlarında Yakm -Doğu ve Balkanlarınsahibi durumuna gelmiştir. Hiç şüphesiz bu gelişme; toprak mülkiyeti, iktisadî-malî hayat, kişilerin devlet ile ve kendi aralarındaki hukukî ilişkilerini ayrıntılı bir biçimde düzenlemiş konuların sağlıklı işlemesinin bir sonucu olmuştur.

Ancak XVII. yüzyıla girerken Osmanlı imparatorluğunda, gerekhükümet idaresi ve gerekse toplumun dirlik ve düzenliğini biçimlendirenunsurlar bakımından, devlette geçerli klasik idare şekli ortadan kalkmaya başlamıştır. Bu durum derhal dikkatleri üzerine çekmekte gecikmemiş,

Osmanlı aydınlarını çareler aramaya sevk etmiştir. Bunun sonucu devletadamları ile bazı fikir ve kalein sahipleri pratik ve amelî bir gaye ile pâdişâhlara

ve mesul devlet adamlarına risaleler ve lâyihalar sunmaya başlamışlardır.

îşte bu kitabımız ile, Osmanlı kurumlarının gelişim ve değişim tarihinin vazgeçilmez kaynaklarından olan, bu tür eserlerden üçünü daha bilim alemininistifadesine sunuyoruz.

Ankara 1988 Prof. Dr. Yaşar Yücel





I. GÎRÎŞ

Türk toplumunun yarattığı kendine özgü bir devlet düzeni sayesinde,Osmanlı imparatorluğu, XVI. yüzyılın başlarında Yakm-Doğu ve Balkanların sahibi durumuna gelmişti. Hiç şüphesiz bu gelişme; toprak mülkiyeti,

İktisadî - malî hayat, kişilerin devlet ile ve kendi aralarındaki hukukîilişkilerini ayrıntılı şekilde düzenlemiş konuların iyi işlenmesinin bir sonucuolmuştur.

Ancak, X V II. yüzyılın başlarından itibaren imparatorluk bunalımlı birevreye girmişti. Genellikle araştırmacılar Osmanlı devletinde, bu devrenin

başlangıcını Kanunî’ye kadar indirerek III. M urad’m saltanatı ile kesinşekilde belirlendiği hususunda hemfikirdirler1. Gerçekten de, III. Murad

ve oğlu III. Mehmet zamanlarındaki sosyo-ekonomik değişim ve gelişme

leri kısaca gözden geçirdiğimizde görülecektir ki, böyle bir tarih yaşantısı, önceki yüzyılın ileri hükümet düzenini yıkıp, Türkiye’yi en az XVI.

yüzyılın ikinci yarısından itibaren, yeni bir sosyal ve siyasal düzen içine atmıştır2. Nitekim bu dönemde Osmanlı ülkesini gezmiş olan Batılı sey yahlar gözlemlerinin bir sonucu olarak, imparatorlukta başlayan çalkantıyadikkati çekmekte ve yakın bir gelecekte siyasî kuruluşta başlayacak çöküntüden söz etmektedirler3. Her ne kadar imparatorluk III. Murad devrinde,en geniş sınırlarına erişmişse de (üç kıt5ada toplam 40 eyâlet, 4 vasal emâ-

ret) dünya siyasal ve toplumsal şartları bu tarihlere doğru Osmanlılar aleyhine büyük gelişmeler göstermişti. Örneğin İngilizler ve HollandalIların Ok yanuslarda ve Akdeniz’de hâkim unsur haline gelmesinden sonra Suriye,Mısır ve Anadolu, Asya-Avrupa transit ticaretinde önemini kaybetmişti.Batılı tüccarlar bu dönemde Levant pazarlarına yanlız yünlü kumaşlar,çelik ve kâğıt değil, Hind üretim mallarını, gümüşü de getirmekte idiler.Zaten çok geçmeden Batının merkantilist devletleri Bursa kumaşını, Ankara sofunu ve pamuklarını da imâle başlamışlardı4.

1 M eselâ bk. H alil İnalcık, Th e O ttom an Empire, the Classical age, 1300-1600.

Löndon 1973.

3 Bu konudaki araştırmalar için bk. H alil İnalcık, “ M illitary and Fiscal Transfor-

mation in the Ottom an Em pire 1600 -1700” , Archivu m O ttomanicum V I (1980), s. 285 v.d.

3 Batıkların gözlemleri için Meselâ bk. Orh an Burian, Th e Repo rt of Lello, Third

English Ambassador to the Sublime Porte. Ankara 1952. Hrand D. Andreasyan, Polonyalı

Simeo n’u n seyâhatleri. İsta nbu l 1964. M . F erman el, Ob servations Guriuesses sur le V oy ag e

du Levant. R ouen 1691. D ’Arvieux, Memories du Chevalier d’Arvieux. Paris 1735.

4 Bk. A .G. W ood, A History of the Leva nt Com pany. Londoıı 1935. Neils Steensgaard,

The Asian Trade Revolution of the Seventeeth Century. Chicago 1974.



Arşiv ve kütüphane malzemesi, sözünü ettiğimiz yüzyılın ikinci yarısından itibaren meydana çıkan derin ve genel değişikliklerin, devlet me

kanizmasındaki ve müesseselerdeki bozuluşu hazırladığını göstermektedir, îşte devlet ve toplum düzenini inhitata götüren bu değişiklikleri başlıca şu başlıklarda toplamak gerekmektedir: Nüfus artması, malî buhran, askerî sistemdeki değişme, Celâlî fetreti .

Nüfus artması: Tahrir defterlerindeki istatistik! veriler XVI. yüzyıldaOsmanlı imparatorluğundaki nüfusta önemli bir artma olduğunu göstermektedir. Ancak aynı defterlerdeki kayıtlar ziraat alanlarında da bir genişleme olduğunu göstermekle beraber, toprak-nüfus arasındaki dengenin,

İkincideki daha fazla artış dolayısıyle bozulduğu anlaşılmaktadır. Bu halgelişme ve genişleme Kanunî devrinden itibaren durduğu için, XVI.

yüzyılın ikinci yarısından itibaren devletteki sosyal kargaşalığın nedenlerinden birisi olarak dikkatleri üzerine çekmektedir. Hakikaten bu dönemde

A nadolu’da yersiz yurtsuz, ocaksız bir sınıfın ortaya çıktığı ve sayıca çokluk, arzettiği gözlenmektedir. Devrin kaynaklarından “ Gurbet tâ’ifesi” ,“ Levendât” isimleri ile geçen bu sınıf, köylerdeki toprak darlığı nedeniyle

bir geçim vasıtası bulabilmek için Anadolu ’ya yayılm ağa başlamışlar.

Genellikle bunlar sınırlarda Garib-yiğit , gönüllü, kale muhafızı, donanmada levend ve azab, nihayet paşaların hizmetinde saruca ve sekban askeri olarak iş aramaya koyulmuşlardı. Devlet ise ancak Garib-yiğit ve gönüllülerden yararlılık gösterenlere ulufe ve timâr vermekte idi. Hemen şu noktayı belirtmek

yerinde olur ki, başlangıçta bu unsur devletin yayılışı ve fetih politikasıüzerinde geniş tesir icra etmişti. Ancak yukarıda da değindiğimiz gibi

yayılış, sözü edilen yüzyılın ikinci yarısından itibaren durmuştu. ZiraOrta Avrupa’da Osmanlı genişlemesine Habsburglar şiddetle karşı koy

mağa başlamışlar, I. Şah Abbas da Doğudaki tüm fethedilen yerleri gerialmıştı. Böylece büyük askerî seferlerde gönüllü, donanmada levend veazab olarak görev almış sayıca çokluk yurtsuz genç, Anadolu’ya işsiz vedirliksiz geri atılmışlardı. Bu suretle de binlerce Garib-yiğit ve gönüllü,

Anadolu’da kaynamağa başlamıştı. İçlerinden bir kısmı İlmîye sınıfınagirmek için eğitimin parasız olduğu medrese ve imaretlerde kümelenmeğe başlamışlardı. Böylece Anadolu ’daki ufak medreselerde binlerce sûhte toplanmıştı. Sayıları XVI. yüzyıl ortalarından itibaren iyice artan bu

sûhteler gruplar halinde köylere yürüyerek açıkça eşkiyalığa başlamışlardı. Ayrıca devletin ihtiyacından çok fazlaya varan medrese öğrencileriöğrenimlerini bitirdiklerinde gidecek yer bulamıyorlardı. Bu nedenlede yer yer soygunculuğa ve toplu hareketlere girişerek uzun süren sûhteisyanları yarattılar. Özellikle sûhte kargaşalıkları II. Selim’i takibedendönemde devlet için ciddî bir mahiyet kazanacaktır 5.

5 Bursa’daki Sultan M ura d İmâretinde “ tabh oluiıan ta’ am tevzi* ve taksim olunurken

Burusada olan suftedânm cümlesi imâret-i mezbûreye üşüb tefaddî ve tecâvüzlerin hadden

ziyâde olduğunda n. . . 59 (Gurre-i Zilkacde 1016 (M. Şubat ortaları 1608) B A M ühimm e

Defterleri. No : 76/108.



M alî buhran : Nüfus artmasının ortaya çıkardığı bu sorunların yanı sıramâlî buhran, devletin uzun yıllar boyunca geliştirdiği düzeni kökünden

sarsmağa yetmişti. Şöyle ki: 1580 yılından itibaren Amerika’da üretilenucuz ve bol gümüş, Osmanlı imparatorluğuna akmağa başlamış, pahalıyagittiği için tüm Levant pazarlarını istilâ etmişti. Bu hal ise Osmanlı imparatorluğunda, Ispanya’da olduğu gibi, bir enflasyon yaratmış ve devletiniktisadî-malî hayatını, tabakaları, müesseseleri alt üst eden bir etki yapmıştır.Çünkü akça, değerini süratle kaybetmiş ve fiatlar birden bire yükselmişti,Bu enflasyonun ortaya çıkardığı her türlü anormal durum, yani paranındeğerinin düşmesi, kalp paranın çoğalması, spekülâsyon, faiz hadlerinin

yükselmesi, âkçaya dayanan tüm Osmanlı mâliyesini ve buna bağlı olarakda İktisadî hayatı içinden çıkılmaz sorunlarla karşı karşıya getirmişti.Hemen belirtmek yerinde olur ki, fiat artışlarından en çok etkilenen defterlerde yazılı sabit gelire bağlı onbinlerce dirlik ve ulufe sahipleri olmuştun Bunlar da başta timârlı sipahiler, kapı-kulu ve vakıflara bağlı dinîzümrelerdi. Askerî, malî düzenin bozulması ve hayat pahalılığı karşısında sabit kalan ulufelerinin karınlarını doyurmağa bile yetmemesi sonucu her türlü suistimallerin içine girmişlerdi. İçine Türk karışmış ve

sayıları artmış bulunan kapı-kullarınm 1558’deki Şehzâde Bayezid isyanından itibaren Anadolu şehirlerindeki garnizonlarının sayıları artmış

ve buralardan bir daha kalkmamışlardır. Artık bundan böyle de kapı-kullarina yalnız büyük şehirlerin garnizonlarında değil, köy, kasaba benzeri yerlerde çift-çubuk, faizcilik, esnaflık gibi özel işlerin başında bol bol rastlanır olmuştur. Kısacası vergi ödemeyen ve adlî bağımsızlıkları olanimtiyazlı bir sınıf olarak memleketin her tarafına yayılmışlar, malî kaynakları kontrolleri altına almışlardı. İşte bu hal yeniçeri ve sipahi isyanlarının

çıkışını hazırlamıştı. Öte taraftan kanunâme içi vergilerin hiç değişmedenkalması, dirlik sahiplerinin gelirlerinin de sabit kalmasını gerektirdiğindenküçük timâr sahipleri uzak ve masraflı seferlere iştirak edemıeyecek kadarfakirleşmişti. M alî imkansızlıklar nedeniyle yapılan sefer çağrısına olumlucevap vermeyenlerin timârlarına ise kanun gereği devlet tarafından elkonunca bunlar da rahatlıkla âsiler ve eşkiyalar safına katılmakta tereddütgöstermiyorlardı. Ayrıca bütün eyâletlerdeki memurlar, ehl-i örf de halkısoymağa başlamışlardı. Rüşvet yaygın bir hal almış, ahlâk düşmüş, yüksek

dirlik sahipleri reâyâdan resimleri bir iki misli fazla istemeğe başlamışlar ve teklif-i sakka yüklemişlerdi. Halk âdeta arkalarında devletotoritesinin desteği bulunan bu resmî kişilerin hizmetkârı durumunadüşmüştü. İşte para darlığı yüzünden çiftlerini çubuklarını bozmak zorunda kalan, ya da şehirlerden köylere el atmış ehl-i örfün koltuğundahayat şartladı son derece ağırlaşan Anadolu köylüsü içinden . dağılanlar, kurulu düzeni temelinden sarsmağa yetecek olayların çıkmasınasebep olmuşlardı.





Askeri sistemde değişme : Bu alanda meydana gelen en önemli değişme,iönemde timârlı sipahi ordusunun artık önemini yitirmesidir. Bu ise kla-

Osmaııh rejimini temelinden sarsan İdarî, malî ve sosyal bozukluğunpasta gelen nedeni olmuştur. Kapu-kulu sayısının artması ve Anadolu’daiş ölçüde yayılmaları ilk neticelerinden biridir. 1559’da Şehzâde Baye-5in isyanından sonra emniyet düşüncesi bu yayılışa sebep olmuştu. Artıkıdan sonra şehir ve kasabalarda imtiyazlı bir zümre olarak yerleşenniçeri ve Altı-Bölük süvarisi; vergi mültezemi, tahsildar ve asayiş işinden sorumlu olarak, Anadolu’da hâkim bir duruma gelmişlerdi. Bu1 ise klasik vilâyet yönetimini değiştirmeğe yetmişti. Öyle ki, kapu-kulununtiyazlardan faydalanmak maksadı ile yerli Türk-Müslüman halktan

rçoldarı, türlü yollarla Yeniçeri sıfatı takınmışlardı. Ancak burada hemenğinmek yerinde olur ki, devrin askerî yenilikleri karşısında sipahî süva-;i esasen işe yaramaz hale gelmişti. Çünkü 1590’larda Habsburglaratrşı yeniden başlayan savaşlarda alman sonuçlarla, Doğuda İran’a karşı^ramlan bozgun bunu kanıtlamakta idiler, İşte hükümet bütün bu ne-snlerle, bozulan dirlik ve düzenliği kanunî yoldan sağlamak için ulufeli2 tüfenkli askeri çoğaltmak gereğini duymuştu. Neticede de Yeniçeriiyisi arttırılarak, Anadolu Türk halkı arasından tüfenkli sekban askeri

ittikçe daha çok savaş meydanlarına çağırılmağa başlanmış, timâr ordusuimal edilmişti. Bunların yanı sıra yaya, müsellem, voynuk gibi eski savaşçımıflar da sipâhîlerin akıbetine uğrayarak tamamiyle kaldırılmıştı. Bureni durum ise klasik Osmanlı düzeni için çok önemli sonuçlar doğurmuş-;ur. Çünkü eyâlet askeri içinde artık timârlı sipahî başta gelmekte, vilâyet/e sancakbeğlerinin kapılarında besledikleri sekbanlar kanunî kuruluşlarDİarak onların yerlerini almakta idiler. Her valinin maddî imkanlarınagöre, kapısında ulufe ödeme esasına göre toplandığı, bu askerler teşkilâtları ile her yönden pâdişâh kapu-kullarma benzemekte idiler. Daimî

hizmet gören bu ulufeli tüfenkli asker menşe itibariyle Anadolu yaylasındaartan nüfusun genç unsurları köy delikanlıları, uzak kalelerde veya Magribkorsanları yanında yahut uçlarda timâr ümidiyle gönüllü olarak, hizmetegiden levendlerden gelmekte id ile r6. Bunların önemi bilhassa 1559’daâsî Şehzâde Bayezid’in “Yevmlü” ordusunun esası olmalarından sonrameydana çıkmıştı. Sekban askerinin ayrıcalığı tüfenkli asker olmasmdandı.Bundan dolayı da sekbanlar 1590’lardan itibaren Osmanlı ordusunun belkemiğini teşkil etmeğe başlamışlardı. Tüfenkli sekban askeri için gereklipara, sekban akçası, ahaliden salma suretiyle toplanmakta idi. Seferler

6 “ Levend” meselesi için önce bk. Musta fa Ceza r , Osma nlı Ta rihinde Levendler.

İstanbul 1965. Bu konu için ilgili dönemin sicillerinde birçok kayıt bu lunma ktadır : cc. ..

V e leve nd tâifesinden b a czı eşkiyâ d a h i tüfenk ta şıyu b Yen iç eri ve A cem î oğ lanı ve to bc u

ve cebe ci nâ m ın a gezü b fu ka ra ya zu lü m ve te caddî i d ü b . B k . İspa rta Şer. Sic. 17 4/1 35.





I I . X V I I . Y Ü Z Y I L D A I S L Â H A T Ç A L I Ş M A L A R I N I NB AŞLAMASI

Bütün bu görünümler bize, Osmanlı imparatorluğunda X V II . yüzyılagirerek gerek hükümet idaresi ve gerekse toplumun dirlik ve düzenliğini biçimlendiren unsurlar bakımından, devlette klasik kuralcı idare şeklinin ortadan kalktığını göstermektedir. Zira devlet merkezinin bu dönemindeki yaşantısında, kademeli üç organ halinde bölümlenen merkez örgütü(Padişah, Divan, Ordu) bütün XVI. yüzyıl süresince yavaş yavaş Yeniçeri,

Altı-Bölük halkı ve Ulemâ deyimlerinin şekillendirdiği bu üç gücün denetim

ve yönetimleri altına girecektir. Ancak Osmanlı devlet ve toplum yapısında meydana gelen bu bozuk

luklar derhal dikkati çekmekte gecikmemişti. Bunun çareleri aranmağa çalışılırken olaylar tespitedilmeye ve bunlar üzerinde durulmağa başlanmıştı.Kanunî’nin son yıllarından başlamak üzere hükümdarlar çıkardıkları bazıfermanlarla kötü gidişi durdurmak için çareler aramağa koyulmuşlardı.Çünkü devlet otoritesini temsil edenlerin bu otoritelerini kötüye kullandıkları, kânûn, hak ve adâlete aykırı bir tutum ve davranış içinde bulundukları

artık hükümdarlarca iyiden iyiye anlaşılmıştı. Nihayet, gözle görülür ve yaygın bir hal almış haksızlıkları, tarihimiz için önemli belgelerden olan Adaletnâm elerle kaldırm ağa çalışmışlardır. Şöyle ki, Kanunî saltanatınınson zamanlarına doğru, köyünden kopup şehirlere akan çiftbozan’larındevlet güveni için bir iç sorun olduğu anlaşılmıştı. Kanunî, ölümündenönce yayınlamış olduğu adâlet fermanında, reâyânm, hükümet adamları

ya da vilâyet halkından güçlü kimselerce zorla soyulduklarını sayıp dökerek, huzursuzluğun idarî kötülükten gelmekte bulunduğunun farkında

olduğunu açıklıyordu. III. Mürad, Osmanlı imparatorluğunda başlayançöküntüye, halkın özellikle köylülerin, hükümet memurlarından gördüklerizulüm ve haksızlıkların sebep olduğunu anlamakta büyük babasındançok daha ileri görüşlü çıkmıştı. Nitekim 1591 tarihli adâletnâmesi bu endişelerin tezahüründen başka bir şey değildir.8 III. Mehmed’in 1596tarihli adâlet fermanı da özellikle askerî sınıfın salgunlarma karşı çıkarılmış bir belge idi. Burada da suçlanan kapu-kulu ocakları mensupları veehl-i örfdü. Daha sonra Anadolu’da ve Rumeli’de ehl-i örfün giriştiği

kanunsuz hareketler ve bunlara rekabet edercesine halkı soyan kadılarınhali I. Ahmed’in 1609 tarihli adâletnâmesinde en geniş şekilde yer alacaktır. Örneğin burada beğlerbeği ve sancakbeğlerinin hâslarını iltizama

vermeleri, onların veya adamlarının salgun salmaları, kadıların teftişgörevini kötüye kullanarak devre çıkmaları yasaklanmakta, ayrıca reâyâyıkorumak gayesi ile tefecilere karşı tedbirler alınmaktadır.

8 Bu konu için bk. H alil İna lcık, “ Ada letnâm eler’5. Belgeler 3- 4 (1965) 49-14 5.



X V I. yüzyılın ikinci yarısından itibaren imparatorlukta başlayan İdarî,

askerî, sosyo-ekonomik çöküntüyü durdurmayı hedef alan hükümdarlarınçıkardıkları adâletnâmelerden 1609 tarihli olanı gösteriyor ki, I. Ahmed zamanında Celâlî fetreti karşısında esaslı ıslâhat düşüncesi yayılmıştır. Çünkü bu hükümdar, Süleymân kânûnnâmesi yerine geçmek üzere bir ka-nûnnâmeyi yeniçien düzenleyerek, yürürlüğe koymuş, ayrıca birtakımıslâhatı kapsayan fermanlar ilân etmiştir. Artık yaygın olan ıslâhat fikirleri, kapu-kullarmm azaltılması, bunların devlet işlerine karışmalarınınönlenmesi, vezir-i azama devlet işlerini yürütmekte tam istiklâl sağlanması,reâyâmn, köylü sınıflarının himayesi noktalarında toplamakta idi. Islâ-hatçılar, II. Osman’ı Anadolu’ya geçirmek ve eyâlet askerlerine dayanarakıslâhatı gerçekleştirmek istemişlerdi. Fakat kapu-kulu ayaklanarak ulemâile birlikte genç pâdişâh II. Osman’ı tahttan indirmekle kalmamış, hakaret derecesinde işkencelerle hayatına son vermişti (1622). 9

Yukarıda kısaca değindiğimiz bti gelişmeler yanı sıra imparatorlukta başlamış çöküntü, devrin aydınlarının da dikkatini çekmiş ve bunları daçareler aramağa sevk etmiştir. Bu cümleden olarak devlet adamları ile bazı

fikir ve kalem sahipleri pratik ve amelî bir gaye ile pâdişâhlara ve mesuldevlet adamlarına risâleler, lâyihalar sunmağa başlamışlardı. Bunları III.Selim ve II. Mahmud devrinde nizam-ı devlet için sunulmuş ıslâhat lâyihalarının ilk örnekleri olarak kabul edebiliriz. Ancak muhteva yönünden ayrıcalıklar arzetmektedirler. Şöyle ki, XVI. yüzyıl sonu ile XVII. yüzyıl başlarındaki, yayınladığımız Kitâb-i Müstetâb da dahil, tüm lâyihalarda eskiye dönme yani Kanunî devrini model alma arzusu ağır bastığı halde, III.Selim’den itibaren sunulan ıslâhat lâyihalarında Batıyı örnek alma isteği

ağırlığını açıkça hissettirmektedir. Esasen öteden beri bilim adamlarınca vedüşünürlerce birtakım ahlâk ve siyâset kitaplarının telif edilerek, hükümdar,lara ve genellikle devletin yönetici kadrosuna memleket idaresinde yolgösterilmek istendiği bilinmektedir. Osmanlı Türkiye’sinde de XV. yüzyıl başlarından başlamak üzere bu türlü eserlerin ya Farsça ve Arapçadan tercüme edildiği veyahut bu gibi eserler örnek alınmak suretiyle yeni eserlermeydana getirildiği görülmektedir.

Ancak biz burada konumuzu fazla genişletmemek düşüncesiyle X V I.

yüzyılın ikinci yarısından itibaren, Kitâb-i Müstetâb'dan önce ve sonra, meydana getirilmiş eserler ve yazarlarından kısaca bahsetmekle yetineceğiz.Hakikaten III . Murâd devrinden itibaren devlet yapısında ortaya çıkanderin bozukluklar, kanûnların iyi işlememesi veya toplum hayatında zararlı

9 Kitâb-ı Müstetâb’ı yayınladıktan sonra uzun araştırmalar sonucu haberdar olduğu

muz “Zafernâme” hem II. Osman’ın İslahatçı yönü, hemde Kitâb-ı Müstetâb’da yer alan

önerilerin uygulanışı için çok önemli bilgiler ihtiva etmektedir. Bk. II. Osman Adına

Yazı lm ış Za fe r - nâm e (yay. Y . Yüce l) 5 A nkara 1983.



şekilde değişiklikleri görülünce, bu tür eserlerin telif ve tercümesine dahaçok önem verilmeğe başlamıştır. Bu dönemle ilgili olarak bahsedilmesi

gereken isimlerin başında, Mustafa Âlî Efendi gelmektedir. Osmanlı dev^letinin merkez ve taşra örgütlerinin işleme şekillerini iyi bilen Âlî, çocukluk ve gençlik yıllarında yaşadığı Kanunî devrindeki düzen ile son zamanlarımukayese ederek çöküşü iyi görebilmişti. XVI. yüzyılın sonuna doğrukaleme aldığı Künhü'l-ahbâr adlı eserinde bu hususa dair görüş ve tenkitlerini yer yer belirtmiştir. Ayrıca Haleb defterdarı iken telif ettiği Nasihati? s-selâtîn (1581yi; Kanunî’nin son zamanlarına doğra başlayan sosyoekonomik bozukluklara karşı tedbir aramak endişesiyle yazılmış olan

lâyihalar, vüzera nasihatları veya siyasetnâmeler biçimindeki önemlieserler arasındadır. Âlî’nin FusûliTl-halli ve'l-akd ve usulü?l-harcı ve’n-nakd (1598)ini de bu kategoride zikretmek gerekmektedir. Çünkü dirlik vedüzenliğin yerini anarşiye bıraktığı devrin devamı III. Mehmed döneminin bir ürünüdür.

III. Murâd ve III . Mehmed devrinin ıslâhatçıları arasında sayılmasıgereken bir diğer isim de Bosnalı bilgin Haşan Kâfî-i Akhisarî’dir. O da Usûlü’l-hikem j î nizâmiH-âlem adlı Arapça bir eser yazmıştır. 1595’de Eğri se

ferine katılan bilgin sonradan eserini Türkçeye tercüme etmiştir. Memleketin içine düştüğü durumdan kurtulabilmesi için yaptığı önerisi “Hükümetişlerinin intizâmı, her şeyden evvel icrây-ı siyâsette şerc-i şerîfe ve akl-ıselîm kâ’idelerine tatbîk-i hareket etmeğe” bağlı idi, düşmana galebe ise,askerin mutî, disiplinli ve aynı zamanda yeni icat olunan harp âletlerinesahip ve bunları istimal etmeğe muktedir bulunmasıyle mümkün olabilirdi,şeklinde özetlenebilir.

X V II. yüzyıl başlarında devletin zaafını, hükümdar ve yönetici kadronun yetersizliğini, kanûn düzeninin işlemez durumunu yakından görenlerinsayıları daha da artmıştır. Bunlar bir yandan siyaset kitapları telif ve tercüme ederken, öte yandan da su yüzüne çıkmış gerçeklerin nedenleri üzerindedurarak kötü gidişe son vermenin çarelerini, seleflerinden daha etkin bir biçimde, aram ağa başlamışlardı. Gözlemcilere göre dirlik ve düzenliğin bozulmasının iki kökeni vardı. Biri şerc-i şerîfe riayetsizlik, diğeri ise örf,adete ve teâmüle dayanan kanûnnâmelerin ihlâli idi. Bu yüzden I. Ahmed

devrinde kodifikasyon işinin yeniden ele alındığını görmekteyiz. Bu yüzyılın başında, Kitâb-i Müstetâb’in yazarı ile çağdaş, bize o zamanki durumu yansıtan ve aynı zamanda değerli bazı öneri ve tenkitleriyle XVII. yüzyıldakiıslâhat ihtiyaç ve eğilimlerini belirtmiş, çareler teklif etmiş bir yazar ile karşılaşıyoruz. Bu yazar, diğeri idare ve maliye adamı olan Defter Emîni

Aynî Ali Efendi’dir. Haleflerine rehberlik yapmış olması kuvvetle M uhtemel Aynî Ali, III. Murad ve oğlu III. Mehmed devrinde, ordununsavaş yeteneklerini kaybettiği, sayısının gelişigüzel artarak hazînenin



zorluklar içine düştüğü bir zamanda Defter-i Hakani eminliği ve Hazînekethüdalığı gibi önemli görevlerde bulunmuştu. Bu yüzden de devlet

kadrosundaki yönetici sınıf hakkında gerçek fikir sahibi olmuştu. Aynî A li’nin I. Ahmed (ı6o3-ı6 i7)’e sunduğu ilk eseri Kavânîn-i Âl-i Osman der hulâsa-i mezâmîn-i defter-i dîvân adını taşımaktadır. Bundan başka 1609’dao zamana kadar yürürlükte bulunan kanûnları bir usul çerçevesindeayrıma tabi tutarak, araziye, timâr ve zeametlere, devlet ricâline, umur-ıtnâliyyeye dâir ve sâ’ir nizamatı bir araya toplayan Kavânîn-i Osmaniyye

Havâkîn-i Sultâniyye ismiyle ikinci bir eserini de I. Ahmed adına telif etmiştir. Osmanlı imparatorluğunun kapsadığı memleketleri, eyâlet, sancak

ve her eyâlet ve sancağın defter kethüdası, timâr defterdarı, hâsları, zuamâ ve erbâb-ı timârı, cebelileri ve bunlarla ilgili bilgi veren bu eser yedi fasıl ve bir sonuçtan oluşmaktadır. Özellikle eserin 6. ve 7. fasılları ile sonuç bölümü birtakım ıslâhat istek ve eğilimlerini belirtmekte ve bunun yollarınıgöstermektedir. Şöyle ki, 6. fasıl zeâmet ve timâr tevcihindeki kanûn,7. fasıl bu tevcihlerdeki yolsuzluk ve usulsüzlüklerin giderilmesi şartlarını

bildirmekte ve sonuçta da bu alandaki düzensizliğin ıslâhı için sürdürülengayretler anlatılmaktadır. Aynî Ali’nin pratik bir gaye ile hazırlayıp pâdi-

şâh’a sunduğu bu risale aynı zamanda XVII. yüzyıl başlarında imparatorluğun İdarî, malî ve askerî alanlardaki genel durumu hakkında fikir vermesi yönünden de ayrıca ilginçtir.

Yine X V II. yüzyıl ıslâhatçıları arasında önemli yeri olan iki yazardandaha söz etmek gerekmektedir. Bunlardan biri Kitâb-i Müstetâb'm kaynaklık etmiş olması kuvvetle muhtemel Koçi Bey, diğeri de Kâtib Çelebi’dir.

IV. Murad’ın musahibi olarak seferlerinde onunla beraber bulunan,Enderun’da Hâs-odalı olarak tanınan Koçi Bey, devrinin siyasî fikirleri

yönünden en seçkin kişilerinden birisi olarak tanınmaktadır. PâdişâhIV. Murâd’a sunduğu lâyihasında yer alan nizam-ı devlet hakkmdakigörüş ve teknikleri, önerdiği çareler, onun bu yüzyılın büyük ıslahatçılarından biri olduğunu göstermektedir. Gerçekten de Telhîsât der ahvâl-i âlem-i Sultân Murâd Hân (Koçi Bey risâlesi) adlı eseriyle Koçi Bey bu devirde

bir ıslâhatçı olarak üzerinde durulacak bir şahsiyettir.

Nihayet ikinci isim bu yüzyılın en büyük ıslahatçısı ve düşünürü KâtibÇelebi’dir. Kâtib Çelebi Keşfi?z-zünûn adlı meşhur bibliyografik eseriylehaklı bir şöhret kazanan ve diğer eserleriyle de tanınan bir fikir adamımızdır.Burada onu devrinin ıslâhatçı düşünürü gibi gösteren eserlerinden kısaca bahsedeceğiz. Bu bilgini kendinden önceki ıslâhatçılardan ayıran ve yükselten en belirgin vasıf onun devlet yönetimine dair ileri sürdüğü yapıcı fikirler yanında, toplumun manevî yönünü düzeltmek gayreti, fikir ve zihni

yet inkilabı yapma hususundaki kararlı tutumudur, Müellifin bununla ilgilirisâlesinin adı Düstûru*l-amel li-islahiH-halerdir. Bir mukaddime, 3 fasıl ve bir



neticeden oluşan eserini, XVII. yüzyılın ortalafında, IV. Mehmed’in ilkzamanlarında bozulan işlerini düzeltmek gayesiyle yazmıştır. Mukaddime

de etvâr-ı devleti, i. fasılda reâyâyı, 2. fasılda askeri, 3. fasılda hazîne’yiele alan Kâtib Çelebi mevcut durumu tesbit ettikten sonra ıslâhat içinönerilerde bulunmaktadır. Eserinin asıl enterasan bölümü inhirâf-ı mizâc-ıdevlet tedbîrlerinde ve gâile-i kesret ve kıllet ilâcmdadır dediği “ netîce55dir.

Kâtib Çelebi’nin ıslâhata dair ikinci eseri de 21 bahisten oluşaıi Mîzâ- niTl-hakk f i ihtiyari5l-ehakk'dır. Eserin giriş kısmında devrinin koyu taassubunu acı acı teknik eden yazar nüsbet ilimlerin gerekliğini savunmakta

ve Islâm âleminde ilim tarihinin kısa bir panoramasını çizmeğe çalışmakta

dır. Kâtib Çelebi bu risâlesini telif ettiği sırada memleketin tek ilim veeğitim kurumu olan medrese inhitata yüz tutmuştu. Nitekim o, bu eseriyle Osmanlı medreselerinin X V II. yüzyılda içine düştüğü skolastikzihniyete ve taassuba hücumun en güçlü mümessili olmuştur. Kâtib Çelebi Mizânü’ l-hakk’ da toplumsal ve fikrî meseleleri, daha cesur bir tenkitzihniyetiyle ele almaktadır.

I I I . KÎTÂB-Î MÜSTETÂB

İşte X V II. yüzyıl başlarında, devrin, ihlâl edilmiş olan nizâmlarını ve bozukluğun kökenlerini, Koçi Bey’den önce iyi tespitetmiş ıslâhatçı bir yazarda Kitâb-i Müstetâb müellifidir. Adını tesbit edemediğimiz müellif, eserindeOsmanlı imparatorluğundaki sosyal, İdarî, askerî, İktisadî alanlarda veulemâ sınıfındaki çöküntüyü gittikçe ££âyîn4 saltanat-ı Osmânî muhtel verişte-i kâcide-i kânûn-i cihânbânî hail olmakta ve hâzînede kıllet ve mâbeyn-ihükkâmda^ adâvet ve kuzâtda rüşvet ve cânib-i düşmende fırsat ve kur-

biyyetde olanlar hiyânçt ve ulemâda tam ac ve hamâkat ve raciyyetdezirâât-i bî-bereket ve kasâvet, el-kıssa kûşe be-kûşe bidcat ve taraf tarafhacâlet” (Metin 32/00) şeklinde ifade etmektedir. Mevcudiyeti bilinmekle beraber, eserden bugüne dek gerektiği şekilde istifade edilmemiştir. Kitâb-i. Müstetâb adı ilk kez, kendisine yetişmek bahtiyarlığını duyduğumuz değerlitarihçi, hocamız, İsmail Hakkı Uzunçarşılı tarafından Osmanlı devlet teşkilâtından Kapu-kulu ocakları, cilt I. (Ankara 1943) adlı eserinde kullanılmıştır.Hocamız bu tetkikinde sadece yeniçeri ocağının bozukluğu bahsinde

esere atıflarda bulunmuştur. Yine Halil İnalcık, .X V II . yüzyıl Türkiyetarihine dair yaptığı araştırmaların birkaçında, bu eserden faydalanmıştır. Uzunçarşılı’nm dışında, X V II. yüzyılın en büyük ıslâhatçı müelliflerinden birinin telif ettiği, Kitâb-i Müstetâb' dan faydalanan olmamıştır. Sadece 1957 yılında Kâtib Çelebi için çıkarılmış bulunan anı kita bında Tayyip Gökbilgin “ XVII. Yüzyılda Osmanlı Devleti ve Kâtip Çelebi55 konulu yazısında eserden bahsetmekle yetinmiş, Agâh Sırrı Levend cc Si -yaset-nameler55 (TDAT Belleten 1962), adlı tetkikinde verdiği listeye Kitâbi-



Müstetâb-ı koymuştur. Nihayet Osman Turan (T&V& cihan hâkimiyet mef- kûresi tarihi. Iy II. İstanbul 1969) yanlış olarak IV. Murad devrinde yazıl

dığından söz ettiği kitaptan çok kısa bazı kısımlar almıştır. Ancak tümsözünü ettiğimiz bu araştırmacılar risalenin İstanbul kitaplarında mevcut bulunan yazma nüshasını görmekle yetinmişlerdir.

Bu açıklamalar, yayınladığımız Kitâb-i Müstetâb5dan değeri ile orantılıolarak yeterince fayclalamlmadığmi göstermektedir.

IV . MÜELLİF ve ESERİN DEĞERİ

Kitabında ismini bildirmeyen müellifin hayatı hakkında herhangi bir bilgiye sahip değiliz. Üstelik o da eserinin ne mukaddimesinde ne demetninin içinde hayatı, ailesi hakkında malûmat vermediği gibi bulunduğu memuriyetleri, hatta kendi adını bile zikretmemektedir. Bununnedenini “hasbeten li’llâh” düşündüklerini söylemek istemesine ve hiç bir talebi ve muradı olmamasına bağlayan ıslahatçı öteden beri hanedanın “ni’met-perverdesi” olduğunu beyan etmektedir. Buna dair de kitapta şu ilginç pasaj yer almaktadır: “Nihayet bu hâksâr-i bâ-sadâkatzamân-ı tufûliyyetteh hânedân-ı Âl-i Osmânın perverde-i nicmet ve hid-met-güzîde-i der-i devletleri olub ve zıllu’llâh pâdişâh-i âlempenâhınnazar-1 âliyeleri ile manzûr ve nice hidmet-i aliyyeleri ile mesrûr olduğumke’ş-şems zâhir ve mine’l-ems bâhir’dir’’ (Metin, 32/00) Burada bir noktaüzerinde durmak gerekmektedir. Ö da yazarın kişiliğine dair ipuçlarını bu pasajda bize vermesidir: cc...Z am â n -ı tufûliyyetten hânedân-ı Âl-iOsmânın perverde-i nicmet ve hidmet - güzîde-i der-i devletleri olub. .. ”şeklindeki ibare onun devşirme yolu ile» yetiştiğine ve saraya dahil olduğunakesin bir delildir.

Kitâb-i Müstetâb XVII. yüzyıl Türkiye’sine ait mühim bir kaynaktır.Bu devre ait ıslâhat lâyihalarının azlığı dolayısiyle, müşahit bir müellif eserinin ne denli bir önem taşıyacağı ortadadır. Bu eserin verdiği bilgileri, ortayaattığı meseleleri, yerli ve yabancı çağdaş kaynaklarla, özellikle arşiv malzemesine de dayanarak doğrulamak olanağına sahibiz. Kitâb-i Müstetâb,XVI. yüzyılın ikinci yarısında Osmanlı devlet ve toplum düzeninde baş

lamış çöküntüyü köklerine inerek ortaya koyan bir eserdir. Yeri geldikçeedebî yeteneğini göstermek isteyen yazar, olayları, okuyucuyu düşündüren,devlet hayatı ve birey için nasihat veren bir edada ele almaktadır. Oolguları tasvir ederken yeri geldikçe bunlarla ilgili âyet, hadiseler, hikmetler, darbımeseller ve şiirlerle süslenmiştir. Bu durum bize kendisininEnderun’a mensup bir kişi olduğunu göstermektedir.

Devrinin kendisinden sonra gelen ıslâhatçı yazarları Koçi Bey’e vehatta Kâtib Çelebi’ye kaynaklık etmiş olması kuvvetle muhtemel bu



isimsiz müellif de.gözlemlerini doğu devletlerinin eski bir formülüne göreifade etmiştir. Buna göre pâdişâhın kudreti askersiz, asker parasız, para

ve hâzine reâyâsız olamaz, reâyâ ise ancak adâlet sayesinde vergi Ödeye bilirdi. Bize bu yüzyılın başarılarındaki durumu Koçi Bey5den daha geniş ve sistemli bir biçimde ileten yazar bozukluklar ve nedenlerini “ Osmanlıdevlet düzeninin ve eski kanunların bozulmasının esas nedeni pâdişâhotoritesinin zayıflaması ve parçalanmasıdır. Zira pâdişâh devletin ruhusayılır. Eskiden pâdişâhın otoritesini icraya, yalnız vezir-i a’zam, mutlak vekâleti ile haizdi, araya ldmse girmezdi. Fakat şimdi pâdişâh adına doğrudan doğruya emirler verilmeğe başlanmıştır. Sorumsuz kimseler bu

otoriteyi kendi şahsî çıkarlarına alet etmişlerdir. Rüşvet olarak memuri yetleri ve devlet gelirlerini bağışlamağa başlamışlardır. Otoritenin zayıflamasında pâdişâhların devlet işlerine kayıtsızlığı da büyük rol oynamıştır. Bu zayıflık ise eyâletlerdeki kargaşalığın başlıca kökenidir. Buralardaartık pâdişâh fermanına eskisi gibi aldıran yoktur. Kapu-kullarmm tahakkümü yüzünden eyâletlerin yöneticileri görev yapamaz hale gelmişlerdir. Devşirme-kul sistemi bozulmuştur. Reâyânın askerî sınıfa girmişolması bozukluğun başlıca sebebidir. Saray hizmetlerine devşirmeler

yerine Müslüman reâyâdan kimseler alınmağa başlamıştır. III. Muraddevrinden itibaren reâyânm silâh taşımasını yasak eden, onların kapu-kulu olmasını veya doğrudan doğruya sipahi timârı almasını menedenkânûnlara riayet edilmemeğe başlanmıştır. Neticede askerin kalitesi düşmüş, disiplin bozulmuş, çiftçiler topraklarım bırakmalarım bu dürüm teş vik etmiştir. Levendler ve sekbanlar bunlar arasında türemiş, ekserisiGelâlî olmuşlardır. Öyle ki olur olmaz reâyâ bir çift öküzünü satıp akça kuv

veti ile kimi sipahî kimi yeniçeri olup istedikleri dirliğe ve mansıba geç

mişlerdir. Tinıârh sipahî ordusu önemini kaybetmiştir. İmparatorluğun esasordusunu eyâletlerde timârlarında oturan sipahiler teşkil ederdi. Fakatşimdi saray halkı ve ekâbir hükümet otoritesinin zayıflamasından istifadeederek timâr ve zeametleri kendi tasarrufları altına geçirmişler ve böylecesipahî aileleri dirliksiz kalmışlardır. Bu durumda devlet kapu-kulunüçoğaltmak mecburiyetinde kalmış, bunlara ulûfe, maaş yetiştirmek zorlaşmış, merkezî hâzinenin yükü fazlası ile artmış, malî sıkıntı başgöster-miştir. Kapu-kulu devlete tahakküm eder olmuştur. Reâyâ asker olmağa

özenince toprağını bırakmış, istihsal azalmıştır. Diğer taraftan bu toprakların çoğu ekâbir çifdikleri haline gelmiştir. Reâyânın vergi yükü merkezîhazînenin artan yükü nedeniyle artırılmıştır. İltizam usulu genişlediğinden suistimaller sebebiyle bu yük çekilmez hale gelmiştir. Bu sebeptenreâyâ dağılmağa toprağını bırakıp kaçmağa, levend, sekban olmağa veyaeşkıyalığa başlamışlardır. Kudreti olanlar Rumeli’ye, İran’a ve Kırım’akaçıp sığınmışlardır. Üsküdar’dan Bağdad’a ve Revan’a varınca “kurâ

ve m ezarf’deıı ancak 1/4 kalmıştır. Boş kalan toprakları, çavuş, zaim,



pâdişâh kulları tasarruflarına geçirmişlerdir.55 şeklinde formüle etmektedir. Görülüyor ki, Kitâb-i Müstetâb kapsadığı geniş konular ve ayrıca

önerdiği çareler yönünden üzerinde uzun uzun durulması gereken birıslâhat kitabıdır. Osmanlı devletindeki “ tagayyur ve fesadın55 ilk belirtilerini Kanunî devrinde bulan yazar, asıl bozuklukların III. Murad zamanında başladığına işaret etmektedir. Olayları toplumsal yönden deeleştiriye tabi tutan yazar, yükseliş devrindeki müesseselerin, yani başlıcamutlak ve merkeziyetçi pâdişâh otoritesinin, kul sisteminin, timârlı sipahîordusunun ve kânûn düzeninin, ihyası neticesinde durumun düzelebileceğim savunmaktadır. Bunun içindir ki eserinde Kanunî ve öncesi dev

rine atıflar yapmaktadır.

Eserdeki ifade ve ıslâhat düşünceleri bize Koçi Bey5i hatırlatmaktadır. Ancak yukarıda verdiğimiz kısa açıklama dikkatle incelendiğinde Kitâb-i Müstetâb’m K oçi Bey5in risâlesine kaynaklık yaptığını ve daha mufassalolduğunu görmek mümkündür kanısındayız.

V . ESERİN T A R İH İ ve K İM E SU N U LD U Ğ U M ESELESİ

Hemen değinmek yerinde olur ki, eserin tarihi ve kime sunulduğumeselesine dair de Kitâb-i Müstetâb’da, açık bir bilgi verilmemektedir. Ancak burada eserde yer alan bazı kayıtlara göre, bu soruna bir çözüm getirmeğeçalıştık.

Şimdi bu hususta bizi bir takım doğru neticelere götüren kayıtları buraya naklederek bunlar üzerinde ayrı ayrı dura lım:

1. “ Denile ki bundan akdem Burusa5ya Celâlî eşkiyalarmm defci

için bi5zzât merhûm ve mağfûrun-leh Sultan Ahm ed H ân hazretleri azî-met buyurduklarında vlizerâ ve ehl-i menâsıb olan kullar düğüne ve yâhûd seyrâne gider gibi gitm işler. . . 55 (Metin 39/^).

2. “ Şimdiki hâl müşarün-ileyh merhûm Sultân Murâd Hân hazretlerinin zamânmdan berû yirmi beş yıldan mütecâvizdir ki kanûn-i Âl-i Osmân bozulub sipâhî ve silahdâr bacdehu Yeniçeri ağası vüzerâ ile sefere varılmağa ihdâs olundu55 (Metin, 17 fx\).

Müellif, 1, pasajda I. Ahmed5den merhûm diye söz etmektedir. Bu

hükümdarın ölüm tarihi ise 1617 yılıdır. O halde bu kayda göre eserintelif tarihi 1617 yılından sonra olmalıdır. Nitekim 2. pasajda yer alan“ Merhûm Sultân Murâd Hân hazretlerinin zamânmdan berû yirmi

beş yıldan mütecâvizdir55 ibaresi, hem yukarıdaki düşüncemizi desteklemekte, hem de bize kesin telif tarihini vermektedir. Burada adı geçenhükümdar III. Murâd5dır. Onun ölüm tarihi olan 1595 yılma 25 ilâveettiğimizde 1620 rakamını buluyoruz ki, bu sırada Osmanlı tahtım II.Osman (1617-1622) işgal etmektedir. Nitekim şu mısralarda:



“Âsumân-ı devlet u zıll-ı hüdâ Osman Hân

Halk-ı âlem sâye-i adlinde buldular emân

Âfitâb-ı lemca-i hilm ü hayâ Osmân Han

Zıll-i adlinde anun buldu cihân emnü emân

Âfitâb-i mülk ü zill-i Hakk Osmân Hân

Halk-i âlem sâye-i adlinde buldular emân55

(Metin, 35/0 <\) geçen Osmân Hân da II. Osmân olmalıdır.

Verdiğimiz bu izahattan çıkan sonuca göre:

a) Kitâb-i Müstetâb'*m telif tarihi 1620 yılında veya az sonradır. b) Yazarın eserini II . Osm ân5a sunmuş olmalıdır.

c) II. Osmân5m ıslahat teşebbüslerine geçmesinde Kitâb-i Müste- tâV m etkisinin olduğu düşünülebilir.

d) Yazarın ismini saklaması ise, II. Osmân5a yakınlığı nedeniyle,payitahtta bu hükümdara karşı mevcut husumeti bilmesi ileilgili olmalıdır.

e) Yazar, III. Murâd, III. Mehmed, I. Ahmed ve II. Osmân devir

lerinde yaşamıştır. >

V I . ESERİN K A PSA M I

Eser, kısa bir giriş ile 12 bölüm ve zeylden oluşmaktadır. Girişte^değişen şartların “ nizâm-ı âleme ihtilâl ve re£âyâ ve berâyâ inlicâP5 verdiği belirtilmekte, “ sâhib-i hükümet55 onların ahvâl-ı âleme ne denli “ tedbîr

ve tedârük55 ile düzen getirebilecekleri anlatılmaktadır.I. Bölüm: Burada Osmân Gazfden Sultan III. Murâd zamanına

kadar her kademedeki devlet yönetimlerinin şeriat ve kanunlarına uygunhareket ettiklerinden, adâleti gözettiklerinden, bu yüzden de geniş ülke-lerin fethedildiğinden ve reâyâmn refalı içinde bulunduğundan söz edilmektedir. Eserin yazarına göre, III . M urâd5dan beri adâlet bir yana bırakılmış, vezirler ve beyler birbirlerine düşmüş, Kul tâ5ifesi içine yabancıkarışmış, makam sahipleri “hemen bugünü hoş görelim, irtenin ıssı var

dır55 duygusu içinde öz çıkarları peşindedirler. Gerekli tedbirler alınmazsadevletin temelinin kazılması mukadderdir.

II. Bölüm: K ul tâifesi5nin ahvâli ve dirlik tevcihi hakkındadır. Kap ukulu askerlerinin, hiç gereği yok iken, sayısı artırılmış ve gelirler giderlerikarşılayamaz olmuştur. Bunun nedenlerinden ilki, serdârların gelişigüzeltevcîhatta bulunmalarıdır. Kanûn-i kadîme göre, serdârlar, serhadlerde vemuharebelerde zafer kazanıldıktan sonra, savaş mahallinde “terakki

veyâhûd ibtidâdan dirlik vermeğe55 yetkili idiler. Oysa yukarıda belirtilen





çoğu bir yolunu bularak, sefere gitmez olmuşlardır. Eskiden, İstanbulcivarındaki kefere bağlarım talan edilmekten korumak için ihdas edilen

“ koruculuk55 bahane edilerek, devrimizde zengin Yeniçeriler, Yeniçeriağa kapusunda para verip sefere gitmekten kurtulmuşlardır, “ Oda korucusu55 diye bin nefer koruculuk ihdas edilmiştir. O da koruculuğa diye bir şey, kananda yoktur.

Yeniçerilerin ve diğer kapu-kulunun nizâmı bozulduğundan; seferler başarısızlıkla sonuçlanmış, sonunda da ıo beğierbeğlik Kızılbaş elinedüşmüştür. Rumeli'de elden çıkanlar da düşünülürse, tez elden tedbîr

alınması gerekmektedir. ..... V I. Bölüm: Acemî oğlanları, eskiden ancak bin nefer kadar olup,

ikişer buçuk akçaya mutasarrıflardı ve Yeniçeri olduklarında üç akçaalırlardı. Şimdi ise hem sayıları artmış hem de beş, altı, yedi akçalı olmuşlardır. Defterde ismi olup, kendisi beşikte ya da işinde gücünde birçokacemî oğlanı mevcuddu. Acemiyân iki üç misli artmış olmasına rağmenhiçbir hizmet görülmemekte ayrıca yevmiyeleri ziyâde olmağla beytül-mâl-i müslimîne “ gadr ve zarar ve itlaf ve israf55 olmuşdur. Sâ5ir ocak

ların durumu da pek farklı değildir. Ne alan bilür ne satan bilür, katcâDevlet-i Aliyyeyi kayırur kalmamıştır. Bütün bunları ıslâh etmek ve iradımasrafa üstün getirmek lâzımdır.

V II. Bölüm: Ulûfeli kapu-kulundan başka, Anadolu, Rumeli ve Ara bistan'da zeâmet ve tîm âr tasarruf edenler iki yüz bin askerden fazla idi. R umeli zuemâsı sefere memur olduklarında otuz kırk nefer âdemleri ile gelirlerdi. İşte Arab, Acem ve Rûm’da birçok memleketler ve kaleler bu askerle

fethedilmiştir. Yoksa Kapu-kulları, sadece pâdişâhın kafadarlarıdır. Ancak bütün tîmâr ve zeâmetler, vüzerâ ve ekabirin sepetlerine girmekle zuemânınocakları sönmüştür. “ Hemen her sefer oldukça yalnız kapu-kulu ile her yıl bir seferdir gider oldu ve bu sebep ile hem K ul tâ ’ifesi emre mahkûm ol-mayub ve hem memleket ve re*âya ve hazîne elden çıktı55. Beğlerbeği vesancakbeğlerinin ve diğer tîmâr sahiplerinin cebülüleri gittikçe azaldı.

Yeniçeri kullarının mevcudu otuz beş bin olduğu halde bunlardanpek azı sefere memûr yazılır diğerleri, korucu, tekaüd, kalelerde nöbetçi diye

rikâb-ı hümâyûna bildirilirlerdi. Ancak sefere yazılanların bile defterlerdeismi olduğu halde sayıları yedi sekiz bin neferi geçmezdi. Fakat mevcudolmayan kapu-kullarını, serdarlar mevcud gösterip, kendilerine gelirsaymağa başlamışlardı. Bu durum Kul tâ’ifesini Celâlî yapmış ve eskizaferler artık kazanılamaz olmuştur.

V III. Bölüm: Kanunî Sultân Süleyman devrinde yapılan seferlerde hertürlü tedbîr alındığı için sayısız başarılar elde edilmiştir. Esasen, pâdişâh katılsın katılmasın, Sipâhî ve silahdâr bölükleri ile Yeniçeri ağası veya sadr-ı



aczamın bulundukları seferler, gerçek seferlerdir. III. Murâd’m saltanatının başına kadar kânûn olmadığı için sipahî ve silâhdar ile Yeniçeri ağası

pâdişâh sefere gitmediği zaman vüzerâ eşliğinde sefere gitmezlerdi. Çünkü bunlar pâdişâhın hassa ordusunun kumandanları idiler. O nerede olur ise bunlar da orada olurlardı. Ancak III. M urad’dan itibaren sipâhî, silahdâr ve Yeniçeri ağası vüzerâ ile sefere çıkmağa başlamışlardır. Bu suretle“ Kânûn-ı Âl-i Osmân55 bozulmuş ve her yıl bazen Acem diyarına, bazenRumeliJ,ne seferler olmakla Anadolu memleketlerindeki reâyânın ekseriperakende ve perişan olduklarından başka birçokları Celâlî ve eşkiyâolmuşlar, köylerin de birçoğu harâb hale gelmiştir.

Bozukluğun sebeplerinden biri de hazînenin boşalmasından ilerigelmektedir. Düzensiz masrafların gelirlerden fazlalığı nedeniyle Kul tâ5ife-sinin ulûfeleri ödenmez olmuştu. Bu yüzden “ ekser Kul tâ5ifesi birer kâr

ve kisbe sâlik olmuş ve kimi bazı devletlûlerin kapusunda hademeleriolmuşlardır55. Seferlerde hizmete yarar kul kalmamıştır. Oysa saltanatındevamlılığı için üç şey gereklidir: Reâyâ, hazîne, asker, devrimizde buüçü de bozulmuştur. Çünkü reâyâdan hazîne, hazîneden ordu hâsıl olur,

ordu ile de düşmana başarı sağlanır. Ancak bütün bunların tam işleyebilmesi için: Adalet, kanûn-ı kadîm üzere mansıb ve dirliği ehline vermekgerekmektedir.

Sadr-ı aczamlık müessesesi de bozulmuştu. Eskiden cem-ci âlem vezîr-ia czamdan korkar iken şimdi vezîr-i aczam 5lar olur olmaz kimselerden korkmağa başlamışlardır. Bunlar da “ bu günü hoş görelüm, irtenen ıssı vardır55diyerek maslahatçı idareyi benimsemişlerdi*

IX. Bölüm: Devletin basma çöken belâlardan biri de rüşvettir. “Âsi-

tâne-i sacâdetde olan ehl-i menâsib yirmi beş otuz yıldan berû rüşvet tarîkine sâlik olmuşlar ve rüşveti dahî bir mertebeye iletmişlerdir ki hedâyâdeyû âşkâre kapudan kapuya verilür ve almur olmuşdur55. Âsitâne5nindurumuna paralel olarak, beğlerbeği, sancak beğleri ve diğer görevlilerde aynı belâya tutulmuşlardır. Kadılar, rüşvetle geldikleri makamda,şerîat ve kanûnu uygulamayı düşünmekten çok, verdiklerini toplama

verdine düşmüşler, beğlerbeği ve sancakbeğleri ise, “ sen çok aldun ve ben az aldum55 deyû birbirleriyle kavga etmekten Devlet5e sadakati unut

muşlardır.X, Bölüm: Pâdişâhın “sağ kanadı vezîr-i aczamı ve sol kanadı Ha-

rem-i muhteremede olan kapu ağasıdır55. Kânûn-i Âl-i O sm ân fde kapuağası pâdişâh5m sol veziridir, vezîr-i a czam 5dan sonra. îçerûye müteallikumûr-i küllî ve cüz5îyi arz itmeğe sâhib-i arzdır ve taşrada olan b aczıahvâller bilinmek içün pâdişâhlar kapu ağasiyle müşâvere itmek kanûıı-ikadîm dir55. Ancak III. M urâd5m cülûsunda kapu ağası olan Mahm ud A ğa5dan sonra kapu ağalık ahvâli de bozulmuştur. Öte taraftan K ul sis



teminin bir yanı olan “ iç oğlanları55nm durumu da karışmıştı. Eskiden beri bunlar devşürme ve yâhûd sahîh kul cinsi pişkeş olı gelmiştir. Şimdi

ise saray5da on oğlanda bir sahihçe kul cinsine rastlamak mümkün olmamaktadır. Bozuluşun önemli âmillerinden biri de bu olmuştur.55 denerek bunların mevcud durumları hakkında bilgiler verilmektedir.

X I. Bölüm: Eserin son iki bölümünde buraya kadar anlatılan devlet vetoplum hayatında görülen bozuklukların nasıl düzeltilebileceği ve ne gibitedbirler alınması gerektiği üzerinde durulmaktadır.

Pâdişâh, “memâlik-i mahrûsada olan recâyânm,.eyyâm-ı adâletinde

âsûde -hal olmasını55 sağlamakla sorumludur diyen yazar eskiden sadr-ıa5zam olan kimseye verilen talimat üzerine durmaktadır. Bunlara riayetedilmesi nedeniyle âlem nizam ve intizam üzre yürümüştü demektedir.Devamlı inhitatın baş nedenlerinden birinin de, iyi sadr-ı aczam gelmemesinde bulmaktadır. Çünkü vezîr-i aczam olanların sû-i tedbîri ve rüşvetalmaları, cümle âlemde olan yaramazlıklar, bid’atler, hilâf-ı kanûnİarmortaya çıkmasının tek sebebidir. .

XII. Bölüm: Burada da pâdişâhın ne tip bir devlet adamını sadr-ı

aczam tayin etmesi gerektiği üzerinde durulmakta “pâdişâha lâyık velâzım olan İslâmî kavî ve diyaneti mükemmel ve Kânûn-ı Âl-i Osmânıicrâ ider zamân-i sâbıkda olan ecdâd-l izâmlarmm vüzeraları gibi tarîk-ihakkı gözedir bir müselmâm bulub sadr-ı aczam 55 ataması gerektir, denmektedir. Ayrıca vakit kaybetmeden bu nitelikleri olan bir kimseyi bulubderhal sadr-ı aczamlığa tayin etmesi hususunda pâdişâh da uyarılmaktadır.Bunların yanı sıra bu bölümde eserin telif sebebi de yazar tarafından açık-lanmaktadır.

ZeyPde de: pâdişâhın devlet görevlerine aşağıda belirtilen sualleri tevcîh ederek, “ umûr-ı din ve devlete mütecallik55 düşüncelerini veönerdikleri tedbirleri öğrenmesini istemektedir. Vezirlere, hükümette olanulemâya Altı Bölük ve Yeniçeri ocağının ihtiyar kullarına sorulması istenenhususlar şunlardır: i-Eskiden seferlerde daimî başarı kazanılıp düşmanelinden memleketler ve kaleler alınırken nice yıldır düşman ülkemiziçiğnemekte ve fetihler elden gitmektedir. Reâyâ perişandır, beytü5l-mâl-imüslimîn boşyere sarf ve telef olmaktadır. Bunun sebebi nedir? Başarısızlıklarda ve devamlı gerilmede, K anun î Sultan Süleymân5dan sonra bizzatpâdişâhların ordunun önünde sefere çıkmamalarının etkisi var mıdır? 2-Şimdi gerek Yeniçerilerin gerekse Altı Bölük Sipâhî halkının sayılarıartmışdır. Örneğin Kanunî devrinde Yeniçeriler 011 iki bin iken, şimdiotuz beş bin, Altı Bölük Sipâhî kulları dokuz bin iken on dokuz bin olmuşlardır. K ül tâ5ifesinin sayısı bu kadar artmış olduğu halde eski zaferlerneden kazanılmamaktadır? 3-Yeniçeri ve Altı Bölük süvarilerinin sayılarıfazla olmasına rağmen, sefer vukuunda sayıları defterlerde yazılanın çok



çok altındadır. Birçoğu ticaret ve sanatla uğraşmaktadırlar. Aralarınaecnebi girmiş bu kulların iştirak, ettikleri seferden hidmet ve nusret bek-lenilebilir mi? 4-Eskiden, başta vezirler olmak üzere her kademedekiümerâ tâ’ifesinin “ mükemmel kapu halkı53 ile, sefer vaki oldukta derhalkatılmaları mümkün olurken, şimdi dirlikler gelişigüzel dağıtıldığından buna imkân olamamaktadır. Kanun-ı kadime uyulmamasının nedenlerinelerdir? 5 - Kul içine, “ recâyâ oğlu, olan Etrâk, Ekrâd ve Çingâne veTât ve Acem ve sâ5ir55 kânûn-ı kadîme aykırı olarak, ne yolla katılmışlardır? 6 - Ulûfeye mutasarrıf kullara her üç ayda ulûfeleri Dîvân-ı hümâyûnda verilmek kânûn-ı kadîm iken, şimdi sadece Yeniçerilere tamâm ulûfe

verilip, sipâhîlere dahî para kesik üzre virilüb ve sâ5ir kulların “ mültezimler kapusuna55 Yehûd ve diğer kefere eline düşürüldüğü doğru mu? 7 -Pâdişâh hâslarından, her yıl nice yük akçe hazîneye girer iken, şimdigelmez olmuştur. Hâsların birer yolu bulunarak, onun bunun elindekalmasına sebep olan kimlerdir? “ Bu cümle ahvâlleri giru üslûb-ı sâbıküzre nizâm ve intizâm buldurmasının tedbîr ve tedârüki ve re5y-i sevâbne üslûb üzre görülmesi münâsibdür?53

V II . K ÎTÂ B -I M Ü ST E T Â B ’m M E V C U D ; N Ü SH A L A R I

Enderun’dan yetişmiş ismi bilinmeyen yazarın II. Osmân adınaı6205lerde kaleme aldığı Kitâb-i Müstetâb’m bugüne dek kataloglara geçmiş bir tek nüshasının bulunduğu bilinmekte idi (Bkz. İstanbul Kütüphaneleri Tarih-Coğrafya Yazmaları Katalogları. Türkçe Tarih Yazmaları, İstan bul 1943, s. 290-291). X V II. Yüzyıl Osmanlı dirlik ve düzenlik tarihi

için birinci derecede bir kaynak olan Kitâb-i Müstetâb’m bugün iki nüshasıdaha meydana çıkmıştır. Bunlardan biri Türk Tarih Kurumu Kütüphanesi No. 537'de, diğeri de Süleymaniye Kütüphanesi Fatih Bölümü Nr.3514/de kayıtlı bulunmaktadır.

I . Süleymaniye Ktp., Hamidiye No. 983 (Kısaltması M ):

: 64 (Vrk. 53 a5da.n sonra gelen kısım ahlâk ve terbiyeyeait bir risâle)

: 228x134 mm. (155 X 75 mm.) ..........: Nesih. Bölüm ve önemli yerler kırmızı (surh), sayfa ke

narları kırmızı cetvelli.

• î 7 ■ • ' - ■■ '

: Venedik.

: Hafif müzehheb.

istinsah Tarihi : Yok.

Varak

Ölçü Yazı

Satır

Kâğıt

Başlık



Müstensihi : Belli değil.

Cilt : Nefis ebrû kâğıt kaplı, mıldepli, yaldızlı.

V akıf ve temellük mühürleri: Birinci yaprakta I. Abdülhamid’in tuğraşeklindeki mührü vardır. XVIII. yüzyılın

basma ait.

II. Türk Tarih Kurum u Ktp ., No. 537 (Kısaltması T ):

Bu nüsha Nurnâme ile aynı ciltte bulunmaktadır.

Varak : 5 ı (25 b - 51 a Kitâb-ı Müstetâb)

Ölçüsü : 273 X 183 mm. (184 X 107 mm.) Yazı : T a ’lik kırması. Bölüm başları ve âyetlerkırmızı

(surh).

Satır : 19

İstinsah tarihi : Yok.

Müstensihi : ,Belli değil.

Cilt : Sırtı tamir görmüş, kenarları deri,mildepsiz, ka

barmış mukavva.

III. Süleymaniye Ktp., Fatih, No. 3514 (Kısaltması F):

Bu mecmûada Kitâb-ı Müstetâb’m bir nüshası mevcuttur (Vrk. 1 a -72 a):

Ölçüsü : : 237 X 180 mm. (180 X 110 mm).

Yazı : Sülüs. Söz başları ve önemli yerler kırmızı (surh),sahîfe kenarları kırmızı cetvelli.

Satır : 13

Kâğıt : Aharlı.

İstinsah tarihi : 1063

Müstensihi : Belli değil.

Cilt : Kahverengi meşin, mıklepli ve şemseli, cetvelli.

V I I . M ETN İN Y A Y IM L A N M A SIN D A U YG U L A N A N Y Ö N T E M

Eserin elde bulunan üç yazma nüshasının karşılaştırılması, aralarındaherhangi bir ilişki bulunmadığını ortaya koymuştur. Bu bakımdan metin tesis edilirken her üç nüshadan da faydalanılması gereği ortaya çıkmış, fakat,Fatih nüshası önemli sayılabilecek varyantlar ihtiva etmemesi nedeniylekarşılaştırılmasından vazgeçilmiştir.



Metin tesisinde karşılaştırmaya esas olan iki nüshadan Türk TarihKurum u nüshası (T) ’nm, m üellifin üslubu ile bağdaşabilecek arkaik, nispe

ten ibtidaî sayılabilecek imlâ özelliklerini muhafaza ettiği kanaatine vardık.Bununla beraber bu nüshada da tam bir imlâ ittıradının bulunmadığı gözeçarpmaktadır, Örneğin, “üjjS” kelimesi hem(j) ile hem de (j) 5sız olarak

yazılmaktadır, “ ü pjİ55 kelimesi bazen bazen de tarzında geçmektedir. Yin e “ jrcSV5 kelimesi bazen (û^), bazen (û ^ ) kelimesi, bazen bazen ( j V j İ) şeklinde yazılmaktadır. Yine (T) nüshasındamüstensihin dikkatsizliği dolayısıyle bazı küçük atlamalar ve yanlışlıklar bulunm akla beraber, bu nüshanın müellif nüshasına en yakın nüsha oldu

ğunu ve (M) nüshasını istinsah edenin, metin üzerinde bazı tasarruflaragiriştiğini gösteren deliller vardır. Metnin dikkatle gözden geçirilmesigösteriyor ki, müellif tam mânasıyla Osmanlıcaya vâkıf olmadığı gibi,cümle tertiplerinde de pek iptidaî görünen bazı düzensizliklerden kurtulamamıştır. Örneğin, (T) nüshasında oL j” gibi yanlış görünenfakat müellifin üslûbu dikkate alınınca yadırganmayacak bir ibare, (M)’yiistinsah eden tarafından “ üaJ j &U* oLj55 şeklinde düzeltilmiştir. Müellif, birçok yerlerde ccj i j i ” yerine yanlış bir tarzda cc«uij!55 şeklini kullanmaktadır.

Bunlardan bir kısmî (M) nüshası müstensihi tarafından düzeltilmiştir.Örneğin, (r*) cc4*il” (T), (M). Ayrıca birçok iptidaî imlâ şekilleri klasik Osmanlı imlâsına göre değiştirilmiştir. Bu bakımdan (T) nüshasına uymak uygun görülmüştür.

Yayın da :

1. Nüshalar arasındaki imlâ ittiradsızlığmdan doğan basit farklarnotlarda belirtilmedi,

2. M anaya hiçbir tesiri olmayacak önemsiz ayrılıklar da gösterilmedi.Örneğin, \oj\ * s.de T nüshasından alman J M nüshasında j! Jm

şeklindedir.

3. Metnin okunmasını zorlaştıracak hallerde eski imlâ şekillerindeönemsiz değişiklikler yapıldı.

4. Muttarit olmayan imlâ şekillerinde daha arkaik olduğu bilinenşekiller tercih edildi.

5. Metinde geçen bütün âyetlerin Kur’andaki yerinin ve hadîslerintesbitine çalışıldı ve notlarda gösterildi. ............

6. Teknik zorluklar dolayısıyle (d f) ’ler gösterilemedi.

7. Eski metin Tü rk harflerine çevirilirken Tarih Vesikaları Dergisi’nin16. sayısında Adnan S. Erzi tarafından yayınlanan imlâ kurallarına uyuldu.Bununla beraber, “ aUbb55, cc<üU.J” gibi kelimeler Osm anlıcada kullanılan

yanlış şekilleri ile bırakıldı. Kelime ortası ve sonunda bulunan bütün (g)’lar(c) ile, (*)5ler (’) ile gösterildi, Müellifin iptidaî üslûbu için tabiî görülebi-



lecek cümle aksaklıklarının düzeltilmesi yoluna gidilmesi. Örneğin, r-r/1 v / u ’de “ 0*1 £kl?” ile konuya birdenbire geçilmekte, arada açıklayıcı

bir ibare bulunması gerekirken, böyle bir tamamlama yapılmamaktadır. Yine, n-û/ro5da CC U j ^ 55 terkibi düzgün görünmemektedir.

8. Doğruluğundan şüphe olmayan âyet ve hadîsler, nüshalarda farklı yazılmışsa, bu farkların gösterilmesinde lüzûm duyulmadı.

9. Metinden düşmüş olabileceğini aşağı yukarı kesinlikle tahmin ettiğimiz çok nâdir ilâveler yapıldı ve bunlar şeklinde parantezlerle gösterildi.Örneğin, w / n

ıo . Eski harfli metne ait indekste ilk rakam sahîfe sayısını, İkincisi isesatır sayısını göstermektedir.





SEÇÎLMÎŞ BİBLİYOGRAFYA

(Giriş kısmı bu bibliyografyadan faydalanılarak yazılmıştır)

A k d a ğ , M u s ta fa . Celâli karışıklıkları-Büyük Celâlî karışıklıklarının başlaması. Erzurum 1963.

-

--------- Türkiye tarihinde içtim âi buhranlar serisinden: Medreseliisyanları. İstanbul Üniversitesi İktisat Fakültesi Mecmuası XI/1-4

(1949-5°) s- 361-387-

-----------Celâlî isyanlarından büyük kaçgunluk (1603-1606). Tarih Araştırmaları Dergisi , II/2-3 (1964) 1-49.

---------- Osmanlı İmparatorluğunun yükseliş devrinde esas düzen. Tarih Araştırmaları Dergisi , i l i /4-5 (1965), 139-156.

------------

Genel çizgileriyle XVII. yüzyıl Türkiye tarihi. Tarilı Araştırmaları Dergisi , IV/6-7 (1966) s. 201-247.

----------- Türkiye’nin İktisadî vaziyeti. Belleten 51 (1949), s. 497-568, 55

( i95°) s-S^-411-

---- — Cel âl î isyanları. A nkara 1963.

----------- Tim âr rejiminin bozuluşu. D il veTarih - Coğrafya Fakültesi Dergisi III/4, 419-420.

Â li. Künhü’l-Ahbâr, Üniversite Kütüphanesi, T .Y . 5959.

— -------Fusûlü’l-halli ve’l-akd ve usûlü’l-harcı ve’n-nakd. Nuru Osmaniye Ktp. Nr. 3399.

-----,-----Nasihatü’s-Selâtin. Üniversite Ktp. Nr. 4098, Fatih Ktp. Nr.

3522.

A y n î A li. Kavânîn-i Osmân der hülâsa-i mezâmîn-i defter-i dîvân.İstanbul 1280.

Barkan, Ö. L. Tarihî demografi araştırmaları ve Osmanlı tarihi. Türkiyat Mecmuası X (1955) 1-36.

----------- X V ve X V I. asırlarda Osmanlı İmparatorluğunda ziraî ekonominin hukukî ve mâlî esasları I. Kanunlar. İstanbul 1945.

----------- Essai sur les donnees statistiques des registres de recensement dans1’Empire ottoman aux X V et X V Ie siecles, Journal of the Economic and Social History of the Orient , 1958.



Behrnauer, F. A. Koğabeg’s Abhandlung über den Verfall des osmanisc-hen Staatsgebaeudes seit Sultan Suleiman dem Grossen. £ D M G

15 (1861) 272- 332.----------- Das Nasihatnama. Dritter Beitrag zur osmanischen Gesellschaft.

ZD M G 18 (1864) 699-740.

G ez ar, M. Osmanlı tarihinde levendler. İstanbul 1965. , .

Gook, M. Population pressure in rural Anatolia 1450-1600. London 1972.

Ç a ğ a ta y , N eş ’et. Osmanlı İmparatorluğunda reâyâdan alınan vergi veresimler. D TC F D V (1947) s. 483-511.

G ü çe r, L. X V I- X V II . Asırlarda Osmanlı imparatorluğunda hububatmeselesi ve hububattan alıiıan vergiler. İstanbul 1964.

Haşan Kâfî-i Akhisârî. Usûlli’l-hikem fî nizâmi’l-âlem. Esad EfendiKtp. Nr. 1823.

İnalcık, H. Osmanlı imparatorluğunun kuruluşu ve inkişafı devrindeTürkiye’nin İktisadî vaziyeti üzerinde bir tetkik münasebetiyle. Belleten 60 (1951) 629-684.

----

___ Osm ânlılarda raiyyet rüsumu. Belleten 95 (1959) 575-610.— ------ - Adaletnâmeler. Belgeler 3-4 (1965) 49-145.

------------ Capital formation in the Ottoman empire. Journal of theEconomic History 29/I (1969) 97-140.

-------- -— The Ottoman decline and its effects upon the reaya. Rapport tothe Second International Congress of Studies on South-East Europe, At- hens 1970. ,

----------- The Ottoman empire, the classical age 1300-1600. London 1973.İz, Fahir. Hüseyin b. Sefer Tûği: Vakca-i Sultan Osman Han. TDAY

1967, s. 119-164.

K â t ib Ç e le b i. Düstûrü’l-amel li- ıslahi’l-halel. İstanbul 1280.

-----------Mîzânü’l-hakk. İstanbul 1280.

The Balance of Truth. Çev. G.L. Lewis. London 1957.

K â t ip Ç e le b i, hayatı ve eserleri hakkında incelemeler. Ankara 1957.K o ç i B ey . Risâle-i Koçi Bey. İstanbul 1277.

------ - Koç i Bey risâlesi. Yay . Ali Kem alî Aksüt, İstanbul 1939.

L ewis, B. Some reflections on the decline, of the Ottoman empire. Studia Is-lamica (1958).

----------- Ottoman observes of Ottoman decline. Islamiç Studies 1-11 (Ka-rachi 1962) s. 71-87. •. . ' .



M a n tr a n , R . İstanbul dans la seconde moitie du X V II siecle. Paris 1962.

M a n tr a n , R .-S a u v a g e t, J. Reglements fiscaux ottomans. Beyrut 1951..

M u st a fa S el â n ik î. Tarih. İstanbul 1281.O s m a n l ı K a n u n n â m e l e r i . M illî Tetebbular Mecmuası I-III (1331).

P eç ev i, İ b ra h im . Tarih I-II. İstanbul 1283.

S ertoğ lu, M itha t . TuğLtarihi. Belleten XI/43 (1947) s. 489-514.

T u ra n , Ş er a fe tt in . Kanunî’nin oğlu Şehzade Bayezid vak5ası. Ankara1961.

-----------XVII. Yüzyılda Osmanlı İmparatorluğunun İdarî taksimatı.

Atatürk Üniversitesi Yıllığı (1961) s. 201-232.

U lu ç a y , Ç a ğ a ta y . X V II . Asırda Saruhan5da eşkiyalık ve halk hareketleri.İstanbul 1944.

-----------Koçi Bey Madd., İslâm Ansiklopedisi.

„----------Koçi Bey5in Sultan İbrahim’e takdim ettiği risale ve arzlar. Zeki Velidi Toğarüa Armağan (İst. 1950-1955), s. 117-199.

U z u n ç a r ş ı l ı , 1. H. Osmanlı tarihi III/2. Ankara 1954.

-----------Osmanlı devletinin ilmiyye teşkilâtı. Ankara 1965.

-----------Kapıkulu Ocakları I-II. Ankara 1943-44.

-----------Osmanlı devletinin saray teşkilâtı. Ankara 1945.

-----------Osmanlı devletinin merkez ve bahriye teşkilâtı. Ankara 1948.

Y ü c e l, Y a şa r . Osmanlı Devlet Düzenine ait Metinler II., Kitâbu Mesâ-lih5l-Müslim în ve M enâfiCi5l-M ü5minîn, Tıbkıbasımı, Ankara

1980.------- - Osmanlı Devlet Düzenine ait Metinler III ., Kitâbu M esâlihil

Müslimîn ve M en âfi<i5l-M ü5minîn. Metnin Türk HarflerineÇevirisi ve Değerlendirmesi, Ankara 1981.

-----------Osmanlı Devlet Düzenine ait Metinler IV., 1640 Tarihli EscârDefteri, Tıpkıbasımı, Ankara 1981.

----- -------Osmanlı Devlet Düzenine ait Metinler V., 1640 Tarihli EscârDefteri, Metnin Türk Harflerine Çevirisi ve Değerlendirilmesi,

Ankara 1982.--------- - Osmanlı Devlet Düzenine ait Metinler VI., II. Osman Adına

Yazılmış Zafer-nâme, Ankara 1983.

---- -------“ Osmanlı İmparatorluğunda Desantralizasyona (Adem-i M erkeziyet) Dair Genel Gözlemler55. Belleten 152 (1974).

-----------CCX V I-X V II. Yüzyıllarda Osmanlı Îdârî Yapısında TaşraÜmerâsının Yerine Dair Düşünceler55. Belleten 163 (1977).







Hân hazretlerinin evâ’illerine gelinceye değin her sadra gelenler ve hükkâmnâmında olanlar dâ’ima işleri adâlet tarîkine sâcî ve sâlik ve şerc-i şerîf-i Ne-

beviyyeyi icrâ itmeğe münselik ve her veçhile kânûn-i münîf-i Âl-i Osmâhıgözetmeleriyle bunca feth ve futûhât ve bunca kılâcve memleketler kabz vbzabt olunmuşdur. Husûsâ Beytü’l-harâm ve Hüçre-i mutahhare-i Hazret-iSeyyidü 5l-enâm-Aleyhi efdâlu’s-salât ve selâma kisve-i şerife giydirilib veehâlîleri Âl-i Osmânın hükümetlerinde mahkûm olub Yedi Iklîme değinhükm-i hümâyûnları cârî oîmuşdur ve bi-emri5llâhi ve bi-inâyeti5llâhiTecâlâ ol asrlarda ahvâl-i âlem dâ’imâ nizâm ve intizâmdan hâlî olmayıb

ve bu sebeb ile memâlik-i mahrûsada olan recâyâ ve berâyâ ve fukarâ

ve.z ucafâ ve ulemâ ve sulehâ ve müsâfir ve mücâvir zıll-i hümâyûn-i şehin-şâhîde âsûde-hâl oldukları, günden ayân ve kütüb-i tevârîhde mestûrü5l- beyândır. Hakk-Tebâreke ve T e câlâ-Âli Osmânm izz u şevketlerin vesaltanatların ilâ yevmi5l-kıyâm kâ5im ve dâ’im eyliye, âmin bi-hürmetiBeyti’l-harâm ve bi-hürmeti Hazreti Seyyidi’l-enâm --Aleyhi’t-tahiyyeti

ve5s-selâm. s.:;

Fe-emmâ müşârûn-ileyh merhûm Sultân Murâd Hân-Tâbe serâhu-hazretlerinin zamân-ı saadetlerinden berû olan hükkâm ve vükelâ-i

devletin adâletliklerinde kusûr ve işlerinde sû-i tedbîr ve Devlet-i Aliyyeumûrunda nice ve nice ihmâlleri olub dâ’imâ kânûn-i kadîme muhâlifmesleke sâlik oldukları eclden Memâlik-i mahrûsada olan kurâ ve mezâricharâba yüz tutub recâyâ ve berâyâ perâkende olub ve Hazîne-i âmirenin îrâdı masrafa kifâyet itmez olub ve K ul tâ ’ifesinin mâbeynlerine dahîecnebi girmekle ihtilâl ve mûy*i Zengîveş biri birine karışub ve vüzerâ-ihazret ve vükelâ-i devlet dahî biribirine hased ve biribirlerinin aleyhlerinemukayyed olmağla her sadra gelenler “Hemân bu günü hoş görelim,

irtenin ıssı vardır55 deyû nizâm-ı intizâm-ı âlem içün takayyüdleri olmayub ve işleri dâ5imâ garez ve intikam olmağla ve hilâf-i şerc katl-i nefs ve rüşvet ve hilâf-i kânûn hareket ve bi5l-cümle kec tarîka sâlik oldukları hâldedâ5imâ satâdetlü pâdişâhımızı vebâle koyub ve bu sebebler ile ahvâl-iâlem müşevveş ve muttasıl bu Devlet-i Aliyyeriin temeli kazılmak üzeredir.Öyle olsa tarîh-i mezbûrdan berû bunca efcâl-i kabâ5ihin ibtidâ zuhûrmasebeb ve b âcis ve bâdî kimler oîmuşdur ve girû bunun tedârüki ne veçhilemümkindir, zamânenin: icmâleri baczi ahvâlleri bir kaç fasl üzre takrîr

ve tahrîr olunduktan sonra itışâ-Allâhu T e câlâ cevâb virilür. AllâhuTecâlâ aclem ve Resûluhu.

EL - FA SL tPS - SÂN I

Fî zamâninâ zuhûr iden efcâl-i nâ-hemvâr mâddelerinden evvelâ Kultâ5ifesine ecnebî karışub ve lâzım değül iken neferât ziyâde olub ve ulûfeleridahî kat-ender-kat ziyâde olub ve îrâd dahî masrafa kifâyet itmez olduğu:



-A llâhu T e câlâ a-lem ve Resûluhu- bir sebeb bu ola ki Rûm-ili veyâhûd Acem seferlerine serdâr olanlara kânûn-i kadîm bu idi ki serhad ve ceng

olacak mahallerde vardıklarında bir yüz aklığı olub hisâr alunursa veyâhûd feth ve nusret müyesser olub başlar kesülüb yararlık ve yoldaşlıkidenlere ol mahalde terakkî veyâhût ibtidâdan dirlik virmeğe me’zûn-lardır. Kezâlik m îr-i livâ ve mîr-i m îrân olanlar dahî şunlar ki mâliyle

ve câniyle Devlet-i Aliyyeye hidmet eyleyüb yararlıkları ve yoldaşlıklarızuhura gelenlere hidmetlerine göre fevkinde olan mansıb ile ber-murâd

ve hidmetinde bulunmıyanları âzl eylemeğe dahî me’zûnlardır. Lâkinserhad mahalline ve ceng yerine varılmadan virgüler ve ibtidâdan dirlikler

virmeleri kânûn-i Âl-i Osmânîde ola gelmeyub mahall-i me’mûra varıncayadeğin her umûru Âsitâne-i sacâdete arz ve telhîs itmeleri kânûn-i kadîmdir, Bacdehu sefer-i zafer-rehber tamâm olub Âsitâne-i devlete avdet idübgeldikde zamân-i serdârlığmda hazîneden ve mahlûlden ne mikdâr terakkî

ve ibtidâ virmişdir ve ne mikdâr gedik ve dirlikler virmişdir ve ne mahalde ve ne sebeb ile virilmişdir deyû rü’ûs defteri rikâb-ı hümâyûna arz olunurdu. Bacdehu şunlara ki hidmetleri mukabelesinde ve ceng yüzünde

virilmiş ola ol maküle virgüler kânûn-i kadîm üzre sacâdetlü pâdişâhı

mızın makbûl-i hümâyûnları olub ve hilâf-i kânûn ile olan virgülere ruhsat virilmeyüb rü’ûsları ibtâl olunurdu. Meselâ yakîn zamânda merhûm vemagfûrun-leh Sultân Murâd Hân hazretlerinin asrında ibtidâ Şark seferineserdâr olan merhûm Kara Mustafâ Paşa, ki Kızılbaş vilâyetine hemân oltapanca urmuşdur, bacdehu İstanbul’a gelüb ve rü’ûsu defteri rikâb-ihümâyûna arz olundukta ibtidâ çavuşluk ve sipâhîlik ve b aczı dirlikler virilmiş deyû rü’ûsunda kayd bulunmağın her biri ne mahalde virildüği mahallerigörüldükde rli’ûsunun üç bölük virgüsinden ancak bir bölüğü makbûl

tutulub ve ol ki baş kesmeyüb ve yararlık itmeyüb birer tarîk ile dirlikolanlar ı2 ibtâl buyurulmuş, işte bu veçhile kânûn-i kadım cârî ve butarîkle âlem nizâm ye intizâm bulmuş idi. Lâkin şimdiki hâl müşârün-rileyhmerhûm ve magfûrun-leh Sultân Murâd Hân hazretlerimi^ izamân-i sacâdet^lerinde vâ kic Acem seferlerinin ibtidâsmdan bu âna-gelince serdâr olanlarhemân Üsküdâr’a geçdikleri gün veyâhûd Rûm-ili seferi ise Edirne-kapu-sundan taşra çıkdıkları günden hemân beğlerbeğleri ve sancak beğlerini

ve sâ’ir mansıb nâmında olanları âleme belâ nâzil olan rüşvet sebebiyletebdîl ve tagyîr ve azl ve nasb itmeğe mübâşeret iderler ve sâ’ir dirliklerhod meselâ çâşnîgîrlik ve müteferrika ye çavuş ve sipâhîlikler ve kapucu ve topçu ve arabacı ve cebeci dirlikleri virmek ve terakkîler virilmekgibi ne viren bellü ve ne alan ve ne satan bellü, hemân bir alış veriş ve

bir alım satım idinmişlerdir ki tacbîr ve tahrîri mümkin değüldür. El? 'hâsıl bir serdâr sefere varub gelinceye değin 'dirlikler ve mansıblar bu

2 *‘olanları” yerine <calanları” da düşünülebilirdi.



veçhile alınmak ve satılmak ile beytü’l-mâl-i müslimîn berbâd olub ve

re câyâ olanlardan Etrâk ve Ekrâd ve Çingâne ve T at ve A ccâm el-hâsıl heristeyen ilâ’l-ân varub eğer seferlerde ve eğer Âsitânede akça ile dirlikleregeçmek ile Kul tâ’ifesine bu sebeb ile ecnebî karışub here ü merc olmuşlardır. Bu takdîrce ayruk hazînede bereket mi kalur veyâhûd Kul tâ’ifesinehazîne kifâyet etmek ihtimâli mi olur ve her sene içeru hazîneden altmış

yetmiş kise filori çıkarmağa m uctâd oldılar. Ol dahî mevâcibe kifâyetitmez olub ve nice yıldır Kul tâ’ifesine ulûfeleri kesik para virilmekle vetedbîr görülmeyüb bu veçhile dâ’imâ sû-i tedbîr kânûn-i kadîm gözetilme

mek ile Celâlîler ve zorbalar ve fitne ve fesâdlar zuhûr idüb ilâ’l-ân memleketler ve recâyâ ahvâlleri muhtel ve müşevveş ve Kul tâ’ifesi dahî üslûb-isâbıkdaıı çıkub ahvâl-i âlem nice husûs ile ihtilâle varmışdır. imdi bumaküle efcâl-i nâ-hemvâra ve hilâf-i kânûna b âcis ve bâdî kimden olmuşdur ve simden sonra girû tedbîr ye tedârüki görülmesi ne veçhile mümkindirdeyû su’âl olunur ise inşâ-Allâhu T e câlâ bir kaç mâdde tafsîlinden sonracevâb verilür. Allâhu T e câlâ a clem.

EL - FASLU’S - SÂLÎS

Nizâm-ı âleme halel ve hazîneye tenezzül gelmeğe b âcis bir mâdde dahî budur ki sadr-ı a czam olanlar K ul tâ ’ifesinin birine hidmeti mukabelesindeterakki veyâhûd garîb yiğit ise ibtidâdan dirlik virilmek iktizâ idüb lâzımgelse rikâb-ı hümâyûna arz eylemeden kendüsinden bir akça terakkî veyâhûd ibtidâdan üç bin akça tîmâra emr-i şerîf virmek kânûn degüldür ve ider-se pâdişâhımıza ve beytü’l-mâl-i müslimîne gadr ve hiyânet ve saltanata

şerîk olmak lâzım gelür. Şimdiki hâl yirmibeş yıldan mütecâvizdir ki hersadra gelenler bir akça terakkî ve ibtidâdan eli emrli dirlik virmek degülsacâdetlü pâdişâhımıza arz olunmadan istediklerince terakkiler ve sipâhî

ve kapucu ve çavuş ve müteferrikahklar ve sâ’ir dirlikler husûsâ aşağuhâllü cebeci ve topçu ve sâ’ir gedikler ve mansıblar yüzde birisi rikâb-ihümâyûna arz olunmaz olmuşdur ve tarîh-i mezbûrdan berû sadra gelenler bu maküle hiyânet ve ihdâs-ı seyyi’e vazc eylemeleriyle sâ’ir ehl-i dîvâneğer defterdâr ve eğer mukabeleciler ve rûznâmeciler ve eğer sâ’ir ehl-i

menâsıb tâ’ifesidir her birleri mansıblarm rüşvet ile satun aldıkları ecldendefterlere kalem katub ve mürde gediklerin ihyâ idüb îsâ takyesin Mûsâ’yagiydirüb nice telbîs ve tezvîrliklere sâlik ve esâmileri tebdîl ve tagyîr iderolmuşlardır. Husûsâ mukabeleci kapusunda sipâhîlik seksen ve yüz altunaalmur ve satılur olmuşdur ve Yeniçeri ocağı ahvâli dahî hod tafsile muhtâc-dur ve sâ’ir gedikler ve terakkiler dellâl elinde gezer.

Tıl geçer kul defterinde mürdeler olmaz resîd

Mansıb-ı sâhî ne l& ik ola beyc-i men-yürîd



Pâdşâhım kıl tafahhus muttalic ol devlete Yoksa Jilem gitdi ıslâh olmadan oldu bacîd

Kezâlik memâlik-i mahrûsada olan beytü’l-mâl-i müslimîn hazînesinin defterdarları hidmetlerinde olan muhâsebeci ve mukâtacacı ve rûzııâ-meciler her birisi kışta kesilmekle hazîne bü denlü hâsıl olduğuna tacaccubdeğüldür. Öyle olsa bu makûle ehl-i menâsıb kışta kesilmiş olalar ve kimisihödhâtûnlarının esbabım? ve ipçik boncukların dolandurub vemucâmeleile akça tedârük idüb ve rüşvet virüb mansıb almış olalar ve der-akabgirû maczûl olacakların bilürler iken ol maküle âdemler Devlet-i Aliyyeyene veçhile hidmet idecekleri höd günden ayândır. Hâlâ ki bunun gibiehl-i menâsıb beytü5l-mâl-i müslimînin hazînedâr ve eminleri sayıluriken bunlardan rüşvet alub ve hidmet sipâriş idenler hemân dimek olur ki“ V ar imdi her nice hırsuzluk idebilürsen sana destûrdur’’ deyû icazet

virilmiş olur. Bu takdîrce emânet ve diyânet ve sadâkat ve hidnietlerine minvâl üzre olduğu ke’ş-şemsi zâhirdir. ^ ı

Virdi dîvân ehli rüşvetle cihâna ihtilâl Pâdşâhınv itdiler vallahi mülkün pâymâl

Aşkâre beyc iderler kahbe-zcnler mansıbı JVîce kopmâsun Celâlî nîce olmasun kıtal

Birbirine mûy-i êngîveş karış dı cümle halk Enirini tutmak bular simden girû emr-i muhâl

v Ve sacâdetlü pâdişâhımızın zamân-ı şeriflerinde Sarây-ı âmirede olan

halka rüşvet girmemekle taşrada dahî rüşvet alınmaz kıyâs buyurulub vecemîcmenâsıb ehline ve mustahakkma virilür kıyâs olunub ve recâyâ ve be

râyâ girû yerlü yerüne gelmeğe ve nizâm-i âlem girû intizâm üzre başladıdeyû sacâdetlü pâdişâhımıza hoş âmedî cevâblar arz oluncluğı ekserihilâfdır.

İmdi rüşvet alınmasının ibtidâ zuhûru ve bu sebeb ile menâsib ehline virilmeyüb ve K ul tâ ’ifesi mâbeynlerinde dahî ihtilâl olub ve Hazîne-iâmireye halel gelmesine sebeb ne veçhile oîmuşdur ve simden sonra çâresi

ve tashîhi ne veçhile mümkindir, bir kaç mâdde tahrîr olunduktan sonrainşâ-Allâhu Tecâlâ cevâb virilür.

. EL - FAS LU ’R - R Â B lc

Sahîh olan Kul tâ’ifesi ne veçhile hâsıl olduğıj icmâlen beyân olunur kiher bölükte ve her ocakda olan Kul tâ’ifesi mertebeden mertebeye tâ veziroluncaya değin tarîkleri ve olıgelmiş kânunları budur ki her yedi yılda veher sekiz on yılda ve dahî ziyâde el-hâsıl iktizâ itdüğüne göre Rûm-ili memleketlerine oğlan devşürmesi emr olunurdu ve müstakim umûr-dîde yaya-



basılar ta cyîn olunurdu; varub iyüce yarar oğlanlar eemc iderlerdi ve kızılabalar ile Âsitâneye getirilüb ve her vilâyetin devşürme sürisi ki iki yüz ve

üçyüz ye dahî ziyâde nefer olub kızıl abalar ile Dîvan-ı hümâyûna getürilübsacâdetlü pâdişâhımız Arz odasında iken birer, birer manzûr-i hümâyûnlarıoldukdan sonra kapu ağası cümlesin gözden geçürüb ve her süriden içlerindegöze dokunur eyü oğlanları emr-i hümâyûn ile iç oğlanlığına intihâb olun-dukdan sonra Edirne ve Galata ve Atmeydanı sarâylarma tevzî olunub vesâ’îr oğlanları Yeniçeri ağası marifetiyle İstanbul ağaları Türk üzerine yaz-dururlardı.

Geldük imdi 3 sarây a. tev zîc olunan oğlanlar sarâylarda yedişer vesekizer yıl ve dahî ziyâde terbiye olunurlardı. Bacdehu içlerinde girû gözedokunur ehl-i macrifet ve akl u basîret üzre olanları Yen i sarây’a Küçükodaya ve Büyük odaya, Hazîne ’ye ve Zülüflü b alt acılığa almurdı. Andadahî nice yıllar terbiye ve edeb ve macrifet hâsıl eyledüklerinde girû bunlardan okumağa yazmağa iktidârı olub ve ehl-i basîret üzre olan oğlanlarıHâs odaya almub bacdehu umûmen çıkma oldukda her odadan tacyîn

ve fermân olunduğu üzre ve her sarâylardan dahî kezâlik tarîkleri üzreulûfe ve bölük t acyîıı olunub taşra çıkarlardı. Bacdehu giderek her birlerinin liyâkat ve kâbiliyyet ve istihkâklarma göre dirlik ve mansıb tâ vezîr-i a czam oluncaya değin yolları vardır ve Hâs oda’da olan silahdâr ve çukadâr ve rikâbdâr bölük ağalıklarından biriyle çıkmağa kânunlarıolub bacdehu liyâkat ve istihkakına göre hidmeti sebkat itdikce büyükmîr-i âhûr bacdehu kapucu-başı ve andan mîr-i alem ve andan yeniçeriağası ve andan Kastamoni sancağı ve andan beğlerbeğilik l^dehu her

vilâyetin beğlerbeğiliklerin tasarruf itdikden sonra mîr-i mîrân-ı Anadolu bacdehu Rûm-ili ve andan vezîr ve giderek vezîr-i a czam olur. Bu takdîrce bu vech üzre tarîkiyle vezîr-i a czam olan kimesne cem îc K ul tâ ’ifesininahvâllerine ve ağalıklarına vâkıf olmuş olur ve sancak ve eyâletliklerde

vâkic memleketlerûn ahvâllerine ve recâyâlanna ve tîmâr ve zecâmetahvâline ve hazînenin îrâd ve masraf ahvâllerine vuküf-i tâmmesi olur veDîvân-i hümâyûnda ve kendü dîvânında bir ümûr vâ kic oldukça ve yâhûd bir memleketden şekvâcı geldükde ccAcaba buna nice cevâb vireyim ve bunun aslı nicedür” deyû re’ îs ağzına ve kethudâsı ve sâ’irlerin ağızlarına bakmağa ihtiyâç olmaz, her 11e umûr olursa olsun şercile ve kânûn ileicrâ-i hakk idüb sacâdetlü pâdişâhımızı vebâle koymazlardı ve şunlarki ağalıklarında ve sancak ve beğlerbeğiliklerinde imtihân olub liyâkati ol-mıyanlan ilerü getürilüb vezâret virilmez idi. Kimi ağalıklarda ve kimisancakda ve kimi beğlerbeğilikde kalub ve kiminin hilâf-ı şerc ve kanûn

vazc ve hareketleri sebebi ile ebedî azl olub kahırlar idi.

3 “ geldük im di” den sonra ibare tam am lanm ağa mu htaç görünüyor. Fak at 7. sahî-

fede buna benzer bir cümlenin bulunması, bozulduğun/müellifin üslûbunun düzensiz

liğine bağlanabileceğini göstermektedir.



Üste kânûn-i kadîm minvâl-i meşrûh üzre olıgelmişdir ve nizâm-ıâlem bu veçhile intizâm bulmuş idi,

Geldük im di4 devşürme Tü rk üzerine virilen oğlanlar ahvâli budür kiol oğlanlar Türke hidmet idüb ve çiftini sürüb nice yıllar sovuk ve ısı çeküb bağırları hûn olub altı yedi yıl mürûr itdükden sonra rikâb-ı hümâyûna arzolunurdu ve^Yeniçeri ağası marifetiyle girû Türk üzerinde olan oğlanlarıcemcitdirilüb ve Yeniçeri ağası kapusuna getürilüb ve saplama karışılmasundeyû nişânları ve esâmeleri görilüb ve muhkem su’âl ve teftiş olundukdansonra birer akça ile acemî oğlanı deyû torbaya yazıİub içlerinden göze görü

nür eyu yarar oğlanları ikişer akça ile Hâs bağçe’ye bostancı yazılub bacdelıu bağçelerde beş on y ıl hidmet eylediklerinden sonra umûm üzre âdet çıkma vekapu oldukda yoliyle sipâhî ve çavuş ve yeniçeri olur, andan sonra hidmet

ve liyâkatlarma göre bunlarun dahî vezîr oluncaya değin yolları vardır veşol bostancı ki eskilik ile bağçei bekliye, yoliyle Bostancı başı olur ve andankânûn-i kadîm üzre özengi ağalıklarından biri olur ve andan giderek yoliyle

vezir oluncaya değin yolu vardur ve torbada yazılan oğlanlar dahî kimisarâylarda baltacı olub ve kimi kârhânelere virilüb ve kimi at gemilerine

virülür ki Karadeniz ’den Ve Akdeniz’den mîrî içün odun getürürler ve baczı oğlanları dahî öküz anbarma ve hasta odalarına virülüb ve baczıoğlanları taşrada olan sultânlar kapusuna hidmet itmeğe virürler. Bacdehu bu cümle yedi sekiz yılda bir kapu vâkic oldukda ibtidâdan yevmi üçakça ile yeniçeri olıgelmişlerdir. Bacdehu yeniçeri odalarında karakullukçuolub ve nice yıllar girû hidmet ile bağırları hûn oldukdan sonra yoliyle

ve istihkakına göre Odabaşı ve Yayabaşı ve Yeniçeriler kethudâsı ve Sek- bânbaşı olur ve andan sancak bacdehu giderek vezîr oluncaya değin bunların dahî yollârı vardır ve bu kâııûn-i Âl-i Osmân üzre eğer sipâhîliktarîki ve eğer Yeniçeri ocağı ve eğer sâ’ir ehl-i menâsıb tarîkidir, merhûm

ve magfûrun-leh Sultân Murâd Hân hazretlerinin evâ’illerine ve evâsıtmagelinceye değin zikr olunan kâcide üzre kânûn-i kadîm câri idi, Lâkinişbu yakın zamâıidan berû kânûn-i kadîm bozulub ve âhar tarîka sülükitmeleriyle ocaklara ecnebi girüb ve bî macnî neferât ve yevmiyyeleri dahîkat-erider-kat ziyâde olmuşdur. Meselâ kadîmi bölük halkı yedi sekiz bin nefer iken şimdi yirmi binden ziyâde olub ve Yeniçeri ocağı kadîm îsekiz bin iken bacdehu merhûm Sultân Süleymân Hân hazretlerininzamân-ı şeriflerinde on iki bin olub şimdi ise kırk bine karîb olmuşdur.Kezâlik sâ’ir ocakların neferi bir iken üç olmuşdur. Fe-emmâ gerçi evvelkizamânm askeri az idi lâkin uz idi. Saplama ve ecnebi olmamağla herkankı adûya müteveccih olsalar idi bi-emri’İlâhi T e câlâ mansûr ve muzafferolürlar idi. Âl-i Osmâıı of asker ile Haremeyn-i şerîfeyne mâlik ve Yediİklime değin hükm-i hümâyunları carî olub karşulannda adûları durmağa

: 4 Yukarıdaki 3- numaralı nota bakınız.



iktidarları olmaz idi. Zîrâ ol makûle kullar küçükden nân u nemek-ipâdişâhîyle perverde ve terbiye olmağla efendisine hayrhâh ve uğuruna baş alub ve baş virmek sehl imiş ve ol makûle kullar saraylardan ve Yeniçeri ocağından ve eğer sâ’ir ocak ve gediklerden bir kul gelüb vezîr oluncaya değin neferlikde ve ağalıklarda ve sancak ve beğlerbeğiliklerde nicesovuk ve ısı çekmekle Devlet-i Aliyyeye lâzım olan ekser-i umûrına vâkıfolub bacdehu sadr-ı a‘zam oldukda kânûn olıgelmiş nedür ve hazîne nedür

ve beytü’l-mâl-i müslîmîn nedür ve recâyâ nedür ve asker nedür ve hükümet ve adi ve zulm nedür ve tîmâr ve zecâmet nedür ve evkâf nedür vememleket ve kurâ ve m ezâric nedür, cümlesin bilmiş ve görmüş olmağla

şerc-i şerîf ve kânûn-i münîfden hâriç bir işleri olmayub icrâ-i hakk iderleridi ve sacâdetlü pâdişâh-ı âlem-penâh hazretlerini dahî vebâle koymazlaridi. Şimdikihâl ise yirmi beş otuz yıldan mütecâvizdir ki işbu kânûn-i

Âl-i Osmân bozulmağla ahvâl-i âlem here ü merc oîmuşdur. Meselâ biriç oğlanı on ve on beş yıl sarâylarda kötek yiyüb zahmet ve mahbûslukçekmeğe ve yâhûd bir bostancı beş on yıl bağçelerde çapa çeküb hidmetitmeğe ve yâhûd bir torba oğlanı nice yıllar at gemilerinde ve sâ’ir hid-met-i mu cayyenelerde hidmet eyleyüb dirlik içün belâ ve zahmet çekmeğe

ihtiyâç kalmayub şimdikihâl olur olmaz recâyâ bir çift öküzün satub akçakuvvetiyle kimi sipâhî ve kimi yeniçeri olub istedikleri dirliğe ve mansıbageçer olmuşlardır. El-hâşıl ecnebilere dirlik ve mansıb ve sancak ve beğ-lerbeğilik virilmekle ecnebî olanlar tarîkden gelen kullara gâlib olub veziyâde olmuşlardır ve ecnebîde sancak ve beğlerbeğilik vardır ki nice yıllarmansıb tasarruf iderler iken girû baczıları şehr-i İstanbul nicedir bilmezler. Kande kaldı ki Dîvân-i hümâyûna gelüb el öpüb sacâdetlü pâdişâhımızın devlet ve şevketlerini ve âyîn ve erkân-i Âl-i Osmânı görmüş ve

bilmiş olalar. Kezâlik mansıb ve dirlikler ekseri ecnebilerde olmağla butakdîrce bir kul ve bir hâkim ki sacâdetlü pâdişâhımızın ekmeği ile perverdeolmamış ola ve âyîn ve erkânı bilmez iken bu makûle kimesneye dirlik vemansıb ve sancak ve yâhûd el-iyâzu bi’llâh beğlerbeğilik arz idüb tevcîlı idenserdârlara ne buyurulur? Ve bu makûle hâkim ve vâlî olan ecnebilerdengirû âleme nizâm ve intizâm olmağa ve adi ve zulm sordurmağa ve bey-tü’l-mâl-i müslimîıı ahvâllerin gördürmeğe ve recâyâ âsûde-hâl olmakümidinde olmağa zelıî ahmaklık ve zehî aklsuzlukdur. Rûz-i mâhşerde

ve cezâda acabâ bu recâyâya olan zulm ve tacâddîlerin cevâbların kimler viriir. Allahüm me âfinâ yâ Rabbe’l-âlemîn. V e ol sancak beğleri ve beğ-lerbeğileri ism ve resmiyle zikr eylemek hâcet değüldür. Zîrâ anlaruııkatcâ birisinin suçu yokdur. Serdâr olanlar ve Âsitânede sadrda olanlarsatarlar ve anlar dahî akçalariyle satun aluıiar; yoksa kimesne gelübdarben dirlik ve sancak ve beğlerbeğilik almış yokdur. Hemân Devlet-i

Aliyyenin temelini girû kendü elimiz ile yıkarız. Bu takdîrce “ Hay nedür,Kul tâ’ifesi itâcat itmez oldu ve Celâlî zuhûr itdi ve zorba peydâ oldu ve





m aclûm olu nu r,ve şimdiki hâlde ise Yeniçeri ,ağa kapusunda koruculuğa yüz ve yüz ellişer altun narh virilüb sol yeniçeri ki yarar ve mütemevvil

ola sefere gitmemek içün akça, virüb korucu nâmın dal deftere; kayd iderler ve sekiz akça ulûfesi var iken on iki ve on beş ve yirmi ve dahî ziyâdeile deftere kayd iderler, her ne mikdâr akçasm ziyâde alurlar ise akçasınagöre ziyâde ulufe iderler ve katcâ rikâb-ı hümâyûna ye sadr-ı aczama

ve defterdâra arz eylemezler, hemân istedükleri üzre râyegân halîfe kise-sinden hare iderler. El-iyâzu bi’llâh bu hod hilâf-i kânûn ve hiyânet ve beytü’l-mâl-i müslimîne gadrdir ve bundan m âcadâ bir yaya-başı ve yâ-hûd bir bölük-haşmm gediklerin satmak murâd eyledliklerinde nedür

ihtiyâr ve vâcibü’r-ricâyedür deyû yirmi beş akça ve dahî ziyâde ile korucudeyû deftere kayd iderler ve gediklerini âhare bin ve iki bin altuna satarlar ve hâlâ koruculuk ve tekâcüd sekiz bin mikdârı nefer olduğu şuyûc bulub ve sacâdetlü pâdişâhımızın dahî m aclûmları olmağla şimdikihâl olan Yeniçeri ağaları istikâmet gösterüb “ nedür ibtidâ koruculuk ve tekâ^d virilmez, ancak mahlûl düşdükde virilür” deyû doğruluk tarîkiyle sacâdetlüpâdişâhımıza i clâm iderler. Lâkin koruculuğa ve tekâcüde mahlûl dimekel-iyâzu bi’llâh bu dahî Devlet~i Aliyyeye hiyânet ve beytü’l-mâl4 .müs-

limîne gadrdir. Z îrâ koruculuk ve tekâcüd kötürüm olanlara ve yâhûdihtiyâr olub sefere gitmeğe iktidârı olmıyanlar içündür. ve ol makülelerehöd mahlûl dahî lâzım değildir ve ol maküle amel-mânde olanlara tekâ-üdlâzım geldüği takdîrce sadr-ı aczam macrifetiyle rikâb-i hümâyûna arzolunub b acdehu defterlere ve mukabeleci defterine kayd olunurdu. Fe-emmâ şimdikihâl Yeniçeri ağaları kendü alur ve kendü virür, kendü satar

ve sâhib-i arz keiıdü olur. Ağaları bir yana ve zâbitleri bir yana ve Yeniçerikâtibi bir yana almak virmekle Hâcı Bektâş ocağını dahî kânûn-i kadînj-

den çıkarılıb neferât ziyâde olması bir belâ ve koruculuk hilâf-ı kânûn böyle olması bir belâ ve amel-mânde olmıyanlara tekâcüd virilmesi bir belâ ve koruculuğa ve tekâcüd olanlara ziyâde ulûfeler ile geçdikleri bir belâ ve rikâb-ı hümâyûna arz olunmadın ağalarının re’y-i rekîlderi üzre beytü’l-mâl-i müslimîni sarf ve it lâf ve israf itdikleri bir belâ, el-hâsıl ne bilür var ve ne sorar var ve ne bilmeğe kimesnenin murâdı vardır; hemânUbu güni hoş görelim, irtenin ıssı vardır” dimeleriyle ahvâl-i âlem bu hâle

vardı. Hakk T e câlâ hazretleri hemân beterinden saklıya ve bundan m âcadâ

bir kaç yıl kapu olmamağla yeniçeri tâ ’ifesi Âb-ı. hayât içmeğe sebebolub ancak her ulûfede sacâdetlü pâdişâhımıza yaramak içtin bir mikdârmahlûl deyû defter virürler ki ol virdükleri mahlûl kimi fevt ve kimi merd-itîmâr olmuşdur. Bacdehu zâbit olanlar ve odabaşılar bu kez bunu sancatidünüb “neclür filân yoldâş fevt olub mahlûl deyû virilmiş idi, lâkin sehvolunmuş, hâlâ hayatdadır ve filân yoldâş sefere gelmedi” deyû ve yâhûdc-filân kabâhat idüb mürd tîmâr olmuş idi, lâkin gayr-i vâkic imiş” deyûekser virdükleri mahlûllerinin :yerlerin girû bu veçhile tashîh itdirilüb



hâlen ki fevt olduğu mukarrer ve mürd tîmâr olmduğu muhakkak ikengirû akçaların alub ve yerlerin tashîh iderler ve yâhûd. bir Türkün akçasm

ahırlar ve bir veçhile saplama yeniçeri iderler, ve bundan m âcâdâ yeniçeriağaları terakkî virmeleri ahvâli dahî yazılursa ol höd olur ducâ' değildir.Nihâyet bu mikdârca maclûm ola ki hemân insâfma göredir; dilerse birgünde bin akça terakkî tevzî cider ve girû huzûr-i pâdişâhîde müstakimgeçinürler ve bu ocağın ahvâli böyle olunca sâ’ir ocak kullarının ahvâllerine mertebeye varıldığı hafî değildir.

Kızıl elma kapıısun feth ideriken nacağı Ne revâdür bozüa Hazret-i Bektâş ocağı , *

V e bundan m âcadâ mühimmât-i sefer deyû on beş yirmi yıldan berûiçeru harem-i hâssadan şimdiye değin bunca hazîne ki taşraya kul mevâcibiiçün virilür ve girû umûmen Kul tâ’ifesine kânûn-i kadîm üzre mevâcibleritemâm değmedüğünden gayri şimdiye değin bunca seferler olub ve bunca

yıllardan berû ki hazîneler sarf olunmuşdur hâlbuki ol seferlerin ekseri bî-tedbîr olmağla sahihçe bir nefc hâsıl olmuş değildir ve feth olunan vilâyetlerin ekseri girû düşmân elinde olduğu günden ayândır ve bundan katc-ı nazar belki bu seferler sebebi ile nice macmûre memleketlerimiz harâb olub veol memleketlerden nice hazîneler gelürken. gelmez olmuşdur. İmdi bu ihdâsolan kânûn ile ve bu tedbîr ile âleme nizâm ve intizâm olması muhâl ye îrâdmasrafa kifâyet eylernedüği ol dahî muhâl ender-muhâldir ve seferlerdidüğümüz ol değildir ki sefer olunmağa muhtaç olmaya, muhtâcdır velâzımdır, hususâ Kızılbaş-i bed f i câl içün sefer-i hümâyûn olmak gayret-idîniyyedendir. Nihâyet kânûn-i Âl-i Osmân üzre evvelâ tedbîr ve tedârük

ve mühimmâtı görülüb bacdehu şurûc oluna, yoksa şimdiye değin itdikleri bîmacnî seferler ki bir varub ve bir"gelüb ve her sene bunca beytü’l-mâl-i müslim în telef itdiklerinden m âcadâ ol seferler sebebi ile nice memleketler harâb

ve ekser recâyâ ayak al tunda pâymâl olmaları ne:şerc-i şerife mutabık ve nekânûn-ı münîfe muvâfıkdır. Öyle olsa hâlâ Kızılbaş-i bed macâş olan Şâh

Abbâs-i pür-vesvâs işbu Devlet-i Aliyyeye eyledüğü işler bu tarîhe gelince bir zamânda olmamışdır. Evvelâ merhûm Sultân Murâd. Hân hazretlerininasrından bu zamâna gelinceye değin Acem memleketlerine ki buncja seferlerde zahmetler ile alınan bunca kılâc ye eyâletlikler girû şimdiki hâl bi ’l-külliyye Kızılbaş-i bed-ficâl tasarrufundadır ve ol memleketleri düşmân-ı bed-gümrâh ümmet-i Mühammedin ellerinden alıncaya değin buncaehl-i İslâmm elıl u ayâlleri esir ve el-iyâzu bi’llâh nice hiyânet itmişlerdir

ve ol melâcînin elinden höd mukaddemâ ol vilâyetleri alıncaya değin bunca seferler sebebi ile kadîm î olan memleketlerimizin ekseri harâb ve recâyâ ve berâyâ cilâ-i=va tâiı5 ve Gelâlîler ve zorbalar zuhûr idüb ve beytü’l-mâl hazînesinden riiâl-i Karûn sarf olunmuş ikeıi hâlâ [ehl-i]

5 C4cilâ-i vat an 55 dan sonra bir noksanlık olduğu anlaşılıyor.





ler ve Helû H ân 9 nâm kızılbaş zabt ider ve bunlardan mâ cadâ nice kalfaların esâmileri m aclûm olm amağla yazılmamışdır.

Bu takdîrce bunca yıllardan berû Kızılbaş seferleri deyû bunca zahmetler ve himmetler ve hazîneler sarf olunub şimdikihâl bunca memleketlerimiz* girû elimizden gitmesi acebden acebdir. Kezâlik Rûm-ili memleketlerinin kliffâr serhadleriııde olan vilâyetleriH>una göre kıyâs olunub ve bilinmesi lâzım gelürse ehl-i vuküfdan su5âl buyurula. İmdi bundan sonrasefer-i hümâyûn murâd olunursa evvelâ kânûn-i kadîm üzre tedbîr veteclârük gömülmedin sefer olmağa el-iyâzu bi’llâh hatâ-i mahzdır. Bârîgirû bu veçhile sulh u salâh olduğu hem şerc-i şerîfe ve hem kânûn-ı münîfemuvâfık ve mutâbıkdır. Kelâm-ı sahîh budur. Öyle olsa bunca kânûnamuhâlif vazclar ve bunca memleketler alınmasına bâcis ve bâdî ne veçhileolmuşciür ve şimdiden sonra tedbîr ve tedârüki ne veçhile mümkindirdeyû su5âl olunursa inşâ-Allâhu T e câlâ bir kaç mâdde dahî tahrîr ve takrir olunduktan sonra ayân ve beyân olunur. "

EL - FASLU’S - SÂDİS

Yeniçeri ocağında ve seferlerde işbu zikr olunan ahvâllerden m âcadâacemî oğlanları kadîmi ancak bin neferden ziyâde olub ve ikişer buçukakçadan ziyâde ulûfeleri olmağa kânûn değil iken ve kapuya çıkdıklarmdakânûn-i kadîm üzre üç akça ile yeniçeri olurlar iken şimdikihâl hem neferziyâde olub ve hem hilâf-ı kânûn ekserinin yevmiyyeleri beş ve altı ve yedişerakçalı olmuşlardır. Zâbitler ulûfelerin ve çukalarm kendüleriııe ahz itmekiçün ekser oğlanlara destûr virmekle varub kendü kâr u kisblerinde olurlar

ve baczı oğlanlar höd beşikde olub ve baczılarmm defterlerde ismi varlâkin resmi yok ve her ulûfede ise hazîne-i âmireden bunca beytü’l-mâl-imüslimîn ihrâc olunub sarf olunurken girû mîrî lıidmetlerinin ekserimucattal olub meselâ mîrîye odun çeken at gemileri Akdeniz’e ve Karadeniz’e sefer eylemek lâzım geldükçe gemilerde hidmet ider oğlan olmamağla mîrî içün odun tedârüklerine iktidârları olmadıkça bu sebeb ilerençber gemilerin mîrî içün ahz iderler ve bu husûsda, hem pâdişâhımızı

vebâle koyarlar ve hem sarâylarda odun dâ’ima kıllet üzre olur ve hem

bu sebeb ile şehrde odun ziyâde bahâya çikub fukarâya müşkil oîmuşdur ve bu şeki üzre itdiklerinden m âcadâ nedür at gemileri battal nâmı olmasuniçün ihyânen Yeniçeri ağası ve İstanbul ağası cânibinden at gemilerinsefer itdürürler. Lâkin gemilerde oğlan eksük olmağla İstanbul’da veGalata ’da ve Boğazlar’da baczı kimesnelerin eğer hidmetkârlarıdır ve

9 S afev î kayna kla rınd a d a (msl. bk. İskender Münşî , Zeyl -i Ta rih -i Âlem -ârâ y-i

Abbasî. S. H ân sâ rî nşr. Tahra n 1317, İndeks) zikredildiği. görülen oU-jJU ad ının 11e şe

kilde oku nacağ ı hakkın da k at5î bir fikre sahip değiliz.



eğer müşteri kullarıdır nedür “sen acemî oğlanısın” deyû bu tarikle dar ben çeküb gemiye koyarlar ve gemiyi bu veçhile sefer itdirirler. Bacdehu

yine avdet idüb İstanbul’a geldiklerinde herkes kölesi ve hidmetkârı içünşekvaya vardıklarında “ acemî oğlanı zann eylemişler, ol eclden gemiyealmışlar55deyû cevâb virürler ve dâ5imâ bu veçhile zulm ve ta caddî olunur.Öyle olsa zamân-ı sâbıkda gılmân-ı acemiyân az iken girû ma( ziyâdetinhidmet-i pâdişâhîye kifâyet olunurdu ve kimesneye dahî zulm ve tacaddîolunmaz idi. Şimdikihâl acemiyân iki üç ol-mikdâr ziyâde olmuş ikenhem hidmet görülmeyüb ve hem }ıilâf-i kânûn nefer ve yevmiyyeleri ziyâdeolmağla beytü5l-mâl-i müslimîne gadr ve zarar ve itlâ f ve isrâf olmuşdur.

Öyle olsa Yeniçeri ocağı bu hâle vardıkdan sonra sâ5ir ocaklar ahvâli hodcümle kânundan hâriç olmuşlardır. Meselâ işbu yakîn zâmân ki merhûm

ve mağfCırun-leh Sultân Murâd hazretlerinin ibtidâ-i asrlarmda Dergâh-ı Â lî kapucuları altıyüz nefer iken şimdi iki binden ziyâde olub ve taşrakapucular ol tarihlerde on altı nefer iken şimdi dörtyüz neferden ziyâdeolub ve Kiler-i âmirede olan bâzâra gidenler dahî merhûm Sultân SüleymanHân hazretlerinin asrında ibtidâ beş altı nefer olub bacdehu otuz kırknefer olub şimdikihâl bunlar dahî ikiyüz neferden ziyâde olmuşlardır.

Kezâlik sâ5ir ocak kulları eğer ehl-i müteferrika ve çaşnigîrdir ve eğerehl-i hirefdir, eğer cebeciler ve topçular ve ahûr halkı ve tershâne halkı

ve eğer sâ5irleridür neferât ve yevmiyyeleri kat-ender-kat ziyâde olub ve muttasıl ziyâde olmak lizredir, ne alan bilür ve ne satan bilür, katcâ bu Devlet-i Aliyyeyi kayırur kalmamışdır. Hele bârî bu zikr olunan ocakların nefer âtı ziyâde olmağa lâzım gelse idi, lâkin k atcâ ziyâde olmağa iktizâ itmez iken mücerred hemân rüşvet almmağla bî-macnî isrâf-i beytü’l-mâldir. Hâlbuki hazînenin îrâdı bu seki üzre iken girû bu bî-macnî bunca

itlâ f ve isrâf masraflar olmak h iç 10 değildir. Hemân bu devletin temelinikazayorlar ve masrafa göre mahsûl kifâyet itmediği hod günden ayândır.İmdi kânûn-i Âl-i Osmân üzre îrâdı masrafa tatbîk olunsa elbetde îrâdımasrafa gâlib lâ-büdd lâzımdır ve kânûn-i kadîm bu veçhile vazcolunub ve bununla intizâm-ı âlem hâsıl olur ve K ul tâ ’ifesi dahî bu sebeb ile mazbûtolub ve emre mahkûm olurlar ve illâ fe-lâ ve bu dahî aceb hâldir ki yirmi- beş yıldan mütecâvizdir ki hazînenin îrâdı masrafa kifâyet itm ez iken girû bunlar hilâf-ı kânûn ve bî-m acnî muttasıl masrafların ziyâde itmek üzre-

lerdir. Bu takdîrce bu Devlet-i Aliyyenin temelini kazmağa bundan ziyâdenice olur ve içerû Hazîne-i hâssadan her sene altmış yetmiş kise filoriniceyedeğin çıksa gerekdir. Ne diyelüm Hakk Tecâlâ hazretleri lıemân bunlara bulay ki insâflar virüb ve ahvâlleri sacâdetlii pâdişâhımıza m aclûnOolmağa müyesser ve mukadder itmiş ola, âmîn yâ mucîn. Ve işbu zikrolunan kânûn-i kadîm bozulmağa sebeb ve bâdî olanlar kimlerdir ve

10 “ hiç” den sonra bir kelime bulunması gerekiyor, belki “r evâ” .



şimdeiı sonra tedbîr ve; tedârüki ne veçhile mümkindir deyû su5âl buyuru-lursa birkaç mâdde dahî tahrîr olunduktan sonra inşâ-Allâhu Tecâlâ

cevâb viriİür,

EL - FASLU’S - SÂBÎC

Ulufeli kapu kulıindan mâ cadâ Anadolu ve Arabistan ve Rûm-ilimemleketlerinde zecâmet ve tîmâr tasarruf idenler ikiytizbin askerdenziyâde idi. Husûsâ Rûm-ili zucemâsmın ekseri sefer-i hümâyûna me’mûrolduklarında otuz kırk nefer kostariiçelü yarar cebelü âdemleriyle sefer

iderlerdi ve bu minvâl üzre nice bin asker-i İslâm hîıı-i mahalde cemcolunurdu ve kahgi cânibe müteveccih olsalar idi bi-inây eti5İlâhi T e câlâfeth ve fütûh ve fursat ve nusret ohgelmişdir ve selefde olan selâtîn-i izâm-Rahimehuniu5llâhu-memâlik-i mahrusada olan bunca kılâc ve şehrleri

ve Arab ve Acem ve Rûriı5da olan memleketleri bu asker ile feth ideğelin-mişdir. Yoksa ulûfelu kapu kulları ancak pâdişâhımızın kafâdârlarıdır.Lâkin fi zamâninâ memâlik-i ınahrûsada olan cümle tîmâr ê zecâmetlik-ler vüzerânm ve ekâbiıierin sepetlerine girmekle hâlâ kırk elli sırıklı ile

suvâr olan zucamâmn bi’l-külliyye ocakları sonmuşdür ve bunca zecâmet, ve tîmârlar vüzerâdan tâ kim on akçalu bir kâtibe varunca evlerindeolan hademeleri-nâmında ve emred oğlanları ve köleleri nâmında kedisine

ve kelbine varınca her birlerine birer ism tesmiye olunub zecâmet ve tî-mârları berât eyleyüb mahsûlini tasarruf iderler ve sefer-i hümâyûn vâk ic 'oldukça sepet içinde olan berâtları yoklama içün sefere iledürler. Bu takdirce aymk düşmâna mukabil kimler dursun ve kâğıdlar ile höd cengolunmadığı zâhirdir ve yalımız kapu kulu ile ceng ve feth ve fütûh olmak

bu dahî muhâldir ve eğer mümkin olaydı selefde olan selâtîn-i izâm iderler idi ve zecâmet ve tîmârları Hazîne-i âmire içün zabt iderlerdi. Şimdiise tîmâr ve zecâmet bunca bin kılıç iken hâlâ berâtlarda ismleri var velâkin resmleri yok. Hemân sefer oldukça yalınuz kapu kuluyla bî-macnî

ve bî-fâ5ide her yıl bir seferdür gider ve bu sebeb ile hem K ul tâ5ifesi emremahkûm olmayub ve hem memleket ve recâyâ ve hazîne elden çıkdı.Kezâlik mîr-i:mîrân olanların ekalli ikiyüz ve üçyüz yarar cebelüleri vemîr-i livâ olanların yüz ve yüz elli yarar âdem cebelüleri sefer-i hümâ

yûna gelürler iken hâlâ ; mîr-i mîrânın ekseri kırk elli cebelüsü ve mîr-ilivâ olanların on ve ön beş m^kdârı âdem ile sefere varur ölmışlardur vekapu kulları dahî Altı bölük cemcân yirmi bin neferden ziyâde iken hâlâher sefer vâkicoldukça cümle beş altı bin neferden ziyâde sîfere varılmadığımukarrerdir ve ekser ziyâde ulûfelu olanlar dahî kimi defterdârlarmmâlı miri lıidmetinde deyû istihdâmda kaliıb ve kimi vüzerânm bidcatolan defterlüsü deyû mâride ölüb ve kirriisi ağaları ve kâtibleri ulûfelerinalmak içün himâydlerine alub ve seferlerde ulûfe yoklaması oldukta mevcûd



deyû defterlere yazılub bu takdirce sefere gidenler dalıî ekserî Türkden ve Çingeneden ve Celâlîlikden hâsıl olmuş ve dirliğin satun almış altı ve yedi ve sekiz ve onar akça ulûfelu sipâhîler sefere^varurlar. Bu takdirce bu maküle-lerden nice hidmet umulur ve Devlet-i Aliyye içün ne menfacat fehm olunur. Belki hidmetleri şerr üzre ve dâ’imâ hilâf üzre iderler. Kezâlik yeniçerikulları dahî otuz beş bin neferden ziyâde iken sefer-i hümâyûn vâk ic oldukça. meselâ yirmi bin nefer mikdârı sefere me’mûr yazılur ve bakîlerikimi korucu ve kimi tekâcüd ve kimi küçük ve kimi b aczı kalcalarda nöbetçi deyû rikâb-ı hümâyûıla arz ederler. Lâkin ol sefere yazılanlar dahîdefterlerde esâmileri mevcud fe-emmâ yedi sekiz bin neferden ziyâde varılmadığı mukarrerdir. Hattâ merhûm ve mağfûrun-leh Sultân Mehmed Hânhazretleri bi’z-zât sacâdet ile Eğri seferine buyurduklarında ol sefer-i hümâ

yûnda on bin yeniçeriden ziyâde olmadığı zâhir ve tevatüre yetişmişdir; ve dahî ziyâde idi diyenler kizb-i sarîh iderler ve ol tarîhde yeniçeri kullarıki hâlen defterde kırk binden ziyâde idi öyle olsa şimdiki hâl serdâr ile se-fer-i hümâyûna me’mûr olanlar meselâ yirmi bin mikdârı yeniçeri sefereta cyîn ve rikâb-ı hümâyûna arz olunur; fe-emmâ bu cümleden yedi sekiz bin neferden ziyâde sefere varılmadığı höd mukarrer ve muhakkakdır,lâkin mevcûd on bin nefer sefere vardığı takdîrce girû sefere me’mûrdefterde yazılan yirmi bin yeniçerinin ulûfelerin bi-kusûr serdârdan mev-cûddur deyû alurlar ve işbu sefere varmıyan on bin neferin seferde virileııiki kist ulûfeleri tamâm yüzbin altundan ziyâde ider. Bu takdîrce bir kaçzamândır yeniçeri ağaları musâhib ve sâhib-i arz tabakasına vardıklarıeclden sadr-ı aczam ve defterdâr câniblerinden sükût olunmağla nedür seferegelmiyen yeniçerinin ulûfesi ve mâbeyn akçası deyû her sefer dönüşünde yeniçeri ağaları yirmi otuz bin al tun mikdârı sacâdetlü pâdişâhımızaistikâmet tarîkiyle teslîm iderler ve şimdikihâl höd ânı dahî virmez olmuşlardır ve bâkî kalan yetmiş seksen bin altunu Yeniçeri ağası ve zabitlerimâbeyninde kalenderi bahş iderler ve bu hiyânetlerden mâcadâ yeniçerilerin beytü’l-mâl akçaları höd bir kaç yıldır ağalarına hemân ceyb harçlığıolmuşdur. El-hâsıl bu iki ocağın ahvâli kânûn-i kadîmden çıkub hemânağalarına ve kâtiblerine ve zabitlerine ve mukâbelecilerine me’kel olunub

ye beytü ’l-mâl-i müslimîne ise gadr-ı sarîh olmuşdur. Ne soran vardır ve ııe tedbîr ider vardır, hemân bir alış viriş dünyâsıdır. Hakk T e câlâhazretleri ola kim beterinden saklıya. El-hâsıl kânûn-i Âl-i Osmân hikmetile v azc olunmuş bir çizi idi ve Ku l tâ’ifesi ve bunca memâlik ol kânûnile mazbût idi. îmdi girû ol kânûn mâdâm ki düzelmiye ve ol çizidentaşra hareket oluna ayruk Kul tâ’ifesi Devlet-i Aliyyeye hayr-hâh olmazlar ve mazbût dahî olmazlar. Kimi Celâlî ve kimi birer tarîkle yaramazlığa sâlik olmakdan hâlî olmazlar ve düşmâna dahî zafer bulunmaz ve herişler ilerüye varmaz ve sacâdetlü pâdişâhımıza dahî huzûr-i kalb hâsıl olmaz ve ahvâl-i âlem dahî nizâm ve intizâm bulmağa muhaldir. Öyle olsa ikiytiz



bin asker mikdârı sepetler içine girûb berbâd olmağa ve kapu kulu böylehere ü merc olmağa bâdî ve bâcis ne veçhile oîmuşdur ve simden sonra

çâresi ve tedârüki ne veçhile mümkindir deyû su’âl buyurulursa inşâ-Al-lâhu Tecâlâ bir kaç mâdde dahî beyân olundukdan sonra cevâb virilür.

Allâhu T e €âlâ a clem ve resûluhu. -

EL - FASLU’S - SÂMÎN

Bu zikr olunan ahvâllerden mâcadâ merhûm ve magfûrun-leh SultânSüleymân Hân-Tâbe serâhu ve cacale’l-cennete misvâhu-hazretlerinin za-mân-i saltanatları kırk sekiz yıl olub ve bi’l-cümle saltanatlarında on üç defasefer-i hümâyûnları vâkicoîmuşdur ve her sefer-i hümâyûnları vâkicoldukdaenvâc-i tedbîr ve tedârüklerle ve her şey’in esbâbı ne ise ihzâr itdürülüb her

veçhile hüsn-i tedbîrleri sebebiyle bunca kılâc ve memleketler feth olunubnusretler müyesser oîmuşdur ve sefer didüğümüz sipâhî ve silahdâr bölükleri ve Yeniçeri ağası ve sadr-ı aczam olduğu seferde gerek pâdişâhımız mâc-an olsun gerek olmasın buna mükemmel sefer-i azîme dirler, zîrâ Âl-i Os-mândan merhûm Sultân Murâd Hân hazretlerinin evâ’iline gelinceyedeğin gipâhî ve silahdâr ve Yeniçeri ağası mâdâm ki sacâdetlü pâdişâhımız sefere varmıya bunlar vüzerâ ile sefere varmaları kânûn değildir vekatcâ olıgelmemişdir. Hemân pâdişâhımız kanâe ise bunlar dahî ândadur,kafâdârlardır. ŞimdikihâJr-iîıüşarûn-ileyh merhûm Sultân Murâd Hânhazretlerinin zamâmndan berû yirmi beş yıldan mütecâvizdir ki kânûn-i

Âl-i Osman bozulub sipâhî ve silahdâr bacdehu Yeniçeri ağası vüzerâile sefere 'Varılmağa ilıdâs olundu. Bu takdîrce ayruk İstanbul’da pâdişâhımıza ı>e kalmış olur ve eğer selef-i-selâtîn-i iczâm~Rahimehumu’llâhuTecâlâ-zamâıı-i şeriflerinde bu makule tedbîr re’y-i savâb ve münâsibgörmüş olsalar idi höd bu kânûnı va,zc iderler idi. İmdi sâhib-i iz cân olanlara bu mikdâr işâret ile kifâyet ider ve muhtasar müfîd mefhûmunca Ntefekkür olunursa mes’ele malûmdur, hafî değildir. Öyle olsa tarîh-imezbûrdan berû bu zamâna gelinceye değin her yıl gâhî Acem ve gâhîRûm-ili’ne seferler olmağla Anadolu memleketlerinde recâyâmn ekseriperâkende ve perîşân olduklarından mâcadâ niceleri dahî eşkiyâ ve celâlîolub kurânm dahî ekseri harâb ve yebâb oîmuşdur. Bu takdîrce otuz yıldanmukaddem taşrada olan hazîne kubbeleri hazîne ile memlû olduğundangayri Yedi-Kûlle’de dahî nice nice yük hazîneler var iken sû-i tedbîr ve bî m acnî her sene seferler ve bî m acnî masraflar olmak sebebiyle ve kânûn-i Âl-i Osmân gözetilmemek ile eğer taşrada olan hazîne ve eğer Yedi-Kul-le’de olan hazînedir bi’l-külliyye sarf olunduğundan mâcadâ yirmi yıldanmütecâvizdir ki seferler içün ve kul mevacibi içün her sene içerü hazîneden ellişerVe altmışar kişe filori virilür ölmuşdur ve her sene bunca hazineiçerüclen virilür iken girû ancak yeniçeri ve sipahiye güçle kifâyet idüb ^



ve sâ’ir hod ocak kullarının ve serhâdlu kulların ulûfeleri virilmekdenkalmlşdır. Meselâ yılda iki ulûfe alanlar “ El-hâmdu li5İlâh bu sene iki

ulûfe aldım55 deyû hamd ..ve senâ iderler ve bu sebeb ile hâlâ ekser Kultâ’ifesi birer kâr ve kisbe sâlik olub ve kimi baczı devletlûlerin. kapusmdahademeleri olmuşlardır ve defterlerde ise hemân ismleri: vardır v.e illâsefer-i hümâyûn vâ kic oldukça fâ ’ideye yarar ve hayr-hâhlık üzre hidrnetider kul kalmamışdır ve olanlar dahî birer tarîk ile kenâr çizer olmuşlardır. Öyle olsa bunca zamândan berû içerüde olan Hazîne-i hâssadaııher sene niceye dek hazîne çıksa gerekdir ve ol hazîne dahî el-iyâzu bi’l-lâhi T e câlâ tenezzül üzre olursa sonra ahvâl niye müncer olsa gerekdir.

Hiç bunu bilir ve fehm ider var mı dır, yohsa “hemân bu günü hoş görelini, irtenin ıssı vardır55 deyû herkes bu Devlet-i Aliyyenin temelini kazmak üzre midir? îmdi tevârîh kitâblarmda yazılan budur ki saltanat üç şeyile kâ’im ve devam bulur: Birisi recâyâ ve İkincisi hazîne ve üçüncüsüaskerdir. Zîrâ recâyâdan hazîne hâsıl olur ve hazîne ile asker hâsıl olur veasker ile düşmân feth olunur ve bu zikr olunan üç şey girû üç şey ile hâsılolur: Bmsi a,dâlet ve İkincisi kânûn-i kadîm üzre mansıbı ve dirliği ehline

virmek ve üçüncüsü umûr-i saltanata mütecallik müsâhib ve nedîm söziyle

\ve hükûmetde olmayan hademe söziyle katcâ umûr görülmemekdir. Meselâ buna münâsib hikâyet ki merhûm ve magfûrun-leh Sultân SelîmHân-i atîk -Rahmetu’l-lâhi aleyh- zamânlarmda Rûm-ili câniblerindeküffâr-ı hâksârm hareketleri ye hem Acem diyârlarmda dahî Kızılbaş-i bed-m ac âşm fitnelikleri vâkic olub ve sefer kangi cânibe fermân olunurdeyû herkes terakkub üzre iken ol mahallerde bir gün vüzerâsı arza girdiklerinde merhûm pâdişâh hazretleri vezîr-i aczamı olan Pîrî Paşa’ya hitâbidüb buyurmuşlar ki: “ Seferim vardır ve sefer mühimmatı .ve tedârükü

görülsün” deyû emr ider. Vezîr-i a czam dahî “ Emr pâdişâhımmdır”deyû cevâb virir, lâkin “sefer Anadolu ve yâhûd Rûm-ili cânibiııe midir,^tâ kim âna göre tedârük görelim55 dimeğe ol. mahalde pâdişâh hazretlerine su5âl itmeğe cür5et idemeyib ve arzdan çıkdıkdan sonra dahî girûtelhis itmeğe havf eyledi ki şâyed sacâdetlü pâdişâh gazaba gele ve buyuraki “ sizler ki vüzerâsımz sefer kangi cânibe lâzım geldüğin çünki bilmezsiniz yâ ol makamda niçün oturursunuz” denilmesin içün ve nefsü’l-emrde PîrîPaşa merhûm bir âkil müdebbir vezir olub ve kendüsüne bu veçhile itâb

olunmamak içün tekrâr arz itmeğe iktidarı olmayub ve bu husûsda mütehay- yir oldukda meğer, ol asrda merhûm ve magfûrun-leh pâdişâh hazretlerinin bir makbûl cüce nedîmi var imiş ve Pîrî Paşa ol nedime bir tezkire yazıbminnet ider ki: “Benim oğlum, evvelki gün arza girdiğimizde sacâdetlüpâdişâh hazretleri sefer mühimmatı görülsün deyû fermân-i hümâyûnlarıoldUj lâkin Anadolu ve yâhûd Rûm-ili midir malûm olmadı ve hamâka-tımıza hami olunmıya deyû su’âl itmeğe ve yâhûd telhîs itmeğe hicâbideriz. İmdi lutf idüb oğulluk eyliyesin, sacâdetlü pâdişâhın bir şenlik



arasında bulay ki bir tarîk ile murâd-i şerifleri kangi cânibe sefer itmekdir,haber almağa himmet eyliyesin” deyû ibrâm eylemiş. Bu husûsda derd-

mend cüce dahî vezîr-i aczamm tezkiresine ve. iltifâtına mağrûr olur ve bir tarîkle merhûm pâdişâh hazretlerine sefer ahvâlinden su’âl eyledikdemerhûm pâdişâh hemân belinleyib ve cüceye hitâb idüb buyurmuşlar ki:“Tîz söyle, sefere mütecallik ahvâlden sana kimler söyle4i?55. Gücenindahî aldı başindan gidüb dir ki: “ Vallâh i pâdişâhım, Pîrî Paşa kulun*,

bu kullarına tezkire gönderdi ve sacâdetlü pâdişâhımıza arz eylemeğehavf ve hicâb eylemişler, emr pâdişâhımmdırTr7IIdikde ol mahaldel merhûmpâdişâh hazretleri buyurmuşlar ki: “ Sen nedîm olduğun eclden ben seni

mücerred masharalık içün seferim Rûm -ili’nedir disem ve yâhûd Rûm-ili’neiken Anadolu’yadır disem ve sen dahî nedür haber aldım deyû vezîr-iaczama haber gönderüb ve öl dahî senin sözünle hilâf üzre tedârük görürdü

ve şimdi kaldı kaldı Devlet-i Aliyeyeye ve umûr-i saltanata mütecallikahvâllerde senin gibiler mi karışıyor” deyû fî’l-hâl emr ider cücenin başınkeserler ve girû başını emr olunur bir tepsi içine konulub ve bir boğçaya bağlanub mühürlenir ye Pîrî Paşa’ya hatt-ı şerîf yazılır k i: “ Bire karaTürk, bir nedîmim var idi, bize çok gördün, imdi başını sana gönderdim,

seferim su’âl idersen Acem seferidir, tedbîr ve tedârük üzre olasın, yohsasenin dahî başını böyle iderim” deyû tezkire ile boğça Pîrî Paşa’ya varub bu ahvâli gördükde aklı başından gâlj. gider gâh gelir imiş. Öyle olsasaltanata mütecallik umûru vezîr-i a czamdan gayri kimesne vâkıf olmamak gerekdir ve vezir olanlar muctemedün aleyh olmayınca niçün vezîr-ia czam olur, zîrâ vezîr-i a czam olanlar pâdişâhın sırdâşı ve hazînedârı

ve kethudâsı ve m uctemedün aleyhi ve hayr-hâhı ki hiç bundan mukarreb ve sevgili bir kulu dahî olmamak gerekdir ve bu makûle sıfatlar ile mut-

tasıf olan kulunu vezîr-i aczam itmek gerekdir, yohsa fî zamâninâ sadr-ıaczam olanlar hezâr sıfat ile zuhûra gelüb kendülerinde ise kemâ hüvehakkihi sadâkatleri olmamağla içerü sarâyda ve eğer taşrada nedir filân vefilân pâdişâhın mukarrebi ve muctemedün aleyhidir deyû olur olmazlarınhevâlarına tâbic oldukları eclden vezîr-i a czamm ırzı ve kânûn-i Âl-i Os-mân gözetilmek kande kaldı? Cem îc-i âlem vezîr-i a czamdan hav f ideriken şimdi vezîr-i aczam olanlar olur olmazlardan havf ider oîmuşdur veel-iyâzü bi’llâlı bu bidcat-ı seyyi’e ihdas olalı fî zamâninâ vezîr-i aczam

olanlar dahî hemân sadra geldiklerinde “ bu günü hoş görelim, irteninıssı vardır” deyû olur olmazlara müdârâ ve murâdları üzre hareket ider.Zîrâ fî ’l-vâkic fî zamâninâ sadr-ı a czamda sadâkat bulunmayıb ve hemm uctemedün aleyh olunmadıkları eclden bi’z-zarûrî olur olmazlaramürâcacat ve müdârâ ve murâdları üzre hareket itmek lâzım gelir. İmdisadr-ı aczamlık bu şekle varmağla umûr-ı saltanat ahvâli kemâ hüvehakkihi görülmekclen ber-rtaraf oîmuşdur. Öyle olsa şimdikihâl Üskü-dâr’dan Karaman ve Hâleb üzerinden Bağdâd’a varınca ve Sivas cânibin-



den Arz-ı Rûm (Erzurum)’a ve Vân’a varınca kurâ ve mezâricden dört bölükden ancak bir bölüğü ma'm ûr kalmışdır ve bu cümle ahvâl-i kabâ’ih. vezîr-i a czam olanlar tarz-ı kadimden çıkılıb ve hâtır ve müdârâ gözedüb bâb-ı rüşvet meftûh olmağla vilâyetler harâba yüz tutmuşdur. Lâkinpâdişâhımıza girû muttasıl hoş âmedî cevâb ile arz iderler ki “nedir filân vilâyetin re Câyâları yerine geldi ve gelmek lizredir ve her vilâyetde girû şenlik oluyor ve âlem nizâm ve intizâm lizredir, ucuzlukdur” deyû inhâ iderler.Hâlâ ki evvelâ ucuzluk dedikleri vilâyetde recâyâ kalmamışdır ve kalaıı-cası dahî fakîr olub bir çift öküz koşmağa kudretleri olmamağla yerlerini

ekser çavuş ve zacîm ve sâ’ir hünkâr kulları tasarruf iderler. Meselâ vilâ- yet-i Sivas’da bundan akdem bir kaht-ü galâ olmuş idi ki recâyâ kedi veköpek eki itdiklerinden mâcadâ âdem etini dahî eki itdikleri meşhûr olmuşidi. Fe-emmâ şimdi gâyet ucuzlukdur, zîrâ âdem ve recâyâ kalmadı vegaile alır kimesne kalmamağla recâyâ olan kimesne câ’izdir ki bir kilegailesin bir akçaya vireler, tâ kim ehl ve ayâline kisve alıvirüb ve yâhûd bir öküz almağa bir çâre eyliye. İmdi buna ucuzluk dimezler, ucuzluk ânadirler ki bu ndan ^ dem zikr olunan Sivas kaleminden masraflardan m âcadâ

her sene Der-i sacâdete Hazîne-i âmireye seksen yük akçadaıı ziyâde ir-sâliyye gelirdi. Hâlâ nice senedir ki hazîneye kat’â bir akça gelmez olmuşdur ve girû vilâyet-i mezbûreden bundan akdem Haremeyni’ş-şerîfeyııevkafından her seııe Dârü’s-sacâde kapusuna on yük akçadan ziyâdegelirdi ve şimdi ise ikibuçuk yükden ziyâde gelmez olmuşdur. Bu takdîrce^sâ’ir memleketlerin recâyâlarm. ve ucuzlukların buna göre kıyâs buyurula.İmdi ucuzluk didikleri recâyâ ucuzluğudur ve memleketler m acmıır didiklerigirû recâyâ varlığıdır. Şimdiki hâl ise recâyânm ekseri kimi Acem vilâyet

lerinde ve kimi Tatar Hân vilâyetlerinde ve kimi serhad olan Rûm-ili vilâ yetlerinde vatan ve karâr eylemişlerdir ve kimisi İstanbul ve Edime ve Buruşa ve sâ’ir bilâd-i a czamlarda hammâl ve ehl-i sanâyic ve ekâbir çiftçileriolmuşdur ve baczıları höd kimi hünkâr kulu ve kimi Celâlî ve eşkiyâlardanolub harâm îlik iderler. İmdi “ Küllü râ’in mes’ûlün an ra ciyyetihi” hadîs-işerîfi mûcebince hâkim olanlar bu husûsda rûz-i cezâda mes’ûllerdir ve buna münâsib hikâyet ki merhûm ve magfûrun-leh Sultân SüleymânHân-i Gâzî -Rahmetu’llâhi aleyhirahmeten vâsicaten- hazretlerinin

asrında vezîr-i aczam olan Lutfî Paşa bir mikdâr pek sözli imiş, fe-emmâkelâmı gayet ile doğrı ve her veçhile ırz-i devlet ve nâmus gözedir imiş ve menkûhesi olan sultanına serfürû itm eyüb ve topuz ile döğdüği mâcerasımeşhûrdur, âkıbet ol sebeb ile azl ve sultândan mufârakat olunub ve yerineRüstem Paşa vezîr-i aczam olub ve merhûm Lutfî Paşa bacde’l-azl hadem

ve haşemin dağıdub mahrûsa-i Edirne kurbinde varub bir karyede çiftlikidünüb karâr eylemiş. Bacde’z-zamân merhûm Sultân Süleymân Hânhazretleri Edirne’ye kışlaya varduklarmda bir gün mâl-i mîrîye mütecallik

Lutfî Paşa’yı ilzam idecek husûsi ar hâtır-ı şeriflerine gelüb ve bir gün



şikâra azîmet buyurduklarında emr ider ki Lutfî Paşa’yı çağırsınlar. LutfîPaşa dahî Edirne civarında olduğu karyeden gelüb. merhûm Sultân Sü-

leymân Hân hazretleri şikârda iken girû âdet ve kânûn üzre selâma durutk ve yaııaşub ve ol mahalde merhûm pâdişâh- Rahmetu’llâhi aleyh- LutfîPaşa’ya hitâb idüb buyurmuşlar ki: “ Lu tfî lala, senin zamanında taşradaolan hazîne kubbeleri dolu değül idi; Şimdi Rüstem lalamın zamânmdataşra hazîne kubbelerinde akça koyacak yir kalmamağın hâlıjlı Yedi -Kulle ’ye nice yük akçalar konuldu. Senin zamânmda niçün böyle sacy vetahsîl olunmadı, aslı nedür” deyû su’âl buyurduklarında ol mahalde cevâb

virmüşler ki: “ Devletlû pâdişâhım, sahîh buyurursmız. Lâkin hâlâ bu

kulları sâkiıı olduğu karyede ve etrâfımızda^plan kurâ recâyâları bu kullarınım zamânmda dört çift öküz koşanlar şimdi iki çift koşar oldı ve ikiçifti olan bir çift dahî koşmağa kudretleri k^lmamışdır. Öyje olsa devletli!pâdişâhım, İstanbul kurbinde böyle olunca sâ’ir memleketler re'âyâlarmmahvâlleri âna göre kıyâs buyurula. İmdi devletlû pâdişâhım, hazîne dedikleri recâyâdır, koyun olmayınca süt olmaz. Bu kulları zamânmda koyunile kurd yürürdü, şimdi ise koyunu kurda yidürülmeğe başlandı. Eğer buhâl üzre gider ise az zamânda ne Yedi-Kulle’de olan hazîne ye ne taşrada

olan hazîne kalur, berbâd olması mükarrerdür” deyû Lutfî Paşa bu veçhilecevâb virmişler, F î’l-vâkic ol hazîneler gitdüğünden m âcadâ hâlâ içerüdeolan ha^toe-i hâssaya dahî el konuşlardır ve el-ân sefer mühimmatı vekul mevâcibi deyû her sene içeriiden elli altmış kise altun çıkarılır olmuşdur ve koyunlarun ise ekseri kurda yidirilmişdir. Bu takdîrce ayrukh|jîne kimlerden hâsıl olur. İmdi bu Devlet-i Aliyye adi ile kâ’imdir veillâ zulm ile memâlik vîrân olması mukarrerdir.

Adâlet bâHs~i kıırb-i hudâdır •

Nitekim zulm iden Hakdan cüdadır - V e kale Resûlu’llâh -Sallâ ’llâhu T e câlâ aleyhi ve sellem -: “ Adlu ’s-

sultân yevmen hayrun min ibâdeti sebcîııe seneten” .

Ve kale Resûlu’llâh -Sallâ ’llâhu T e câlâ aleyhi ve sellem-: “ V e ’llezînef^j/ Muhammedin bi-yedihi yurfecu li’s-sultâni’l-âdili ile’s-semâ’i mine’l-ameli mislu [ameli?] ctimleti’r-raciyyeti.”

Ve kale Resûlu’llâh ~Sallâ?llâhu T e câlâ aleyhi ve sellem -: “Ahabbu’n-

nâsi ilâ ’llâhi ve akrebuhun minhu es-sultânu5l-âdil ve abğazuhum ileyhies~sultânu’c-câ?ir” .

Ve kâle’llâhu T e câlâ -Azze ve ce li-: “ Le-in şekertum le-ezîdennekum.”

Bu mavnayı onat fehm eyle şâhâ Hakin in'âmına şükr eyle şâhâ

Bunun şükrü nedür deyû sorarsan Rizâhrilâha doğru yol ararsan '



Adaletdir adâletdir adâlet Ki tâ âsûde-r-hâl ola raHyyet

Gel imdî îdegör bu, şükre gayret Begüm efzûn ola şükrîle nicmet

Çalış adlile doldur kâ'inâtı Bilürsin kim cihânın yok sebâtı

Kime bâkî kalıbdır bw harabe; Kimi gördün ki yüz urmaz tür âb a

iki kapulı bir evdir bu fânî

Konub göçmekde her dem kârbânı

Kani Âdem kani Havva kani Nuh Kani mülk~i bedende hükm iden rûh

Ta İbrâhim u Îsmâ îl u Ishâk Kani bunlar efendi bir onat bak

Kani Tûsuf ki Mısra oldu Sultân Kani dünyâya hükm iden Süleymân

Bu denlü hikmetile noldıı Lokmân . Şucayb ile kani Muşa bin tmrân

Çu kalmaz enbiyâya evliyâya. Husûsâ fahr-i âlem Mustafâya

Olur mu gayre kalmak ihtimâli O dur âkil k ifik rîd e me'âli

Sakın imdî bu mülke olma mağrûr Adâlet it olasın tâ ki mansûır

Recâyânın eyü mi kem mi hâli Tefahhus eylemekden olma halî

Sakın eshâb-i agrâza inanma Begüm herkes hakîlkâ îde sanma.

Öyle olsa işbu zikr olunan mefhûm-i macnî izcân olundukdan sonra pâ

dişâhlara lâzım olan ibâdet ve tâ ■at budur ki selefde olan âdil mülûkin reviş-leri ve tevârıh kitâbları tetebbuc itmekle âdle mütecallik umûr her ne iseânı bilmeğe ve amel itmeğe sacy olunmakdır. Yohsa pâdişâhımızın hükkâm-ları nâmında olan kulları rüşvet almağla ve her sene sû-i tedbîr seferlersebebi ile ne recâyâ kaldı ve ne hazîne kaldı ve memâlikde höd ekser kura

ve mezâric haraba yüz tutub ve K ul tâ ’ifesi dahî bu veçhile here ü mercolub ahvâl-i âlem muhtel ve müşevveş oîmuşdur. İmdi ahvâl b\ı şekle

varm ağa bâdî ve b âcis olanlar kimdir ve simden sonra çâresi ne veçhile



rcıümkindir, bir kaç mâdde dahî tahrîr olunduktan sonra iıışa-AllâhuTecâlâ ayan ve beyân olunur.

EL - FASIXJ’T - TÂSİC

V e bu zikr olunan mâddelerden m âcadâ bir mâdde dahî budur ki Âsitâne-i sacâdetde olan cemîc-i ehl-i menâsib yirmi beş ve otuz yıldan berû rüşvet tarîkine sâlik olmuşlardır ve rüşveti dahî bir mertebeye iletmişler ki hedâyâ deyû âşkâre kapudan kapuya virilür ve almur olmuşdur.Eğer ulemâ ve eğer vtikelâ-i devlet mâbeynlerinde bir âdet-i hasene ol

muşdur ki el-iyâzü bi’llâh mübâh mertebesine iletmişlerdir. Meselâ birkimesne nevcâ bir mikdâr diyânet ve sadâkat üzre olsa ve yâhûd emredoğlanlar ile ve sâ’ir hevâ ile mukayyed olmasa ol maküle âdemlere mansıb

virilmek değil nüfûs-i zâyicadandur deyû mezmûm olur. Iştje Âsitâneninahvâli şimdi bu hâle varmışdır. Sâ’ir taşrada olan kuzât efendiler 3^ mîr-imîrân ve mîr-i livâ ve sâ’ir hükkâm nâmında olanlarım ekseri bu belâyamübtelâ olmuşlardıry^âkin ulemâ silkinde olan efendilerin ahvâlleri kimeselâ beşyüz akçalık bir kadı efendi Âsitânede m aczûl olduğı hâlde

ekseri münakkaş ve müzehheb ve dürlü dürlii nevpeydâ evler ve köşkler ve bağçeler ve mütecaddid hadem ve haşem ve emred oğlanlar ki bunlara'rûzmerre olan masrafına akallu mâ yekûn yevmî^bin akça hod kifâyeteylemez. Bu takdîrce mansıb olmcaya değin 1bir kaç bin altun medyûnolur. Bacdehu bu maküle efendiyi bir vilâyete kadı iderler; meselâ Haleb

ve Şam ve yâhûd Selânik ve Yenişehir gibi bir kadılık virürler ve aldıkları kadılığı dahî baczıları hedâyâ deyû rüşvet ile almışlardır ve girû kadılığına varıncaya değin bunca hadem ve haşem tumturaklarına bir kaç yük

akça gider ve ol kadılıkda bir buçük yıl ve yâhûd gâyet ile mucîıı ve zahîri var ise nihâyet iki yıl ancak karâr ideceğin ve maczûl olacağın bilir ve olkadılığı girû ol sıfat ile muttasıf bir efendiye dahî tevcîh iderler. Öyleolsa bir buçuk yılda ve iki yılda ol kadı efendi hem bunca borcunu edâitse gerekdir ve hem ehibbâlarma hedâyâ ve ekâbirlere vacd eylediğihedâyâ-i zuhriyye içün bir kaç yük akça lâzım olduğundan mâcadâmaczûl oldukda girû mansıb oluncaya değin ehl ve ayâllerinin nafakasıiçün akallu mâ-yekûn bir kaç yük akça lâzım gelir. Öyle olsa işbu az za-

mân olduğu mansıbda elbetde lâ-büdd bunca mâl eğer recâyâdan ve eğer yetimler mâlinden alâ eyye hâl harâm ve helâlden bunca mâli tahsîl itmeğe sacy ve ihtimam ider ve vilâyet ise ister yıkılsın ve ister düzelsinkat câ külfetine (?) yaramaz. Nihâyet mîr-i mîrân ve mîr-i livâ olanlarile “ sen çok aldın ve ben az aldım55 deyû biri biriyle kavgalarından gayrikendülerinde bir sadâkat kalmamışdır.. Hâlâ ki memâlik-i mâhrûsadaolan kadıların a clâ mertebesi olan kadılık şer cile ve hak ile görülse dört

beş biri altuııdan ziyâde mahsûl hâsıl olmadığı hod günden ayân ve cemîc-i



âleme hafî değildir ve bu mikdâr mâl bunca masraflarına kifâyet eylemediği bu dahî mukarrer ve muhakkakdır. Bu takdîrce seccâde-i Resû lullâh 5-da olanların ahvâlleri bu mertebeye varınca ve bu maküle efendiler su

varikeıı teyemmüm ile namâz kılmağa irtikâb idince sâ’ir mîr-i mîrân vemîr-i livâ ve hükkâm namında olanların el-iyâzu bi’llâh ahvâl-i nâ-hem-

vârları takrîr ve tahrîri mümkiıı değildir ve fille r i m alû m ve zahirdir.

Gel ey âlim gurur itme ulûma Bakıb kalma sakın ancak riisûma

Beğim ilmôlıcak nâfi c gerekdir

Hevâ-i nefsi ol dâfic gerekdir

Meye yarar efendi felsefiyyât Türü var eyleme tazyî-i evkât

Gel imdî gayr-i nâficden hazer it Göricek isticâz ile güzer it

Kemâ kale sallâllahu aleyhi ve sellem E cûzu bike min ilmin lâ yenfac

Eğerçi ilm-i nâjic mııHeberdir Amelsiz lîk kavs-i bî-veterdir

İlim kim olnııya acmâle makrûnOlur ıssı ânın meftûn u mağbûn

Tazallümden murâd olan ameldir Ne ân kim kîl u kal ile cedeldir

Kaçan âlim ola ilmiyle âmil

Olur ol bilmediği ilme vâsıl

K âleJn«nebî -A leyh i5s-selâm-: “ Men amile bimâ alime veresehu llâhu[tecâlâ] ilme mâ lem yu le m 55. Sadaka Kesûlu llâh .

Öyle olsa recâyâ derdmendler bunların zulm ve tacaddîlerinden zorba veCelâlî olanlara hayr ducâlar ider olmuşlardır ve bu memleketlerde ihtilâl vehazîneye tenezzül olmadı, illâ bu hâl üzre olan hâkimlerimizin zulm vetacaddîleri sebebi ile olmuşdur. Buna münâsib hikâyet ki Nûşirevân-ı

Âdil bir gün avgâhmda bir şikâr ahz olunur ve emr ider ki f î5l-hâl bundapişürsünler ve bir kulu pişürmeğe mübâşeret ider. Lâkin hâzır tuz bulun-mamağla yakın yirde bir karye var imiş ve âdem gönderirler ki vârubehâlî-i karyeden bir avuç tuz alub getüreler. Meğer ol mahalde Nûşirevân-i

Âdil dahî bu ahvâle vâkıf ölür ve buyurmuşlar ki zinhâr ve zinhar tuzagiden kulum akça virmeyince olnııya ki recâyâdan tuz almış ola. Ol mahaldemukarriblerinden birisi dir ki: “pâdişâhım, bir avuç tuz bahâsı olmaz,şey5-i kalîldir ve recâyâ tuzdan incinmez ve pâdişâhımıza bu maküle



hidmet değil dahî ziyâde hidmet eylemeleri c&fflfarına minnet bilürler55deyû söyledikde buyurmuşlar ki: “pâdişâhlar recâyâdan bir avuç tuz

muft alınmağa ruhsat virince yarındası kulları yumurta almağa ve ândansonra tavuk ve koyun almağa başlarlar ve ândan sonra gelenler ol karyeninağaçlarının köklerini yukaruya getirirler ve bu âdet filân zamânda vâk i<55oldu döyû ilâ yevmi’l-kıyâm bed-ducâya mazhar olmuş oluruz55 buyurmuşlar ve bir hikâyetde dahî menkûldür ki merhûm ve magfûrun-lehSultân Süleymân Hân -Tâbe serâhu- hazretleri Rûm-ili seferine gideriken bir gün bir karyenin yanında yol uğrayub geçerken bir evin bağçe-,sinden bir yemiş ağacının dalları havlısı dîvârmın üzerinden taşra yol

üzerine sarkmış ve ferâvân olmuş yemişleri mevcûd olub ve merhûmpâdişâh nazar eyler ve görür ki ilerü giden askerden kimesne bir dânesinedahi iqnemişler. Meğer ol karyeden ileri çokluk gidilmeyüb menzilgâhakarîb yerde olub nüzûl olundukcla merhûm pâdişâh -Rahmetu'lâhialeyh- kapu ağasına emr ider ki “geçdüğümüz karyede filân yemiş ağacı görünürdü, bizden sonra gelen kullarım acabâ yemişden koparmışlar mıdır?M uctemedün-aleyh kapucular varub haber getürsünler55 deyû buyurmuşlar.Ffl-hâl kapu ağası dahî kapucular gönderüb ve gelüb haber virdiler ki tcke

mâ-kân yemişler yerindedir, koparılmamış55deyû merhûm pâdişâh hazretlerine haber virildikde kulları, emrine mahkûm olub âlem adâlet üzre olduğunaHakk -Subhânehu ve Tecâlâ- hazretlerine ferâvân hamd u senâ ve şükrlereylemişler. Öyle olsa fî zamâninâ bi-emri5llâhi T e câlâ ol zamânın hâkimlerinden birisi ihyâ olsa idi ve bu zamâne hâkimlerinin f i cllerin ve b id a tlerin ve bu halkın sûr u şerr ve bozgunlukların görseler idi acabâ ne dirleridi; yoksa dirler midi ki “ bu kavm ne mezheb ve ne millet ve ne hâllü âdemlerdir55. Subhâne5l-Hallâk, allahümme aslahanâ bi-lutfike ve keremike

ve fazlike yâ Rabbe5l-âlemîn. Öyle olsa fî zamâninâ bazı mahallerde kemâhüve hakkihi şerc-i şerîf-i nebevi icrâ olunmadığı ve kânûn-i Âl-i Osmângözetilmediği ve ulemânın kavileri f i cllerine m utâbik olmadığı ve sâ5irehl-i menâsib ki tarîk-i hakkı koyub kec tarîka gitdiklerine bâcis ve bâdîne veçhile oîmuşdur ve simden sonra tedbîr ve çâresi ne minval üzre görülmeğe mümkindir deyû su5âl olunur ise bir kaç mâdde dahî tafsîl olun-dukdan sonra inşâ-Allâhu Tecâlâ cevâb virilür.

EL - FA SL U ’L - Â ŞÎR

Ve bir m aclûm idinmesi husûs dahî budur ki sacâdetlü pâdişâhımız birhümâ-i hümâyûn-i rûh-i âlemdir ki mubârek cesedi ilm ile âmil olan ule-mâ-i sâlihîndir ve sağ kanadı vezîr-i aczamıdır ve sol kanadı Harem-imuhteremede olan kapu ağasıdır. Öyle, olsa merhûm ve magfûrun-lehSultân Selîm Hân hazretlerinin asrında şeyhü5l-islâm ve müftî-i enâmmerhûm Ebû5s-Sucûd Efendi idi ve merhûm Sultân Murâd Hân hazret



lerinin cülûslarmda vezîr-i aczam merhûm Mehmet Paşa ve kapu ağasımerhûm Mahmûd Ağa idi. Bunlardan sonra ayruk kânûn-i Âl-i Osmân

bozulmağa ve rüşvetler ziyâde tafra ile âşkâre alınmağa ve ahvâl-i âleminnizâm ve intizâmına halel ve memleketler harâba yüz tutmağa ve zorbalar

ve Celâlîler zuhûr itmeğe ve sâ’ir ahvâl-i nâ-hem vârlar peydâ olmağa vâkicolmuşdur ve bu ahvâller hod yakîn zamândandır ve zemâne halkı ekse-rî bildiği ve gördükleridir. Öyle olsa b aczı husûs ki ale’l-icmâl zikr olundı ;lâkin kapu ağalığı ahvâli dahî budur ki kânûn-i Âl-i Osmânîde kapu ağasıpâdişâhımızın sol veziridir, vezîr-i aczamdan sonra içerûye mutecallikumûr-i küllî ve cliz’îyi arz itmeğe sâhib-i arzdır ve taşrada olan baczı

ahvâller bilinmek içün pâdişâhlar kapu ağasiyle müşâvere itmek kânûn-ikadîmdir. Lâkin müşârün-ileyh kapu ağasından sonra kapu ağalık ahvâlidahî ber-taraf olmuşdur ve evvelki kânûn ve zabt u rabt ve edeb tebdilolunub hâlâ Harem-i hümâyûnda kânûn-i cedîd vazc olunmuşdur. K â nûn ve zabt ve edeb ahvâllerinden evvelâ iç oğlanları kadîmü’l-eyyâmdandevştirme ve yâhûd sahîh kul cinsi pîşkeş ola gelmişdir. Şimdiki hâl iseekseri İstanbul’un şehr oğlanları ve Türk ve Ermeni ve Çingâne oğlanlarıolub on oğlanda bir sahîhce devşürme ve yâhûd kul cinsi yokdur.

Bu takdîrce ol maküle oğlanlar taşraya çıkub Kul tâ’ifesine zâbit olubağa oldukda ve yâhûd bir memlekete vâlî olduklarında ahvâlleri maclûm

ve ehl-i basîret katında hafî değildir. Nümûneleri dahî görülmüş ve görülür. <İmdi eğer bu maküle eşhâs-ı muhtelife sarâya kullanmak câ’iz olsa idiselefde olan sâhib-i ukalâ-i devlet devşürme ve kul cinsini kânûn itmezlerdi.Hemân İstanbul’dan ve sâ’ir kasabalardan buldukları eşhası alub pîşkeşdeyû sarâya koyarlardı ve kânûn-i kadîm budur ki bir oğlan sarâya girdik-den sonra ayruk taşradan ânı kimesneler bilmezdi ki sağ mıdır ölü müdür

ve iç oğlanı dedikleri nicedir ve tarîkleri nedir ve ne işler, kimesne ânı bilmez idi; meğer ancak saraydan çıkanlar bilirdi; tâ bu seki üzre zabt ve edeb ve erkân var idi ki meselâ bir zü lüflü baltacı bir iç oğlanı ile musâ-habet eylese zâbit olan ağalar iç oğlanına bî hadd değnek urulub kezâlik baltacıya dahî kethudâsı let ürürdü ve bundan murâd budur ki iç oğlanıiçerü ahvâlinden bir söz taşraya çıkarılmıya ve yâhûd baltacı ile taşraya bir mektûbları varub gelmiye ve zülüflü baltacılar dahî kapucular ile ve taşra halkı ile musâhabet itmeleri yasağ idi ve içerüsünün ahvâlini

taşra halkı bilmesi ve alış veriş itmeleri ne cûzu bi’llâh gâyet ile mezmûmidi. Lâkin şimdiki hâlde olan iç oğlanları baltacılar ile musâhebet itmekdeğil taşrada ana ve babalarına ve eşhâs-ı rnuhtelifeye biribirine tezkireleri ve boğçaları varub gelmekden sarây ahvâli hemân bedestâna dönmüşdür ve bu veçhile mazbût olmadıkları içün bundan akdem sipâhîlerin hengâmelerinde iç oğlanlarının tezkireleri muttasıl taşrada sipahilere varub gelüb venedir “içerisi sizden havf ideyorlar^ hemâri ayağı pekçe basasuz” deyû nicekizb ve mâ-lâ-yacnî sözler tezkire ile haberleşdikleri eclden sipâhî tâ’ifesi



edebsizlik itmeğe sebeb ohınmuşdur. îm di her kanûn-i kadîm ki vazcolun-muşdur birer hikmet ile oîmuşdur; bu takdîrce iç oğlan tâ’ifesi evvelâ

s ar ây a bu şeki üzre gireler, b a cdehu kanûn-i kadîm üzre zabt dahî olmı- yalar, zâhir bunlardan bu maküle f i cller zuhûr itmek iktizâ ider ve taşraya dahî çıkdıklarmda Devlet-i Aliyyeye hidmet idecekleri âna göredir.Öyle olsa simden sonra geldik imdi bu risâlenin evvelinden bu mahallegelince vâkic olan nakllerin cevâblarıdır ki zikr olunur. Allâhu T e câlâaclem ve Resûluhu.

EL - FASLÜ’L - İHDÂ AŞER

îm di muhtasar müfîd üzre şol husûslar ki beyân olundu ânınla iktifâolunur, ayruk tafsîl ve tatvîl-i kelâma ihtiyâç kalmayub alan bu sözden alır,almıyanlar nice bunun gibi sözler nakl olunsa kulağına girmez. Öyle olsa burisâlenin evvelinden işbu mahalle gelince vâldcolub zikr olunan mâdcleler kinakl olunub ahvâl-i âlemin ihtilâline ve hilâf-i kânûna bâcis ve bâdî olan^-lardan su’âl olunursa akl-ı kâsırımız ve nice ulemâ ve ukalâdan işittiğimizüzre buna cevâb meğer bu ola ki, evvelâ kuvvet ve kudret ve tasarruf ve

düzmek ve bozmak ve takdir Allâhu Te câlâ hazretlerine mahsûsdur veHakk -Gelle ve ala—hazretleri her nice dilerse öyle ider ve takdîr-i rabbânîdeher ne mukadder olmuş ise ol olacakdır. Fe-emmâ bu değildir ki bir kimes'nehayırlı işler durur iken şerr işlere gide ve adi durur iken zulm eyleye vehelâl durur iken harâm eki eyleye ve rüşvet almağa sâlik ola ve girû diye ki“ bu bize mukadder imiş* Hakk T e câlâ hazretleri bize böyle mukadderitmiş, bizim elimizde ne vardır” dimeğe kişi Islâmdan çıkar. Zîrâ HakkTecâlâ hazretleri kullarına dilemez ki isyân ile günün geçüreler ve rüşvet

alub zulm ve fesâd eyliyeler. Hakk -Tebârek ve T e câlâ- âdeme ihtiyâr-icüz’îyi eline virdi ve akl virdi, hayrı ve şerri bildirdi ve zarar olan şeyleri bildirdi. Dilerse şalâh-i hâl ile Hakk T e €âlâ hazretlerinin rizâsı ve emr-işerîfi üzre Kitâbu ’llâha tâb ic olub amel eyliye ve dilerse Şeytân-ı la cîntarîkine tâb ic olub cânına lâyık ne ise ânı işlesin. Pes îmân ehli olan ki-mesneye bu mikdâr yeter, câhil ve dalâletde olanlara bin bunun gibi takrîrolunsa katcâ fa’ide eylemez, ânların mekânı cehennemdir. Nitekim HakkTecâlâ hazretleri Kelâm-ı mecîdinde buyurur: “ve ernmâ ellezîne fesekü

fe-mevâhumu’n-nâr” . îm di Hakk T e câlâ hazretleri yaram az işlere rızâsı yokdur, her kişi kim

şerri işler kendtinün ficl-i ihtiyârıdur, cezâsm bulur. Kem â kâla’llâhu T e câlâ :“ Fe-men y a cmel miskâle zerretin hayren yer ah ve men y acmel miskâlezerretin şerren yerah” . Pes imdi işbu nizâm ve intizâm-i âleme mütecalliknâ-hemvâr ahvâller1" ki yakîn zam ân: içinde zuhûr itmişdir bâdî ve bâcisne veçhile oîmuşdur deyû su’âl olunur ise, Allâhu Tecâlâ âlem ve Resûluhu,meğer cevâb bu ola ki Islâm pâdişâhı bir rûh-i âlemdir ve pâdişâhtık



fevkinde dünyâda bir âlî mansıb dahî yokdur ki garaz ve hased ile bir va zc-i nâ-hemvâr eyleye. İmdi pâdişâhların kalbleri sâfîdir, bunlarda

garaz ve hased olmaz, dâ’imâ Hakk Tecâlâ lıazretlerinün rizâsı üzre olmağı sacy iderler ve ecdâd-ı izâmlarundan oligelen kânûn-i kadîmleridahî budur ki câııib-i âliyyelerinden vekîl-i saltanat deyû kaçan bir kulunusadr-ı aczamlığa nasb itselerdi ol vezîrine buyurulur imiş ki: ccİşte seniirâdet-i Hakk ile vekîl eyledim ve min bacd göreyim seni basîret ve tedârlik

ve takayyüd üzre olasın ve memâlik-i mahrûsada vâkic taht-i hilâfet-me5-âbımda olan recâyâdan ferd-i âferîdeye zulm ve tecaddî olunduğuna rizâm

yokdur ve mîr-i mîrân ve mîr-i livâ ve kuzât ve sâ’ir hükümet nâmında

olanlara tenbîh eyliyesin ki hilâf-i şerc katl-i nefs olunmayub ve İdmesneyezulm ve tacaddî olunmayub herkes eyyâm-ı adâletimde âsûde-hâl olalar

ve her mansıb ki virilmek lâzım geîdikde tafahhus ve tetebbuc idüb mahall ve müstahakk olanları rikâb-i hümâyûnuma telhis ve arz eyliyesin vekimesneden rüşvet ve hedâya nâmiyle ve yâhûd gayri tarîkle nesnelerinalub ve bu sebeb ile ehl durur iken el-iyâzu bi’llâh nâ-ehle mansıb arz vetelhîs eylemekden begâyet hazer eyliyesin ve bir kulum mâdâm ki man-sıbda adalet* iizredir ve re câyâ ve berâyâ kendüden rizâ ve şükran üzre

olalar ve her işi şerc-i şerîf-i nebeviye muvâfık ve mutâbık ola ol makülekullarımı zinhâr ve zinhâr garaz ile ve yâhûd hazz-ı nefs ile azl itdirilmekiçün bir tarîk ile rikâb-ı hümâyûnuma arz eylemiyesin. Belki ol makülekullarıma hidmet ve diyânetleri mukabelesinde istihkâklarma göre hilcat-ıfâhirem ile ve yâhûd ânın fevkinde olan mansıb ile arz eyliyesin. Kezâlik bir akçadan bin akçaya ve dahî ziyâde ulııfeme mutasarrıf olan kullarummâdâm ki tacyîn olundukları hidmetde miicidd ve sâcî olub hakk üzre

ve istikâmet üzre olalar, tebdîl ve tagyîr olunduğuna rizâ-i şerîfim yok

dur. Beytü’l-mâl-i müslimîn husûsunda dahî itlâf ve isrâf olunmakdan be-gâyet hazer eyliyesin ve sacy deyû hazîneme yetîm ler mâlını ve evkafmâlını komıyasm. El-hâsıl cümle umûru şercile göresin. V ebâl bizdengitti, Rûz-i cezâda cevâb virecek işler işleyesin ve mâdâm ki iyilik üzreolursun benim hayr ducâm seninle ma candır55 deyû selefde olan pâdişâhlarsadâkat ile macrûf olan sadr-ı aczam kullarına memleketi bu veçhile sipâriş

buyururlar imiş ve sol sadr-ı a czam ki Şeytan’ı la cîn vesvesesine aldanubrüşvete ve kec tarîka sülük eyliyenlere suçlarına göre cezâsm görürler

imiş ve sol vezîr-i aczam ki diyânet ve sadâkat ve adâlet ve hakk üzre hidmet idegelmiş olalar ol maküle-i katcâ bî-macnî olur olmaz bahâne ileazl olunmazlar imiş. Hattâ merhûm ve mağfûrun-leh Sultân SüleymânHân - T âb e serâhu- hazretlerinün zamânlarmda vezîr-i a czanı olan TopalMustafa Paşa b aczı zahmetlerden kötürüm olub ve Divân-ı hümâyûnageldikde Bâb-ı Sacâdetden Divân-hâne kubbesine ve ândan Arz odasına

varm ağa iktidârı olmadığı eclden kendisini oturağa arz ve teİhîs eylemiş;ol mahalde merhûm pâdişâh™ Rahm etu’llâhi aleyhi rahmeten vâsicaten~



buyurmuşlar ki “ hâlâ vezîr-i a czam cem îc-i umûra vuküf-i tâmmesi variken şimdi tebdîl olunur ise yerine gelen bunun tabakasına varıncaya,

değin belki nice umûr-i mühimme z ây ic olur ve gelüb ne veçhile hareket ide-ceği hod nâ maclûmdur. İmdi girû Mustafa lalam mâdâm ki tarîk-i hakk üzre hidmetdedir girû sadr-ı aczamlık hidmetinde olsun; nihâyet Der-isacâdetden Divân-hâne kubbesine gelince at ile gelsün. B acdehu 'arzagirmek lâzım geldikde huzûr-ı hüm âyûnum a tezkire ile getürsünler55deyû buyurmuşlar ve nice zamân merhûm Mustafa Paşa bu veçhile hidmeteylemişler. Öyle olsa ol asrlarda hod kaht-i ricâl değil idi, nihâyet tîztebdîl ve azl ve nasb olunmak ahvâl-i âleme ihtilâl ve hazîneye küllî za

rar olması mukarrer olduğu fehm olunurdu. Zamâıı-ı sâbıkda her nesnenin sonrasın fik r idüb ve âkıbet-endîş ve re5y-i sâ5ib oldukları içün âlemnizâm ve intizâm bulub K a cbe-i mükerreme ve Medîne-i münevvereyemâlik olunub tâ kim Yedi Îklîm’e değin hükm-i hümâyûnları cârî olmuşidi. Lâkin fî zamâninâ hâzır memleketleri zabt eylemeğe acz çeker olun-muşdur. İmdi fî zamâninâ her sadra gelenler “Bu günü hoş görelim, irteninıssı vardır55 deyûb kapularmda olan hademeleri akça ile “ kimin mesâlihi vardır55 deyû meselâ sokaklarda avcıların zağarı kelbleri gibi rüşvet arayub

gezerler. Bu takdîrce sadrda olan bu f i cle sâlik olunca sâ5ir aşağa hâiliolanların ahvâlleri zahirdir, hafî değildir. Bu husûsda Muhammediyyekitâbı sâhibi Yazıcıoğlu -Rah m etu5llâhi aleyhi rahmeten vâsicaten- te5lî fitdiği kitâbda şöyle buyurmuş ki:

Kaçankim aznıasa metbûH dînin Bağışlanur günâhı’ tâbirinin

Hakk T e câlâ rahmet eyliye, bir kitâb söz söylemişler ve atalardan dahî

meşhûr meseldir ki “ Balık başdan kokar55 dimişler. İm di cevâb buna çıkdıki cümle âleme ihtilâl ve nizâm bozulması pâdişâhımız eyû vezîr-i aczamidinmeytib vezîr-i aczam olanların sû-i tedbîri ve rüşvet almaları ile cümleâlemde olan yaramazlıklar ve bidcatler ve hilâf-ı kânûnlarm zuhûrmahemân sadr-ı a czam bâcis ve bâdî olmuş olur. Buna münâsib hikâyet kimerhûm ve mağfûrun-leh Sultân Selîm Hân-i Gâzî-i atîk -Rahm etu5llâhialeyh- Mısr vilâyetini feth eyleyüb ve K a cbe-i mükerreme ve Medîne-imünevvereye kisve-i şerîf giydürüb ve ehâlî-i Haremeyn hükmlerine

mahkûm oldukdan sonra günlerde bir gün serîr-i saltanatlarında ikenfeth eylediği vilâyetleri hâtır-ı şeriflerine gelir ve gayet ile refâhiyyet veinşirâh-i kalb hâsıl olur ve bu hâtır-ı şerifleriyle “vezîr-i âczam olan PîrîPaşa5yı çağırsınlar55 deyû emr ider ve f î5l-hâl haber olunub gelüb huzûr-iPâdişâhîde dest-bûs ider ve ol mahalde merhûm pâdişâh - R ahm e t u511 âhialeyh- hitâb idüb buyurmuşlar ki: “ Pîrî lalam, biinâyeti5llâhi T e câlâ

vilâyet-i Mısr5ı feth eyledük ve Haremeyn-i şerîfeyn -Ş er- refehumâ5llâhuT e câlâ- ahâlîleri hükmümüze mahkûm olub ve Hâdim ü?l-haremeyni5ş-



şerîfeyn unvaniyle mucazzez ve mukerrem olduk ve şimdiye değin her necânibe müteveccih olundiyse bi-emri5llâhi T e'â lâ feth ve nusretler mü

yesser olurdu ve hâlâ emrimize muhâlif vazc ve hareket ider kimesne dahî yokdur. Öyle olsa simden sonra bu devlete zevâl olmak ihtimâli var mıdır55deyû buyurmuşlar. Merhûm Pîrî Paşa dahî bir âkil ve müdebbir vezîr imiş

ve ol mahalde merhûm pâdişâh hazretlerine cevâb virmişler ki: “ Devletlüpâdişâhım, şimdiki hâl bu devlete zeval olmağa bir şey görünmez ve mâdâmki cedd-i a Mâlarınızdan bu kânun ve kâ 'ide ki kurulmuşdur ve icrâ olunurayruk bu devlete zevâl olmak muhâl ender muhâldir, lâkin benim devletlüpâdişâhım ba'de5z-zemân üç haslet şey şöyle kim evlâd-ı kirâmlarınızm

zamânlarmda zuhûr eyliye ol zamân bu devletin ihtilâli mukarrerdir55deyû cevâb virdikde merhûm pâdişâh -R ah m etu5llâhi aleyh- bununcevâbından müte’ellim ve bî-huzûr olub ve gazablarından buyurmuşlarki: “Bire kara Türk, benim hazînemde hazîne mi eksükdür ve kullarımdankullar mı eksükdür ve cebehâneden ve at ve katırdan ve deve ve sâ5ir seferemüte'allik âlâtdan eksük nesne mi vardur, höd her nesnem kuvvet-i kemâlde olub ve hiçbir nesneye ihtiyâç yok iken ol üç şey ne bir nesnedir kiDevlet-i Aliyyeye sebeb-i zevâl olmuş ola.55 Merhûm Pîrî Paşa dahî cevâb

virir ki: “ Devletlü pâdişâhım, Hakk Te'â lâ ömr ve devletini izz u şevketlegünden güne ziyâde eylesin, eğer hazînenin ve eğer kulların ve eğer âlât-iharbe m üte'allik cebehâne ve sâ5ir mühimmat cümle mevcûd ve mükemmel,hiç eksük ve noksan diyecek bir şey yokdur, lâkin Hakk Te'âlâ hazretleri ,göstermiye, zamân-ı adâletinizde ol üç şey höd olmaz, muhâldir, fe-emmâ ba'd e5z-zemân evlâd-ı kirâmlarmız eyyâm-ı hilâfetlerinde şöyle kim birisi bir âhmak vezîr-i a'zama düşerse ve yâhûd rüşvet kapusu küşâde olub ve ol sebeb menâsib ehline virilmez ise ve yâhûd hükümet nâmında olanlar

avretlerinin murâdları üzre hareket iderse ol zamân bu devletin ihtilâli ve here ü merci mukarrer olur55 deyû arz eylediklerinde merhûm pâdişâh-Rahmetü-llâhi aleyh- bir zamân tefekküre varub ba'dehu sözünü pesenditmekle ol mahalde buyurmuşlar ki “Allâhümmahfiznâ yâ rabbe5l-âlemîn55

ve Pîrî Paşa merhûma bir hil'at-i fâhire giydirmişler. İm di hakîkat-ihâl arslanâ hidmet iden karakulakdır, yohsa tilki ve tavşan arslana hidmeteylemek hiç mümkin midir ve bu tarihe gelince itmiş değildir. Öyle olsafî zamâninâ yirmi beş yıldan mütecâvizdir ki her sadra gelenler hilâf-i

kânûn nice nâ-hemvâr işlerinden mâ'adâ rüşvet alındığı höd mukarrer vemuhakkak sabit ve zâhirdir ve rüşvet ise dâ’inıâ Devlet-i Aliyyenin temelinikazmak üzrçdir ve her sadra gelenler rüşvete sâlik olmağla sâ5ir vüzerâ veulemâ ve ümerâ ve hükkâmlar el-hâsıl a'lâ da ve ednâda rüşveti bir mertebeyeşuyû' buldurdılar ki bir müselmânm mesâlihi Allâh içün görülmek yanlarında hemân küfr tabakasına varmışdır ve rüşvet bu veçhile şöhret bul-mağla zâhir menâsib ehline verilmediği bu dahî azharun mine5ş-şems5dür.Bu takdîrce Pîrî Paşa merhûmun rüşvet alınması ve mansıb nâ-ehle viril-



mesi didüği husûs zahirdir ve bunun çâresi ve ilâcı görülmez ise idrâkoluna, mes’ele m aclûmdur. Öyle olsa bu ahvâl-ı âlemin ihtilâli^ ve Kul

tâ ’ifesine ecnebi karışılması ve zorba ve Gelâlî zuhûru ve hazînenin muzâya-kalıkları ve recâyâ ve berâyânm perâkendelikleri ve menâsıb ehline vi-rilmedüği ve rüşvetin ibtidâ zuhûru ve bi 1-cümle kânûna muhâlif ve cem îc-iefcâl-i kabâ’ih zuhuruna bâdî ve bâcis vezîr-i a czam yokluğu ve yoksulluğudur, gayrı değildir. “En-nâsu ala dîni mülûkihim55fehvasınca işte cevâb-isafî ve sahih budur ki zikr olundu. Bâkî Allâhu T ecâlâ a le m Resûluhu.

EL - FASLU’S - SÂNÎ AŞER

İmdi ahvâl-ı âleme halel olmağa bâdî ve bâls olanlar çünki beyânolundu, bundan sonra bunun ilâcı ve çâresi ne veçhile görülmesi mümkin-dir deyû su’âl olunur ise, Allâhu T ecâlâ a lem ve Resûluhu, buna dahîcevâb bu ola ki çünki halk-ı âlem böyle müşevveş ve kânûn-ı kadîm dahî bu şekle varmışdır, simden sonra hemân sacâdetlü pâdişâh-ı, âlempenâhhazretlerine lâzım ve lâyık olan budur ki pâdişâhımızı vebâlden sakınırve Hakk T ecâlâ hazretlerinden havf ider İslâmî kavî ve diyâneti mükemmel

ve kânûn-ı Âl-i Osmâriı icra ider zamân-ı sâbıkda olan ecdâd-ı izâmlarmmvüzerâları gibi tarîk-i hakkı gözedir bir müseİmâm bulub sadr-ı a czameylemeleri üzerlerine vâcib olmuşdur. Tâ kim rûz-i haşrde mes’ûl olmâkdanhalâs olalar. Menkûldür ki hazret-i Ömer -Radiyallâhü anh- hilâfetlerizamânmda taht-ı hükümetlerinde mermerr-i nâs olan meğer bir köprünün meremmet olunması muhtâc iken bilinmemekle ta cmîr olunmamış ve bir gün ol köprüden koyun geçer iken köprünün sakat olan yerine bir koyunun ayağı geçer, şikest olur ve tekayyüd olunmadığına rûz-i cezâda

Hazret-i Ömer -Radiyallâhü anh- mes’ûl olmasına sebeb olduğu kitâb-larda ayândır, tafsil üzre bilmek içün mahalline mürâca’at oluna. Bu takdîrce ahvâl-i âlem içün sacâdetlü pâdişâhımız dâ’imâ tekayyüd-i tâm eylemesiüzerlerine vâcib ve lâzımdır ve kânûn-i kadîm budur ki sadr-ı a czamhkvirilmek lâzım geldikde eğerçi vezîr-i sânî olı gelmişdir lâkin fî zamâninâ bunca ihtilâl-i âlem sebebi ile zikr olunân sıfat ile muttasıf bir ehl-i hakkkimesnei gerek bi5l-fil sadrda olan vezîr-i a czamm insâfa gelmesidir,gerek ikinci v^ üçüncü ve dördüncü vezîrdir ve gerek ulemâdan ve sulehâ-dan ve gerek ümerâdan ve sâ’irdendir, el-hâsıl kullardan her kangi bölük-de bulunursa getirilüb ve istimâlet virilüb ve sacâdetlü pâdişâhımız dahîdâ’imâ m ucîn ve zahîri olmak üzre sadr-ı a czam eylemek lâzım gelmişdir.Zîrâ memleket harâb olmaz, îllâ vezîr-i aczamdan ve macmûr olursa girûvezîr-i a czamm hâk ve adi üzre olduğu sebebi ile olur. İmdi kelâmın muhas-salı ve zübdesi vezîr-i a czam tedârüki umûr-i. mühimnı-i dîniyyedendirve yâhûd Çıhâr-yâr-ı güzîn -^-Ridvânu5İlâhi Tecâlâ ecmacîn - zamân-ihilâfetlerinde olduğu gibi sacâdetlü pâdişâhımız dahî kendüleri d acvâ



dinleyüb ve her umûrı kendüleri göreler; fe-emmâ fî zamâninâ kendülerigörmesi höd muhâldir, zîrâ zamane âdemîsi edebsiz olmuşdur. Hemân

pâdişâhımıza lâzım olan budur ki zikr olunan sıfat ile muttasıf bir ehl-ihak üstâd-ı kâmil micmârı bulub ve işbu bozgun binâya mi'mâr ve emîniderse ve bi5z-zât kendüleri dahî tekayyüd buyururlar ise ol binânm b a'z ıharâb olmuş yerleri san'at ile ve tedrîc ve tedârük ile girû an-karîb bi-inâyeti’llâhi Te'âlâ ta'mır ve termîm olunması mümkin olur ve böyleüstâd-ı kâmil ldmesneler taht-ı hükümetlerinde bî-nihâyedir, eyülerihemân taleb ve aramalarına mevkûfdur, bulunmaz deyû gadr yokdur,cihân hâlî değildir ve illâ işbu bozgun düzen bisât gayr şeki üzre tashih

olunmağa mümkin olunmadığı ke’ş-şems zâhirdir. Belki ihmâl olunurise el-iyâzü bi’llâh giderek iş dlişvâr olur ve Tershâne-i âmire ve donan-ma-i hümâyûn ahvâlleri ve mahmiyye-i Mısr ve Haremeyni’ş-şerîfeyn

ve Yemen ahvâlleri dahî yazılır ise tatvîl-i kelâm ve tafsîle muhtâcdır.Lâkin beyân olunmağa dahî ihtiyâç yokdur. Zîrâ işbû risâlede zikr olunanahvâllerin islâhı mümkin ise bunlar dahî âna tâbi'dir, hemân ma'anislâh olmuş olur ve illâ felâ ve’s-selâm. îmdi cevâb-i sevâb bunda hatmolundu ve vâki'-i hâl budur, Allâhu Te'âlâ a'lem ve Resûluhu. Ve’l-

hamdulillâhi Rabbi’l-âlemîn ve’s-salâtu ve’s-selâm alâ seyyidinâ Muham-medin ve âlihi ve ashâbihi ecma'în.

Bu fakiı^-i kesîrü’t-taksîr işbu risâle-i nasâ’ih-pezîri gâyet ihtisârüzre tahrîr, “Hayru’l-kelâm akallun ve dellun” fehvâsmca tastîr kılubfe-emmâ her sözü bir kitâb ve her harfi bir faslu’l-hitâbdır; Âyet-i kerî-me-i ccVe mâ yantiku ani’l-hevâ in hüve illâ valıyun yû hâ” mısdâkmcailhâm-ı kibriyâ ve eltâf-ı hüdâ ile imlâ ve inşâ olunmuşdur. Egerçi fî za

mâninâ hâzâ hâsidân-i dûn “Efemin hâzâ’l-hadîsi ta'cebûne ve tadhakû-ne” âyet-i kerîmesi muktezâsmca bu mazmûn-i sadâkat-meşhûna istihzâ ve hande-i bî-câ iderler, lâkin ânlar kavm-i dâll ve fırka-i cühhâldendir.Nitekim server-i kâ’inât ve mefhar-i mevcûdât buyurmuşlar ki “Kûlûhayren tagnemû ve üskütû ani’ş-şerri teslemû” . Öyle olsa doğru söz ganimet ve kul efendisine râst söylemek sadâkatdandir. Herkesin mikdâr-iaklı üzre sadâkati sözünden bellüdür. “Ukülu zû’l-ifhâm tahte elsineti’l-aklâm” . Eğerçi pâdişâh-ı âlem-penâha bu maküle sözleri inhâ ider çok, lâ

kin “Yekülûne bi-elsin etihim mâleyse fî kulûbihim” âyet-i kerîmesi feh- vâsmca dillerinde var, fe-emmâ kavileri fil lerine uymaz ve bu kullarınınismi zeyl4 risâlede nihân olub ayân ve beyân olunmadığına sebeb bumaküle ilâmımuz hemân fî’llâh olub ve bir veçhile murâd ve taleb olmadığıdır. Nihâyet bu hâkşâr-i bâ-sadâkat zamân-ı tufûliyyetden hânedân-ı

Âl-i Osmânın perverde-i ni'met ve hidm et-güzîde-i der-i devletleri olub ve zıllu ’llâh pâdişâh-i âlem-penâhın nazar-ı âliyeleri ile manzûr ve nicehidmet-i aliyyeleri ile mesrûr olduğum “ke’ş-şems zâhir ve mine’l-ems

bâhir” dir. Öyle olsa kemâ hüve hakkihi sadâkat üzre bir hidmetim sûret



bulmağın “lâ tu’âhiznî bi-mâ neseytu55 deyû özr-gûyân bu bir kaç kelimât beyân olunmuşdur ve asi ve sebeb budur ki gördüm gitdikçe âyîn-i saltanat-ı

Osmânî muhtel ve rişte-i kâcide-i kânûn-i cihânbânî hail olmakda vehazînede kıllet ve mâbeyn-i hükkâmda adâvet ve kuzâtda rüşvet ve cani b-i düşmende fırsat ve kurbiyyetde olanlar hiyânet ve ulemâda tam acve hamâkat ve raciyyetde zirâcat-i bî-bereket ve kasâvet, el-kıssa kûşe be-kûşe bidcat ve ta ra f ta ra f hacâlet her veçhile gayret-i nân u nemek-i pâdişâhî ve hamiyyet-i rukiyyet-i şehinşâhî cûşa gelüb bu denlü cür’etolundu. Ümidvarım ki makbûl-ı tab-c-i şerîf-i pâdişâh ve matbûc-i kabûl-işehinşâh olub bu fusûl-i kümmel belki ihyânen manzûr ola ki inşâ-Allâhu

T ecâlâ tahtında fevâ3id-i bisyâr ve avâ5id-i bî-kenâr vardır. Amel buyurulur ise âlem iyilüğe tebdîl ve nevc-i benî Âdem islâha tahvil ola. “Asarabbünâ en yübdilenâ hayren minhâ innâ ilâ rabbinâ râgıbûn55. Belki“Se-yec calu5llâhu bacde usrin yusren55 nice ve nice fırsatlar ve düşmen-idîn ve devlet olan bed-güherlere hakâretîer ve feth ve nusretler müyesserve mukadder olmuş ola. “Fe-asâ?Ilâhu en ye’tiye bi5I-fçthi ev emrin minindihi55. Zîrâ adâlet mücib-i nûr-i nusret ve hidâyet ve zulm bâcis-i sîyâhî-izulmetdir. Nitekim hazret-^risâlet-penâh -Salla511ahu aleyhi ve^ sellem

“ez-Zulmü zulemâtu yevmi’Kkıyâme” deyû buyurmışlardır. R aciyyetezulm olsa pâdişâh mes’ûl olur. Hadîs-i şerîf-i “es-Sultânu zillu’llâhi ye’vâileyhi küllü mazlûm” fehvâsmca “Ve küllüküm râcin ve küllüküm mes’ûlünan r aciyyetih53 muktezâsmca pâdişâhı su’âlden ve âlem-penâhı vebâldensakındım. îmdi tedbîr-i umûr-i memlekete re ’y-i sâ’ib ve zabt-ı kavâcid-isaltanata fikr-i sâkıb gerekdir. Müşavere vâcib ve ehemm ve akl-i küllemâlik olanlar ile danışmak elzemdir. “Îsteşîrû zevi5l-cuküK ve lâ ta csûfe-tendemû53 ve yine buyurmuşlarki “ Mâ hâbe men istişâr ve mâ nedime

men istihâr”. Re’y-i sedîd dest-i şedîdden evlâdır. îmdi dergâh-ı zû’l-celâlden dileriz ki bu hânedân-ı sacâdet--âşiyândan devlet ve ikbâli dûritdürmeyüb pâdişâh-i rubc-i Hi^skûnu hemîşe muzaffer ve mansûr veacdâlarmı meksûr ve maklıûr ve devletlerini macmûr, husrevleri hükmüne me’mûr3hayr-hâhlarmı meebûr, seherlerin pür-nûr ve gicelerin mesrur, tâ yevm-i nüşür clest-i saltanatlarını pür-zûr ve hiyânetlikle hidmetidenleri kûr ve müflis ve acver eyliye, bi-lutfihi ve keremihi bi-hakki Sey-yidi’l-cumhûr.

Hikmet-i Büzürcmihri dinle ey şâh-ı cihan Her biri bu sözlerin bir dürr-i safidir ayan

Sürme-i ayn-i adâlet hâk-i pâyindir senin Hakk Tecâlâ haşredek ol hâki kılsın râyegân

Nûrdıır rûyun şehâ zM-i İlâhîsin velî Olsa lâyık taht~ı zilim kûşe-i emn ii emân



Bu fena îklîme geldi nice yüz bin pâdişâh Hep ferâmûşôldıı ammâ anılır Nûşirev âh

Mâm-i bâkî isteyen adi u adâlet eyledi Şehlere lâzım olan şâhım adâletdir hemân

Dâr-ı dünyâ mahzen-i insân-i kâmildir sahîh Pâdişâh-i dehr olan olmuşdur âna pâsbân

Her zamân kim tayy-i bahr itmek dilersen Husrevâ Mülk deryâ) taht keştîdir, adâlet bâdbân

Ger tefekkür itse âdem bir bedendür kcfinâıt Anda zât-i pâdisâhe didiler rûh-i revân

Görme lâyık pâdişâhım haste ola ol beden Bir marazdır zulmôlmaz cism^ânınla şâdmân

N'oldığın bilmek dilersen mülkün ahvâlini Kıl tafahhus evvelâ bul ehl-i hak bir tercümân

Tâk-i Kisrâ-veş kurub zencîr-i adli bacdehu Eyle bir bir kullarını hidmeiinle imtihân.

Kullarından sadr-ı a*zam kim vekilindir senin Âdil ü âlim gerek hem kârsâz u kârdan

Yıkma yapma virme alma sadr-ı aczamdan olur Tohsa şehler mâverâ-i perdede olur nihân

Durmadın yıkmakdadırlar Devlet-i OsmânVyi

Pâdişâhım sadr-ı aczamlar elinden el-amân

Râz açsam kullarının cümlesi gafletdedir Hakk Tecâlâ bunlara insâflar virsin hemân

Ekseri hâkimlerin rüşvet tarîkin tutdılar Hurmet-i şerc-i Resûle irdi Sultânım ziyân

Tandı âlem âteş-i rüşvetle yoklar olmadı Doldu sahn-ı âsumân âh-i recâyâdan duhân

Sûr u şen tutdu cihanı Surh-şer kıldı guluvvGitdi Tebrîz ile Gence Nahcivân ile Revân

İster üz Allâhdan kim âl-i Osmânı miidâmîde mansûr u muzaffer durduğuma bu cihân

Dîger:

Âsumân-ı devlet u zıll-î hüdâ Osmân Hân Halk-i âlem sâye-i adlinde buldular emân



K Î T Â B - Î M Ü S T E T Â B

Dîger: Âfitâb-i lemca-i hılrn ü haya Osman Hân

ZiU-i adlinde anun buldu cihan emn ü emân

Dîger: : ij^

Âfitâb-i mülk ü millet zill-i Hakk Osmân Hân Halk-i âlem sâye-i adlinde buldular emân

Hâtif-i gaybîden ilhâm oldu bu nazm-i latîf Kâ’ilînin ismin eyler mısrâc-i evvel beyân

................................................. ( Mısrâc-i evvel)Odur bu devlete cândan hayr-hâh





olmuşdur. Kezâlik zikr olunan vilâyetler feth oluncaya değin nice"hazînelersarf olunub ve ol seferler hasebi ile dahî nice memleketlerimiz ayak altındapây-mâl ve nice recâyâ perâkende olmağa sebeb olunub ve bunca tacb

ve zahmetlerden sonra bu ne hikmetdir ki ecdâd-ı izâmımr^femân-ı asr-larmda düşmânm ellerinden memleket ve kalcalar alunur iken işbu tarîlı-imezbûrdan berû diişmân-ı bed-kâr bunca memleketlerimizi alub ve nice

yıldır ki sefer-i hümâyûn vâkic oldukça serdâr olanlar [47a] hemân bir varili bir gelinir olmuşdur^ katcâ bir fâ ’ide müşâhede olunmadığındanmâcadâ bunca memleketlerimiz ayak altında çiğneniib ve bunca recâyâpây-mâl olduklarından gayri nice ve nice beytü5l-mâl-i müslimîn sarf ve

zâ yic ve telef olduğu mesmû c-ı hümâyûnum olmuşdur. Öyle olsa bu ahvâllerin asi ve hakîkati var mıdır ve nice rüzgârdır iş ilerüye varılmadığısebeb ve bâcis nedür, beyân oluna.

İkinci svüâl: Bundan akdem merhûm ve mağfûrun-leh Sultân Süley-mân Hân hazretlerimin zarnân-ı şeriflerinde yeniçeri kullarım on iki biniken şimdi yalnız hemân korucu ve tekâcüd nâmında olanlar yedi bindenziyâde olub şimdiki hâlde cümlesi otuz beş bin neferden ziyâde olmuş

dur. Kezâlik Al ti Bölük sipâhî kullarım dahî ol asrda cümle sekiz dokuz bin nefer mikdârı iken şimdi on dokuz bin neferden ziyâde olub ve gündengüne muttasıl eğer yevmiyyeleri ve eğer neferâtı artılmak iizredir ve sâ’irocak ahvâlleri höd cümle ziyâde olub ve kânûna muhalif olmuşdur ve el-ânziyâde olmak üzredir [47b] ve Kul tâ’ifesi böyle ziyâde iken girû nicememleketlerimizi düşmân-ı bed-kâr almasına bâdî ve bâcis ve sebeb ne

veçhile olmuşdur, beyân oluna.

Üçüncü su’âl: Bundan mâcadâ şimdiki hâlde yeniçeri kullarım otuz beş

bin nefer mikdârı var iken sefer-i hümâyûnum vâkic oldukça evvelâ yarar venâmdâr, müncim ve mütemevvil olan yedi sekiz bin mikdârı yeniçerikullarım nedir pîr-i fânî ve sakat ve amel-mândelerdir deyû ağalarınınhilâf-ı vâkic inhâlariyle tekâcüd ve korucu nâmına defterlere kayd itdiril-miş ve baczı neferât dahî zâbitlerinin himâyelerinde olmağla kimi Rûrn-ili cânibine ve kimi Arab ve Acem ve Hind diyârlarmda her biri kâr ükisb ve ticâretlerinde olub ve bâczı neferât dahî küçük nâmında ve kimihenüz beşikcle ve kimi dahî defterlerde ismi var lâkin resmi yok iken bey-

tü’l-mâl hazînesinden her ulûfede girû bunca yük mâl ihrâc olunur ve busebeb ile dâ’imâ hazîneye gadr olduğundan mâcadâ baczı yaya, başı nefe-râtiyle ve yamak neferler ile topçu deyû baczı serhad vilâyetlerine tacyîn[48a] olunur imiş. Meselâ Budim ve Belgrad ve Kamaniçe ve sâ’ir kılâcki maclûmdur cümle beş altı bin neferden ziyâde topçu deyû muhâfa-zaya tacyîn olunub defterlerde kayd olunur imiş. Hâlâ ki bu cümle kılâcda bin neferden ziyâde muhafazalarda* mevcûd olmadığı ke’ş-şems zâhirimiş ve böyle iken girû bunca neferâtm ulûfeleri nedir, mevcûddur deyû



zabitleri ulûfelerin kabz idüb ve eki ü b elc iderler, hem bunca beytü5l-mâlıtlak ve israf olunduğundan gayri sefer-i hümâyûnum dahî vâkic oldukça bu

mikdâr bin nefer, nedür serhadlerde muhâfazadadır deyû ağa ve zâbitolanların hıyâneti sebebi ile sefer-i hümâyûnuma hâzır olmazlar imiş ve

bunlardan bakiyye kalan kullarım dahî sefer-i hüm âyûnum vâkic oldukçaher zâbit olanlar beşer onar nefer yeniçeri kullarımı himâyelerine alub

ve seferlerde her ulûfe yoklam alarında mevcûddur deyû ulûfelerin hazînemden ihrâc ve eki ü be lc iderler. Bu takdîrce her sefer-i hümâyûnum vâk icoldukça bunca [48b] bin yeniçeri kullarımdan ancak sekiz bin nefer mik-dârı seferlerde mevcûd olur imiş. Hattâ merhûm ve mağfûrun-leh GâzîSultân Mehmed Hân -Tâbe serâhu ve ca^le’l-cennete misvâhu- hazretleri Eğri seferine bi ’z-zât sacâdet ile teveccüh buyurduklarında ol sefer-iazîmde on bin yeniçeriden ziyâde olmadığı bu höd tevâtüre yetişmişdir.Böyle iken serdârım ile şefer-i hümâyûnuma me’mûr olan kullarımdanşimdiki hâlde ne mikdâr mevcûd sefere varıldığı beyne’n-nâs hafî değildir deyû nakl iderler. Kezâlik Altı Bölük sipâhî kullarım on dokuz bindenziyâde iken sefer-i hümâyûnum vâ kic oldukça şunlar ki ulûfeleri ziyâdeolub ve müncim ve mütemevvîl ata ve hidmetkâra kadir olan kullarımın baczıları vüzerânm bid cat olan defterlüsi deyû her sefer-i hüm âyûnumdan alıkonılub ve baczı neferât kapu defterdârlarım ve sâ’ir vilâyetdeolan defterdârlarımm istihdâm kulu deyû seferden alıkonılub ve baczıları kiağır ulûfelu kullarımdır, ağaları ve kâtibleri seferde vâ kic iki üç kist ulûfelerin mücerred kendüleri almak içün [49a] himâye tarîkiyle uhdelerinealub ve seferlerde her ulûfe yoklamasında mevcûd deyû bi’t-tamâm ulûfelerin ağaları ve kâtibleri eki iderler. Bunlardan sonra bâkî kalan sipâhînâmında kullarımın hod kimisi serdârlarımın ve mukabelecilerin lııyâ-neti ile bezir yağıyla yanmış çırakları ki altışar ve sekizer ve onar akçalıkulûfeleri vardır ve ekseri Türk ve Kürd ve Çingâne ve Acem ve sâ’ir ecnâs-ımuhtelifeden hâsıl olub ve yolsuz gelmişdir ve baczısı dahî gerçi tarîkiyle bölüğe geçmişdir, lâkin fakîrü’l-hâl olmağla ata ve dona kadir olmayubpiyâde sefere varır ki ancak ulufe yoklamasında bilinür, tâ kim ulûfesikatcolunmıya. Bu takdîrce sefer-i hümâyûnuma giden kullarım bu makûle^lerden olunca ayruk ol seferden hidmet ve fırsat ve nusret ümidinde olunurmı? Ö yle olsa işbu zikr olunan maddeler vâkic ise düşmân-ı bed-ficâl bunca memleketlerimizi alduğuna tacaccüb iclecek değildir. İm di eğer Altı Bölükde olan sipâhî kullarım ve eğer Hacı Bektaş ocağında olan [49b] yeniçeri kullarımdır aralarında ecnebi girmesine ve yirmi beş yıldan berû vâkic olan seferler içün bunca hâzineler telef olduğundan mâ cadâ ol seferler sebebi ile bunca recâyâ perakende olmuş iken alman memleketleri girûdüşman almağa ve bunca vazc-ı nâ-hemvâr ve kânûn bozulmağa bâdî

ve bâcis ne veçhile olmuşdur, beyân oluna.



Dördüncü su’âl: Ve bundan mâcadâ ecdâd^ı izâmım zamân-ı şeriflerinde olan vüzerânm yedi sekiz yüz mikdârı müşteri abd-i memlûki

ve yarar kulları olub ve âna göre sefere mütecallik cebe-hâneleri ve at ve katır ve deve ve çadır ve sâ’ir âlât ve esbâbları hâzır ve müheyyâ olubtâ kim ale’l-gafle bir düşman üzerine gönderilmeğe serdârlık ile fermânolunsalardı irtesi hemân otlakların Üsküdar’a ve yâhûd Edirne Kapu-sundan taşra kurarlar imiş. Denile ki bundan akdem Burusâ’ya Celâlieşkiyâlarımn d efci içün bi’z-zât merhûm ve mağfûrun-leh Sultân Ahm edHân -Tâbe serâhu- hazretleri azimet buyurduklarında vüzerâ ve ehl-imenâsıb olan kullar düğüne ve yâhûd seyrâne gider [50a] gibi gitmişler

ve b aczısı azimetlerinde bir kaç gün sonra varmışlar. Bu takdîrce vüzerâ ve mîr-i mîrân ve sâ’ir ehl-i menâsıb kullarımın sefer-i hümâyûnumamütecallik kapuları mükemmel olmaduğundan mâcadâ kapularmda ket-hudâlarmdan tâ kim seyislerine varıncaya değin cümle hademeleri ulûfem

ve zecâmet ve tîmâr tasarruf ider kullarımı istihdâm itdiklerinden gayrimemâlik-i mahrûsemde olan zecâmet ve t imârları evlerinde kedilerine vekelblerine varmcayadek pây-ı Kalenderi bahş itmişlerdir. Lâkin merhûm vemağfûrun-leh Sultân Süleymân Hân hazretlerinin asrında ve ândan evvel

olan ecdâd-ı izâmlarımm zamân-ı şeriflerinde sadr-ı a czam olanlarınkethudâları nâmînda ancak yirmi bin akçalık zecâmet mutasarrıf olmağame’zûnlar imiş.*Katcâ ayruk vüzerâ kapularmda ve sâ’irin kapularmdadirlik tasarruf ider kullarımdan hüddâm nâmında olmazlar imiş. Şimdiise vüzerâ hademeleri değil, kethüdalarının hademeleri ve köleleri seyislerine varıncaya değin birer ism tesmiye eylemişler ve bunca zecâmet ve tîmârları birer tarîk [50b] ile berât itdirüb ve sepetlerine koyub tasarrufiderler. Bu sebeb ile erbâb-ı zucemâ ve erbâb-ı tîmâr kullarım Anadolu

ve Rûm-ili ve Arabistân cümle ikiyüz bin kılıç iken hâlâ öşr-i a cşârı kalmayub sepetlere girüb m acdûm oîmuşdur deyû nakl iderler. Bu hod el-iyâzu bi’llâh hıyânet üzre hıyânetdür. Ö y k olsa bu maküle hıyânet ve hilâf-ıkânûnı irtikâb itdikleri ve ecdâd-ı izâmlarımm kânûn-ı kadîmleri bozul-'mağa bâcis ve sebeb ne veçhile oîmuşdur, beyân oluna.

Besinci sut âl: Ve bundan mâcadâ ecdâd-ı izâmlarım zamân-ı şeriflerinde cemickullarım saliîh ve devşürme ve kul cinsi iken şimdiki hâl recâyâdanolaıı ecnâs-ı muhtelife ki ata ve dedeleri dirlik tasarruf idegelmeyüb recâyâ

oğlu olan Etrâk ve Ekrâd ve Çingâne ve Tât ve Acem ve gayriden olıgelmişemuhâlif ve kânûn-ı kadîme mugâyir sipahiliğe, ve yeniçeriliğe ve sâ’ir dirliğegeçüb kullarım içlerinde bir veçhile ecnebiler girmeğe bâdî ve b âcis nesebeb ile oîmuşdur, beyân oluna.

Altıncı su*âl: V e bundan mâcadâ [51a] cem îc ulufeye mutasarrıf olankullarıma her üç ayda ulûfeleri Dîvân-ı hümâyûnumda virilmek kânûn-ıkadîm iken hâlâ yirmi beş otuz yıldan mütecâviz olmuş ki ancak yeniçerikullarıma tamâm ulûfe virilüb ve sipâhî kullarıma dahî para kesik üzre



virilüb ve çaşnîgîr ve müteferrika ve sâ’ir kullarımın ulûfelerin başdan

savmak içün bacılarına mukâtaca eminlerine ve baczılarma mukâtacatutan Yehûd ve kefere üzerlerine sâlyâne olunub ve kullarım varub olmaküle mültezimler kapusunda ulûfelerine mülâzemet iderler. Husûsâel-iyâzu bi’llâh Yehûdîlere ve kefere tâ’ifesine nice ve nice mülâzemet-liklerinden sonra girû her sene dört kist ulûfelerinden sahîh bir iki kistulûfeleri vâsıl olmaz imiş deyû mesmûc-ı hümâyûnum olmuşdur. Bunundahî asi ve hakikati var mıdır ve böyle hilâf-ı kânûn sâdır olmağa bâcis

ve bâdî ne veçhile olmuşdur, beyân oluna.

Yedinci sıt âl: Ve işbu zikr olunan hâ’inlikler ve hilâf-ı kânundanm âcadâ Anadolu ve Ar abis tân [51b] ve Rûm-ili memleketlerinde vâkîc

bunca hâss-ı hümâyûnum dan bunca hazîneler tahsîl olunur imiş ki cümlekullarımın ulûfelerine ve sâ’ir masraf-ı mukarrereye kifâyet eyledüğindenmâ‘ada, taşrada olan beytü’l-mâl hazînesine her sene nice yük akçalar vazc olunub ve zamân olmuş ki ol taşrada olan hazîne kubbelerinde akçasığmayub Y ed i Kulle’de vaz cideıier imiş. Şimdiki hâl memâlik-i mahrûsada

vâkic hâss-ı hümâyûn mahsûlünden öşr ve âşiri hazîneye mâl girmez

olmuştur. Meselâ hâss-ı hümâyûnumdan güzîde aklâmdan Haleb hazînesiecdâd-ı izâmım zamân-ı şeriflerinde her sene üç dört yüz bin filori irsâliyyehazîneme gelür iken şimdi on bölükde bir bölüği gelmez olub sâ’ir hâss-ıhümâyûnum hod ve kıss alâ hazâ tenezzül üzre olduğundan gayri vüzerâkullarıma kadîmî ecdâd-ı izâmlarımızdan kendülerine tacyîn olunanhâslar işbu yakîn zamândan berû âdemleri ve voyvodalarının zulm vetecaddîleri sebebi ile recâyâlarm perîşân ittiklerince ol maküle bî-hâsılolan hâsların hâss-ı hümâyûnum a [52 a] ilhâk iderler ve hâss-ı hümâyû

numdan bakıyye kalmış macmûr hâss-ı hümâyûnumu hilâf-ı vâkic inhâideıier, kendülerine hâs tacyîn ider olmuşlardır deyü mesmû^ı hümâ yûnum olmuşdur. Bunun dahî aslı ve hakîkati var mıdır ve hâss-ı hüm â yûnum berbâd olmasına sebeb ve bâcis ne veçhile olmuşdur, beyân oluna.

İmdi bu cümle yedi şu?âli.m. kim olmuşdur bunca efcâl-i kabâ’ihzuhûru ve kânûn-ı kadîm bozulmasına bâcis ve bâdî ne veçhile olmusdır• 9

ve ne sebeb ile vâkic olmusdır ve min bacd bu cümle ahvâlleri girû üslûb-ısabık üzre nizâm ve intizâm buldırmasmın tedbîr ve tedârüki ve re’y-isevâb ne üslûb üzre görülmesi münâsibdür? Evvelâ bu cümle cevâbı vüzerâkullarımdan taleb olunur ki ânlar bu ahvâllere vâkıflardır ve bu maküleumûr içün vüzerâ makâmmda v azc olunmuşlardır; bacdehu bi’l-f icl man-sıbda ve yâhûd mansıb tasarruf itmiş ulemâ efendilerinden ve özengiağası kullarım ve rûzgâr-dîde ihtiyâr Altı Bölükde olan sipâhî kullarım

ve Hacı Bektaş ocağında olan ihtiyâr yeniçeri kullarımdan [52b] dahîecdâd-ı izâmlarımdan gördükleri kânûn ve m aclûm idindikleri mertebecevâb-ı sevâb taleb olunur. Bakî, Allâhu T e câlâ a clem ve resûluhu.



İ N D E K S

— A —

Abbâs , îr an Şa hı, bk. Şa h Abbâs, ı ı , 36.

A ’câm , Acem , A cem Mem leketleri, 3,, 4,

11, 15, 17, 18, 19, 20, 36, 37, 38, 39.

A cem î oğlanı, oğlan ları 7, 13, 14.

Âdem , 22.

A ğa, Ağalık, Ağal ık la r, 6, 7, 8.

Ahm ed I. , Osm anlı Su ltân ı 39.

Ahi, Şirvâ n eyâletinde kale, 12.

Ahûr ha lkı, 14. ^

Akça , 4, 5,^7, 8, 9, 10, n , 13, 16, 20, 23,

24, 25, 29.

Akde niz, 7, 13.

A lt ı Bö lük, 16, 36, 37, 38, 40. Anad olu , Anadolu m em le ketim , 6, 17, 18,

J9? 39? 4°-

Arab, A rab mem lek etleri, diya rları, 15, 37.

Arabacı , 4.

Ara bistâıı, 39, 40.

A rza girm ek, 29.

A rz odası, 6, 29.

A rz-ı R ûm , bk. Erz uru m , 20.

Atm eydam sarâyı, 6.

A t gemileri, 7, 8, 13, 14.

A vâm mâb ey ııi , I.

— B —

Bâb~ı sacâdet, 29.

Badkû, Şirvân eyâletinde kale, 12.

Bağdâd, 20.

Baltacı, Baltacılar, 7, 27.

Beğlerbeğler, 3, 9.Beğlerbeğilik, Bağlerbeğilikler, 6, 7, 8,

12, 36.

Belgrad, 37.

Berât, 15, 39.

Berde, Gence eyâletinde kale, 12.

Bergüşâd, Nahcivân eyâletinde kale, 13.

Beytü’l-harâm, 2.

Beytü’l-mâl akçaları, 16.

Beytü’l-mâl hazînesi, 5, 12, 37, 40.

Bey tü5l-m âl-i müslimân, 4, 5, 8> 10, 13, 14'j

16, 29, 36, 37.

Boğazlar, 14.

Bostancı, 7, 8.

Bostancıbaşı, 7, 9.

Budim, 35.

Buruşa, 9, 20, 39.

Bölük ağalıklap, 6.

Bölükbaşı, 10.

Bölük halkı, 8. ^

Büyük mîr-i âhûr, 6.

Büyük oda, 6.

— G - ■

Gavad, Şirvân eyâletinde kale, 12.

Cebeci, Cebeciler, 3, 4, 14.*

Cebehâne, 31, 39.

Cebelü, Cebelüler, 15.

Celâlî, Celâlîler, 4, 5, 9, 12, 17, 20, 25, 26.

3i> 39- v

Celâlî eşkiyâları, 39.

Celâ lîlik, 16. N

ç ■

Çaşnigîr, 3, 14, 40.

Çaşnigîrlik, 3.

Çavuş, 3, 4, 7, 20.

Çavuşluk, 3.

Çingâne, Çingene, 4, 16, 26, 38, 39.

Çukadâr, 6.

— D —

Dağ koruyucuları, 10.

Dâr-ı İslâm, 12.

D ârü 5s-sacâde, 20. *

DârüVsa^de kapusu, 20.

Dâvud Paşa çiftliği, 9.

Defterdâr, Defterdârlar, 4, 5, 10, 16, 38.

Dellâl, 5.

De rgâh-ı Â lî kâpucuları, 14.



Demirkapu, bk. Temürkapu, 12.

D ev let-i Aliyye , 2, 3, 5, 8, 9, 10, 11,. 14, 15,

16, 17, 18, 19, 2 i, 27, 31, 35, 36.

Devlet-i Osmânî, 35.

Devşürme, 7, 26.

Devşürme sürisi, 6.

Dirlik, Dirlikler, 3, 4, 6, 8, 9, 16, 18.

Dîvân, 5.

Dîvân ehl-i 5.

DîVân-ı hümâyûn, 6, 8, 29, 40.

Divân-hâne, 29.

Divân -hâne kapusu, 29.

Div ân-h âne kubbesi, 29.Donanma-i hümâyûn, 3.

Dördüncü vezîr, 32.

— E —

E b û ’s-S ucûd, Şeyh ü’l-islâm, 26.

Edirne, 6, 9, 20, 21, 39.

Edirne kapusu, 3, 9, 39.

Edirne sarâyı, 6.

Eğri, 16, 38.Eğri seferi, 38.

Ehl-i dîvân, 4.

Ehl-i hiref, 14.

Ehl-i müteferrika, 14.

Ehl-i sanâyic, 20.

Eh l-i sünnet ve cem â£at, 12.

Ekrâd, 4, 39.

Eli emrli dirlik virmek, 4.

Eminler, 5.

Erbâb-ı tîmâr, 39.Er bâ b-ı zu cemâ, 39.

Ereş eyâleti, 12, 36.

Ermeni, 26.

Erzurum, bk. Arz-ı Rûm, 20.

Etrâk, 4, 39.

Evkaf, 8, 29.

Evkaf mâlı, 29.

— F —

Filori, 4, 15, 18, 40.

—- G —

Galata, 6, 14.

Galata sarâyı, 6.

G arîb yiğit, 4. ,

Gedik, gedikler, 3, 4, 8, 10.

Gence, 12, 35, 36.

Gence eyâleti, 12.

Gılmân-ı acemiyân, 14.

Gori, Gence eyâletinde kale, 12.

Gori eyâleti, 36.

Hâcı Bektâş ocağı, 10, 11, 38, 40.

Hâkim, Hâkimler, 8, 25.

Hâleb, 20, 23, 40.

Hâleb hazînesi, 40.

Harmeyıı-i şerîfeyn, 8, 20, 30, 33.

Haremeyn-i’s-Şerîfeyn evkafı, 20.

Harem-i hâssa, 11.Harem-i hümâyûn, 26.

Harem-i muhterem, 26.

Hâs, Hâslar, 40.

Hâs bağçe, 7.

Hâs bağçe bostancısı, 7.

Hâs oda, 6.

Hâss-ı hümâyûn, 40.

Hasta odaları, 7.

Havvâ, 22.

Hazîne, Hazînesi, Hazîneler, 3, 4, 5, 6,

8, 11, 15, 18, 21, 23, 25, 30> 3*, 4°.

Hazînedâr, 5, 19.

Hazıne-i âmire, 2, 5, 9, 13, 15, 20.

Hazîne-i hâssa, 15, 18, 21.

Hazret-i Ömer, bk. Ömer, 32.

Helû Hân, 13.

Hil’at, 29.

H il cat-i fâhire, 29, 31.

Hind, 37.Hind diyârları, 37.

Hükkâm, 31.

Hünkâr kulu, Hünkâr kulları, 20.

— 1 —

İbrahim, Peygamber, 22.

İç oğlanı, oğlanları, 8, 26, 27.,

İç oğlanlığı, 6.

İç oğlan tâ’ifesi, 27.

İsâ, Peygamber, 4.

İshâk, Peygamber, 22.

İsmâcîl, Peygamber, 22.

İstanbul, 6, 14, 17, 20, 21, 26.

İstanbul ağası, ağaları, 6, 14.

— K —

Kabala, Şirvân eyâletinde kale, 12.

K a lbe-i mükerreme, 30.





Odalar, ıo.

Oda korucusu, ıo.

Oğlan devşürme, 6.Ordubâd, Nahcivâıı eyâletinde kale, 13.

Osmân Hân-ı Gâzî, (I. Osman) Osmanlı

Sultânı, 2.

— Ö —

Özengi ağa (ağası) kulları, 34, 36, 40.

Özengi ağalıkları, 7.

— P —

Pâdişâhlık, 28.

Pâdişâh avgâhı, 9.

Pây-ı Kalenderi, 39.

Pırı Paşa, Vezîr-i a'zam, 18, 19, 30, 31.

Pîşkeş, 26.

— R —

Râfizîler, 12.

R e ’is, 7.

Rencber gemilerî, 14.

Revân, Nahcivân eyâletinde kale, 13, 35.

Rikâbdâr, 6.

Rûm, 15.

Rikâb-ı hümâyûn, 3, 4, 5, 7, 10, 16, 29.

Rûm-eli, 3, 6, 13, 14, 17, 18, 19, 20, 25, 37,

39, 40-Rûmiye, Tebriz eyâletinde kale, 12.

Rûznâmeci, 4, 5.

Rüstem Paşa, Vezir-i a'zam, 21.

Rüşvet, 2, 3, 4, 5, 14, 20, 23, 26, 29, 30, 31.

R ü ’ûs, 3.

R ü ’ûs defteri, 3.

— S —

Sad r-ı a czam, Sadr-ı a'za m lık, 4, 8, 10, 16,

17, 20, 28, 29, 32, 35, 36, 39.

Sahib-i arz,

Saliyâıı, Şirvân eyâletinde kale, 12.

Sâlyâne, 40.

Sancak, 3, 6, 7, 8, 9.

Sancak beğleri, 3, 9.

Saplama, 8.

Saplama yeniçeri, 11.

Sekbânbaşı, 7.

Selânik, 23.

Selîm, II, Osmanlı Sultânı, 2.

Selîm Hâıı-ı atîk (Yavuz), Osmanlı Sultânı,

18, 26, 30.

Serdâr, Serdârlık, 3, 9, 16, 37, 38, 39., Serhâdli kulları, 18.

Serhad vilâyetleri, 37.

Silâhdâr, 6, 17.

Silâhdar ağası, 17.

Silâhdar bölükleri, 17.

Sipâhî, Sipâhîler, 4, 7, 8, 16, 17, 27, 36,

38,40.Sipâhî ağası, 17.

Sipâhî bölükleri, 17.

Sipâhî kulları, 36, 37, 38, 40.Sipâhilîk, 3, 4, 7, 39.

Sivas, 20.

Sivas kalemi, 20.

Sol vezîr, 26.

Sultânlar kapusu, 7.

Süleymân Hân-i Gâzî (Kanûnî), Osmanlı

Sultanı, 8, 9, 10, 12, 14, 17, 20, 21,

25» 29> 36, 37» 39- Süleymân, Peygamber, 22.

şŞah Abbâs, bk. Abbâs, İran şahı, 11, 36.

Şam, 23.

Şark seferi, 3.

Şehr oğlanları, 26.

Şehrizol, 13.

Şehrizol beğlerbeğliği, 13..

Ş eki, Ş eki eyâleti, 12, 36.

Şemkûr, Gence eyâletinde kale, 12. Şenlik, 19.

Şeyhü’l-islâm. 26.

Şibl, şeki eyâletinde kale, 12.

Şirvân, Şirvân eyâleti, 12, 36.

Şucayb, 22.

T

Taşra halkı, 26.

Taşra kapucuları, 14.

Tât, 4, 39.

Tatar^Hân, 20.

Tatar Hân vilâyetleri, 20.

Tebrîz, 1)2, 35, 36.

Tebriz eyâleti, 12.

Tekâ'üd, 9, 10, 16, 37.

Telhîs, 3, 19, 29.

Temürkapu, bk. Demürkapu,,36.

Terakkî, 3, 4.



Tersahâne-i âmire, 33,

Tersahâne halkı, 14,

Tiflîs, 12, 36.

Tîmâr, Tîmârlar, 4, 6, 8, 11, 15, 39.

Torba, Torba oğlanı, 7, 8.

Topal Mustafa Paşa, Vezirdi a‘zam, 29,

Topçu, Topçular, 3, 4, 14* 37-

Topuz, 21.

Türk, Türk oğlanı, 6, 7, 11, 16, 19, 27,

3 J> 38-

Türkî, bk. Lisân-ı Türkî, 1.

— U —

Ulemâ, 2, 23, 28, 31, 32, 36, 40.

Ulûfe, 3, 4, 6, 10, 11, 13, 16, 18, 37, 38?4°-

Ulûfeli kapukulu, 15.

Ulûfelu kullar, 38.

Ulûfe yoklaması, 16, 38.

— Ü —

Üçüncü vezir, 32.

Ümerâ, 31,-38.

Üsküdar, 3, 9, 20, 39.

—

Vâlî, 8, 26.

Vân, 20.

Vezâret, 7.

Vezîr, Vüzerâ, 2, 6, 7, 8, 15, 17, 18, 19, 28.30 , 31 > 36? 38> 39? 4°*

Vezîr-i a ‘zam, 6, 18, 19, 20, 21, 26, 29, 30,

3 X> 32*

Vezîr-i Sânı, 32.

Voyvpdalar, 40.

Vükelâ-i devlet, 2.

— Y —

Yamak, Ya mak neferleri, 37,

Yaya-başı, Yaya-başılar, 6, 7, 10, 37, Yazıcıoğlu, Muhammediyye kitabi sahil^,

30.

Yedi^Kulle, 18, 21, 40,

Yehûd, Yehûdîler, 40.

Yemen, 33.

Yeniçeri, 5, 6, 7, 8, 9, 10, 11, 13, 14, 16, 17/

18, 37? 38, 40- Yeniçeri ağası, 6, 7, 9, 14, j6, 17.

Yeniçeri ağaları, 10, n , 16.

Yeniçeri ağası kapusu, 7, 10,

Yeniçeri kâtibi, 10.

Yeniçeri ocağı, 5, 7, 8, 10, 13, 14.

Yeniçeri tâ’ifesi, 10, 11,

Yeniçeriler kethudâsı, 7.

Yeniçerilik, 39.

Yeniçeri ulufesi, 16.

Yeniçeri zâbitleri, 16,

Yeniçeri odaları, 7.

Ye ni Sarây, 6. Yenişehir, 23.

Yoros kazlığı, 9.

Yûsuf, Peygamber, 22.

— Z —

Zâbit, Zâbitler, 10, 16, 26, 37, 38.

Za'im, 20,

Ze'âmet, 6, 8, 39.

Ze'âmetlik, 15,Zergüşâd/ Nehcivân eyâletinde kale, 13,

Zirâ<at, 33.

Zorbalar, 4, 9, 12, 26, 31. /

Zu'amâ, 15.

Zülüflü baltacı, baltacılar, 26, 27.

Zülüflü baltacılık, 6.







‘ ^ v / t a h « n r n * / r v i o / r r

. rlx\

‘ n /\r ÛT

. r/'r^tr*

‘ r / u h i t \ / \ r o• , \ Y / T v ^ J İ P ^ ^ S o

. v — y / n r ^ , ^ X .

• \•I \s

i I \ \ (J?!/**sS*d• ^/r ^ 5 i

• y /o r û*. A O / ll jhşjf" ç j*£. v / r v ( ^ u j )

ıS

. T Y/ t A ( <jU5"* «U^- ) j l j l j

. T */" \ T J U

• f * / î Y

t ı / \r s \t / \• jL U İjU t Lb. Y • / * \ Y V >a / ^ V

» Y * / *\ Y ^ U*

. \ A / u M S 8 / r î M i 4 i r / Y ^ 4 î jjb

‘ t I \ r <ı \ \ ] \ r j k j ^ S ı <■^n / ı v ı u n r n c y I \ ' \ k s ^ l \ t

c i / y a m v / y ^ h / y y m y t n

c r / n r s ı v ı r / y < \ H / \ t a 11 -t r

* v / m t ^ ı<\ i v / -\ r ı \ r m

. u / n v s r / ’n

. y y / * \ o j JLJ

S \ t l \ I \ \ T t <ss?St

s o j \ \ * a t W u h y / h n • / \ y



- V ... 5! ö

" ' . a /*u ‘ " / o a ‘ >1 / r ^ o lj~ Ü

■ ■ ■u / t v JJI4I

. a / 'u * r r / r * -»oV

‘ r / v t i \ t i \ r i \ r s r / o d i y ü t yu

‘ n / u ‘ t t '« v / ' V ‘ \ r ı o c r / n

‘ t / n r n / T t n o / r r n i / r r

. \/"vr

• . A / r y ^

........" - * " r v: r - /n

: • X . r/ rv \ \ «' / o "İ ‘ \ f i \ • / n J i l e

‘..-y v. : • v J. r /1 1 ‘ « / \ s J i j

. . . . ■. r/ uîjj‘ Av / Yt ‘ \ a / y } * n/* • ‘ o / t I j j j t y j j

i / t "VV VT 4 V^/-T o ‘ T/ u ‘ v / \ r M A

;/rt'£«*r/n V vV r* *r*/ TA •' •‘ a / v ‘ t / « n r v / t v s r * / n ‘ n

a f n ‘ r r ı y \ ı \ t j \ i ‘ u / ı r

■y . \ r t \ r / ı v ‘ r r / ı ı * \ •

Y Y t * M ‘>v- t n o ı / \ ı j - _ jj

m t o r <n - ‘M• ‘ ı / r r ‘ \e / n

: ‘ -a \ «> r / r t i v / r r < n m t »a

/ m * \ r /■« \ ‘ u / o • i i r ı o

,■• ■ . r u r -

. ^ r / o r Jlî yjj

, . j o / r A ‘ o / t t , \ A / r ,c .J jâ t f^ T j

. y / i v > * J İ J

..... . . - - -

^ \ r — w / r r * # y j*

J«. - ■ ' \ - ’ ■- ■, - İ . T o / v V öUjl»- u / l T * *

, ■!. ' T/TV J#-.'***! jjjU. o / - u ‘ \ • / a ‘ n / 1 t *»^ iî .

. \ \/ r t i \ ‘ / rı JL.

■. , , , . • A/

. \ v/ r t *:>>'. T / >^ i T T I f 7* u r i t / U . r - J j 1*

• v/ tr ( jl-5-0), ,. • v/ 1 r ( ^ U l j J ) U!

. . . • ^ / tA İ \ o j t A » j ji» *«4 A.

t r/ ı i j v, ır/ r .. I I I (uü»i- ) <>. j* ta ‘ \a/ rr i a /, t • ‘ \• / \r ‘ V\

. ; ., A/ tr ‘ t / m ‘ u /

. r ı ı/ w in/ u>' v . \ e / iA ‘v/vr ı r—

■\• ı V/tA ( (Ji»' j1, jj )

. Vt /Vv ( likJL.

‘a/ İhmv o r /a j W ‘ . r r /ı r ‘ â/tv

■a/ \AcîJÜJ

•' v/ A tf'j**.

1/11 «»tli*

• A/ ' 1 ** '-*'. .1 - 0/ ^ ı

, ... v • v/m > j!1»

*v/ ll. \• / r v i n/a oiyf -j*

. 1 t/n (!*•

rv 5 t - /rA ‘ i « t/ n n/o 'jJj-„ r r / n . i r /1• ‘ \a /

n 1 1 f m \,\ I \ \ i \ I o öij«j«

. Y r / ı t ‘ t r /11i r /1• m A /r a î r >/r a

s ' i’ ' ; \ı/\ Jjl»ul 6ljwju



. \ v / r o i \ v/ r *ı J j *

v*ı t r ‘ t / v i r / o i t / t J_>»

* ı v / n ' i n m • ‘ 1 / \ • i r / A

‘ r / r \ i ' r / r t i \ i ] \ * { \ i j \ e

i v ' t a i t r / m ‘ r / t A i r r / r v

. a / i t i r / t t

î r / vY s r / M u / a i i • / o j i f o f id -» ?

. : Y r * m / \ v

. v ,m i n / s A i \ * / r v

. V•/ T \ •'«i?

• A/n \ tfj jf

i T

i v a / t v i u / r \ i \ r / r o I f

• T*/ -vr • • , • r \ j \ r t J * iU j ü T

i \ r / 11 ‘ v r / r T ‘ r r / \ \ J t U i ^ f

• w ıvı r / ı #

• t / a » j U l i i - T

. \ j t \ İ 1 o / t A 'V 'S '

. \ v / r r « i /

. r / ı t i n / t r J j j f

. r ^ / t r »v-1*

' J

: ■>■>'. r f r S j y o ut r • m v i v t j r t ( > j j ) L iU j u

. \ » ı r — T / r o i r \ .

, ■;■■ v / r v OljJU

.■ t ' ı i n / n ola;_,J

. ' v ı \«/ v Jij» , - , ı / r r ^ J iJ *

«— t /* ' J k J j j »

• T . t / t .T .S . t \ / \ r . j f i •/>

°/ 'r, V* , , >' . . e

• t ; "v Lil/ JU~a* •_.»

. u / n j j J * S

; v v / « t i r r / t n i r • / î a 2U î

• ‘\ / t \ f* * &

■ A / r ,<u*

. n / r v

. v/ t v v ***^

. v/T \ 'Lî '<uii. v / r \ o y u '««I»

:■■■*■ •■■' ' , ^ / n J~î *Ui- A / r v j U ’ ıJi»

■ • n / r \ < s j j f ***i»

i n / n ^ • j !

■ .: n / n * v , Noü

. v r / r v '«‘•U

. ... \r</x \ illT. '*Jî

• . • v t / r v V j j ; '* * 1»

. \ v / r \ -û l j j - ' ; *4 î

. w / n jlitsjj

, • , v v / r v ^ j ; V I »

. \ v / r \ j İ - î İ j j '•u ii

• ' / T ^ 2-1»

i r * < Vf ‘ t / vv i v t t v t r / j -ı

. \ 11 r / 1 r 4 n / r ı

i T \ t n ( A IV M / ) V İ A / l l j U j y

. j r ı \ ı ı t i r m / u

. \ - \ \ s ‘ J y J j »

• • r - / ı o ‘ n \ / 1 1 J j »



* A / Y V S U I 1 t l U 1 ^ / t I l.

‘ \ r / t v ‘ n ı y • / t ^ m t ‘ ^

o / i t ‘ ı v ^ a / i r * t • / ' u

i r ‘ r ‘ y/ai ‘ r./ no ‘ o ‘ i

. ^ 0 C ^ C v 4 0

. ^T/ Tû c J j î J ^ j Ip

. o / n t ç a / * \ r ; n r / r *\

' .; . • .U/ l T ‘ U ‘ l / VA ^

. V° / A

b. . t / A ' r ' i O ^

. v / r r s y • / 1 ^

t . I \ . 4'.ş, &H.

İ T / T T w 'L »»«* s l ^ i*

ı—*

. Y \ 1 ^ i. \ A / T ' \ * V V / Y t i «./ V J j j l »

. I i i Ki \~\

li

. y y / i y

. \ v t \ r ‘ v /1 r ‘ v o / i y ‘ \ a ' / \ •

. i a/y • ^îli _>$*54 o/ t t 5 V»/AVA v / l J U V c # ! - ^

< ', . ^t a / i r

t T / Y * ! U ‘ V y / y « _> î » .4, J y J î »

■ • ' / T A ‘ V .

. ,y\/Ar lsJjI-»-)'»-» jj»

. T/T 1 o-’ .A*

, . T / n

, • y / t v <*iî

. T. ı VI ‘ 0 <v/r^ *

. , y ) t v* 4a 4 y > n/r^

4 i - t 4 \ / T \ 4 n 4 V4 v / T • 4 i / l ^ j i l j j i j i

. , ) « « V f . / İ • * V A . /r - * T « 4 \ *1 t YA ,

' , ^ -J

11t ‘ .-i v/y Y•.1•4 r \ / \ A_/İ*jL». .4 iıl-iV4. o 4Y /1 Y"; 1 0,/VY J Y

. y y /AO 4 T \ / 1 Û>

• ?/'v. ' 4 \ c / U j ^ •jil»

• Y • / T r ıS A r_

. Y.o/ 1 V ( p !H / .j -> ) j L * . 4 JbjI*

• T T 4 Y • / “\ Y ‘ YY / a 4 ^ v / l

• r / Y s

■ W r t j > { >

■" v ■•- - t .;

\ - \ l \ - ( * 1 ) o'L*

) \ <■\T‘ \‘ I o\ . II ( olU-) öU Oİp

. Y/ r,. I (öLLJ—)tsj’p OU-

4 ^ Y ^ i a / y o 4 \ j x . 4 ^y / 1 4 o/ 0 J^P

‘ w / y ‘ i / - u * e / r t ‘ v / r y ‘ a v

. YY/ 10 4 Y/ l i

‘ U / YY ,‘A r / YY

. \ • 4 a / Y r

. \ V/"\Y 5 A/ Yo <sjt&k V jc ‘ V /

. V * /* n5 l Y ' / l e H t / ’n ‘ Y/ YO ü b -j^ o

■■ -■ ■ : ‘ • ' V / -

, " :. ^1 iA vii*^S" *-»j»

■• Y/ t A <ı\h{\' c s '^ J 1 u - 'J *

V h / A V ’ jSd-

4 \ A./1 Y4 T 1 4 1 o / T A 5 y / "V• 5 y y / r • U*

1 • 4 VA /o t 4 U ' / o Y 5 i / O N H i /1 0

- , V i / l V S A / , ,

4 \ o . 4 ^ r I)y 4 \ / n ‘ "C / v ‘ r / «4

Y/ YO4T • 4 W4) o / . YY‘ \ \ i \ r l \ h



. t / r . I I ( û U * U r L )

‘ ı * / \ v ‘ a / n *\ M o / \ r ( o lU L ) ü H -

t n / r t ‘ v \ / t a ‘ r r / r r ‘ r / n

a • ‘ t » / 1 v m / - n s r r ‘ n

. « / ı o ‘ ı / ı r n r /

• A / r V (

v < r / \ r * r / \ r n a ./ n n t / ı

. \ r ı \ u / w i H M v « r / ı t *

. \/\« Mi/ l

. r • t \ t t * / r r

• v * / r r ^

au “

»lr\

• v/ r *

.. . - \ / r v c

• t ^ J*"

. v / n ı Y o / n JJ.IjJ ö ' j j - i i

. v / m ‘ a / t i J j y 5 i i

. y r / r ı J i iJ

.■t W t r ^ > ‘^ j i ^

. u ı i A / n

. u/ r ı J jj. 01 İT ^ 5"

\ O*• \ A / i r M \ / l f

. il \\ ıSj^Sl

. n / r a İa/va o*j* iA n/-\ V4e/l t ST/a .ilUel j-U. t

%n « / r r t w / t a ‘ ı i / t v ‘ v / i a

‘ r w r * ‘ A / t v ‘ r * / t v m / r r -

n r n ı / « v ‘ \ a i i r ı t / « r 4 v / u

. v / i » ‘ a / v « ‘ i ı

• u - ı r / t r j j j Jj~»

j

. w j t t C.C . I j j

‘ İ t I f / TO S \ I \. t ‘ \ / N \ £ - U j

. \ | ı A ci i r / l o î T • ‘ \ «

, | | / T0 J&SzÂ» j

. ı r / r r r? j

■ 1 * i M / t ! iJ i a r *d lj JÜ j

. >/ n Jii j

5-1 s / r • n « / i o ‘ v / v ‘ * j j j j

:. n / o \ ‘ n / 1 r

o *

. T / l l «JU L

‘ a / 1 r ‘ ı v / a ‘ ı v n / ı > i W .

. r r / i o

i n / ' î s i / a s v v / ı ‘‘ U m / TA 5 \ 0 / Y “V ‘ 11 / \ t

/ ı r ‘ t \ t T * / t t ‘ ' ^ < r / r \

. \ o / l V t t / l l ‘ A / - U '* TV n o

. r / t ‘ h / t a . ^ u i ^ U -

. u / t a ü * ' r *

5 ı o / - , r 5 t / v r m / v < iA>*

. y o / ı v ‘ t / m M / i t

• T • / T t i Jj *

. r ı / "\ r ■»*- j -

S V M I T tt / n ‘ I o t o / o J j jb ^ t j l i _r .

‘ I v / l I 5 A ı t / T V n I ‘ o / | «

. i a / 1 1 5 r r n r / n r

• v / ı r ö l X -

. n / r v' . r / r v ( H ‘ u / t a n r / n j ' - u i -

. r / t ^ ‘ r • - ı ^ t a j - U Î j io J L .

• ı v - \ \ / t a j t - u d -

. r - r / i r

. a / 1 ^ t * / t r ‘ n / r * .1 ( o l u - ) ^ l .



i i f t ) i A /« • i i j t İ • T • ' T »

• »/V ■

. . - \ v/ «r 6>.l>

‘ .1/ı ‘ n ‘ \r u | o _,i£J ( ıtt jj>

t t / a s v / v t ,r• o v t n ^

i \ v < w / w î n / \ ) ‘ ı • t A

‘ r\ lr‘\A \ ijy\ i \ y a n / \ o

Y Y i Y \ t ^ / l o

. n/^ J»1. AC T / i A *»U- ö'jji'

• A ‘ T / i A

i r i / u i y • ‘ ' v / t• OjjU* öIjjj

. Y / M i >/ i A

. J

• ' v / y • - j l s - ü l j

‘ M ‘ t / A ‘ l / l i \ V/ o O jjU »

‘ u ı v / u - vn/ ı v - sv / ı r

... . \ v . t t / i v ‘ « / r y ‘ y • / y n

• V Y / 1 V j l # j

. t / f o ‘ \ 1 / r t

c t t r ‘ Y / 'o > ! l « / l i■■■ /-£ O j- i j

. \ « / s ASi/ os ‘ \ v/« t ‘ H O u

• V / Y t

. l/ o A û l j j

•a / U f / A

. A / Yo (jj

n /\ ı s.vr/ w nr/ ı s «/o J;i fjj

r * 4 v.v» \ •/ v ^ t A t v / ' r o i Y ’/ y y î

%\/ i y ‘ %/rt ‘ yyt \ \ / r\ syr/

•u/ ıı ‘ \ r/ ı« * n/ ıy

,. A *0 / l S Y v/ 0 ‘ <J"jj

•yy/ n u-P j

‘ r / r t . ‘ u t a / v t ‘ y / y y m

‘ m m u n n ^ m t m i / y ^

t ı s ‘ ı y / r o m / r r • ' • ı o / r *

‘ \ i / İ v V a / i \ ‘ o/f\< \ v n M »

: \ v /«h \ v/o i ‘ u l »/ s' ‘ ır/i a

sy i / ı t ‘ a / ı r i n / ı y ‘ u / ı ı

. t T M V U t l o / l l

. i v / r o ‘ o / r • ‘ \ v / y j •‘ - » u * o > -

. u / r y ‘ \ i / ^

"iy;«/ yy5 i o/\ oi \ l \ • ı. r l i '*’•>.>

. y\ / rr ‘ y */ y o

• y / ^ r * ~ = :-

. \ \ j i M c ~ A ^

. y • / o • ‘ n / 1 v «>-1»

. A/r t ç\ r/ rr ‘ J_>; j ^

. >/ r t- »Î U —î!

. '/ r*

. t / y \ (OU >

m / n

•n/ n j j j

• h / y « ^ j -‘ n / . ı v ‘ v / < ‘ \r/ a j-1jbjüi 4

. h / ı r m / y v h / y i

•

‘ o t \ l a . i \ ^ l i r i v / u

• y * / i o

•ıı/1 • j - j j j - ‘■'jjAji

• ' o / c V l İİç-&

■i i / ı i i \ n \ l< > i v ı m / t

t o / y t • v / y > * u u ‘ \ r / \ o

> 1 1 4 o / Y i ‘ y / YA ‘ Vo / Y İ ‘ 1 ' >

‘ r/ ry • A / r * ‘ y / y a i n / y i



£ .

. t / ı ı ‘ t / r i n ı / ı■. \"\j \ .şD

. ı r / r r s ı ı / ı u ijU -

. l / v j L J j l T

■• ' /11 -A;,^r

‘ Y / ı t ‘ . n / t r . n r / Y i ‘ . y ^ / i

- y r / ı o

. u / n j 1

C

‘ v r / t Y / n ‘ « ‘ t / ı « 4, * f L .

■• • . w

i \\ / \\ H \/U ",/U.jl jiUSÖ ^ U

• U — 1 o ,/ ıv ‘ ^ / l t

. \ c i / o Y O ^ * -

. \ a / t r o j A * ç j>-

. \ l / \ \ •‘-»U-

. t/ tr |*y~n ı / M n / r t ‘ r */ \r > , -

' ” . u / « r. t «/m ‘ o/.m ‘ o/rr

• T•/•>! ^ '-ri~. r / r v '■_,>-

C

'. o i r i \ / ı v V - ı / ^

s t r ı t - ı n ı u / ı ı , j- .U

. n t ‘ r / ı v

. n ‘ v/ n «ij1

t-/ ^ r o-'U -

■’ •• \t/\r

‘• v / ^ ‘ t / a ‘ t ı r / v ‘ ı o/ o

o o 4 ı r / V v ‘ o [ \ t ‘ ı t o / n - r

‘ o/ r \ 5t */r • (jJ**i ji J j tf-cj ‘ o i \ r 1 1 \ ‘ o/ rr ‘ n ‘a

. v/ o \ ‘ y • ı\/« - ‘ r•

. v / 11

o

. ı / r f' OU- jlılı

• ı / r t j U - j i îi ;

. a/ i \ ‘ ı / o An r/Y \ 5 y y / y •.............. » ‘ • ^r/l \ JIU j jy

; . r/rt JU- ■o y . n/ »r

4a4otr/ a‘ \ v/ ın 1 4a/o j L i j <. j J

. A/ lH t Y/ Y■u-ili"

‘ 14 ♦/1 v n y 4 y / n n s/ o-. r./tA

. u / ı y ‘ m / y i n y ‘ v 4 14 y / \ a 4* u;

. \ r/ rt ‘ y•/ u 'J •h j j î

r / ı t ‘ Y i / t r ‘ ^ r / Y i ‘ v / u ‘ Y / n

• ■ . y ' / 1 r

4104 y t i r/r o n <\/ n ‘ o/a ^ j'ic- 4jlfj-;; , .1 V 4t /1o 4T.

V /l \ 4 J -O

. £'. T/r £ n •/ An v/ı Ar <*■‘ «*•

.n/ 'Kh 4 t/o* i*«-'<->-4 jjü.

. o ,41 4 t / Y1 4 o /t o y Vr

‘ r/YA M t / l O ‘ YY/^ ‘ v / v j J— J^r

. y * / ı t ‘ \ \/o \ n •/ i r ‘ \ <^

. Y • /•> t c f'J L j-1 J ‘* r

. ı r/ n ^ ^



. r — r / i A o j U - v k

.UMU'T/ UİV/ it A>- • U/’ t t üb> .

. </ r ı ‘ \ ı u «/ r « toly,

. u / ı t ‘ v/ rt t r/ \v o j /

, ; , ^ . 0 j-TT j ' -ÜJ

. •W ' «...i \ t j 1.A i^

!Htr/ \r U »/ U S J&i . u ‘ )jr \ n r u / n ‘ u * r/ \ t

. . . • U / İT

• v.T/ ' lSjİİJUT û j L

• ' 1A/ ' V

• u — ı r / ı r 4 A

. .,. ' T/.U M M l i / l T

.... (/IV i \ A/ .*T:

U/lT (0>;

- • v / r r

■ a / t (*'>1 o *

.. • vy / t v tf ^

‘ \ A / \ T 5 , ' ® / T * ^ O r i

• U/ U

ı y / \ n / A ‘ n — t • / 1 ^»i— JU' c~j

‘ yA ı a / vv m / \ # ‘ e / u i \ t

‘ u / r r ‘ t / r • ‘ \ o— i t - . t j \ a

i > o / 1 v m i / t v ; u — u / r r

. r / v r i n j

• ° / ■' A#

ı r / u ^ -M

•<—» ;t

" . « / « t#-•*“*tî'u

' e/tl

. {/-,n di-S' <jlj

• u/ e T j r j j j '

. v / \ V jJ

. n I w i^l \r J —

• 1/ yV “ J1

• >»— t/ w ûı j j l

• U/ U tf it S J l j j \

*> h ' ı s ] k j f o \ _>& J j '

. u / u y ij i <j^ji

•. u/ 1 v ‘ ı/ r t 4v/ yt. \ V— \ 1/ t V JL* v j'jj1

v / ı ı n ı / r - j ! j '

. . a / m in/ r* >„ « £ o J U

; a— v /m ‘ n / r * cri1

. v/-u ‘ r•/r• ( jJ j W ) _>;* iJ y

".' v— i / i v ‘ r •/ r • üu.ı

•' v/’ı v u •/ v • J-- - ' y

. A | n srrv v*

: '. ’v/ Vı s r v/ r ••' v-1?

.a /•u rr/ v • ^ jl-r cJU

V a j\\ u f/r* ö '

yn/ tr ‘ u/ \ t j ı J ^ j i s ; ı

. r v u v Ur u r <.\\ <-\/11

T/.t « ^ *iîlU jl jjjl . u. rr j j ~ )

. U — ya/ av jrJj jr&A

. / TV '»A ■İ2~i 5i1

■> 1 »/ t ^ iri' j ’- ’ J l* l

: v r / a j l- j iv U l

. t / > t > '

" j . A1— v/ r t J»1

l ’ ■s\j i\ ur/ ' ra ‘ u /a J»!

. r / u > i

• \ "V/ T • > 1



İNDEKS

• \ i I j ' . - e '

i r i \ j i t i ı a / n ı j \ i \

s n / n ‘ u m - / Va s r / • u

Sll/ ir ‘ lt/ (! MA ‘ \ v/TV

. t • / “vr

• ’l l/l V • t « / i r

s \ r / \ r s n / ^ s a ‘ « / a s ı / v ı ^ i i

s \ r / ı s v *\ / u ■«. . i / i r

s r / n s r • ‘ ı ‘ v r / \ v s v / ı ı

ı r j r \ <. \ t j n s w ‘ 1 1 / r r

i \ I m m/ ivs u/ n nr <a

, | V / * U S V / l o

. r r / r r s ı / \ r jT j jT

n / 1 » s u m j ' / ' i

. ı r / n r ‘ r r / n < # j f i

ı r / \ r i ü j S 'i

s a / m s t / ı r ‘ > / - v * s v / n 4 _ ,L J 1

• ' • / ''v . a / a Vİİ* j -_ j İİ j O J i

. n / o r s ı / m ij-i. u / \ A - i

1 1 r / r » s v * / r v s r / r « s n / n

. ı i / m s ı r / i o s ı / r r s n / n

U / M J > W

u v t ı r / ı r s n/ n. A j 1 ‘

v « r / r ı s ı v / r r s a / n s r / \ t

. v / ı r t r * / r ^ 4 > r / r o

. o / r v ( j u U j . )

. ' I i r ( rV-'VI 0 1) tf-A-il a_>»—

: r r / r r f ' u / v t k ‘\ \ l \ r i s j ^ ^

• . ı s t / r r

. r ♦/ n ) J oT

. T \ / l # S T 1 / *V i l l y l

. r » / " t .1 ( ) Of -ı

• r / r t J i » - j ^ T

. n 1 1 • j l l j î

‘ v / r ı : s a / n s r • / > • s \ r / 1 « o j I

T) ( H t W

. n / - u i \ / n * ı r / 1 *:jii

. r / r v (-jT

•' ’ . ~ \ r / \ * jW

■ • ı r / -> • > > j

n / n s n / r r < J U j i

• V / M İ > j İ

...........• * I r r ( j j u-ji

• n / 1 r , > j '

• # / r v ( - * • • * - { ) <31^1

‘ « / r r s r • / \ 1 s \ / ' ı ‘ o / ı

s n / r « s v / r t s t / t a m < v

. ı / t t s n / t r

• « / r r s r / n ^ u T t ^ . u ı J * ; b J

. u / ı t s » / r r s t / y v s » r / l j U £ * l

. « / r v ( j ^ U g j ) J ^ ı

. n / ı



j ^j\£j j .».»**! \&m‘o Iaİ j 1a*j j i j »x*S* o c j<L*Ijtf.p'

^/^JbljC' J . 4 j I (Jjjİ-**"’- ' lS j^ L$ ^ J li-1^ J J C£ J J

* [52^ a},. 4^' j j U** üVj^İ J ^ l > - ü ^ j* ^4 .J j l 4 -^ ^ İ 5İU j I

j j * » * * ’ ü - ^ j j I - * * j j O j İ < j U . I

j j ■) j « & j l j * x > 1» { j 0 ^ 4+ j .J . j)*x*.5**" *»■ l r l i j

^ 4 u J . j l Y * J - ^ * <J^>~ J j ^ * 4 J {£*“** v i ^ * J J . j X İ İ j l

’ ’ . <c J j l ü L j j X £ * i ^ l 4 ^ > - j a J t J L ^ p l j j

O j j I İ j c j l * i l j j j v L t i j i c S * ^ J 1!

^ j J L Î L İ j l (^ } ) **~*^ ^ ^ 4 * L> J ' * -**£ ’ ^ j J J ^ * A Î

Û&ülj' ^İiâj 6 j j j \ { J i ^ * j l — ^ J j j

^ £ * ! j j S * d J J J ^ ^ J j i - ş - ^ l * j ’ ^ I j - m ? d p ^ J J d i ^ ^ j v Ü j j

^ a^Ülj>-I j j j.L i j j ^ J j l > ^ l t i)»X£jü j* \ j j j ci^j^“ * *1 ^ ^ ^

d U ^ Ç j > ^ i i i ^ j l ^ S ^ J # J J y # t 5 ^ ’ 1J J J 6 J 3* ^ J J * \ $* } j Â a J J J

JJ İ J LfcAP' 1 Lm3 j*j£l) U**a#<S2a J d *X<4¥£2~t'* Jk îi lj

u g f r ^ j f j% * doT jl ^ ı j ^ ' ^ j l f j j j j ^ j î ^-IpI

M * u M [ 52 b ] ^ j U ^ I ' ü 'b /jl d Jip U -> -jl ^ h ^ j

< l j j | j ^ <w * j I j > - a J j > ^ I T ^ j w b I ^ j i# u j O jf l İ j j $ " 0 - U ^ U l i i p

^ ,+İ j ^ j sJ>l^ -.41) J l , - . . j j J j !



. 4-^3^ P [51 â] I*Ap U I î>xXX']|a

V U - ^ ^ J , ^ 4 î ,ü j j A î . d i l / j ıJSjdt f i ' 01 (J j \4İ j I& a X İ j * * * j j i j *

4 M ç \ S . 4»C < Ş - < (j9 ^ ’,c L£-J^* ^

j$ ^Z \> -, j ^ j l j j 6 j j j \ i L i " ' d j l i j î l s* V " j \ v A ' ^ J .

4*1? 1.4* * * , * . 0 Aj\+S? vj*Ar ,ij -U J 'j>* J ^ ^ Ji&f J

j i L.j l** ^ J ) j 23 "*O^ A«0‘ ıtK) j ,, AaJ I

, jî jw l; i <Ç İAİ j i p ÛwU^ jJ Î ^JU_)\Ju ^ J&4 (Jjl ^ J j i J

JJ jîSsİJ U j^,* 4>*J J 4?xJ <C^4İjLU û j l S * j d JÜO Aİ1İJ İU*il jv £ > -

^^ U ijlp JL İ ^ 1 ^ jjü^ U ijlp ia~i O j j ^ <ccv y> ;,;* f 9

J J ^' ls*0 ^ ;J J. - J ^ j ' fjt^ <(j- ~* y? cr*} ,A>' J ^ J

jwLİ*iî 3 ^ c«£^J 3 *pIj aâIjI 0 ->ta \mİ£ aJj j i j j * k + A j

\ d j V o U 12

\ j >P’[a o >X j <*3 ^\>- j ^1a1^jL.>- o t J j l j S 'ş . j+J*\ j \ J l . ^ C J j

Q j £ j A jP J:i ûUj ji ^S jŞ ! I >ÇJJJ -rÜ - *>1 ül*U%JTy.£ j ,‘ ^1^1;I

J ^ — “* Jf O j \ a İ j İ P . ^JlC 11 j i Aİi ' 4 J*+£ I j j } j \ ^JavS^- ^] <Cj J>- A^- j j 15

4 ^ ia j j>-. tvJlU (^ V jl la p U jjj^'j.aJbJ c^jUS^ A^tJİ d^j j] 4>+)

J U *U»Xj^>- ^ j* \ç * j jS+ç* öJ.*]j*ia £- j j i €* cİ»ÜİjT

j>- c-*ı>” *jwLi*i ı

4-Jl-----^ j \ ı S j j t i «İİ J JJ İ ^ J J 2 7^}\ <*** J* û J j j l& j^ t j U j ^\İÂ& 21

. jf i<*** ^ -* Cj si-

< x ^ y \ j j j i S j r f 0 - U P j ^ j j l J j r J I İa J p



QXh’jJİ jl , ( jj jS <iJU Ujt C a L* JaJ jL * j

( j £ aI^* ^ j l j a*j jl**jL»vL> o » * 0 I 6*\ j j jıJ>Aİ I^ p U

^ ( _ ^ <X)jjfâ0t-l j I I 3 .j* \j I t jL^w0 j j j ^ i j l p

AaJjIaIS* j . A-iO J j j f d» » \ j j i j l., ^1 j L »>j l .a 1 j o ^ j i i—

o\ i üllal*- aJ j jhk* j çj>mjjAtcr* ..j L*** ! u* . J

^ oUj dJLc jİ*Üİp .-.,Mjl>4 •OVjjl; Jj>l;. o.ujlj *Xij*A£' {i j\ jjJ^ ' 0L>-

Â>Jfcli £ İaJ \Ş 1tŞ&tvtS' iJÛjl İİlPİ J<\+4& Ö«Aj

ijy U j ; d ujJj*Î. I jj j c5j*l *A*la$ .(j^) iî jSU a*1jI s J j* C- Ip j

^ ^4 . *. 4 1 ^Jjlji dJU lJ 1wi>- üJ^Üjİ jî j <a) dJJjo ûJj J j J

<Çj L * o L * [£ ^ 4 a J ^ j> - t i J j o ^ 1 1 J S " a? 4w İ>- I j j j

J j / ( ^ j ^ ) j | L a - j j w l .v * l p j A - j £ j j j ^ L j L * .1 j I A a,*«** j x l J j * ,Ç f ^ ^

^ *j-L ^l iJ>,j*&>it. v—>J.O?-.' j M.lj' İjI [50 b] (jijb

j <J>I j j j t_iji?ljl ^Ü jî jU> jl j <^jl ^ j-

I ^ J j v T d Ç—J ja I U ^ j U p l ^ i - > * 2 ? ^ a I ^

. jjuJU>- dj j j l C-Jl*>» 4İlG İL* I j>* y *}& ji* j-îljl j u

İJL>-t j (Sj^^} Ü jitî v3 >* j CjUs - j Â a jj <uJjl aL jt

jJLJmİ jl aL^ -j aJ a a.«» j ' wL*p!j A ljjj ^j)s Jjl •OjjIî - - >*- Uliîp

18 "'■' -• ^ -■- ,. ■ jl û L

Û>*l u^jl üÎjU-j J *A J 2 ?^

21 i S t j l ü V j l j i ^ j l b \ p j O 'j jJ ^ d ^ b t- <d* J # 3 i L & j S ( £ j \b > b * J lîi: Aİİ:^:

AJ»JİJ Oj) 'il j c * AÂ^mA ^İ S" (^ jl J ^ Jj Aj lS>-*>”j 3İj$^l j

j dJü İ3şüi ^>jjüji ( >j5jtS" asü j y u j a s ü ^ j aSCLa Ia ,

23 ‘ ;4l)jl o U jJLİİ^İ' aLI -wtâum. aJ cUpb j aSUjjS* ^ ^ 1 - , aİ >-j



-'iJilAajj-l j j \ j ^ ' S j & j ’z

O aaUİ- 1 -1 J\~* j ^ 3 j j Ûjy (Sj ^3

j<& 6 S lj g**kJlA) j jJJL İS* JJ** ( J J ^

<İ jip Jaf I ^ j j \ j o lo <— Ji l i aJj^j 4 îl 4İÂİJ.I J l i l

vJ US* 4JCj.* U* j A - * » 4>- J jjîJ ; A * S ? j \ ç l a ^^4;i JİP İ J^ lL/

o j^ iL i j j i j c ^ a > - ' ü 3 J j l (3y I 4sj*J j l 0 ^ j , ^

J-Ui -l» <u~; I£#lj jlo aU jbJjl ^^ <uJjl aLj(

o-iSjL J>İI jS"t **ul:•. jfUİS*> £i>-dUji c ->*aÎ {ŞjtJt&SjS A jı

i S j ^ A i 49 M j V j l o a ^ ^ l ^ j z \ 3 " f j b j u V j l 9

j ^ l ^ ^ 3 *)j rH Jt i,3 ******jr*?’- ,p<-UjJI j\ j*\a

4>~ş) Aİ.’ I J j \ İİpU (jJci-jil jl cÜJ Jl y>- * £ j { ü j > ^ l

j •{ j AiU OUr* 3 i S j b l l <^^^1 * x £ \ j A i \ f -j m

. «cî j l -0U> ••4'l|^y-'4/--.vİ^pUjj >1#'- O j i ^ - j j l

jS' jl dX’ JJyjJ* OUj a*Iİİp UpU j.Uj> j ; Jl ji** yf-0-*

d>J * j * J * j h 3 S j Â* ^ f ' , S O t â ş * * 4 j j d <S °T v î i f l j J j ^

yu» j •j^ l>-j 4.ji j y,y !j cJ>-.;{ £ : . , * 4 fJ >j

*Cw> J j l W i*?"- ^ 4 j5a İI ^ İp ^ ^ t .$ W< dlf İ

• j V r yiİİJ j lş\ ...OU j k t.4 i

Âmmf•**j j lUâl o j O fc, i v - *‘> I j

I V'Üfl -r aJ JJ**** J ^ J1* ‘ 1 -ÂİL 4»Uj U>5»i ' y !)>"

W»« U.« JaI j 'Cjf.jP- iŞ.jtifâ»*:. —',« 1/,. — OU- 21

^ w i * ı j»' ^ f f a] j j J f a î \ İ f i r l 3 l--A 0 j$-3t* ,0Vjıl •

J IVA« j I J j j j jj£ J:L . ,IJL« ji J 0 .Svv? 0 £ U y âX jJtj? Jp



v ur

12

aİj j j j 1 \S^ -* ^ ^ İ A İ a i l ^ û ^ b j Ü S j A i <t\+ J

( j- ^ A İ j l f i - \ $ j i h t L ^ i i J ^ " J A l 5 j J * * 1 j & i J j $ jj^sjI

J l l I C - J ü Aj£ j j â ; ( J ^^ ^ U * h *

j> X ) j A j k t ^ - i jl^-Uİ* j j 4j>cI%aJ j \ t £ j & 0 * X ^

a s* j j \ ^ aİ «, <x ** ^jşj U - j lJÛ ^1 Je2j l j Ip’I^jJ İ o s

4 > c Î jJ j l J j ' A ** f ^-c^î j j< & \ > -

d^ j£L*M p , 4*J Aj ^ ^ J İ J JK^1 Jp** ^ JülJ Lv<?

^ L j \ j ^-1 j > - \ o ^ t o j j j> ~ L r j i f > j j $ j A ^ j ^ t j * 4 Â j İ p j A

( Ş j > c-Jxj; <dXo [4-8. b ] 4 ^ j J j l j j \ ^ jA*+> j A A>- j k\ jb j j m j J j \

j'®(S*^:*u ^ ^ ^y^jA bz jk+M ji-ıs* jiu £İ^ jj^-i j i

(£ J&j*4ÛJ>* ~~ d \j!i* Ajs^** 1 dlj*>US> — ü U » X * ^ ü U s lL * ( S j y * ’ ^ JJ& * «* J

j j l ğ J U ^ p jÂ « * J j \ ö * X J ^İ Î 3 j j * j a^ j j a LI 0 3 U**» <Z j \ ü J b 4* j j İL * \ £ j > \

ç a 1 / j / . ğ j * ! j j s j> * j j J ,L jl o b j 0 ^ ( S '"^s*

Ö j ÂaM J İJ Lİ * Aj 6w ül>* l ) 4 ^ j U j İ j ' i f j i J J A ^* 4 £ J i \ ^ j J U # 4İ j \

^ a Ia^ . ^J j J j I JJL* j J İ S " ^ ” û**!

t S ' j \ j j £ > 4>xiUJ j \ ^ î l j j^ j) \ / & j Â ^ t ı j ^ * ) j & d^ J & * ^ î i O j l ^ j j ^ J *

^ i x j ^ j i Ô ^ j l j l ^ l î ö jlSsi*J> ,3*-^ ,4j-l j ^mX* j Lj

^ ^ j L j j a J \ O ^- C j j U 0 j Â** J i ^ '

S j i tîJLc j \ ) \ s j \ İ 2 > ü *)! j \ d * X z j* )l j J\ * * j w l j & ^ J ol * ) ' j

t £ j ) j \ f J t £ j ^ \ j l Çj'tij* j ^ A*jk£’ '

21 [49 a] üj>cjI JİI (Sjlj'&S' yj& ü'"JA* j k j j* > S j > ~ j a d JJs^Â^vU j j Al j İ P jA 02 j l ^ j d*A^.P aXv4j 1* Aj [r*

j M i J l $ j * p 0 2 j \ j j i . . j -4 * JS ^ I ^LjLS""j (^>^ÎU-I ^ ^ J a İ ^ İ p ^l ir l j

^ a L.Ü Ia >- i i^ L j > - a L I a « j ^ J s j}j\2j*mmM P j ^ i l X z j ^ j f o*Xv*Ü ^ a U —

15



<jl>-rOt^Lw ollai-^ *1 JJAAA j ç j >* j A ç -Jİ\ Ö^JjJ I J l jİ-*

(£*$£* (j>j I vİİjo ' I ü j I j* 0 J *İ ti t* j jJz>-

duJl>- I j j*aSsaj .Aj JUjI d ıx*U UpUjj ijT'jj* OU* ^

£İj1j •is**. j.Xm*1jI o ^ b j jA) j i

jjaL? üjl ıS*^* (j^l (^jlıAjt4 cİ»-Lj j y b y^M* Aİ^ ö - 2P J j l (^*2

(J\ j İ j j £ \ j (£j^4**ji I J^viAJU aJ jS" JwIJjS"j c-^ jjjl o b j d ijj ^

aJ jjt î j j î j l d^Lj Aİ/« ^ j> - \ £ ^11j>-1 J j l^ j l y U j j ^ d j j j l J f - ^ j l

aİ j j j ^ - A İ î L t J j î j [47 b ] j ^ û j j j I < j l j l d' ’L j ü^ İ j j J L l i j l c j üUî -

J vİUpI j J ( ^ İ j Al^Jil jlS ^ Jj (J^ *5 C£j^ 4>*J J J & P ^ J} ® ^ İ J ^

. A*Jjl Üô jJ ll L j l Aİg>-j A j

J j ^ f L $ J ^ ^ İ d4^>" I^P-U j j 4 j l y** ^5^cÂ>-jl

j l ^ l î j j l j * V j l a > cÎjJ j! ^5Ij ^ jjU ^ j Â~» jjSsjI j I j ( ^ j l j ^ 4 12

J&^Mj ' ç j y * c c ^ j l * ^ 4 ç£4j ü ^ j l J j^ .ı^ j ^*ı«

a u I j \ ^ r j j î j ,, ' ' 4 f l# . aL J l ^ l ^ 1 j d Jb ^J lp l j j :> j a j Jö JUU J - ^

Aİnijl û^JÂjI^ Oİ İj {J<a‘*f. J ^ ^ J '^ J İ djî^,„İ I®

J & 'i S j JA * ^ 3 AÂAjI - JjI ^j^ \ ^ S

öJj$w>: j jlfe j U <ii>-jS^ <Z j \ j Â j {jÂ*> j <— jJ jl 0JÜ jJu j\Â j

ÜJ ^ A + J . j > - ' JI İİ C-AJ (j^ {! i 3 j i ı * J Jİ J d ^ î j v O ' i ^ f j 18

Aj Al» y>- U t jâ AİjIJ j j jjü jl ^1 j >-1 .J U il Jj A J J jyıS" ö J5AİJİP

Jİ^ C ^ " ' ^ d ' c3 ^ J aL j ! j i j | ^ İ I j I j I j I«Ap U 0*A^^*-Ü j I j Up

^ ^^jj I j j i l j l [48 ti] a^jâjVj »A—>• ı jjZA}

{^T' J"* > 0v««' J^ IAİ<« w\» j1a aT I..,.»»*»*<j Axb#h jUİ| j

o~\p lî jj aJ*" Vl>-.... I j j J j l *aJ> c^jjdjl (jr^fü ajaJsl»! jj^



^ j l j y u » y j & L t ıj & $ jjıI * £ İ ^ J ^ X i j

j A j dJjUj J jl j j S i j*xtXj\

3 J^*Jj** U?*0 Ji \ £ j * ^ öjj-^ ^ j l j>-\

l f j ^ i Vl>" <wJjl <L j1 . j 3J . & a j j S ’ ç j j l i U J J j l ( j 0 4 * J ^ j * j

[46 b ] j l d j j j l ^ J J J J v a J l * jilp J l j > - I ^

^ c J b l d * U 5^ * . j - ^ d ^ J j ^ *>*s5 j

c J b l j < > v S ' v l J L t j j J j j * J c J b l j t j » jl c J ü j ö l j j $ *

j ^ » l J J jy ^ - J y J (S j j ^

^ âIİİ j ^ ^ 1 j £ J î C*J ^ S * 3 4f V ? j I j 1 1 <>Aj i

^ İ S C ^ I J & \ j r ^ ^ ^ 1 ( ^ U L p j J a I IU pU O x« j[U ]jİ

t3 ^ j 34İıJ>* 4. ^ J (J^3 4 5 j i £t*# 1 1 V j ü ü j l ^îT"İ İ*U J İ^ Ç j U Ü j l

4 >ca/j J l c L öwU!xjî ç^**^ ^ j i j k * * * J j ! j

4İ JJ Ö^Sw? Ö İ^ U ^ J j V—**? 4 j j J L ^ JjJ jI 4* i j l & x S ' IJ 4 j I p j

15 j & 4 î j ÇUSCLr üJtiÛI d l i ^ i J j j ) J ^ a f r O U j '^ Üa £ 3İUÎ ^ j O S İ v İ -

<-^îl c£j£ J j C P ^

./ 0 ^ [47 a ] . ^ U ) j l j\zy*> A ^ iî ^Jjl £ * ' j ü y }^ jÂ^ dy jJİ* ± ‘A~s*%Sj>

4mm&y İ«ApU JıXsAJ*Ai jl ;ö*AaL*ty* d*X»lâ jj» Iaİ3l9 £ *>X <ljl

# J ;' 4>iw J

21 J * 0 j3 J **& J J i } ^ •■■■ttl l’>;' AiJ)l mL jl. â'J j l otjf j j j ix & & \ ) t j j

ÜN ^1 7



[ J-.İ]

J l ^ V l a İ U j a Ü J & j ' & > ~ ö I iAIp d l i^b

• j j i ' ç j ş } ' * Asr j <İÛİ*J V * * »* f ^ 4 J iJJ ti J f r j ^ jr*»

o âm ) . a J j ! ^ ji *, « j ( S j l j v J * j i S ^ j j <J> jW U >tX Î i ] j L * V j l

*Wİ. ‘AJ ^ ; i j v» <j£İJ ü V j l ,*iil 4 j A^İP d jjS " aaSjJ Jİ L & î l j ^ L î o b

^>«^1 j • w - ^ £ İ C > L ş A > J>Uî

û - v ^

Jİ^ J .Af ^ t a ç - U i L».,U ğJ > j £>*.J Aa jji £ \jjj J) !i&\ jjuf . ç V N

o V j l 0*A$j|b. j 4£ W j J b ^ O j l

j w O vU Ia^ j o * i» 3 . J j p j i d A P’ 1 * j I

^ «c 4d <jP^ ■£?*

■':.■■ • - ^ J '

i /" v»j;J? — ji>- Cİf-l»" jllal»* f" -Aİ j jÂkt j çjp-j» ; Jlji** J3 jl •

’ v; J j l ■ •■•;0«^ j li * J**? $ W j aljiU aJlA*I [46 a] J * s f j

‘< * j i - " * .' a?2>u **1' vo i mı# ^ y*£ ^ j j j i ^ ,w*4

••' U V j l --0 J&*U 4*Jb V t ^ „ J-U^ Aİ I _ AaO*

; r d J ^ ^ r ^ J^* ;d ki ^

v/‘^ v - V ^ y U ^ ( j v ^ l ^ İ P J> W AİİI ö l j « 0 j «-*• d /jŞ "

* ’ J f j ' b j w > -l j aSsî, I Ijp <UI J^x^# J u a I^ a^jji^JU j

^ ‘•- *Jİ j j £ t J û L « j — J ,U j 4Üİ çr çf ' j — Ç j i *IİİP

12

15



ü L j S j \ £js * * J i ) ü * 1 d k ;L‘ ti

( 4>' £*rA * ) • • • • .......................

*t j>* j\>* j j j jl

îöÖb-

£ İ^ : T Jj»l . . . 3 || MuU» : T jl* 2 ;! T M Ö' J. ; o-u.i 1...... ■ I) TM j l î ^ + : »1^ > • 4 j|>i jy-



\ j d JU 'jta ^ j U j jA

. j l o b cJİJlP ÜjJLLiS^ Ç j£ , t b .p. ,dJA

^ c^bj’lS^ j j j J j ^ ôl a,wJİ ja.5\jî7 J 0>

ÜİJJ 2 , ^ ^ b^ bi A A L _^ ob o b öJjl

0*-^ Uj^ ^Jji ax ^ j>- ^&b£ob (3jS^

6 oLol» .**< 1 ^ j

i i ^ J U dJ<AMj[) i^JUJL İİ*j*a5 y

j J>- J a ' 1

9 Û*U>,(JUp j ^ j V_ J j j î { £ j ^ 3^>

0 <w bv4İ a İS <v4 «»\»» * ^ ^\!j* j ^ Ab i

j..x .L5*j jT* .lip l 0^5^11 j$

12 o b j i r j j i _ ^ j i r j i i^ j j^ I p

j j ) j l- 4İ) j A.Cb A -£j

ü l r JJİJİ Ğ$9* j (J,\ j j U A^>-JJ>

15 ü: j l c p ^ dr^JJ^

o U ^ I o-UJl ^ J U i p i j J i ^ i o u

j^dU>xI p' ^ ^ a! ^ j^ ^. ,>-1 j l j

18 OU* j'jİİUaJ I o^bjj (JUî £>-

JJİJ I14 I]Müloli j Jjl -l&T : TöUU........(T r ) ’jijl 6■ 1 IIT JjS : M



s dXAijj)â Oj*£j £İîTl>- jfS "I

ü b j rlÜL* JZ*j\ aJj**j 4

, c S O İ j t (I Ip ^ o j İ

o U o ü ÎU j J O l ^ T ^ . - . ^ a J j i ı. .

j l p ^ a l î ^ d W * - < ^ 0 ^ 1 * ^ 5 j jyi*

ü l j j aLI olj r*^ y ^ i£'te£

î»x* cJ* r ji"* o«A yı ı.

ü l $ > * j i A > tX P j« 5 j j ^ j j j +£Û a d d j l

A O

u l - > * ü \^ p I* l > - J J ^ j o U - T

ö U l j L j İ j j o * u J .a p * a j U ^ l l -p J }1>*

ül->" ü\?P *A**İ *- Uİİ

j (S^ji ouj^p jfe

ül>» ü ^p J** Ji* c —U j diU ÛiT

f Obl y» D*AJ*Ap * Aj i |llp <Jİ>-

12

5so ıs

[M— : T [ OU. .. . jSii ] 9— 17



oİJjU j j 4S^jjio o^tî^rMjS û^^JLi £ +*5

Aj ksP* (J>j>i*~A ^Jj dliob <**>ja A j^ îA j j 5 oJ^L^T C*o l*^

iS)j j - ^ i JJ+** J JJİÂ* J J J ~£ * ı S i J ^ J J j-j&L*

4 J J j j j j ^ Ü ^ J / * C (_$iÂ'j>- J f ~ 1 J j h

^*J,i,4 j jjS*"* ( » £ C-s *A>- U>- j jjj^û^Jb^LaJL* C*-*o j j ~+>

* J •A-***' '4 J Ajtlaij 4aL i j \ j

ü \ >~ dLi ( 1 aI 3 i S j ^ i j j

jOÛ* j"* */ ***j i (-£«/ j^

jj i^LTl->- cJlwip dr^ *<« j*~*

ü IS j I j o j^ ii cŞV' J j l itad^£>- (jUî J}»-

.. 4 .J , û r ^ l r ıj^ ■\r-*‘ ^ i J J j z j j •*>

c)UI j *<£tjS* d.LU* C* - g^V 4*Jjl

alİoU d*Lj 351 ' **&? (£^£ <uJil Uj j j

j^*y lw 4İ (j^jJji fjMj*\j*

<wJlkXo j . cJiAp fjfC ^ I j ı f u

ü U * jO J U p â I— i u V j l

j i jU ir oL** l o Lo

ü L« .*4 j IT T j j j ü s j l D V j l y o d L _ *J o b

12

15

II T âOjPl : M 11 || T jjp : M j j * l 6



12

15

j & a J m j > - CL-k-a3j ds- *“ j âLT oI; do^-J vjb O j\P Aİ .>-j

üjJ* j -dL*o\j ^1?. (J j+aa. j I j -Ua İ7 . j& s j\

(JA*J AİJİ *UtJI & aJj! jjlâ UUî>-l aSvIi J.-5"*,;Jjv2.i j j <*->j\j\

jkjw\.>.j A$* l—>i İl-P 4.**j I j -AjA', c K ^ *Aj I^p j i-\jI j &1 âwX a -

< * 3? ) t- w M •“—

lİİ “j*İ ^ '4 Li5 ^ 1~t ~{J * ,^.j) cjii^ A>--^'«s^l ^ 1 ^ J* > > »

j 4>caJ £ (( b\jO 4,111 Jk*>CA.v )) A^.jj C- (( 0^*Pİ^) 1J),

J. ‘ 4J "■J'1® 5 J * *"İ .S"’'*)

dJI*Ap I j j , (( ûûp ^ a j .^ \ j l ^ iJ l j Î j- oI A.lil^*s^.i» ,aJjI

öL> C J L -j £ j j * & > - j£3o. . jwûIİ3 CLpIj C-J İ4.A j j j j

aJa-aPj j o (( <UlJî!l ^ j j 0^11?» —• ^ l + *> j <uİp aİİİ —

aJI . t f j l AİÎİ ' j U O IU J I )) <*»Jâj d-o*A>- , j J J ö L î o U a^J j !

4>c,*.vwL/2.a& A (( AX-aPj JjP \ j j %~* a f j f j £ İ j sl-İS J )) A>tÂ I >r-3 (( Jİİ2,4

(J lj A^Ssİa j \ J * \ * ( J £ ^ a \ . ç*X*A +ş ? O ^ U j J âUôI;

J^Hp j â! j ^ > - \ J ÛJ * [ J A . j j S t J î l î 4^ k l^ \.PİJ? 3 . ^ J

\ j ^ ük V j İ J Ö . AİjI j \ uJJU

ü S ^J * (( j l > t ^ l ı j -A Ç wü \ a J j l ^ I ^ I ı j mA ^ [ > - [a )) a S " J j *J A J J ((I j a S ^ İ

M — : T J jit' JİA3.İİ 15- IIT -— : M 9

II v \ <İJ 4 tjj*' i ü*\js : « jj«z\ j . . . )) 5 — 6

:•■ (( o4id& . . . ^ a î d 8 || V 4 jJ i o LJI 8j t. <jl j S : « I j . . . )) 6

z\ |iüi* 4 ^jl>*JI . ( j >: (( İLLaİİ , . . ^ \ d 10 || OV 4.jJ ^ <3-Aj LLi i j i

JjUoJI. . . J u j.a>. : «‘ . . . ü.lLL.1! )) ,1 1 — 12 || (W.ensiııek) IV, 8 4 )

•ıSj *> * (( • • • < ^ S ^ " j )) 12. || t o \ ( ^y* p ^ ) I i>- \^ â.zS

S j j JiUJt i jx£>j\+*\ )) :« 1 jax S» ... i j jwu-!d15—16 j|Kirş . * — \ J** y t ^ cUi-.U..)) ,: ((jUu i . . . c-jI -Ud 16 |J İK\ i ! j ' oh9 (( oj+auö Vjj

_/ 4i)i V'- Â û (j-** - ^ Y i Â. S' , ((

II u r i o



1* . j \ j r ^ \ A) j >i£*A .ÜJ^vSL* JJ &.ZAA (£# A£ j Ç ' AjT

jP tJ la j O l ı î lS * j j j*a ^ L v t j j jd J L^ >- *4 İ j i j J t ^ ^ j î j i î l c j J j ^ j !

, ((1 j^nIam.^ *,**1! j j p 1j.jl.«k«w** I j 1l j ^ j~ ^ ® a S " ^ » ^ I » | j 3 j * j *

4 jw l;ıAXf iwL^? ıfJ^L j.* * C U ^ I j (J j i j <w~*.AİP j j * ^ i S j ^ J ^ 4 * *J j l aJLI

c ^ . > o ^ ^ ^ 1 U jA - p )) . o ^ J j j ^ J ^ İJ U * dj j j l ^ İ p d L i ^ j A

^ J j^ " j ^ ^ ^ a U İ İp d L ô l; a > - I 4X-*m.İ I

A > tX ^ lj> t İ ş m AZ j f Aj T (( ^ ^ . j j . L İ U ^ J î i- * w j t j (J j ) J~A j )) (j ^ i

ö ^ a J L ^ j ( 3 * ^ v i J b j ji l J * J İ J A^J j)k* i {J, j U j - İ U l İ j l j d J ü J J *

c ^ jJ j i Aİ1I ( J ü U» Aİ j A* j j A^P j *Û j I (1)L j j ü Up <—» j i j l ü l f i

o U j \U > İJ v > l j jL * S ^ L > - j j C - * jI^ t j ^ * p j « ^ j I JÜ* j j * ^ 4 ^ j j j

<-£ j ^ J ^ j ^ * ° ^ i j ' ^ C*»*ıA>* j * ö ^ j j İ İ j ’ ^ p J I o U ‘ l>- j i t

C~«*A>- a p» J j j j lâ ^ 4 aL 1 c S j JaJ I p ^ l i j İ İ a L ^ İ Ip a L io l ; AÜI ^ j İ J İ

a IJ . j :> û j a \ j \ j * J I ^ j ' j A Ü J u ^ a J I T ) ) ^ j J i l j l a L I c £ jJ a J Ip

İX (3*^ “ ;>’InJ^ ^ ® j t Ğ j j j \ A-Jî>* jA l i f " A**J j İ

J ( J ^ İ J C j * l£ İ * j l ü U j o y S " ' j i Û İ j j S j ^ p j j ^

J > - O j j I Î * o JIp Iİ*& *

j J

c i \ c ^ C *U a L * ^ / u l A ^tS tu S*

C - j l> -j O j - ^ j J O j t « A p Cj^\* J d J > A ^ j o J ^ o ij l

C * P İ ; j 6J.Z-+&JJ £ ji\ fi* j ö - > y p j C J U > - ^ h J j l o -U -X jjî j C ^ i dJU&a

» j <JL-.P«Aj A ^ jS v A^Z*j$ Am İAİI « J L jjU i j y (Ji

4} . 9 IIMü4JUr : T JJÖJÜI | M— : TpS 2 || M ;T <jj> 1i M.o pj 18 || MJk : T 16 || M : T )-JU 12 || M— : T

II T ^ j

w f ^ t j -scsJf (î * C ; (I I JU> . . . I ^ J » 3

: « . . * -V » 1 4 —15 || i» T t ^xiJI î j c ol j i « . . . ö j l j b )) 7 || o v •

|| v \ îu T t «jty£3l i j j * * c üTy

12

15

18



v^İdjjf aSjy\ (S

J j ^ ^ I ^ .* âV .} l 4 j* Uj I j j Cjj^JUî.' s j >~ ^ { £j> l î L M i

<Jla zSa 4İj] lLjİ^ ü b J j l jZ i O ^ J İ . j ’- b ^ j l

4^ jw l j | , ^ jm İ J jl**-4 4 jL j û j p j j j J ^ j \ j J L$j\*A J ^ ^ ^ b u ^ j l ( j p " ' j * .

i ~ j \ j > - dJbLj J j l <u*jl ^ j j j aJ •At'-Sj ( - 5 I .ÂJb j

j \*.*5 (J,Uî aİİI İU?o <. _ *jjl (J& j j & 4İjI iijİJJ j ^cjjJj j aLI C*a1h^ (Sj^j

öJJjk+Ajfyi <***+£- ) k ^ S J''4 " 3lx**jl 4İj j j j j j^jl J J

j j S j * l j ^ f j f j ' 4 ^ y L * l j I J L—*.11 öb=^ ^J{1 (3

^ > t ^ L İ " 6 j j j \ ^Jâİ j-vP 'J^LmJ Ü j j 3 O j p j j ( ' j J w "" 3 ^ l> - ü lp ~

a JüU i L i l I ’- u j V j j J j l J L ^ I a ^Ju ç j 3 ^ ^ J i 5 ^ p j J . ^ j l a â ^ j I

A-aô.^ J \ j>m\ ÜJ-11°^ JA\& ^ \ ~ J* J '■ ®

a İu ojlJ j ç'^r J j j k î a ~ jI J j l ; j b < ^> 0 c ^ i j ^ l . <j£ j j>~ j j*A*

O b J j l 1J J c j^ •^■ , 1 ^ ^ J İ jA ^ -U ^ -

^j j îd j j . 'Uu ü U* ^ j JU ^ l ; lT I 4**A i i^ l il j2*->

^ Jb >- ^ l j , j (3‘^ J j l ,^ > - <5~ ^ j i ‘ —j l j ^ 9 ' / ^ M * J l j M i ^ İ j j j I ^

^ p ^M*JI j Sjl s2.Ü j ^11*11 <w j aÜ j ,^J-1 j ... aJ j - j j jİp I (J?l^î aIÎI » j^j-î

. A; 1^*1 j a ] i j

;. J j £ - P j j j l J|i«y2- >-j C-*J ip (J* _/ İj C4 İI^ J j\<s^4Xİ I. yv

^ a j j jA L*li t—j^l-î 4>ti»ul j>cî ti J i j J.SI j >~3

İ ~J; t)i İ$ J$ Cr* J - b h ^J® ^ j f h ' 1 £j>-" " ;

4 >-^ S"l . j j . ^ l j ^ j l UÜ İ j ^ 1 a İjI İJ ,> . ^ U a J I j b jS* 4 > v i Is^2.a ((^j>- j - j

((.û j$\j>ı.*£Lj j j 0 - j w ü - l IJwA ^ i l )) o j ^ 0 l j . ^ l > - Iûa b . jU j ( j

12

;•’ Svj.l jS- 19 ||.J Mc-j! j I j>- : l~*I 15 || M.'fj i j ‘. ı " •5: ‘ ' '-n M _.. ; t

ji] w:.'.22 || i 4 j_İ t ijj^. ;■(. jj yi : a >-*1 ■•• . . 'l*j> .20 — 21

JJ o^ *a t c j *3 ; ,( J Ssj v<aJ





12

15

O j j İ Î ^ .h lS - ö j - I v 5 O^L,» ^ j ^4j <J 4 * J j l

j ^ a I İ? j d * J IjJ J Jk* $j>- ^ ^ j w U İ I Cjj^j I ^ p U j l^ ^ Ü 4>vJ

d j J L y ? / j j ) 4 j j j l J ^ j l î ^ İ m - İ p c J U b :\>- j 1 ^1 j y p j I j j j y U 4 * 1 j l ^ j - j

 - j J j ı ^ J j S / j j j w U ^ j ! J 4 İ^ 4jL i? j A ^ 0 j U * âwlJ^İ;L

ı__û .j ü .^ 3i ,y j£>\ i/ ’j '^ ' j j <'Â'

jjykllâ ^ y & > - Ş j j ü i i gJı,j j 4.1* 11; i ^ a j j - j ıt)»*y>-j*

A İ j I , ^ » A '4j İ ^ * aJLm«**^ 4 ^ * ^ J İ « i i l j . } ! 4 a * *' I J ^ j * 3

Aj j j j j ^ m x * İ£ j j U > ^ * ^ 1 . 4 * — **AİS[\? 0 J* J w J U p J j ^ j i 4 * J j l

( ^ ç J & ğ J c S ' \ j ^ d i j b t J j b l p j j i £ ^ l ^ A İ U s u d İ M . U J ( S J l İ ^ T J ’

c _ 4 l ^ A j ^ ılj i a I^ J ^ I j j i S j 3 ’f s^ I*-UjI j Z» j j \<£ ' J 3 4*AAİ ^

c j Xp j11 j ~3 j j j ^İİ j j İp I y jjj cLpI j j l£- O jj^ JUil j

j çjU aiJLjI a>*ju#Ij**** «^ ^ j İ a $ Jp u U!l)) . j«xb>^ i S . j ^

. 4] j ** j j c J ^ * ( ^ * A x j j l } 4 .f j $ j {

j J l c- J^Ü!

( j f * U İ j l Ö U { J ' ^ j l <*İ^ p I | j A ^ i j l 4 İ İ p J I j > - I ^ > " ^ * 1

jijÂ<^ j i Z j & S s £ j j ^ ” ^'W^"j ^ : j i j j.

^ 1 > * j > - 4$f'*)!j\ jj ' ^ 1 j > - ^ > 0 I S j j ^ j j j İ p I c J » W 4,111 4 4 ^ 1

ç jU * d ^ ^ y a j j j ^ jO J U j l J 4 İ ^ i jj l P J ~ * A ^ iJk!

û\j*\ >1 : T İ).!>* 9 IIT <xij/ : Mdilj/ S j| M jJöT : T^ jT 2 -lC> 19 || M ts-Jİ9xSf\ j : T- J&ixf\ Jt | MdUy : T di'Uy 11 || M

II M— : T



j i x j j ^ ^ v j j J l ^ j ^ l ( J l ^ ^ * j l c J l j j a x ! j jj { j j I ' j j * ^ j !

a * L I j j 4 & ö 4 J ^ l j U j , z l j ! h j j l * \ j $ ' ^ j \ ^ s i ^ * ^ 5 c ^ i^ ±> - ^ j \ ü U j l l d jo

û L ^ o b ^ J^ >" j A ö U T 2 j j < ^ l j ^ j j O .(( j S j j M ü U j . u J j !

0*Aj j - L>y3.P J , 1j ^ j l j j .^ J U l4 Q <-U;jlj>- \t,i)j) ,,—■- AaİP’AİİI A— j ■■;—

j 3 j j* £\+*SİÎ I a*j 6hA,’ .’<j ‘ “ 1-j j^ _j jt ^ *aS*"* 1\** a jj+j

^ l U i 4 t j û ^ i j f U j j o : t ? l î j o l j o ^ A j L > - < l > - j j J .Sv m S^ 1 l / j İ İ j Î

j C— j j j l âkAİLS”" j l ^nou*J j a ^ j ^ * " ^ "j 1j l / Aa mJI I 0*Aj^ ı/T*

t _ AjA-*ip ,CJj.S ^ S f j i j AJ ££jl (JJİ c3ji £ X>-I Aj AÂ J J»

j k l j i * £ j j j ^ j> r '- ' ( J * * l ^ l j ^ j o Çj>-j+ . (( J j l * < j i l j l - J l j j

c o j J L I d ^ l j j A j j ^ " o ^ j j ^ - a 1a5"? j »*İ j j a j ( j ^ * 1L*»*o t j

j U j 4j I^*4a>» (J_1jCÎ,4 I l j İ İ J^"^ 3 ı i X o jb * j £ 1

J U T J > - LJ ^ J İ *{£*' J ü l * O A J j i İ İ ^ S ^ I g p A ^ j ^ T j *

,c j j J l ^ - t j l j l ^ j > - ^ j l ( J j ! j ^ s d l i - i p O U j a ^ j S " ( ^ J 3 j j 2 > -

j j j J > 1 j {£**u ^ - ^ j ^ a4^ J b i !> l> - ^ L j I ^ V j l ü U j l i J .x ) U l i

aİ j i I c»^vw ( J j l j w j ! j l j * ^ j ^ j ^ ^ j Â- vM j*Zij2 a ^ J â p I

1^** ,d*A^L> itrnÂJ^S^" ^ JP ^ l j J Aw j I j aJLa! I -ı A

J j& * l İ ^ ^ 1 d W j ^ j j . ü U j J j l A - ^ j J j I c S J p - 0 j j J İ

o U j j — A ^ İ P A l i l a~2* j — &\— ><5olj> ^ j >~ j a o w X J ^ L l {J &J & y Ş ö j j ^ j l

^ U l )) AS" * j L ^ r « J j A j 0 * A l ^ Ü j l A l ^ < K İ >! wU.*W»; ( £Jy j * ^ , j j l j ö j J£% j 3 j

(S>X a \ . jl J L * j J r£ ' ö j> ~ \3 j a ^ j > ^ ^ lA j ta ^ « ( j \ l U ] l ^ j L b J â u i^ -l

( j L _ . ^ j İ 3 j A * « > - j j CJ*A ^ ^ j ^ 0*A j 1 a J - * - j l J l ? - u L .Â jÂ > .

a L I . j J d S T i A>t,(slS" A -^ - j l j j i j ^t.aA IA J ^ A ^ j I

:' T 10 || T : M L f J J 6 || M _ : j 4

II ^ (i O

12

15

18





oJS'lÜS-O İ j ^ j j Ç j jf î' 0 2 l— yda L«

ljl ( jİJlıl <CUwojl {j p j & OA jTj 4l**4-** 4jl>-ü4ji U-*#

dLîob > - d I - üjl c jL .LI âA &L j j^0

dj 4İ - J JJ * aS j [2U a j j j — A*+ m\ j 4- ) AaİP 4İII 4<*-j —

4l**>4İLU dJjjJ J 4 0İ jjJ jl Jj JaJ ( u\jî* JİJ 4 1; L-J İj

c T ^ 4İ^>-j 4 j JJ Jİ <*~*‘4'4 JJ^ 4->^J 4 L jS*^

O jjjl JJ>- JJijk 4 «bU ^ V ^ ia u ^ j yvS’’ c JUl cjwUjWU 2j>-

4İl>-ü i)JüteU-*ja C jIf* O j*Jjl d*Ul«d>- dJJ*dâpl jj&j$dSlA*\>~

4 j C ^ j L o jS j )S dUyvŞ- 4*9j& ö>XxJ 4 4İJİ c_JT 4>xÂİS* 4Â**4—*J

L il 4>t J j o (( iî j j j S aLI o TJj

JS*^ Jl>"j Ja>c# J>“ 6 İy« P J jl 4*Jjl 4İ;I . İJLUjI vL -b aJL >-j Jj

4İI-P J t*— i (_£*bl ^

y» dOİU o U j . ^ j j J j l ^.i ^ j a i j l J ^ İ4 ^ J İ JS- 4 jm 4* j ^ j

j l tto-OLv ij J j _m JX j \ l- «ı«ftjp J VuJjtAr?! {J** ^

jl iül* 4j*o u j k * 4* a * jS * ^ ^ Üi» o I

A-?Uj J SÜ , ijJj] jîljl c jL>- <5j^ji cP-4, (T

^cl5T Qjt\*& jA <jçjul 5\>- 4 «bi Jteı s ^ U -

(j jl oUjjJjJ v-jjo «j jtj ^1 cfdjj 18

j L S $ ~ ûJ İÎİJ , J- l J ij^~\+& a (JJUmS <Jbi 4? İİ

4>*.Jj|( iDU* AİOjj üVjl OJ4>-ydJâj jj . j jjS w J *Zjfi*j

4-J wL> q J j OJ>- j j cjt-US" j il? ^ İÎîj>-l iiyL jıl jü 4?wT

uaJU -r- 4* 1 j 4 4a1p 4İ1I 4- *j — |p j \ ^ j l j%>-U«? (jhT

4$ 4İ>

23 || M#jlu- l : T 20 || T yj j yz : M yi j — : T c-jI 12II T — : M



^ > - a T AaLI «Uâ17 ö jJb*VJİ Û-U b* £~~*yS>~ j

Jl>- dJ^İJlp jfcLI (S j ^ > A jA U * S j

J J ,^ . £ « J u j {j & J * j £ o j S j S S ' Ç j S i l l y ' J 4 ^ t s*0Lm*A"j& J J aJjİ

<JL^ü*^ 4X+m$~ş {y <JL I { j j J ^ Jt^ c£

I a JLİ j j j t— X > l 3 4 İ£ j ^ \P ^^>-b j 4İa-*İJ b I*Aa j

J*-<ubl jJ b - C-*j1jO ü J ^ ^ b i j ^ p 4İfcl b* 4Jb SL*Ü

O\J! s J m j U ^ j Ü-İjJU^ bl j } b lp ^ jj ^ ö jj j l dJl*Ap 4Sv*bb* j lj î j» j

4 j İ4 J j I - ü j l J j l k « j * n S y t £ /■ * c £ ^ ' y * J ^ - i ' öj 3 j '

i i i j j ^ J J j ^ otJû J ı> - ^ > 1 j aLI j l ^ j j j V j

Aa J j $J® A j û a J j I 4$vb 4 1 \ j ? y \ * P <tbl <JlJ& J Ü J 5*^ !

£ j >A j j 4İjI İİ CL*&İ>* d j j S 4İ> İİlâ>w*'l oJU Aİilİü j i l i l o j . CL**d>°

<^Sw O* 4« *d&l drlîdST 4 (j** 4^b i j f r 4İJ i ö V j l ®*XX#jâ iiX? T

^ I j L Ü j i <jwJ 4&bU j î ü V j l < 3 4,i j i p Ö^bj J 4j «b^J!

j ^ J * J ö j j j l j o j j j l ^ j l ) I J

i 3 ^ j l 0>X**^ y ^ 3L>“ <juS~~* J l l l V— . J*AİJJ»\+pJ 4^.P

t J l l İ j t J U 4 ^ J j J > - j O ^ ^ 4 - İ j İ j J > - C - j U j O J U ^ I J

^ ( S ^c Ş Ö ^J j b j 6 ^j-^0jjS" 4 p j - İ j j a \ 4 İ ^ 4

• j j j l d i j i- jI ^ L ijl « jL İ> -o j ö « ^ l j j j

i J j j j * * <JLjV <»«*#I«JU^9 ^Jj&lJiob ü V j l ö*Ajİİ j ( ( a İ!x u * ^ Ip ^ ^

. i s^yJjMdl t^ jV - .4 '-> 4i •< s Q f OVjl

i j j j L f A j İ j ' a Jj -4 » j v» jjİ*Aİ T ^ k p î j*X*&

Ç J I a ^ J j k j

bJaJ » aJ j A* ü j l d^jl vL-. J»>“ û j j j l ^3>*j dJloAP j C İJİJU ^j

24 ü U a L - 4 j j i ^ j ^ k < İ ^ Ü

J b j t O V j t îaPİ J J J o-U ^b*U j — olj» < >Us>—. öb»*' 0\gX<*

15

21



12

(Sij^J* < J ^ J * - I j j ^-jl2>- 04 * ^L *l aSot^ (( j ^ j l j aJ

4 a*İj 1 s Iam^ j .li» 1 ı*m* > j d jj^ cS " ' d b j T aIj I o U-v£p y + \i s

( S j f - ‘ ıP_/ j j e£-/ j axJI a,oT — JU î j iljL J— J>-

aLI Jl>* jba cc£ j4*b j J j ^ 9 J c£ j4b (S J

çjS* <—jUT d j j j \ j a \ j (Û j ci>l J *

.öj- -JL I ( 14 jI 4j aiJU- jJjI Ij Aii Jb (j t! oU -i ^ ^ j ^ 1

d-b-j â^LJjl â4il^v^ j JaI—>“ j \ j J\<\ jl * j j 4j a*a*S" o ^ jI o l—c I (_/*** JJ2- Ô* ^ J. >- <jl£« i i j\) I 4 ö4îli Uiaî A**iJjl j jÂj ^ Ji

. ((jljJi Îjli I (j-JÜI ü îj )) j j j *>ğ J j J^ çtyS' {C,j&j*îa>~ Jbu

( S y 4j J İ j j ûj-b£ l j ^ l j iS j& j^ >m J> - c£4**I

(j****-* ® j 4 j j Ua>-1 d b j4l5^1.İ£ İ

JAA*»I ( £4*l . ( V t y « öj ”i I S ji JUi* Jr* j 6j- iL i5*" JlöiU jX l,o J jl d4l>tJİ O l* j ( j\ i aS"*^]l j >-I j l b * J^bcu Aİlp UaX» I j Üflj

a J j ~- j j pI (Jl*î a ÜI A^vjl j j J j l JljîL*» j O j ^ l l j I aİ ^ j a J u^pb j

o LJ ö4iîji j jAİIp ç\ 3jj ! L*»I aS" Vjl jj <—>Ij>-

^ 4 1 . AaLI jlj^ b * j Abl j ji> aT j 4İ j j <J»lp j»

J U J j ? - b :b 4 i jl O m > j ^ ^ p ö ^ L j j c j 4 J U ? c5jiU lî iS Û L i^ b

Ojilî ^^Ss^jl ü4J UÜİP İ4>-l j jÎ j4 jI ^ -^ ^ İJİ d jjj l 18

(J^J* J O ^ J İ * J c ^ J 0 4 ;*^ ] A^sJIp L - j U - a T j ^ j j ^ ^ > 0 ( 5 ^ ] a X 4 Î

A ii» ;! )) : aT ^ ^ I j j b j j ^ A i j ^ j j J j I ^ ^ L j I t __ aSsJUJİp I j 4 v ?

4- aİ7 j i J jİ J J j t ö j j S* 4 o ^ j ^4İ j I a JUl 0^ 1 Jİ ^

Ü >bLpj öVjl ö4X t*<s— uîlJ d2>A j 5 düb? J J -aJJİ Ö jjjl

SU î j İJÎ j Oİ ji* j j 4Î j j U j Alpj4Üjl 4 o j Ajo4> iT

II M\ \ j j j : T K. İ J İ J 20 II M— : T jaL 4

15

®*«/ . • • ^ ® I I — 1 2 || v « Îj'T c îA>fc*J) • jj y* ** T^î * w jbJI . . . L»î j d 9*

11 A — V 5 j T ; J I j J j İ İ 2 j ^ - ; ü T ^ İ



Vıi , ^ j f ^ âS"* ^t f * O ^j ^ f C»-L<' ,t,, ■>** aS

« j j j ' ^ J i aÎ j* jj j I aajUs* ü ^ ^ j l I j y . j l aLI

^ J& a İ aİ^Ju j j J * ^ / ^ J j. j A l t y ^ l j ! Ja^s> O j j j l ^rJli ü j î l î ûJUj +J i & j S

a ja -* 1p d J j . ş d J j ^ iî v U > - a j$ ^ iis » j j j u l U i ü l iİJUjÎ j j - ^ t

. vo $ j j !> 15*1 (_î>s>“dJjl

^ JJ O U J j l cİ.I>a İL a» j j J (_£.X«I iJvilS- 0 ^-v ö j J. jC a ,*J j l a 1>I

. a İ j ^ j j ^ p ! J U J aÜİ g j j J j ! ^ O V j l

c £ ^ V l J aill

9 U ^ l a İSs Jİ g ^ ju J jl O U A $*"jl^-â>* J j _ - i g j J j I ^ ^'* c5*-Mİ

I < jji[ I O V 'IJ~y2AjIc j

j l İ İ İ J a J U j j j A *JjI aLI . j * j S A â p N j* A**iJjl J i j J j j* » jcS> A>tJ

^ d i l i p J l ^ i w j â Î j I J i * AÎ^^Îp ü Ü j l j f 's ^ j l j l £ ? l j a>*;İ$* a Iİ^ j ^ I

J £ J * ^ J)j*«^ 0 3 j ^ J İ ' C -^ l j AjjJU cj^ j a J ! ^ I

AS^ V j! J J. O İ j > - ^ J J ÛJ JJ İ j*J& *U ^-*» l 0 ^ !>İAP J l ri^ A*->*$> J

15 ^ J . J & J < j * j j { J j r ^ J O j i V j l

jJ ü l aJL»jI A**jJk> 4>**j ç£jİJ j * Â > " j J ^ “ —♦ & * " J

J A ^ j U İS ^ JJ L â l i ( j J .İ > -V J İ J j l A**Jİ ^ J ^ ijl J 4 İ * 4 j O v U i U j J

aÎjI ^j»ii j & \ j j j U J j j p j o j ^ i i j*^ j ^ . 1 j ^ ^ ı 4+*hS ‘

a j ^ j ^ j l i^ İU ^ 1 * cÎ J ^ l f*^>- ^ , 1 j j j i ? j !> i> * j

OJVJjC I r- ( J ^ ^ i I J «Aİ4 * J ( $ JjlÔ <J^ - L p L £ \ j *X a a 0 j j j ))

;nT j J M : T <2mLJj.5 j 15 J| T * j j j \ -|- : M 13| T j4 JU 4*m~j j * Jb j j X â î *. M j A â a ,.. j a a î 17 || T-> : M^ j 16 || M

IIT ji/ ^ : M



JJ . j 4 Î j J d j İ ' S J j â*U^\ pjl ü j l

•JU JlJ jl ip i W jJ j l . Ja jU i AX**4İîlİ? J j î A j d *Lİ> j İ J ^ P j l J j l

dlX\3 Im-Jjp.A&J >*'4 ( - £ ASkİjC

*Ü:İ£ y^ljel ÂİîUjj jSM • j j k - j j ? j ' u ^ j j z . j**K*

^ Aap »AjI AmJ I j U- ^* »* 11Ajiy u

^ l » j o *-0 j-o lx**»i oU * . 4 ^ ^ I lı c J ji

aT j^jj ^ rJ İ j j J l î J ç S ^ J j l i j î AjI i jO îlCfco (^jJT

aT J A**** " T* j f i 3 S* aj i*»>)

j .L (jT aâ**5~ t a J j j -ü c^îjV -j. j^ - 5?*^ c £ ^ ^

<*—Oİ j JdLv ^ ^ * (3^ j -4 ^

A*JbV aLI .(J^pjI jşal j jp AiiU -îîj j A1* aS ‘-b! j l j :-ül5j'l j

j>* Aj âsJ L i l i â$* <İJb5*> ü>- (3 aij *>(p j 1 Ij) Ip l j I jfitt W?

J j^ ) ' ( İ ^ j ! ^ ^ j^ y . • c P j jj ^ ^

W»JJİJ j' A ıO j^ ti ? aL I ^»-aJIj j>-b j 4*1jU>- Ajo İİ? jj* * j»

Ü^L^l aI j I jj^J^j aİ ji J^lj -AÎ'- JU a J b ^J iJ jj aî*İ!T 15

< - ? 2İ>- j C>' i ^**İ

( S ç g ) üV jl d4ÎW ( j & * ç5* l C*jIp '.aü;1| •.ijiJ'

4:d^^ J i -** * dJU l Ç ^ U o.a aL) J t*?r*d\) 18

Aibı *-U OU ^1/^ OaSs IS- *— ( Ş J ) i J (S) * - / & * > J-& J

dU jjİAâlSÂ İ ^ Jk L** ^J il d )J jj j oj>=-> I ^ İ Î J i lj l JU j*.s i* aJL - j y j jJ J L c

j j J j ^ j i S - ö^L aL ^ û^ûj-i-t» J ^ a - 4 ı sJ* J? ^ dSiojlj !>\ pj! 0)1 21

A>»J jO ((J ıAvA) A>« ^pliT ûl> 6 f j>- O^m*

^»AÂÎli»o J>-l < £ j & aJLI J J ^ o N l * j

19 || M j . : T ; a 12, ||:T JLV : M. jJ ly 5 || M : T.Jjl 2 .,, : II ;MûuUI : T 20 || (Olı l j" y ) T ao^ V j : M<îU-»ju



o j { ^ : j ü ^ j * ^ \ s * ^ ^ ^ j ^ * ' * j j

3 J jÛ İ-lv5 üVjl aİj! ^ £J!J

4JLI . jwL— *»IpI j* İ ö S a ^ j> - >(j£ 2\ü>3 cj j ia^ j jJ ^ J a P İ J t J J ç£^V^

.^ L / il l. £ u.i \d4Jj*aP pl>- d)Hâl** a) J J A * * J ; , Ç J * ~ J < * 4şJ j I

^ J j j J ı> - 0A>*0 lia l^ ^ j > - ^ j - jlS ^ J ^ j * '. Ul J

; •(^‘ Î ip ^ ^ J ^ “ J * ^ I J L- lj ^ J ^ “J * 1J f J J 5d'-Üyl^jl^“

4İ>) d Ü? âP^J ^ L j — i j j A İİJ jj Ol^P J.T j j j l î , (3j* I ;û j ^ J i

^ j j j 4 j \ j >- Ii^LT jj J! >- <c^l]âujlj ^ Iİ2J d i l i p , J ij> -1j Aii^ I. ö jl ^ w iT

.1. 4 j h ^ ^ J J ^ J+iJJÎ J*

^Sj^İ c5j^^! (.5^* ^ ^ j j.jJ jJ JU j; (j Âi, 3 j>* jll|j> l j ; , j4~4 jt ^îlj-

12 t}^ ' 4 / i iM ^ J * ^ " {£***1 ^ J -■' • jh ij^ k)j^'j

JiJj^LîoU : *Ipİ ja! öJuj\ p _(j! aT j Jİ jj l "1 Ip! j

J j j T J.. . ^ 0 ^ ' .^JLfV-' dJ ^ * O J-JiPİ J^İJ ‘ J^ İ j

O j

^ oj>b>l dJLjJL 111 j ?* \ ^ 2i>o ü V j l d^ dy-JÜ^ j j*W *^ p c-a>-L^ aSv^j!

j j l aJIjLJL* ,j*x cdS d i ^ j l ojj U L* a1h „^ \p ' j S ^ I a L İ ^ U

JkLv?j üj>l* 4^J j l j jw H İjl j i s* " ^ j > " \ j !I p I j a Î J ^ I p T

18 .j J L li^ jl JljJl - ö j s \ i o S j j A ^ ^ j > - Nt>- cr ^ J ^ i ) J

< * j j ^ > j 2 üJUL/i/l j c'J i x $ M p j l g j t V j i ü ^ U t j> * l u i I j Jaw? j O y \ i

{£ jfc 1 A a*01 JL»>t»A JÎ Cjwk*w*l ' <Ü j 1 JjlIj j

21 ( ^ j l A ) l 5 s ^ > - JJ * J J ^ J ~*JJ~J L J t ^ d ü j ^ l ^ l

15 || T — : M^ 13 I) M*> : T a>" ‘ 8 j| M : î Jı 7:!; c ; || MJji : T V j\ 19 || T j&e ; MoVji o .>



İ İ M j j Î j ö £ j ıj ^ * } L $ ^ “ * *—

£*a) j>- (^jlll^ diı>*lpl çjiJ^ j üX^-a>6pIj ıSjî j \~>y\ J

üijlji j JSİ jU> **djjjl- J ji ö JLU ü ^ jjjjl

^ S * <XlS” jjJbl aS jjjS " j jLI İÜ oL.İ3İj ç j j * j ^ j l

olSsJ^ j l ı j ^- 1 ^*x* . JLîL*4* )1 I jf

Ai lpl ja! —- 4a1p 4İJI —‘ ûLîolj ^4ı*xJ j) cJ Jk <•—■ * ®“t/ j* Cj^ t (jr?“ c^*« o Ajı î jSjUs &ST)) .IaTjJjI

(( j\ jy * jy S j >- <w*>jjlj jL>*jaÎ JU<£** Ü4-ÎLC lj£ ^»jl

jv>- L5*0 J L ^ - lj Jd3

4to^j\Sj^s.>" o Ü J ib ^ (>j Z b S i j fj£ üIS^LT")) jh"3>j> J

4l^pjjıAjjl Jİ4p jll-p j*\ i S ö*- *"4İ>/ j -z 3*"

4^h)jI aL \ . j iİA^.İjl j ,] j^ s- i j Uî j wU^ j l j l ^ i OjİT^â^* (J ,Uî j aJU**-* "^5^

j l j ci»4jl L>-l ü*-Uji5~U- (J>^ 4İ11 j t> 4âjİ>j ^

<jr jU Ljp jj j j ^ î j j j ^ dUl>- j j j (j jb&d) j ^ 4>Uj

4j j L-~A*İ* 4j ^ j î j - j <$* (J>£ 4^v i j j t(_£ J.Jİ Aj L £ t

d^-vö.İ J <£\ a J $ j di-û^2İJ U s^ J L ^ İ^ İ M>t]l 4j J vIU^L*

(^j-j ui-dj-i 4-İ>-jA LjU j cİ A JjI aLI . jdUÎI imJj b

^İjiW cÇjilji j^ P j T O jjÜj j 9

^ <-*>j l j i {Jlj* J.Aİ j{**J ^-jJ

4JJJ ^ c '- 0 ®Ss.*uw \ j j j j d i j l <> j cl^pb

o ! 4#âü4jJjJjİ .a zaj û ^İİ j A*4 ji j j ^ aSO.jjS^

J > j ^ ^ W \ \ T ^ j X J? : M V JJÎ'M — :T V* | T— : Mjjâ-9|| T !jjL : M j o#lj 20 || M^ j j j { •T

s.12

15

18



12

15

18

j3 s \ j A -04r*Il*î.

j J İ *A>- 4-bI J U j Juİ j CI 4;

J Lp aL v »1p 4İ j I

j j b '

< (J,l J > 4İJI a J j j I -1»p I jc J_ ._p )) ! —■ UJI 4a1p — dlî

. 411 J j - ^ j J JU * (( ^ U .p

ûL‘%yjl ^ j j j ü Ijjİj û j \ j y *Jjl

VI cciâ ljl J y s Ai a X)J> ~ j (J Ax;>'I j ) j j L tljl j*-bJ j ^ “

ISjj . j Lllji 4j1 (_£jAj wi*j>j l_>- o jl öjjj! Jl>* y

j a Ij j j ü j l *1 -1 jl!x.^ j û*-CaİS 1 d jS~ j JÎp Oİj j *#y aST*< __ +)lSs>“v - U,*

j5si . jdjl <İJj*#[+A a j-İIo J,jS j Jl -I ç$ 0*"^

* J U I ^ j j l j 4 f J j j M j f çi \ j a ^ j \ j * i j j m* * j v Cf f i ^ & j { j j ^

y { J**^ Oİ j jS»y dUİ^- J j l j S\ a . j l o j j Z ^ c-J j ] IJjJ^ £ £ j I j j,î

( y dJJ^ jV - J J jV j ^\ j >-\

, 4S"*' j 3 [jj ı^ _J 'jk) j AA o* x\£ ‘ jy*<j ı

• j ^ L S o b j j ^ l o ^ jjk U p j j j a U î c j l j l j j l ^ ^ j T y c a LSo U»

jO (( j^ jj^ j 0*-~* 0 1jI>- ( j £ ı O-^J^ ö b j (J &3 Or d.?*" j j

1**■‘VJ 4*J?M 0*A* j j l? ^ j I j O^b lpJ IaLİoU )) 4 ^•İ '^JaJ öiAS Lja^

îjülj ax !T O jJij c3 j ^ ® j *,a J Jİ j 4ill a1? j j X cSjüjî

Ip y j j ^ j j j * ^ İ^ j^ > -I p I dJ-j^j î J j l jk iS * o^Ss^j JsİI j

® c/*^ j ^ ' 4 fjd j j - c^^jl 2?lj .d.AjUj o!>Ü

Öl>- OÛ Oİİal^ 4İ jjii»* j- j >- j ^ 4S"jwlJjİÂ<4 öJjjlSo- j* j ji^jj^

J’

03

II t J J J & -: M J j j j 'S 20 || T U : M.£]jx>ru 9 II MT ; 4 1 5

II n e ( Y*o ^ Ojitti ^y * La>«JI i .a-zS' c l x*& {j> ; wp-1- .., (j* )) 5



**ZLfe ji . j J j LÂ£ j J j Â* j j O j U j **{ j & j *#*

3 ^ İ j » A i i i a İ ^ a * j j j 4 j A a j ^ / * j j l S © > X ^ İ J I J

ö J U > U j I j i j < a j ü l j r ^ j v * A ^ J b l v— 4 i t ^ I î _ ) l c 4 İ» l ^ » w * - J 3

(Sjh* j jJİSj ı£ j j£- j _/jAı ( _ 5 < j S j > - l aIIL İL*İI l ijjjbJjl

. » I t j pl*>

A. a j ^ S ’ 4 ^ 0 1 J J j & İ I p ( ^ 1 J S *

6< 3 * ^ 4 ^ - U j i

£-»^ J^rj' ^ ^j

X , ^ j , ı ^ m İ Î C $ I j A

9

L .flw..... wi# j j \ j 4*o

O l î j l 4 ^ İ j I J İ J i £ j j {

C j I j J U - O - U İ U J & ( £ S a \ J S "

C* j I j*ÂS" 4jüoUX->l 12

^ J L » j 4 4 p 4 > ı l J l î ı f

ö £ & V . i L i j p t ))

. ■ ' . ' 1 5

j S j & A A ^ 4 - > * ^ S * I

ü j j - j » d U ^ J İ / -

ÜJjA* aÎU-I

' ' A>İ***J Ü j Z a iSjT 1 18

12|( M j A » j I a * ; T j*lk j 5 || MvJlöjl yUİî :T c-»Iîkj j \ <jul»3|| T j --~: M j öjzk» 19 || T X*-\ : Mj-U |Ttsj* : M j&

4 Ur « i.V. İP jr* iyî JJ ^1 » : « * ... sjA»15|| Y • A A ( YA e o • ) i



12

15

18

o3aîIâ>»«15AaM. _/ d< A>*3İ

V ' j ><te»3 J .^ if k J • J & > jfj- J j '- İ-V,j; -.Jjj* J jj ^ j

2j>- 4 1 dJLo i j j l Ü U Jî.l(jV j\ o ^ jJ J ÖyJjJj 4

û Ü j J T dJU) ^ lî ,j2 <U45*jJ jl, l aa/ 3.1a A>-jXAj ,j)t . J**İJİ

2 j>*b j çlJi/ j uJİ?- .^ÎjiAjİ a.zj'Sj j • 3 * j j •JJV

ts^1? c£^ÜJ.) I _j J j ) j j jL - ^ lî _/ i5^.J

%İv>-j *A>- 4 -j j < j^ ^ J J& 3 ; J1^ 3***3 3*

3 j>*b j •J x j j» . ûwXÜ s lî (Jjl J 4>*Jİ l ij j . jrAî 4l>jiîl JüLab

J J a f . J A»! (J >l Aa*ojIj \£> j M s^ j û *'*

4/ ^ X i l j» c-Avs2)U aJLj\ C- ûv (Jjl 3 ^ydL^lî (Jjl J j j I j o^^^T ljl

4 j£ jj (^XjI ^^»lî J j l aJvLj ^ j I j s*aLj (j>tj j*

4*Jjl aİjİ . j i j ^ l

^ ry^LIJa ^jU,LI *Apj d 15 I j i>Isa 4i>j]La>-I j a Jİ 11^^m33i

J j f S û * Ü L X Î j l J j J * ^ İ J ^ U O - U p j l ^ j V 4 > J İ i S j J J ü J ^ l 4 . j y > 0

g l î J OJ^J U J i l Üj tJİ ^£*4aÜ J Ja I ^ L~+*iâ A

JjV öıAlJl d*-Lvau j l J a 4* j l • )J& çj> ^Ji

j* (3 3M>* j Ül^ c l (J^ ü<IJU jJU.aL y f l j ül^

j (Jj mLâj j -« I <U*Jİ CL-.j'İf J j jJbI \ Âİ j 45s.rO.!>I (J»U

(3 j>" ıj )) 4LI jL*VjI Ij! j jl^-4 c*A^. . j^l (? ) tâjA^ Ukî o

CİU -s^ J» d^Jy ]}& £ (£j& ipJp <dby j O (( ^JÜİJİ J İİUİT

üSljl İ}j\**J?\İ O İj İ 6 4-^Jj^> diil£ 4S^^l>- .jJJL^lllî

l>* (Jjvsl öJiLf j 0^,:JT 4a«|jj5 4.İjI j>~ j 4İp^ jl**^1 j

cJ t« jl^ jî.4 j j j j«AlS*ji ^ 4>■4İIp ^■>>‘ j oLp (J ^ j^ \J*'3' k,3^

13 || M— : T .JL£I j l l | | T > : M ^t9 ||Tr : M^ 2 ,7 : T 21|| Mc^j-f ,V.T. 17 || T — ,.• M# 15 || MT.>j :

II M— : T J U |M—



1 o Ip *Î o b l j l ^ ^*.*^1 a***j jf I aİj I

(S j ^ j j J M p ü V j l ö U İİ» ^ ^ j ^ j i lL * p I İ9 j O ^ L p l)N j I.

j a S s^ L ( j T a ~ j 1 aJ j A j j a 1 aÎ.Ap 4İS 0CI^ £ * i j l j ^

iSj&j* ü V j l dJU>U iİjÂlİob A**>-jj .jUİİ^jI *u* 4$\* 2 j\

& j > m J b l p j Aİ AİjÎ {£*** j j*** J* J AİâİT £jj£*j

^ m<a S[]c9 d j î j J jj Ai\j>- £ j l Ja j I jî jS* 1 d J ü Ö l £ j ( ^ J Ü l î ^

j £*A j J : j t |IIp J l j » l I ç y _>ç j * t / “ '5

^v«jL>- j l J j l «Jl pb _j (_£.}lj <u^jlj 4İSs_--jj Jl j»~\

ı ll^J 4ill İmJİ I j d iL* 7 U ^ jtX ^ jf Aİ >*J Aj ^

o > M û L j

A j Ix *«T d */ lw \pU j U j l j S ^ İ j j j 12

d U U £~> j £ j j j jj*j\j çj**> l fjî J ^ l o 'b / j l

A i jJ ı o j l ^ i T 1>I*xa <& ^İJL ,^!,)! Aa\j j a j (j>~2 l İ j j J

a;~»>- C o I p ^ o ^ J L ^ U c J j i * * ^ S j ^ 1 j \ J I p ^ I . j X i l j l j j ; ) T

jI>Aa Ipj/ j , j^İ .m i4^1jI A ı jA q U aI/ Ij < 1*aJI aS j 1

•A-ji« aL I I ^ a j f L * j j y l j a * J j I ö j J j I d J İJ L ^ j d J l o

çj*X» j j» i j J J i AajiIs^ < j mj & J ^ - 5 e ^ l o l a ) ji U J j l A **ljl 10

ö V j l o i o j - wU ıj As?* l İI j^ * ! il î4 J tu * » l A l il . j j l j l

21 ' î / j l d jj u ü ^ /U o j J ^ L j .i i l â lv â i

aÎ* jUl j >-1 ilîjJ.;il j V j l «J^JU- yp (jS3 . ji^JUİjl 11

: M 4i.jt> 8 || M J > «IjL : T tf ji ij j >iir> | M— . T üVjl 2 , II T .JüiU^ : M .iîiU- 12 || T



12

J j s »

ç j j 0-Aj V ö J j ^ j i\L* ^

t / & ’j*" (° T ^

( J U ^ I J J ^ n A İ j I A j

6 C - î j l j c 5 w U i t j İ J j j

üÜslU sl* *£

Ü ^ J L - Û - A j I ^ N > * 4 j L j J>

9 ü \ ^ j j a 1 -. x ^ ^ > - j )

UkA£*y \s* V:*^

ajLJ j ! ajI- jüI jll-j

A j U L M t * j İ L p ^ > f c i $*&>*

j U İ O j i u P

U dJbl AÎf Jİlp jJSjl

15 j j j * * aIj! A$\Ujj iL^-^

jj^ x * a51J O j l C-J!*ap

iİLI jLp j

2İ ^L>- aLjI ü*^*Jbl (j iaJ>%Jİ)

aj:Ii>I 4 *l pl

û J j I U I I ^

IIM^ : T oJji 9



0Ü2UI J-Ap )) * — j <u!p J l*5 4JI Jv* — 411Jj-^j Jlî j

. (( "fjf&AA# S Up Jj* Jj>“

JL**A )) .-; — fx**J Aaİp < Jl* Ü> 411J**? — <üi! J J l î j

,4 J JÛİI ûl^l^l ^ j. û*Aa>

4JI J l ^LJI. <*_->«I)) 1, ^vi j Aaİp JU î 411 J*^ — 411 Jj-^j Jlî j

. ((yi^-l jUaLJl <uil ^^üol j JaUİİ, oUaLJl* ^ . j ^ j

■,; )) : — "J>*j jp — JU î 411Jlî j

ULA 4,1 <0l*jI iLi> - ULA 4,1 O lSji (^L**j,

J j , l^*}^ *lv^j di-^j jjv? j i* (S

ç*Âj 4İjl Jl->- L aT ^JIiA.p j 1A"!I-Lp

O- jo aJjI ü j j i l Oj\p d SLA j j jjSd*A,l (_£»x*l JS"

JLÎ J j j t ii jl^- J l î i r jU Îjt aL î j ip ^tJl>-

**)J jjt 4,1 j>- j j j j J L i J l, a S"

: M 6 I]M Ul 4jp : T y» . . . (Jj- j 5 || T M^ : ' ^ 4|| T-fcUUj : M,4<J)LU j j || M— T «J». / > 7 ||T 1

i l ., ö <u** IpL* oiLp {j* J-vâiî J iU ^l» l (y» ç j i » : « <o . . . J jp )) 1 —2

|| o * ( \^rr;«>u) r c^^ıı j y^ja ı

: «Lp jJI . . . ÂJI j )>3—4Bu hadîsi, başlıca hadîs külliyâtında bulamadık .

t+Jiıf- <c~* J ÇJl "’c-a*-! : flj U-1. . . jjUJİ "u-aî w 5 — 6ft jbU ^ *f (jUJİ 4^*^* (( j \* r <c* j (JUJ «üji JJ ^ b J l j J^W ^L!

| | \ w ( ^ r v

II V Âif 4 ı " ^ -^ ‘ J j * c ^\J» : « p-SCjJj»JV . . . » 7

12



12

15

18

ç •. .o j ü - b j d j j j i ■j j i i î j ip

jla] •)) * aS j 1â j j *( O j J j I ’;^tL i> - 4/ U b ,^laJ ~ <uip AİİI A - j —;- ölS^lj

İSA&" i o>Ju1 J^ V J j k ' (ji J'A - J o ; ;> . o V j l o JU JU j dİ:**» ’c V V

Vfl>" j-u<a >J"I û«-b İa j û û w U j U j c i X * W

j (fc5*'vW ^ j J dto i £*Aİ j i A>tJ i £İ jJ 4.>ı.+j Aj Alî

* a^ j j J j l J I ja^j y ^ ^ ^(jaJ>jc jl

c f ' U i S y V l> - < j^ ^ jSİ ^ j jj a j c aL îoU jk J j 3 »

j j S j l O i> * ^ j j * A * &Uj 'tk+ijhj*y < S k U j i j î o V jl

ci»-_r:dVjl--i 4»-( £ l j ^ a î j l ;j l î - j î. ;c -^ - J o l ..

Ajbj/ d JC Jji d jJ b u - l c jfc J j.3 a* J j I Aİbl .j.XL*lÜî.•c^jlîj^İ

££»l *1 . a JU j j o û j j 5". 1$ . I •.jf t-— ** A>«ijjjl

. j l j l O j - ^ :A ^ ^ t l j i Oy^ji ^ i j ^ c^fcLiib

a S sİ jjJ Ü Ö 3 jjÎ c İ j S * L>"*JJJİ “t)J* Aİİ i ü j * İ ö X . J U j (£J^ j i j i

°K j j>* oH j l oâİÎ ^ J j .aİ O lAjUj j l ‘A «jI j* ^ ^ v':$ j j y d ^ - j ’î 1”

a 4*rJy, ji~* 6 j j i l î

ü V j l oSjjZşjI Vl>- IJIpU d s S j J c S j \ AX>j>- J j l ^ jy i (S *• J

j * y m* { ^ ^ j* d j î j j i * oV I j J l

a *m£İ i J j j b j j j ıA ^ İ jl O j * ^Jll a **»

A^ J>- ( jv«*I A>- »A a J j j . j J J w 1 j j *A j û ^ j j î

•J ^ j J â* ti>\jj <iüb? aI I j i t VI j ,Aİdl 4ws1p o J j 3

9 || Mr :T jjTjl 81| Mfl :T ^ J 4 || Mof>. T 3‘.|| M ^4*Uj^s : T j ^ y



y o j j - ^ j A *^j\ a j I 0*0 y

. j J J L İ j l j d S û p b j ÇJ&' j i (J >tj ^ o l <W>I j (Ş ^ J J ^ 0 â^ d j j^ A > t# l

• j j? , 6j j ^ ^ y . ^ j ^ j j - J i S ^ l s S s l i f _ /L* 4>-j»^İJ j j

j c£ j * ^* ^d^ jj- * ** *4 y i ^ l - ^ j c £ X J j ^ j j j j ç i ^ - 4!

j Ğ J jj ii i^ j ^ ( S j ^ \ a^jI J 1>x-^jj.jî^ ^ j U ip j

j ' y -> < j^ ö X jj ^ j cji' < j * f j *>x>j&yj o l » - j ü t

J a I j O y i ^ J ip l j l** J ^ J J J J JjaJU-wI jJ ^ H ^ İjI

^ ^ s J j ( J j î jISsâ>- 3 j>^ (£jl**#*) j j X l i j ! ^ j L>&xi>- j \ f \ J

^jp ü j ^ * 4 ^ J j Jk> ^ (J?*^ vi-İJ 4! j>* <w jJ j l ^jLa_J*I j (J,M>"

j j j b<\*p j,y2>- j j ^ U j i Tl>- 4^>*,1a>-j^ ((

ü i> - O lk L * a ] j j İ ^ 4 j ç j >* j A 4$* C *jI£> - a S jj j -j^jiJjtfM^

^ lip l j j j ûU İ ^ ^ p — 4* _^ l j AaIp aUI î ^ j — (^ j lp

jA j i£ j & jb aIji <Jl-jIp L « li £ (J»jj** d-L jIU a^ _/ H U ^jlaJ

4JlUJL**» ü^ /j l ^ a^ j ^ JU j jİ^Cİ j^ û jjS " C J j^ < j ^ j p 4İ4>-J

(J jl Ç ^ f lp ^ (_£**' j ^ m“* J Ijj j/j lp jjv^j*.*J*j1

j i p ' l - y j j l^ V ^ L ^ j o -j? j ^ j â J j I O î j U ' 4 üÛaJL* j J j p a İ jJ

<Cj3İ <u*»j^< w jwLpU* ıiJİ^JL>-j J j* !l L ilj ^jL] y*~j~ j ^ j î j !

j l i a l ^ ç J ^ j * ûUjll-U^ j* ^ y ^ ) 0-İAj^İ j w j j i j P-Loî

<)j£ j * j* J U oj> j ö* - k * a j M İ i 4jaJjÎ (£j&j*&>" 0^>- OİçJ^

ojl^Jî» ÖjS -j j ^lj!l (Jj-tib îaJ

aJjÎ ij ^-2 Lilj t jk 1y**j* '^’ c i ^ i ^ c ? ^ ^ J ^ } j a ^ O / j p

d^)l!$si O U- O İç^ - OÜal**^ J ^ ÖÂj j i ^ j ^ J j t #JL>jlj^

: ^ t» j cJji (j jSr 14 j| N : jfij^10 JJ Ml* UÂr* ; T j*4ii 04J j 1IIMJij-jli»- : T Jjj* j* s* 21 || Mo*yk c-)j j o*j*T ^J *\J J C -)p*j*

ÛT c /(< <j j*5 viT j ^ -Ij |v iT)) :-ö ... .JTd 9-^p. ( t vr 4 r W ens i nck ) 4*J-I

12

15

18



12

15

18

c £ y b l j * j \ J J » J C + **r\jA öy J j l l j i j j î j l ü - Ü > - I c ^ y l î - ^ j l

aİ!x.A^ j>~ û j j j !

J 1> iu a^ J wLC^ A * J j l A İ> I . j U J L İ J İ * - 3 y b J l ) * A ^ 1 j j S " " A-ÛP- j & - d - Â İ 2 İ ^

( j & j ö *& b \-'> ’ w * ı > - j o \ a j İ j ^ j i u S s ^ ı

jUJLİlî JJ**»* Ü<X>jh £->jŞ J \J 4a -jlj Ajlj j

t j İ J U J j\ *> [> - j w > j L İ > - ÖJS*XÎ j J b y U i j l ^ İ İ P İ j j j ^ J i 3

dJ**Lîol; (J^İ ^}j^ J^İ^J 4*1 jl £■ J*AA C j j mj V lj

i i f i 0 ^ 1 j 4 j )) y i { J ^ J ^ 4— ( j £~ U İ j > - J lV 2L -X .* j y v $ ”

^ l l p j j j j j l i i t i J j S ö J & )İ j J * J j ^ öj j j l d L J S " j O y ( 5 y ^ J_ ' ^ J

V jl . J j ^ } (( r lk ’

Ç»a4->^ j f y v 4 $ J j » A a * *, * I İ İ3 b l - P j Ö*X* )İJ)

j l Ş c > - j f U . j ^ j j l P ' j V > 0 ^ l l j l c s A ; * ^ 4 * * V J j ^ j '

^ p < > > Ja>*î j » ^ A İ l ^ \ f ^ L > y ^ ? *

^»3 İ I J L p U o ^ i y i ^ ^ J İ j r i c £ *a S ^ ■^ j i l j l

^ T |y» j c j j ^ ^ I v « * j I p (£* x &* i - ^ l i . j j i c *'* c Ç>J ■ ■ ' ^ i I

a İ * 5 ^ y» a T l > " A'«*vS’ ü ^ f j l A İ / m I İ I Î A İ v ^ S ^ j j ] I A _ l p j ^ o l l î

y » $ J > \ ) J I dJ * £ ' ^ y j d y j A j A > c 5I y ___^ A j p

l T l 4 ^ y . < s* ^ • 6 j ^ î " j ^

A «yA IJLp U j^Jlİy, Û»AUİİ üU jl yS İ wü!l ÖJJ Jj AS'Jy^

V l > * 6 A ^ Î L j J İ d ^ ^ İ J (1 ) ^ A > J İ i J j J 0 L « S v w V A j o y « l p C - A j j U ^ j ^

OSdjjjjA Jy\S"j j 4 jt»ljl y*\S A«>tîl j Uja3 AjA j >* aS*j

IIML-.0. :T 1 jJUji 14,20 || M<->yJ >f IjIju J u jj »j_,f I Iju 7-8|| M— : T 16 || M4Xiljl : j ± j \ 15



rr

j+>m '-J J3 Jfi* wüT- j J* j^ l <3“^

(jJj? j {£1 j j j £ İİjİJiî--«jjjl'. vJ*üU- 45 d5s ^>0 Jjl j jjaJJjST

^^L juS* O ^Ü lj^- l 4 ,]flLU j j I j 4 j 4«4p A —J j 3

j -t ;- (S*^t J l> İ >» j* ~ i j j j \ j a \ JÜ-I ( j j>3 i lî

4jL— { S j ^ j 33^\ jÂ a—**j* ! J i J 3 ****j^**J ^ dtoL. tj! ^ xj j* . cjj jl

C J J ^ • O j Ç ' *-> t P d ' j h : 6 4İ j ^ . İ J Î . d /- » V ^ i Ja>-

j UJ CjJb jA** vli jwbl Jlj^ ÇjÂ*** ^Û T ' L * . (£*-14

./ X - fj;: (( jdwbl a İ j j 4 -v>- j j ^ jl djJjliJjlJJ j

jJLS" 4ST oo;,£l* |4p dJ.Sojj? j5* j \

( _ < ^ l ? I j t .33 ( £ j j * I (jd 1* 1*. «A*» 4aJjİ4İ*j ^ ^.«jc I j jİ S ' ûlŞ"

jjkipl j j 3 O j s ^ a î^ Iİjİ a J p x *^ m ^ i J j l _/ J j j ^ l l j l cJ ıİt j , k * > * Ş '

> c£ >r" jlJ jl jy j. t/ j cjjîjî

j ^ ı i j t ^ > - 3 j j î j j i S j ^ j ^ j â A .ö * x * j * j j

. dlol İİp! j j j J jİ ü,y jl 4jS j k i v ^ 4jİ* jj j - j ^j ^

«JJ ]j jâS j öjj 44 jl ji-Jj S''Jk& i j lı? u J cJ.

O üjJi oo ti* Sj ®4d!/"-**» 4İ ®lijî. {j£jJbilvW? 4*2>- ja Uf <t**4

^İJ O jJ ijA l i j i j l j l j j i j l jd^ j â ^ J p > X * 2 j k a J J y u d U L ^ ^ h 0 ^ j

•*Uİ (di Jjjj5" 0 *p JT üjiiîj jP ' / j p ö*Aİ>-i eS

jfjîj' / jj j j * 1 ş>j>« uaJi i j^jj jiU ctfjJU

1 4jt vl lk l c p-Ujj 4!t İL41j jJJLİ j! jJ î jlljj

^ ^ d • ‘AİSİUS; Ğj*x*0 ,/ Jj l iU} J-

cjOjİ C 5 ^ - d j j j l { Ş j h l j A j î j L u d j J jU j l ı J^JİJ ^ 1 d i l £ j \

: MC*k~*;İd J| Mw>jj4JjT :,Tvjjİj 9 jj M J jj ji* J : 5ijl-u ^jlijl J Jİ'22 |jT ^J* .1 M j Mojr l :T 64UII8 | jt\

|| M j ; T «ub !jl,u 4>t jU ji j j i j l : j

15

18



Q X * p j f r j v ^ j^ d - tb l C j \ j > - 4S ^ j I öl— Jİ^b öJLİJÎ-

d'Lîob jij3bw> Jj-bi 45*"(_£jJj! aS\.*»Xj 1 J j * S J l J,4>*

(jr\SjJLİS*'' 4wl>ta ıj * * * ' j Â - * * ’ ;&J^**»lJJJ J * X * ® *^ 'dj j£{ J 4a^P

^ j ((J ^ ^ j j j - ’j ! d)j>iaJ o j„«bt* (J j! t 4>sJ

4 İ 4 > . j j j a i m » j o ^ j ' - / j j / j î i p y u i j ( S j ö ' . t t j / ü y

^ <S.X * 0 j Af & > - j y j c ^ j a İ j I - ^ j l j j î î l A ^ ^ J İ - ^ ö J ^ j t u ^ U p

j ö\—~£ob ^ i j j Â k A j Ç J > " J A öJâP J j l j & A dJ.IJ.Jj! j ^ > % l ^

CL*JU ^ j j b , 6 J j j 4 jCJ j J j l bMj- ( S j ' t ' j ( j ^ J İ j W*J* * *°T J 2? J J?

jk â^ j *4 £ L >~ âb*o b jbiâWo>» d2 j ^ :SsJ 2 j\ S> “ A âj P jÇ * (JjS* 4$\] Jİ ^^PJ İ jO )) . 4S"*"

3 jp*“b j (Jji?l>i. . &^ a i j ! (j£v?’ j '3 üb >yi j-<^ ü j * J J jr>

J>“b j 45s,<s^! J l j İ ^ j , j İ ^^Jİ ûJ^XÎ li** j (^JIİJİ ^ j i JKA J J^^^b I ç j Jj

j^b’»SL%./ C/âj4*L 1 ^\|uPjl, i^ jı J j I ı jÜdJ (J J"4! C jjû Jbl c- l>e.?*” â S s j I

Aaj 1». *” ( j ^ ^ 1^ 4 b i j f j f ıd-Uk

d J J ^1^/1 jJ-5 (( 4x1 I j v>- 'fi.jdSv*£>i j A * m

^ A ) J b j l ? j j j j î Jİ J J j* - 4 4X j UJI j K**müJ > J j d J UJ ip l ; / j j ^ y * ?

j U * ö b î ^ b ç j > - j A o J * T J , L 1 J l j ! L * O t - U İ l j ^ l j JL j * a ^ j J j j + & > - ö U * o b ^ j 3*"

J İ C * d j h * * 4 b j ^ y j )) : - < 0 *MtAj^y Aİ imm*) J * X ) İ A j J

18 :>0_,

j *^ j*-b j|S " d ^ J J ^ A ? * j i ^ j v c ^ ı _ ^ 3 b 4 ü i j ))

o J L $ ^ J U 3 ( ( j J ü C ^ l İ o b j a \ C y b l ^ b l L ^ [ ^ o - j 4 S ^ ^ b I ^ J p d j ^ l ^ b

^ 0 J İ> * İ ıil*d»-^jİ j ^ v u )) * a S " ^ İ J t > j j A j ^ j l j j * J a & ~ ö l i o b ^ J * " j * 0 * - ^ ^ J j l

4Ia]jI ^ J J 3J>-b J 4XİJİ ^ J J Ç Ü J ^ l j > r * * A 2 j £ - i j ş * * i j t

: T ^ L l 14 || M — : T aJ j ^ü . j 7 [| M dlpjaJjl

|| M. ; T o j JSİL 1 7 || T — : M^ |M<s



r \

j {£ j \4 a *X>- OtaUjJI O*1**' ^ düL*

j l J A j û J j İİ j A - * * V I J J ^ İ J J C ^ y l ^ l O U * 4 a % J İ

j j *. t/“:) J ja^lilî Jji j J jI C~* >- «jjjl j 3

o V j l o j y » 6 . j l j y j J J U j j j a ^ J j I a J L I . j ^ y L l l j l j j r ^ > “ * J L l

. <0 j > J j I j 4 * J İ > - i b 4 a _ > * J <Ç**» y b .

c j j . î T ^ S " 4 « J j l j >% ^* ü l y - l &J > s* 0 I d j j j ^ < J ^ I j o . a U I j S L a Î I ^

( A p ’ U ^ J J.ü U * » ' C j ^ j l j j O ; ! ^ j j J ^ L g j >

3 * j \* İ ^ ‘ 4 - 1 p c J j ^ j , u ~ r y j o « j ^ j ' j ^ 1 d i i ^ y l

J * (■ £ * C * d a l * * # 4 S " j ^ j j ö ‘- ^ t £ J * \ **

\ j j ■ J ts ^ y ^ ) j ts**--*. '- jjh i

J J j^ Jİ 4İJİ 4İjJ>- j JJ ^ Jİ ( 3 ^ ^ “ J

aU i j üUJjl ^ İ jj 3 j>'j' o * 1* i' 12

SsJ j i j uâ^* 4jjj' j CJUp iS~İJ' ’ -J^ J^

a L ^ « A J j u-*^-lya^ J^ jC * j j * l ^*Jk>»i.>-jl j ı*X * y j 4^*1

j>*' Ula* « d b j j. % * A * J L > - öUjl &JdAj >- j ^

*— 4 * 1 p a I I I — < 3 t * ^ ü l l a l * » » ^ İ j j j ö a * j Ç j 9 * ' j * **~"j

^ j ü>iJjUw?* l>- jLiS* oJJ

üUyi a J[>- ^ c i jk+* j i- jJjl îlj dliU* jj Jijî ^

^ ' j j j öJ> j ' oZj^t £ - Jj! (j .' «jjjl v-*-'" l T ^ j * Jt *

(L^>lla>- 4jLAI; (S j v ^ OVjl ^«JaPİ j j j ( S j t i j *&>* d l i ^ l / ^ j > - j * d J j j& S j &

(( Ü j * J J J )r > J L ^ ^ C '4 ' * ® • ^5 *^ j t l ^ ^ j ı J a , *12 1

y i * - ) > ^ $ 3 Ç J ^ J J j j ( ( j O S C ^ U ^ b y İ i) ^ İâ p î j j j ' t j ^ )

J j I a 5 ^ x ((j l j jS - i]jl*AJ öj jS* i T l f l î jJ^4<UxJl>- j

jj T •--** j m : Mu »* j 19 || T »*aJy ) y M * s üUy : M j İT



12

15

18

öUaJL* j > * j A aJIjIA* J J.iî . j iy J jb l^ î . j s 4**ol

O y l î 45^j^jjU xX * c A î l / ü ^ U j 3İ j A

d A İ j i ^ C£ j <*«*> j 1 j j j j ü \ ^ P ü I

y x l U aJ &j*P\ .i»- 1j djJjA jli-^1 (3_/ ^ A>-y wi4J j j . <d>İJ>“l 4 * l j i j

jj d J j ^ i i j y » ü l* j — (J>bo AİJI — ^ U a P {jrb ^ — +» 1** J > I j j j J j l

£ v ? j ü y ^ * y c £ ^ y J- L ^ . c £ - u l

aL I . JJLİ^S ^ y > - 4 J.X* j W Aİ£*** A** j j l J j I jJ>JÛ 4>iX* j^Â* ^*AA j*âİ£- J

d * ^ J ^ l s * ^ e k i j* Ü ^ A j U j y . ö ^ j j j > 0 > j l " < J j l

ö l A > j öJ S I j i £ j £ I dX*Llpj dj.j j l z& J t J,jl?\ji aİâIjI j \ jA** ûLI çj j

( j ? j &*l d*l>^y ^ J J J Iü.pU

<j J>» üVj l d ^ •Aİ* ö*Ü*d 4>-y -Aİl>j j . j X l l j l w«jLj j c~>I j >~

iüJj 4»>»J A-jkJ û İaJİ ,^ Jj <j£j\P Ç)X+&j>\ \ j \ j [ £ aLI O J> - jJa^Î

y i i ^ c i j y * - *c-** y ü j < j ^ d ' j

Al>J>- ü V j l d^ d j J i b J Z I AİjI j jS " j \^ P J l ö j H Î j 4û*»

ıj j & l İJLpU ü jU p jJ J jI <3^*^ a J ^ İ I j jÂ jjyî- ü V jl o <dj ^wLı yS "l j

j^ s j t J İ 4Js-**J y Ü j> tJ I ^ 3 ^ 1 j * ( J j î j Oj>«-d^ jÂ**- j 5 j j \ > £ a Û ^ a j

AJJy>* A -jj Aa<^ j A j jv U İ» lj ı y* J Aa*m5^ j»yv«W«Jl j ^^v»xÜI 0*^J^“

CA j f * \ >-jî \ ftU— - j iSj * ?^ . ö4\ j j f J^ ) j j k j j

ü*A^l j j l? j^ 4 İjİ p İ-İjÜjİ (J><A>- j * m j dJ^dy^y ^ j J <- f?j*- d

J j $ ((^JljT Aİjip ^ j \ A ^ JJ' AİJ J,*.i~i )) j L \ T AİJİP ^şl)\ öJ,Lj *y&A #jJ«A İlî

K* *£ J J & J J jgiAdü Ijb (J J * ^ Vi>" AİJİ <w*<a j J j j ) J*^d^ ^ J

: Mtfjul 7|| T rfUip : Mf lÜP |M— :T 5 || M ijlj J ^ l j 4 ojlîaİ jl : T ü-Upj-uJjI 16 || .M— : T jlj I j *a» <jj 14 —1 5 || T —

|| M— i Ty l j 18 || M



-cjj! c S j >- & (JJj y , > - j a$C#İ3U O jilî J j l j J-*!

4y) jlj i: J j si*. j : jljl.. o\ j s j \^ :<JuA.,Jip c J j3 J jİ ( J j ;\

j j î j l j l (_>!.>- ü w i i l j I »! j İZjjb j j { j ' j ^

i^lî , j jv i^“ -jLoU^ J -.J^jlj ■’-4jıJjİJİ yiiji. J

j j J x j I 4 - v J j j I a L I . j j J U ^ a â !y ^ l l i x j I j ç{\izj ^ > - ^ j i l p J l j>“\ j (J ^ l > *

aL ^ Ü»' J -A*LjI 2)\ j j >- - ^ J J ^ AÂsşJİ LÇ j ^Â a d-L->

J. uO J'l>- oJşL&J Js? j jJ - İ İ jl Aİ . J Aj’ ^p lj.j AâIjI J

ölo■ ^ , İ İ y. (J,lxjî:aIİİ 5-l* jl a jj j L j j v (JI-jy** j j ~*. j v u S s ^ r aİ .>-j aj

a]j - j j ]<pI aİ]I . jjl* j 1j 1j ~ â j£ ş* j£ L ih \t j l

ül> ülfL a] j j i k ^ j j p j A \ J s ^\ a öÜjl J i

j S s ^ c 3 ^ " x £ y l ^ I o L * > o U j d - L j y b ^ j* A J * > - j û l j o l i ? — ^

j j j ^ l j l ^ İ J y - û * * Ajx$2 £ £ J İ ı j j I â J . ) •A İ ^ j L t a j e ^ j l j l

( j s İ ^ I ••’n i l i v i y A - j a J j I S j İ J j j y v J J - - ^ 1 j j - l - ö J İ j J j I ' ^ 1 j c ^ j ^ j U ^ y j c u * j & j

‘ ■’ ’Jİ a L a X «a a » y j y < j J j ; A İ ^ , > - j ^ j L ' J J X ı l ■ j \ l >‘\ A ^ * J İ A j

j I J . î ^ a a # j ^ a U ^ * < ^ S ^ j J j 3 j A- J j j j i l j ! ^İJ:j* 3J i Jy.1 j\

W®. oâjşu# {J j ^ j ^ J j ı£ jtâ * jb

u j j ^ p J I I j j 4yİ jO ..A -Jip jJL-x* J„5v< a5*jj Üja+\> )\ £İ jŞ>": Ûj/ sJjî

jlj.>xl j 5 3 Aa IS" aiIjIjl d J , o l > - ly ••6üajL»< ç j ^ j *

^JJJ ^*J-J 6 j *** jİjÛ .aSs I UJ

â'jj!sS j-fl LSo.U o l <•jA 4 a -İS (J,jl l lai j jj- lS-3 ûjJ lî c^ A/ «jlj &jÂ**

j f j -6~ 7. || M jİ j j :T4Aİjj 5 | ! T ji j l j : M ^ I j \ M J j \ l y : T j ^ , 4 : ■

-: 4İ4-U 13 |j M r/ i. + : T . 4j*j 9 || T — : 8 || M _ : .T aaİjI . . . J y || T «aİ>- jüj1 : M.aîjÜ j I14 || M^ T <1^

12

15

18



12

15

18

«Jtj« ■

(J jl j jÎjU j.I j^> ^ J 5 ^ L J j İ (_ wbl d ib j 3 jJUL*JL3ü j j A *

A~JJİ AİjA C(ûb! û ib j 0^ £ o (i^î d i j ^ i A?" <(S j^y ( S j ^ ^ i

ıjZjpşuİK)' j I j ^ İ j j^ U *jjjU* j A j a!)I j b ^ J U . - & JU?*

ÖS j A j dX«i OiAİ*^ j j lw»lİ ÇJ J^J İ (J0 jP O -lSj J gyt*»»

d Ü j l i J ~JA Cf j Sa~a £- j j j Aa j “ jpj1* jl J &J&A&dil/ j

{£X \ i i j j i L$jî OtÜbjl.»' d i^\ İi J j^ U 6jÂ*** J A>- «XİJ j i j l j

tİJUj O ji 0 L « j lj û j a J ^ I j ^j ^ i j i* ^ " j ' 4 ü i ) l i ^ j j ^ a î (3 İ ^J aİ jİ p

* j«Aj 1 d i lj j O ^ja* ' I c i-o J $>* ^ ta A tjİP J&*m$ I O jf J û i ¥&)

AÂ- AA i? < j ^ P j t—-O'-lvafi-4 4^^lp^ ( „ £ J*" Ûj ^ li ^ A>*^ dJb j j

6 j Âa* jwXJ Aİ*j jI O jSs**' O U JjLJI-^- j b j* ii j LaPİ jwU 5 0*-Ü ”l j Ü i j İ j

öto»Lvw«Jji Â i ı I O1

aJLJLjl? d j^ l i ib jİ7iU u^ O jdl ^ 4î j j jWj ' l£ j^d (J

o ^ i (jl> j j i j i ^ l j l y * j j j>“i cJ ^^j>- J l^ ^ ^ ic ^ j j i jd j t İa*J

J j J j I dJJûjjU j ^Î pI J j J I ıiL j o l^Ss^

jw\ JL> " g-tî i j> - CL j j £ İ I * A p U j i jh i L s ^ jO jjI Î İ İpA^j^ j i J ^ A i - l , j X l l j \ j^" ü l^

^ U A^ jL > - aL UU jı AJ»^İkj U i j AJj JLJ IS j A Xrjl ip i 0 W0 O J% " ö*Xc--Ji

j i j l j tJİ jijA ^ a> ^jw\ ^«ijl xj Aaâj.I Aaa» 1 « v* c jill <—*aj j Ca« j>ijl

:t £ ' p ( j * - ■. ^ i j ^ j T y OU*, -cj^j lj f - j ^ l ' . j v ^ : î j

( j ü ? j l * ^ Â j aL i lL îkS\ >- 0^.p d I 0 . a Aa-' jp 0 ^ ^ j l

. ^ Jb l b j ^ ^ * aL I O jJ lî J j l dAH£ A ^ jj j ^âİ jIL» J j î j c 5 ^ " c ? J ^ : J

2 || MJo i Üjl : T Oji j M : ’T **AJ jÂ*4 | Moj jAm : T <Cj i : T ı f i j j ' J j j ' 9 || _M j a : T J >J çl j ~° l’M j j j ! j u : T j J J v ^ İî j i j ^ y

■ ' || M jjOİ :T JOİ 19 J| M— :Tjü 11 || Mjji



^ o u * c ciji ı s j ^ j£ j\ jgiî. viL a ^ ^

û; J J^LS** jA i j ^ A û J j l İ J (jjA > * Î j J j l

O*-'*'! A I j j>~ j I iİ P j j tO^sİJk ^ ^ *— J ' ’ ^ ^Â-AjU^ (JJ ^ AİJİ

^ JİA * J C ^ y j J A :>- j l ^ j ^ * > - j l j j j a S s j I (>£ ' ^ İ İ ^ L V j l Ö l j* “* J* * d -^ . (^ ‘A a> -

NJL > - j i j j i ^ ” jÂ-*> L S jj^ - f r ^ j \ j m(JM j j u j j i i l j l iV j l

i S A ' ^ - 4 < j- Ô j l i l J ^ İ j l I jJ j^ 4 j <3 y c £ I d W j v * ^

d-U^ ( j £ ^ (3>"'^ ( - £ J J İ ® jA i AİJİ ^3İ

o b j> 0 3 d - U ^jdl Aİ/*** A>tJ.»U j l I j jJL jA V l > " d "^ dJ jA Î

» İJ j b y İ3 ^ ^ 3 > ‘V jl jİA İjU 03b j y n J J 3 J ^ J > j A j \ j İ j L m

ü V j l iL»£-«Aj d*b*l j j j {jf'J <—J j î l î dJ .^İ J j> t I 1 j j 3 lSj*'* J i 4

cA £f ( S 3 l£ {£**}: J Jİ û U jj3 a,jJjvİ3

* >^^3 j j 3 3 j ^ j ' 4 O ı-l5»A jjl ^ ^ A > o . l îj j A İ J İ ^ û 3 j ) j& ** J t—> j] I A * j^ İA jI -^

Ö J w 5sU J 0 3 A j1 5 nÂ > - j Ö * A 5 j jj ^ ^ - 3 ^ Ü J L .S ' öjA+* A>* j mLûj j J c - j j b j l >

J ' A İ j İ P A >c 3İ j J İ j J ^ 5 s ^ j L S ^ d J ( J ^ ( J ^ I Ü j j i v ^ ^ 5 \J j 3 j ( j i v l j l

O İ j 3 j j j l * j l C-*A<A>- A>c aJ 0 3 ^ İ a ! j A- j J A>-j* >-XA j j j . ^ J J İ J djiu*< j İ ^ A İa-»

i s 3 ^ > - l x l 3 j ü j j j I ( _ £ ^ b > w \ . > - A ^ J b , j j Â İ j l v C -* * Â X < * a J ö j > t j l A a - İp

® 3 b j 0 3 i U j j j J j l ^ > “ 3 - ( ^ Ü j î j ^ a Sv i d i ü ^ J^ d ^ dJ J J İ

j j / » U O j Â-,*m (_£ j İ J j î ,4 j A j d i AJ A - > e J J J j I ^ İ J Ö jd b »^

♦ 3 j İ a i J î < j &*{'( j ~. j d i > - j S ^ j U p I a » ^ j İ j <£ j j * ^ iSj iJ j j ^ d i k

d3^)j^İ3^^-3 6jA**- J j l < 3 ^ A j jj l^ <^15j j j 3 ^ C j j ' j

(JZ**" * J . ^ J d^ b J Ö 3 jÂ J di^-J U l İ 3 J > * J ^ (J > jU U « « l

I Aİjl 0 3 İ ^ O İ - U b i S j ' t i j ^ > - Ö l > - O Ü î J U a J j j İ İ U j j> * j*

:ToLj9| | M™-: T >3| M jJ JJİ J : TjiJLüjt jjlj 7 || MjjJtS* :T jJûr 4 20 II M — : T > | M— : T İ. 18 || T .> 1^1 : M.-Ua -I 10 || M .-üL j

| | M ^ > : T ^

12

1 5

18



^ j I-^ pU j a *

3 ( J j I ç j j U >j* a> * , c£«Aj! * ^ d J j>s~*& d Xo j j ^ j l ^ 13^,1 L -i y .^ al j ^ j j

j l j J 4>u l ı %*>ji j İ j (3j* j j j a J j j U * t £ \ i J b u * » ^ j

< j ^ ^^ L < l ‘- 'kd ^îî,,tt J 6 j j j ^ j j j j Î j« a , I 4 j ^ l o T J *u>-

6 ^ I İ j £ cll J U Î AÜt İjU #ü (^ ^ bl ^]<U«Jjl < L > - 4 J U - ( j * 1 İ J ( ^ j j l J j ! d *Ü ^

— 4)1 — ^ Ü İP j l o*AiL* j j J J L U S s J j l C - ^ o i j i Z + ^ j i j

ü V j l Ö ^ J J J c 5 ^ r * J ' ^ J d . öJ> < L ^ j y £ dU L ?

9 4***j j . j»X<**.*»a1S* dvtal ^ c JÂM 4 j I j i

j \ o Aİ/î* ü V j l â i 4 . . , . - ^ j ^ diH j* ^ J l* j . j *A j j i j b l i î

^ d ' J ! ' 3 J V l > -- 4 & * j * f o j l : ^ - i J ^ Î ^15*1 j d i ; t j j j ^ J b u l p j j

12 J ^ jW J C ^ l p j j J*AJ*£ j —*• ^ 4—-ki-Svî Ij i i j j l / j 0 * ) ! j I J j-**

^ J dJHÛ ü V j l d ^ J j l 4 j* ij! j a J [£ * j j ]a>cİİ O j \ ^ \ j Ü ^ l j j j

4a,*.*%J .*»1 jy » 4.0 J j ^ î^ jİJ AaaİS^j âhA^lj (j£ J a ) j ı ^ * j (j£ J j * ^ £ j l

15 ^ jd ^ 8* . A > ^ ^ y ^ a J ^ j ^ J O l / i $ J J & 3 C ^ I p J <~*>j^J

. ^ J j j U L I O j i **1 0 j > ^ * u .i î jd <S j J ^ j ü V j l o - U ^ j I O u * 4«> t*w i]j! ^ î l j

2 j > " 4 , 1 J j j * ] ^ J J * ^ (J^ ^ JK i 4~ > -J *\ÂJ

18 i S ' ^ y . J ->' ç j f i - J d S ^ r <1jJ J ji ja» JjSÜIji j jijAÜ» yPjai’jtC- U-JJ cî-b' Uap jjüa L» ONjI «-Uİ*- ı j ^ t J> IJjjJl^

C~*Ipj j A*«jl (_$Jjr* . f j i jJj jI Ja*s<» OjJ Jİ. #J lp ‘a jj>- i j J j \ f î j

II M ûu» ; T û j A J 15 | |TJTy- : M J*> 11 || (? ) .;> :MT .jU6



y U dJJÂS , jijİJ liji o b j j£j j J&yt <■—*j î j l j& (3 j l

j$* \j*Aij>“ Ja! j£ ! j j 3 4.İ Ja! j^ l^ ^ U ji (3W“Jİ

( _ j j t»l jks j ^ i J j ^ j ^ ) j j ^ - j

j j J L j ü V I Aj C j 3 û j j j l ( j l j l ûJ!>bj J v 2 . J U J <—■>jJjl Û ^ b j O l î j d j i o l î

jS İjj ı S j b c j J J L ^ l l l î j j l î ( J 4 - . A İP C - J j ^ jj U i a d ^ j j b ^ ü b L ^ > Â J j

4 « l j l ö - ^ b j l x i a J ( J ? * ^ ! A * J l S ^ A * l j l û ^ b j ( J [ l j - ^ £ İ j l î l > * j i . ü k J j l

a S ^ d l > \ jJÜ lL l t O u ! ^ u ! c i a 1 A .c M o j ^ j o U ^ ^ j £ - I I

$ ^ 3 * > lj i a £ j i ( j ş * - * c J j i ( 3 ^ 1

A İ p d u j j l j j î ö j l î ^ İ £ dJ îj3 J j Ö U ® C j w Û S " 3 ^ A < ^ . . , j > J J İ J İ J İ ^ A »

d ! U j - j b * ( ^ w L a I . j J , j I a P j 5 " 3 j > ~ ^ j * \ a £ j \ t —- jb s S * * - d j v 3 ^

J b A ^ j V « .« İjV t w J İ P A 3 j + j SLA ( _£ 3 İ ^ y I ’ Ö ı - b J l A ^ -m A ^ Jİ A l j+ j3 .A ( ^

3! J 1 d J J J I

d j î j j j î j l J ^ 5*” ^ ^ Ü ^ * ' ^ l & j ; j ‘- r ' j ^ j ' £ f J ^ 4 ^ J J İ f j * * ü y \ i j

^ J J ^ J * ^ j£ ^ ûjAİ J ^ J ^ J İ J?jwa^ A b ! u y j i ^ > - 3 ^ * A İ î l l »

c £ 3 İ / ! i l i a X / j > - a - T j 3 j j L > s J U ^ j İ j i j J >> j a T j j J L ^ c J Ş : ^>0 j j j

' { j ' ' J & j * & * J v & ( J j ü j - î U ! > l> * j \ j j i j j S f j ^ J c ^ U S ^ a İ ^ m

i ^ b j J d j j j A ^ j l î ^ İ C d J l U - A İ P C - J j > j j A > - j J A j j j v i J L * X ıl ö ^ b j

Â*» JJ"id A^mAS^ çJAA,r+**i J«VwC ! A-. *» Â 0 3 b*^ Aa}^^" J J -i I J J j | j I A ? v i

* A ^ V j İ d j b ’j j Ö i ^ ( _ £ j \ j j ^ â > ~ J U î ^ J > - 4 ^ 4 0 A J . j t â ' j s A * m A > » J S " 3

j J . . İ4 j a A İ j l ^ j l ^ ' 4 û j ^ L . Ü ' b j J j ^ U ^ ^ j ö j j j j l i U u t

-# j a A İJ j j ö j - 'l î o l J j l ^5^3 j ^ l j b <jv*l c a J j I j İw*.î j I

S ^ Xıi ^ / j v U û j j ^ J S ' jb*V l

*j j l / j j c» !j>* d>!> âUI frl rOİ öj 2\* 4£L)t\9JüjI j j£~ 0«sU ^ lı j

: < • • .> J || M jijl : T ^l 7c6 || M)| T.> Jİ : M J > j £ J û H j\ 21 ![<? İ j j >

12

15

18



12

15

18

i? y 4~>*İjJ»jI 4 jjyi5 jİJJ. ü j- jl

■■&;$j\j\'jm/t j yJjbjî <!uj ^ qj . ^ > j \ jpö\-vû l Oj 1

'olf* 6 İ{j ■J j^j l û^ V aİj! y , j j j J j l û jj j l ’C— İ İ ' le b jj^jl

oT \J j ' İJu U ojj j l£*jjzj I o jj jl J jwtlijl JSsJia 4j! j ü i j j a >-

ÎpI JjJl^l j ç l i (S j:>ş ^ Kt jj>tJI ü ^ \ j ; JlL j iS j ^

4İ*ijİ dJÜTI oMpjI ö yL " J >3 cyjjjjJ >l o f üJuJuL>~

S”I j j Jj jj jl İ4 Jj>- yS" I ,li ) (tj liSL ^ yi jİp j->J 634İaiP j cdJİ jajIu*'!

v—jjı >- Lj- ? aİİ j j İ? j j jo (( (j**. ^Mp j I

4 Jtt İ4« jJjl Cr>J P 4Jj dJ.*U . yîjjJJjt jk > 4İ'f^TJ j { J J J^

)) oJjyiî ij lj a A j ^ üj^jJ {£ jlSc.4 j^ -j jS'" j * ûJJjlSJjtr

^ Icl^ j J i j j j <—1 y i «^lllT ^ ojA>-I J jl cyil^J.jl (jM pjl

0^ üI Ip ûJJbL* j U j <uJj\ aLI . j j J j l (£ juJ j aİ >-j

4 i £ J:>T

^ j l ^ j l 'û ljj jlo iljl ■ ö Lu^-'»-J [> !&x!JkŞs* ■“-.-,'•••££t.■ jl

<Jtll’ C-Xj '4İİİJ İ o iljj (_£yJ-4-Ujj. j jii ojJ lî “C İ J jaİ j jS"C '4

{jjr 1 ^ S j: ^ i 4 Jj 14İj 1■■; jJJL İj 1L-jly» !'■■j 1j Jy*ı J J j^

^ jl—>■ oJjj^Ü 4İ *' oj>* J?1j>“! jİiıl>“ji' j/1— öy^^süJj ^ jlj 4İI"—>- j j

0t>- otial- ___4 jjjjiû> j 4 t* j lA^ j — 1 yLlljl

J İ 1 jA j J JaXİ T(j;jL>-jJİ Ip olSj öJİyiyAP JS'l JJoi 4 *0 j* * 3apm

^ >1 j / u 1 o j l â Jb jl7 J j l JLc j S ü j Z * j c->jJjI âjb J. jj L j

J *”J A(J*~* djU ^ V jl *JA^ j !ö ldj.Ü>>4j

J jJ j l oJ ; ,w>jJ jl îT İ4 l ûJL - ap i i J b j l ? ü l > - ü jc-^ üUa' *-

IIMâJU : T*J >*P 19 || M— :T Vjjjf 4 || M— ; T <LI 1



rr ı*»UT

< - 4 y yj> iSjYjA*» u i l j J d j i J /

j ^ 5y Jk U JU uSCju j ^ j *

i S j ^ j ^ j ' j û r J il dJUif .jOJ6 o x £ 3

.Aİj jjaJ (JljîL* İ j j j j t j A**jjlS" J ^

joJJ û jj j I rJLÎ ü j j l î V j l O y \ ^ jA*» c5*-Uİ

j j S ( J j \ j 4 j X J sl *Ua>- aİİIj iU*îl **ijl y u n { j ' & j j Z i l j t j7 j 6

4 jjJLllr* j ÜjjIÎ f J** ^ 3 C ^

C*pL <£y. 3 J** * 3 lJûJIİsS- A jy \ i Aa £ y AaJjI aLİ .J ^ J j.

jJLÜ jC 4İ >-J 4İ ^ j U j _/jJj d jJ-AİJİ 4İ^>-j 4 j J 9

OjâJJİJUJjI y yİ» j u»^ 6 ^ J *lAol Jlji**

. j j J j I O I j j o L p

^ J i l J I J -^ ai!l 12

IiApL* y5*^^ yi** ^ d<«xıpl jl

o^Lj üâ^İI j JLS j ) j â^Lj o^Âî iL> (Jflfl

g»j l O j j j t ^ oJLîyll*X4>b 4 j j a Î j 4* ljl 15

< 3 ^ > - ^ J U ^ j J U r ' j b j ^ 4> tîl

•Lİ İa^İP' yllâül^? • ÂiNh*\ ^ J mJ «A j J j (eJ*Wwî 0^,1*

4İ^*j>j j £ \ &J*?*} dX*2jl JL>-I A ^ jj îj J J ^ ı®

d ^ L r fİA j ı j o ^ l i o o**0. 3 J j J J *& JL »£ 0j j l î f j J c i -"

*OJ>i <mJİ OJİAİjlp / J j j ; j £ ] J j J ^ \ 6 * J j j *

x£ /S * \ ıj> J j S ^ Û İU*4 JÜ*( C-J a 21

• f 3 * * c3 Sİ ^ ^ A j^ jv» J.Ja#c4

c?vA* a U.*IV j \ j A jJ 0 * . a >- o ^ l A>*jr" jl İS* ^

II M-;: T , 19 ||M : T 4



Ja**,*? «Aj J j j i 4*J^Jlj 0.j\- ülJjl^S^ İ j-^l

üliaU Aİ jjik * j ç j>- j* *£* w £*4*1* j ./ 'I pU ü-USjJİjI

J j i l i J ^ j î lUp U J jÂ jI^-V I^* 4 (j£wbl LîL*İjI £tİS (_£ j \ j j j l > - ü l > - ü \ ^ U

IJJ^ jl jS j jjj 0 3 A*lÎ ( J** l Ü*b* ^-—.*#\ Jİ3 J^S Jj

: o j j j j u j l j y , i V j i

(!) jS^b *4*lî 3İj>- *4xiî ^ 1 4*1 î

O Ü U V *li aJLZî *4*iî A-*î *4*iî

* o«A#wüLİ j

(?) Jİ^ *4*1Î *4aİİ

: oJ&JIjI a >c S j

d* J 4*İİ £ ^ dJ* <S j S*

siüüf *4* lî jj^jC5, *4*İİ

• **AJ J • öu Jbl j jCt j

d^t^lljl ^jl** cSjlÛI ^ j ^ j I j ^jİJJi* 4*li ü j l I^pU ü X j i j

.. (JJXj\ j

*öt-i ıil»! (jlj5?® j

4*İİ â lâ ? j* 4* lî o l t^3 j j l 4*İİ ül j j 4*İİ

C j 3dXİI J j JÎ *4*if djj / f j-*- J j j Jf*i J

J j jî J Ulİj^ L i VU- *£ d j j j f i Cj-Vj

îL J j Jİ fU üU j İa j jl 034*1* 15" j jj^jl ü*Uxil>-

. j J L l^ l l j l i A İit^ Ü jl ^ j l ı t 4 I İ^ a a İi a ^ »J I p I* O ^ ^ l i j j j j U j I i s u ^

: TM U | Mv - h T / lt || MÖ>J : T J jTl Bu adm olarak tashihi gerekiyor. Bk . İskender Münşî,

Zeyl-i Tarih-i Âlem - ârây-i Abbasî. S. Hânsârî nşr. (Tahran, 1317)96.II M&jT : T jjjT 11 || M M \ Uî : T ( ? ) > \ Jfc 9 || M4Ü5 : T *İJ 7



ü I J U İ wb j * A > " i j*-k4j ^ J J*-^^ *’ ^

£3_jltJJjş .jUi * ı ) j j \ ü \ ç £ " (J 1ü> . JuVJ A-aA / 2 j \ P

{£** Lİ L9 ^jS" AiStf* A+*i. j^j £ <cJ jl jS i ö*A*.) < J^L j^S* j L ^ f 4 j ^

cJâ ij ^jUvl^v# J l i l d>.Xj 4_j £Jj jfii J <^JJ& J J t - J J J İJ ^

ciCl b l p j j\5^S j ' w i j J b S s l ^ 4>üaJ a Lİ ^ c J j l I j . p U 0-U j İ5Lxx j1

a[A . juAİ Ij/* 4Â*İ* O jil î 4J j ^ l l j l öuU^T ^

4M-J.P (J^J^£ j ü V j l ^ (JdJ^ 4 * J jl* z'

o 1^* O li^l^ j A ^ . jw l^v4İİjl âw\jUj j A>JsiS" <^>jl7 ^İA jI (^jw \Ll

4».^ j 4,5 <Cj JhSsİJif ^ \ j^ 4s*cÂİ5f 4j*U j J JÜ j+t&Ç' (iJb j 3J>- (J l>»

As-İSsİb 3 j d)tJ-I aLI ^ 1 ^ 3 ö*^ jÂ**

lL i. ~ ^ C —*1 âl -j> Xr. o U ^^ (^^jbŞvliT;:; . <J ji j $X j > j*£ l ) jU i *Aj J j j î

4İib İU*)S j j-\.».<î|_£ÛUpj. tii > ^L * l J.Aİ~>4jIo*Aj^İJI

a j 4 > ^ ü T ^)lj cJjt U 4 £* o^ u l l i i ^ vp^ ^ c J j I j c^j*L>- 4>* J

1>Ip j j $** j \ j >?. (j£ j S i İİ JjC ^^,İİT;. ö V ’j l ^j£ *AÎ Aİji ()j x A* J&**- -'^rj{ •' -

q x , k j >- J l l l c ^ j j j ^ j j j l j ^ i j j j j y - / J ***

4 ^ 4 , ^ p l ^ ^ <^ ( ? ) Ju&i ^> 'VL>-

j i l I»! ü-Vjjl o jJb Ls J j\ j ,Oj>*->-ij <ull L j}ja\! Uj 8

( j £ j \*X j L*

jaÎ dJljl C JİjI ^ 3 j**

(j^Xkî d J l l a>k C-Jbi cA-^ dJljib\j>^ d-1 bi j y i C-.JUI i j j , j f cJIjI

djji^ o ) L i

II T . ^ r : M Jj\ 21 IITmUjI : M j i jl 2



(jzj f l j ji \ y £ {( 31 j j\& '“(5*4/1~L)A v«

^ P jJLİjl O j İ aT V Uri Aİ| >“J . j j J j S" t J J

‘ - r ’ j ^ r ( > j U > J T j ^ 6 J Ü Â s £ ^ j j ^ i j i J ^ . ‘ İ j AJ J j İ a

J j ^} ıS j ^ ^ i ^ ’r j y . j J j j ^ Cr^^^ ^ J .y J, J r J JjJ

( J j İ A a ^ j j İ j j I j ^ » > 0 J » 1 .ft*"** (»£ J *J J{ £ İ 4 p U 0 J j j J J

A i ı l v - M İ ü U ^ a S ”" * a İ j i ^ j l * * 4 . « > - j ! i J . 4 ^ j , > l - * j I ^ ' ^ j 4 İ ! > i i p i jj*j^ j***

ö J L a U o b jyjı>- J J j 4 j ! £ L h " (j$*J A>&îi-.'iiLj öXjjS' j 4*#jh$ i j i ö j j b

viJlij Uji (jU*j! A tJjİ aL j j J 4>»i jj j J jjâ^S-

. j J İ S " i 4><Lj j a '4 j ( j £

jS İ j O j;! £ » J-j* » ü.1 J j jî

îU^j o 4 ü j -: j j j ^ ‘

12 U * f j> " Jj>** I J / jjJ L * {J j Ssî (j İ ) Ü Jf. fO •. , I 4 p U ü .J J j j j

t * j ^ jîj^S j£ ) fb j $ 0 j^jtJ 1 3A Ajdy-jÜ^-aS" . 4-kJr*“* A£y ^ .> 4j J i ^

■ 4j J.C^ kSj * ü J l S ' j i İC 5Û>*İ j<4 ö j^ jl ^* Jj' 0 y \ £ J j î .

ıs aS j^ (J.U - c ,<**$ j *& j >* ^ j j ü-^Üu y j 4 j {

j j » l r i 41* jj i i *™ 4>* A İÂ ji »Aj ^ Ç ^

OŞi'y j j4 J U p j J J j S - ^ j j J j ! p4Ü t ü l f^ i j> S " I .Ûjk^j, ü U ^ İ ; ' ^ j .

^ Ü jİ $ w J * î j i . ^ İ J > “ d j 4X^,4 aL I $J 4$vİj j i ü İffiî

O j j l ı 0*)lj \, y ^ »x « l . j J J L İ j l j, İS" ^jSjjiS'" j)*Cjy>- a>*sj U i İi5ÜL£

^ j 4^,L 1 CL^l-AS- i ^ Ç İkx > İj ^ İ p^ i % A J a LI

^ J**'bA1 cJj) I j J jO j \ j Ah j j j j l^- j J j ' ^

: Mib 8 i!' M./ J : J 4/ Jİ t j> / M î II Mv; : Tj. 2 ■’ jjuoî 20 |)M J j \II !; T JjJtj\ ÖIİ 17 || M 4X-'_U?; X ‘Cm'4j4U>14 [j T iijAî

, ... "". || TiU■■■:'M«İU| T._ Jt : M



j-Aj » {£ IIpI oNjI

mJUİ İ? j!j^*İ» (( J Jjl^ C

aJÖIj LaİI ıi.lx (Jjjii» 6»ApIa) ^ 33^ dJ***fcLtSob

^jfm\jü J 1* j^l l 1j Jlll V»««Aj J jIa * Ai.aİp ^

jJLJj^.' ( Jİ-UÎİ aS\ ;S" 6 j\ Ûj\ ç j j j Ç 0

•jlıljl aJüU a] d^j ^ (j?*0 <-)j^

K m J j * v— «ApIa»

jLû^JU5, L*li <UjJ ^>-4.11 j d J J . h öJjü

. j j ) j \ j x f o < 0 J * j j \ ^ > J ^ r ; j j j j j X f J j j J T j x f ( S j \ * \

aİ * j j o l T ııC j < Sj*?^tj ^ i j <Sjî\+? j ı^jj» i S j ^ ^

^ J ı S * ^ ^ ö^ i jÂ ) W jL jU > - 0 *U *X İ O j i l î

jlpIa? «jilLljl dJJU ^ j aL üjjlî

J ^ d^ J OjkSj\ Js>\İJ j 3 ^ j \ ^ * ^ j3

Jtll C-ji 3 ^ J vli^İLÎ u * j * ^}3 ^

4j ^ 3^3 3 3 i ^ ^ ^■j jf L-< 1 3 3 {'ma j‘ ^£ 2* ****

i l* j j $ iSjf i3İ^ Ûl** C i£^ j* İLaİm* -”4İn. İ) A j j j \ j jl JJ*&

Ûî jj>- »iS^j^3 d\>?jj' jllp J l 4 L^J < t o (( ci-b J ı

ııAİÎl] c5jî5ı5 î aJU Iİj! jJ Jk*jı j İJpU o i j*3 4 SÂ+0 o*AJ jl^

<•1 o a İp (jı l *— *a<w>i s—U>* v-JT

O j İ J T ( S 3 J j ' & J j 3 j m3 J ** 3 1* ^ 3 ^

Ç . w ^ (Jj* £ j j 3 j ^ 3 ^ ö -^ o . j * l £ İj i j ^ J 3 jA ^Ji j

jf** (J~b3 3t* ^ 3^ *“T*3 3 O ij*- J l ^ y j J A

ö ^ i B >3>*\i3 j i * ö (- *UİS’ o j J l * üî j j3e>XÎ L>- l>- t

IIT _ ; Mjl U 17 || M — : T r JV T || M• jüU SL ju?- :T JUX^r 1



lopu Jts\ OjJ> J^l OÜjI jS İ (jfjlİJb^

I dlioL İpIU ü odjJJU<?lİ f j ^ j j j i j j lj A; Aamjj 0 - )1*^^!

jIiAjİ* j A) j y j \ i AİaÂİj** (J?'*’1 J S ’ S) j j \

j (£'Xss* j jJ S J i OjHı ûj lp l t 0*xı**4 ÂîÜ3

û%UpU-jI c jsjfc j ûJübL* jU j I*ApU ö $J j \ • j j ^ y *

6 ^"Ji Jt* 6*j\ ı S ^ 3 ı ^ ıjfcjjp

J b j ı f j j * j jb bl İU>-I i ji*

'J tij~+>£ v*^Jjl O ^ j JIUc^m üU*

9 4 Çj^j* A-*i'>*^j' ■st p' ‘ t sj j j ' £Jj~~*

jl cl**3fl j* J ji O Vjl oX j>A& ül>> ülc * üUaJL*

*£*1)1 Jy J dkX***>J*f ipi j >%\İ 4**jl 6to\i İ>».JXj hAj? J J J J

12 di*\ c * d <J j - ^ 4 j j \ J *£* i£ ^ J <* 3 J^J ti j~> ’

(jş#AJ jİP A>tJİ JJ£-+h j İj Aj I »X*â dd l b fT" Jj* ***3 J 3 AjbJİ O J ti

Jj i} JUÎ o *M dMjj <^0 J ıjj^tj (_,ij <iîj' j 5i' <j i' J j

15 J j i' ®jj **■“' 4s?*' **“£' J j J ^ #;>3 0 ^ ^ ' j'*'-*4 * o A

lSj!>X*«l jU® î (J0J* «Uİâ l jJU<9J Ula» JüjJlî j>- ji AÜb SUJI . j ) j J>A ç j>* C)>X»m4-m-aS aaJ>* U ^! j öjJj^

iljL j» 3>-U j ^ IupU ti>Xiji j Jlll C~$i j OJU>- j

jj3 ajIpj)i ç >-lj j jUx>-! j S t ö*\)j\$f'j\i\ 1 jA J-C\+0£İj)S*j&‘ dJb,x—i l»

i' J>? \ jfmj J .' «U 4>s\ J : j J , t

21 _5j! jâ» iL j j>~» »ipljSij ö ^ j j * j _)j ^ I ıi,'jj ı ^ ) j «7>-T Aİiijl iijj>JkLiiU j İJ j U»» J ( _ J J j p j j î j i jij

: M Jj> J oJ~£ | T ciuJ i M gU 8 II T >./ " : M 7

" " IIT j V jjlT



Ö j \ (Sjüj* i S ^ J ^ J i o iU J» üVjl cJâJlİ AÎjilî J

•J>LJ ü > y Ü iLj ö*U>l> *ApUj j ^ y ? j y ol** ı £ C&}'j&' ı&) ^

aÜİ — j k 'b l j l J^ JL* j^j*-**J dJj\^ j j U > - l 4

y-** i c £ j î j ? l —^ j y JİJ (Ş j \J j i* yo ttio <JUM — ^

öVjl jİJÛ j ! j J j + * j tZ'Jjjâ o j ^ l j 4 j> j i ^ 6

, Jta\«***J*A.«J *\ a& Ğ j \0£ dteX*l> »Ap1L A) J (_ J t^ AL j£ 4w3*İ

j l > - o\^L** <jUaJL* ^ j j j i Â ^ j (*J*~jA ^ y 'û^$s& $ J j l a ^ j j J î J j

^îlj Vl>- -Ljf j lj Aİ5Uıi>- L£l> jta 6 j+İh OwCUvjJ §*ıj j >a & ( jIjp ^

jjl 4İ*ljl OİS 6wb*Uj Jjl j İÜaJ j U üVjl

ı£ j .* j j A->-l ^ jJUjjl dUbUj O jji j CjI-AJj] d uiUj

O j j ^ o J ^ - L p I - i b jL i l» i U j y j X $ ^ j jv S " 0 j - > ( ^ !

c ^ jh b İ j ("£ L.p ' lj ^ j I ^ jv ^) ^ .>6rt5si

dJU U L S oUj üjî 4*£jjî j-ü’b I*UjI Cİj! »j^JjÎ

iıin* ^L İf 4Ss*%*0t 6 Jwm+t* Jf ^ C "- li^ d jS & dfcAftJ 4 ^ W««(Jji ^vJU ^

L« j 4«>*J j <« j j J j I <>—<>5 <o İp L t^j jl j ^£*4İîlt Oİ*£îji 4 *1 j

<^ eJ C JU j ^> —- <cİ£- — eL îoU ç y y *1*1 j l c i ^ ^ y 1** 3

j O J L l j l j J a 3 j l J (gj)j (jjJ* V U - a T t . ^ j l j J & A ^ i j j ^ 18

•JiiUj Jjl -c«i»jl t j«x£İU ( 1- j jİ>-1pi j y o / i Ü j

II M *4üj\ : T ^jl 15 || Tj — : Mj jL İ 4



12

15

18

i i 3 j j uSİc^1' J ^ 0İ5j( j O o T j

a5 ^L->- j j (Jjİ 4>-^ J.ÜJ j j 4.1*1 j l û 1,*aX>-1

4 j A,+a**S* jA a J j i o.1 j -9 ^ T j aJj! u L*liji«iju'j; 4>l j X l 1

w j* A jI( j p j t ' dJUL5 ojİS \j 4İ]l> ^L*)! Oj>-1> j - w ^ j

Ö ^ jL jo d O V jI (J?Ij j ^T\>- 4İjiU j j 4> û 0 * A j I

J l l l <JL*X; J 4 k A j j 5 j j *0 ' ]â j (J^p j Aİİjl ^ llâ iîlj likJ 4İlp

J LlLî**I 4* l j i ûJjtaL I Jp»j* lH— j**> I l l p j j ^ J J - ^ J J ^ (1/

li^L J.AJ J j,İ? ü ^ l 4 jL lp J JJ 02 j«Z*£- j J J . JwU!j jj ^ lÜ p { j k j J

( j j\ S , j j • (jj»Uîı L-H p ' * j j j IİjİjI j >-

j l*isj£İjjli I \j j tjj.İ5o c*>-l>- iiX*.hİ z aİajî j j vu I (^İaSnj ^İ5s) j

Jb* I j j l j \*p jİJ'b/jl I j ^İj'VjI jl.} j ^.m , j Jİ j )

J £ i j J 2 t j j+J? W j ) S AX++S~4**d> j j (i j î j j \ I ö Ç>\ *p *\.J j\ 4>cJİ ^>-J>

o j j l ^ d j* -JI j s S $ j S ^ Lc £ İ j4 _J,p oU * ^j4 ^j ^ il l <iiL5 v> j

^ J i jl j j 4>İ5» cS*Aİ^ j +*il^*»<İjIİî> J j İ j J j ))

^ I j^ l d i î ^ l p ‘Ç j * 5 CÂ P J

e*i '4Îxb- CjUİS",i ıiJ.2»- 0Jj I t—._;>xxJ lxiz5 . * Py SL>~ y

tS*\> j cL-.pI> ö\â cJ I O jjİÎ <djl . x^ ^5 hcfü

j 4İ1I jwU.5sjf 4İ^>-j 4; JJ 0^^vS2J*Aj5 ,j^1 ,

, obj j jl-^p d vu .-lü wi J j I | 2.>2j j ®Ç*}*'

J

o

<r U J. 2 || M^ j$ j jLaL* : T H jŞSsj j^. | M— •T ofjlj 1’: T 7 || M'—;.’: t 6 || T 4fu j. : M

4- : T j x s : j j f 13 || T Eu»t '.: M'ç L*. 10 || M— ; T -j 8 || M

IIT ûjuT : M j L Ş 19 || M— : T <SvL17 || M



J i j i a) j Â* J j \ j fjZ'b' j J

3 j , ^ j iS - J j î j»-- j-^lSuS*j ( j l^ji y L — ö X j^ \ j >- j \ i S j

û, ,i JL5\j ' İ5sJ d^Lsllp! J öâ&SjA) "*

.Ö*X a ) (^JL$\ j AÂj j j * \ 0 )1 j \ Aj A^İP <JlJ A İ^ * ^ > - j

r\<&J.,4*y4 1 J) j* \j A*) jj>~ w)1 lS^ d*Aâ*AJj (i Â^"\

J J J*)j J j X j ^ J J o p j

jS" j <3 ^ ^ £-£.I â j j S) ljîlîji j

Jp- j>-! j.J, 1 y Ü* \ A *m O ^ Iİ J cJöJy-i **İâ1jI

^ * A j I j ) j £ aİI> j ^ > o j&j+42>~ ö U a İ L p d L**o ta

0 \^ P v*J I aS^ _J)“ O *■1*0 ^3^\ I (,J

<j**{ & j\ J Ü Jİ t J ^ P j l J . j ^ h İ İ j I ^ j a J £7j * ^ J ^ A İ i lJ j j

j İJ j \ J •>^ J A 5 ^ Ss >- ( i \ U * J C - ^ - J C - * > l i - J t S"" »-5 j i j l y v * Jİ^J

AîhsJ ( j S ^ P ^ H j y j A jI>* d ^ j İA ^ L O j i

Oj ujİ il i^ s wı C- «A>- s,ş j 4L*** j öJt L^T o

j f L İp j ^1 4 j j } jı i (J t>^vSsj ^ L^ >-1 aSs.^Sv>- j i

j i ^ j AİJjî 4>t i C j j j ^}^

( 3 1 >&** J t i . i j J & d ^ İ J l İ j ! ’4 ^ A İ U J ' A S ' j l /

Vi—Jlp d jdJ j* '0*İ-4 Js? jAj ilj|î ' ••' AİSCl‘ j y ^ İİaSv! ' j İZK)' f

J k i ' A->tJ ‘aT J* J j iîJÜUyy #J>- «a|»! f - 3.. >,w»i )) tt)\i j |

«tUİ. i jîj^Jj -<Jj[jjU««î (^^Lyâ*; _j&vi Jj*Uİ' w.*r«,!sJ

j C-J j i i]j«*liob jlîjU^ı w_j3 j l j ! u»>jxS" <>jjl/!’ öl <^jjjiî

II MC li : T c.SsL>J .JAJ | T olî.,! 84 : MöuJT fT j + :.lTZjj75 : T 4S I 13 IIM— : t c->j 12 || M— ;T | T ^ ^ : Mrj»., ,ry>11 o : M;JL -r 17 II M— :' To>v- 14 || M jy ■T «İJ - | M~İİS jI 'İT JjJU 23 || T jŞ J j& i : M , Lxj JS j |M~ : T j 'j»JJtXj\ 19 jj T

= • ' ; ' II MJ. 'jU







(JjJU**l a Lsİ j *İ> ^ * İ p I ( j > ^ b ^ p j l j »*L* j j 1 ^dj^dir*

jİJ!>Ipjl obJjl ^ j j î ( _$ I iSwilS". ■(£ij] jjj-^ j^ AijjjjI İİjjj ^jJ IpI

^ dAJî>sj| û J j o . j ] j j x !j l <to j p ib j (ıııı ‘^ j J ' j j j j ,4 iw4,

“4ir* J 'i « j j j ' O jw ^ j JÂC- j C-âjA» JaI j a j j f j j S

A>**) P<-XiT .(^İJJ^J I 4*1>-Aljb Jaİ j j Aj<Cj j> - j A JPİjl ii JaJ j . A jP ijl

* A*^jb j A i^j î j l ü i^ l » j j jj\S" p4^İSA.bl J ^^l>- C ^ j ^ j <wJil j 4 jj< jil^d

c-^jâ) T Ajdijl (S ji î tA ^ jl o Y j l o j j j l Cjj AiOj J a I j j - ^ j Î j l ^jl> A 3İ

jA J d j j j l ^ p j ^ i j l ü U jİ J C **^ O iP İ Jİ jA pJLİJÜjl A- JL*- U yf* û J jO

^ d j l i 5JİJ J 41 jl^ P 1d-UAS*"'uT-5oi ^

û j j S" a^ İ î UU***! j c J b l i J C -ibJ j» jA İİ j l S- pA* j . c £-*

ü Y j l pipimi ^ U * - j j i j l j c ^j^ ji j j j ^ ^---»a>j düjO

^ o 1j î j l > ’jJU Ax*Ji>* aL_/ oAjjİaJIpI l i j l i jlJjIS^j j j İ İ a Î j j l

p4*J Jj^ l j4> 1İ j a J , A-.?xSİU j İ 0 İL^ PjjS" O U ^ -^ y l j OÎUÎ pA jü

Jj*Ja*wî OwUTj ,*<lpl ( j j j w i ; T j jvâ o*AJÎ j ;-jaİ

15 p j>*P J J lS^ j l ( 3 ^ a î iSjiSvJL^j î5o d ta Y j Â pJ jo dJiU^V jiS \ j ü J ü l j

j i o j j ' ^ M j o j ^ O ^ T j J j l j j d0^# J j i ? l ; l

. İİU*#4İîU? J j i Al S" ü Y j l J 'j j °JJJİ Jİ

j d*^ jl^ U b l j (3 1>«â-İ— j j j i j l ^ i l j l c j ^ I j ^ ^ j ü J U T j <C j jUlj>"l

i l j»l dJb*oj>- j a iİI j >-I <0*L p j j j ^ J j ^ j ^ î b L p j j <Cü^1!I j >-İ £İjjlxSCi^

j» p X jlj j i j^ u ^ j pUJ j j I * 61 j j i j j j J j l 3 j î j ^J j UI j >-I c 3 ^ o « j

a S j j Ls& )) p o T a K oAi^Jbr i j > “ j ASsj j J j I ^Jl j j j I

Û j \/ U j ^ l o ^ T 3 jd^ (( j^4 * d^j i j f * j j ^ j 9?

<l>t OjiUî j ü j *J j l j j ] j I j j * l aî j A t j l j I a â ^ İ i a^^J j p Î

: T Ju-j 12 || M JlU : T j JİP | T ^ - î > : M > 4 II M ü V / : TüUj l 2

r || M ^ ^



'<S1>- oV ji o L* j iij^büob j 3

4ÂİAİ t —+.*£> <— b j^ o I O j ^ j Û Û JÜs? Aİ5\ .£

Uâj j 4SUİ5T J ^ j j j £ ^} j 3 ^ M ' j j t—*) ( j * \ } J jl/ J a i J a >c >+«a j

(J& j Ç' jh)j>; l$*X a \ oj^bi^b'^Jlj^l** * jO (^ jL ilj û jj j l ^llklJl 3 J ^

a L I < — j İajîjI d'i-*'4-*,<1 1 c £ ^ . j A Î ( ^ jS * \ p j *A i j j l

* < j j > - j j ] j l Jt>l:>-1 ^> o oJj^L uU ^ aİ j Iİ? J j î j c- j j a I / j a Ia ! l - ^ U *

4j J g djl>" *\S?* J ^«-LLİji Aİ 5*-*^ Aj L-aV- Aİa^ JS- A jöÎp

J j İ j ^ j , i-j*j >- J ,bu 411 *>LUI <^S\ ^*Jİ juJjI ^ ^ û Û ^ lî j», a İ£>- j

£ İ J1 j^ Ü İ

A r J J ^ J İ l)U j 'y is ^ l ^' jA. J j l J ^ > 1 > - A,[ >-J Aİ ^ « A j J jU ? ( J j Î Ü ^ / j I .

A j A >ftJjl y j j lJ 4 j A J y Ü ^ a J ^ ^ u Aİ j Iİ? J j İ ü V j l d J İU - j l Â j û AS^İ j Â

J^s -^ jA j OwlL) ^ Jj j& jS j j j Ij j)\İ (j t ^ } S ’ ( ^ J İ J

^ 1 j » j j û j jS " a ^S- j J & J ly g.^ 1 J ^ b L l â ^ b J ^ > o j Ü j l

b b 0>«LO J j* ^ j

L^ JJ^İJ^ J"* J J~^ J ^ lJ^^pjİ A a„ j II v -İ Aİ j İ j İL p J i j î J C £ ^J * ^ £ T j[ / As jJİ O ^J J İ J ^L ^JJ^J İ

# J i j » o j j j i j t j ' j j j t <5 î ' ^ ^ j j - j ■* j ^ j k j j ^

j^ L - * io b c - ^ j L a J j j I ^ o l j j ^ aLI ^JL p J j J î ^ j j ^

J*t*A İ^ ^ I p T ^ ç î 6 ^^yî2J*A3wlÎjl (_£j i î J j l^ JJ OLa A J J j j J> j\ d JCm O Jİ

S I (S j ^ ^ j \ j i } j j - î j ^ û j j^ *AJ^İ>ül O A . j j j ^ j A J V j j j ^ S - ü ^ j j S ’o T j AİaİP j AjjÎ o^^s<aj»AÎ^Üjl c ^ lio ' l AÜ iİjÎpjI ^jI aLI Q j )\ aP

... J Ji 6 || M 4İ*T : T dJb T | M— ; T ju! 5 || M >1 + : T ^ 2II M.^JüüJjl : T .^İaîaJjI 18 || M »jü>xjU ^ dL-4iîlL J /, \ T

12

15



aJUaAûj y>~ ( - £ *J j<X£ İji j

. j jS " û j j i J j -L - V j j\ -» j

3 jl jiâ.i oJj J\h l J jS J>rS" ^ a J

wb^-j «Üji c -vâ.Â

Alij^ J j l f jı2 ->*Â~i JJİ aLîo Ij

wL*u ^ü Jjl 0 J İ j l ^>L^?I ( JLlS" jllp Aa~s*-y

jJ jta j\ i^ J l l l ' c L< xj ü V j l ö X a*>İJ j £ ' iU lC (illuS^

4İ3-**Î {£*^LJ J A j j j J ^> - 4* 1? ÜL« J ^>- 4*^ 1 - ü'y j l -oJjji^*U>-^ j , .

^ j j 4<»Jjl 4 jb jl . j)«-UiS l — 4 ÂPjt-Üjl 1- "

^ jV-n*»uI jjl_>~ ^ j j ) a^jIaJsuaaS4.S"l^

i I J j - J m j j L -J jU jI iJjİJj 4 _>c31 4İJİ

12 <Jjl. ûî' J j j * j J d j \ îlT. jtoULp o o; jS" ^J>“ (_> iSs>-0 talj I lLv«i-1>- d\^>~j 4 j 4 j 4 _AİP d J j ^ ^ İ0 İ Â j Aa

jjIji<*^ ^ i«i<v 4İj jI«^4aj^^“ Jll11., j Ls 45""*

j I j ö a^ j j J I i l e > jU * j .I îJ j I CL j ««a > - j t—Jjl-I O j » j

^ j i l j j C jjI> *1 j o a öwbl i J ^ j j^ j ^ ' (S*^*

ö j j l J l j ^4 aJ ^ j c^îlîy? j <wJio j lLJUI ^ ? ^ j X ki y . j j ^ j l

. joyfcll?

J*>lü*-1 <!l .>- İ j J mj j JaI jlô ıS^j j

JUb dl£l. <d)l_, jLJbl

j ^ j j t3 ^JjJul d jl5 \_^l

jU i o j ^ l l j l 4>cJ J?SW" ıy*\£ j *

jis^ 4İ> (jJJ^jlİ^jîj ^ J j (_Jj

d.l-^. ■X m _y, cS '4

15

v>ti 11 || MJ-g >•. T .L-1 10 || T M j : M-»İJ: 4 || — ; M j- s 1 IIMdisZlt : T iio, I MJjjjjl. : T >.*ül. 20 :|| M>1 : T >1 19 || M— : T



d J l î l l J * m 1I

^ d^ j <*İ*pb jJ.jJ j Ûp. llk»

■-J ^ I J <jş?J isA “ di^4İ jIL» J j î ^Lİjl lipljju »

ÇJ&J& * 1“* *»*& Ç jV J Jİ l İ3İ i i l /J 0 1 A)oII *-,ıy^1

j* \ ûj j 4- jl <İ..Lj ç£j\ l)j>IiAxjI s j >-\ j j j 4-3jjl j . o a*JLv

jJnP 4İa .Lw* Jllt v!Ujj j âj^L—«i b a+* j J j \ j jUİSo ojJIİ iJL«j#j ( Jöji İ

ü^lo JL>- . jjlS" jjl jl ibj- AJaJL* j CJL>“j

i U (Sj*I (J Ö-5İ*- ol j \ ^ J 4..5HB3İ j jJLİS" ö j ı j k aSj3jjL>»1*

â Iaa j 4 jlS"l\ı*wl ([/>- jİ jp o « l.*ob jlol*.** ^

\*0j«ai- j\.£3 J i J L< J jjp~> j l A ^ T J tjrj? J

j^ J 1 .0?J* V ^ j CS“4/ ° j j d J { J î j k j

&* x * m w>Ij I j c*JL>- a İ j Âa y jJLİS- jj» j

jL ^Ûjjj j JU -AjbUu jS’Ij jbj i^ jS”! üljO Jı* l ^ l — aL JUİjI ^ j

OjîU** aLI £jj£ij lijLvs^ ^jJ-y JaI j

1*>-I iî ifuS* j c-Jjjli jiî djî j\h ı 0*U>-l ( jİÎjJI

j (_j!a L»*>I j ( .ilb * o 3 J 3 <w3 jt ^

aJjJT j j u jJi* a L-*»» oj,x*w ^âLUU j*a>- . j l jt l j l jdjl

:T ^Jir^| 9 || M— :TJr l jl 8 || MJ lî :T O lî 6 | |T I : M<>Jİ 5 (JMÛ •T j v 14 || T— : MjfL ...Ol >İ 13-14 || Mo lT İ

IIT : M 16 || M— :T p 15 || M— :T isjj, j*



<L1 4-sjjl d Ailı T j£ 1 j j£ I<- jjlj ü *i/l (J,l (jc*»l jA l-A-l

Tj* j Ç r j \ & ı>*l 4İjI aIjI £!L+.>%S' 6

4L*> Aiî-lU J ji :> jst-L j jjJlî (j cS j. o o y>r i}j\ jiS' j j .j JLiljl

İj I ü OJ>- 4X** jA j jjîjI l£ İİ' jI C*oliS o j>-

tâ jijl J JoI CujUS" 4*>-l * jl &jl/ jJj.l oll** -üc4jU>*

O j* ij jS " j ö cJLuS (^jJaİjip li? <Jjî j*aJL> A>**y j

AJJii j j j j j jlJ a1 j I jjS" jtf* J j ûjj lî j j'M * j Uta 4İ .3j-j jj

\ y* 3***'*3 c £ ü ' - / I J>l <«—«jj»AjI ^ 1—A*âj

is*~ lü üjî j

j <JL*aIi aJj Iî «jlj l (jUil, İ* jj (_ Ju«l •j'- ,'4 j J

j>X Jt * 4s*rj ^ 3 J^ a j£*+A)' £i j , jw\ iijl (jJ S*

<_ ljp- ?J >*0 öJcbiO.A) o Û ^ î j» <d!l *Lül 4.w l, jj J jl JljiL**'jd^

• I l1>1»* İJI •jjb y j

•jb- : Mob iJLT | MÜOJL : TjaL 6 || M— :T ^V ftM V : T> I Jj T ü4İj «ju : Mü-U*1;4 İj 12 jj MaİjI —|—: T j j4J | T di«S"



jlj\ ı£ j&y\ £ J y&* ojjjl rJİ üy\ İ jlj£ jj

. { £ $ JUaj I ı£ —**Jj ^j^J J ' û Jl jZ j j ü'Vjl aLI . Oy lî

dJU aA ül>-. >1 . (jllal Aİjjİâ j dfc Uj cMi 3

^ î U 4$^ c .L ib ^lau^L * û ^ Î ü ' i / j l . j t a (3 j£> !«-&)

(Ss** i £ m$J 3, ^ 3 ^ 1 ddjU <m j *AJL*j j I A-^-IaJ (J j l ü U * AÂJUV j

o#-*) j (İJİ aU^* j Jİ S »j l>“ I J&.l öJ liJL jJjl a J jjU * c—>15"j 6

ĞtaX5"fcXİx £ cSj1" jf j ö*Aİ Aj j.â *Aa5 â«-Lw 4 j j jj jf3

îb <T-Jjl j «-»jlJji» JjJU cS j İ j j '. ••dijb g j l

'. J l L t i J J / İ AİjIJj* ^

, i Jj 1 jj ç[\âl'A j ç\]kj jllp Aİi i? j( j' jI> c*Uİ Oj->1* Aİ jj- j y AlJtjl

jl>- >1 jlial- aJjji** j j*~jAaJI jUu. Jl>*A^tdtS^ a J İj j ^ ^ I j ö J j^ İ7 ^ U ^ o U j 12

*j~*b ö£*+*yS aJj I 4 j I (SjÂ** Ç3j J i3 OjS* (S

dJLlÛ ^**a'«A j \* j* j ( j l s fR Â ^j üU * 0*AJ jS"(_£ jiİJ-î>*

aS JÖİ L-w 2 J J JjP J J\ :** 3 cJd V ^y J Jjb* aİIp (_£jb‘ 1 15

J AjJ & * J İÜ J \S \ aA-^ l>“ ^ İy 4 ^ J > "

jL J j j £ İajj (Sj& j* jr<?rj fr j j J U J

J J ( J ^ İ J J c r i j T j J ^ i üU U ^ 4j J ü 'V T Aj j jÜ j Ü j ' J aJ 18

ğjA^> j+m j ^ J ^ l ^ - I . j ı A l S " ^ j j * - 3 jm ** ^ j^ L i* x*A jI jl l

Jlll Cjü Ajbl j i;l^ j - rj j J. 0 Aj ûİT

^ 1 j o l l ? j aJIS^x^- j ii l j» ! ü ^ J b V j l L I p j j j J j l j 21

: T siLjrj, 17 || T j JLiU : M 16 ||. M* l j ^ : T 5, : || T - M 19 || Mjk — :, T'i% OlîU 18 || Mdi JmJ



^ >-1 (J jİ V j l j i l i üAîl J J 4 & - IaJUj J

5 O lî ^>-3 ^^Jaİjİp j e^>j]jl j O İji j J5İ ^jM j

J.pI <jUJ 'aMI — j x>l a İ j ^ * j *“Oİ^

j j J U o ^ U jl j l ^ - ^ r J d ' f J J . V H 1/ "“ 4 r * J J

6 jl ^ U l Jjj j. ûUi^lî^jlj ^ a S^) j{

t j ) j \ j C- j b * S * j i ^ l j j İ O ^ a j j £cX$ ^ ^ 4 ) jI^jl?*-

aS \ a j > j <4*^/ ** o^l«Ax> i o j ^ L j j t

^ 4 jA-a!p C -J j3 AjUA-Jj-j A İJl* ^ J" *. \J>*“~* ^ l / l'V t 4 J

ğ >X s İ j İ ğ j j S* ai»^İX4w\>« dj^İâİS" j ^ j

. j ^ l i j i u ASs^Jjl J j P ûJ.Z^Jb*’. J ■ ^ J '* ./ AİJİ ; ü V j l

„ / J J ^ Ü3İ*ASjI j j L S ' j j ‘C j J i 5 \ ^ > - j <C-İ^ *\>- j -,m {j!> ^

Ajbu-J ( S j j *I j A Û & * Aaî^jI j û j j ^ U aJ j \ d .Axj\^P (J i ü j ^ lî

y ^ * j i ü j j I î ^ s l - p J j j Aiol***

ı s O j J j İ ^ j ûwU*Jjtayv*< ü U j o J ^ J jl S - t ^ j A i \ C o j p < c )j^ <übu*T

o*aJj£ * j j j * x $*a j j j\ f> Sj> $ j ü JdS j l^x2^ I A j j

Aİ jÂ* d" 0^J ^ OJ aai<1»Iİ* aT •

10 || T cî Lîjj-.j : M J 8 || M— : T «4i jlj 6 || M— ; JUÜ2 j„; 16 ||T .j Air : M.jÎJİlf 15 || M— ; .T .ju* 14 || TJi)j\ j ■. M ^Jjr

II MjAilj j : T jXİ~jj | M— : T_«



J İ Üjİlî I c t ^ j î Jİ A>&aİj 4 > * J 4-<sip c J J j v J j *j+*

4 jl j>- j I o V j l iİİİLc ojA>-I çjz ]jwijjl «ilil**

A j ^ i a & \ j \ iLîd j * ^ 0 öJ^SÎ j blj» j bI p j j <^j7j1? 3

J ^ ı > - ı*-1 O j İİ jüU ili**» Aİîli? J j î j >jîj l j* a l <JL- j U5^

C J j i { £ \ t ö’' f y C > j j a > - < j l j j j 3 '*^ .J' İS j a f i u ^ o - c ? > *j

jJLJS* ÛJİ-lvÖ jfA A İi i j l j J 

j l î j J j l dJJL w AJb'jl? £ c T A İ^ i- b j CS"j>- O y M ^J^>- J ■O j - ^ j J 9

j ^ 4 jilp (Jl^>“l xbl ‘ j K t *J y j & 4İb j ( ^ J ^ L o b j i - O U ^ Lc !.> iû*AJl>"

& J J İ J * 4 i j l . j > d j j j l j l j l î - J i : d Ü A ^ lp " c J p y ^ ^ J i i A j

c j d İ İ j l j U / c p b J c î^ p b j O j j ^ İJ l j l £ J b £ U < Jl*il ^ y j j 12

^ y İjİJİİ|^>*IVb^l ı ib*4jUj CjJ^So f 4İ^>-j 4j & U dJbjJ J j ^ J

(j,lxJ AİlI •JJîJJ V ^^jPT ’l İ^ * A İI U l ii l o j S ^ a J d İJ Ü j l j j £ J J jA> * j j j t

. a ] j - j j İP İ’ 15

9. || T : MAİAİJİ 8 HT VJ>f : M^ j l î 5 ||T l/ l^ : L/b 1

IIT #J\ j~\ : M* ^ 1 13 || T - : Mci>



—* (£j\& ol>- o\<*p ulJd. <jliL>- *X£-\ U->- j

3 üÜaL*» j ^ ( \')üJûjlj*<a& j U j — 4*u*lj c£j^

djj .A& y* ( j tS 's « u ^ l S * <*k>mJ ü jÂ > * u l>- üUai^» ^ 1 ü l> - ^1

j+s*j jp"U 4* j i j 1a*a)İ U ta dı-L İ> j İ İS"

^ c i l c ^ ^ J * 3 aSs^JIj I I j >°\ ^ O j j

\ ı , * * p j ı j t . Lj ^Jb^Jjfj j j j o l >-jpi j ^ t x ı AİjjicjjS-

^ J^ ii t aJLp ul***» 0 ^ â > - d j - $ i a 0 j 5 y > * j ç ! j i~ \ CL j j \ > y& > ~

o * \ j J * * * 3 ^ ^ * c J I ( j s » j U U l j *■—« ^ j j t > ^ » X sS ” 4 j 2 j bj +Jf$ 4 > ^ \ b * « J I j d j U a ! l

4 İ! l^ b j j ^ L l l j l („5jl>- u a ^ İ î ! ( £ < —»^Jjİ ^ 3 ^ ^

^ J y X j \ J l > - jJU U & lJİ j ^ lia J U t a ^İlp J l ^ - I d ^ J ^ a P J j l ^ U J . il i <ûL*u j

*2 U J İ^ j I j I p j U *w J j I^S* j b i j j I jI ^- j ü V j l j £ d Ü l ^ * k l kmrkT M3 i 3

j L p o J j j S " ^ ^ I i j J j I J L > - ö ^ j «wJ T ö * l a L 1 İ ^ £ J J s > j j L f j j i l ^ ^ j

JJP i l i ^ P J l — c ^ I j O j l i j l ^ — ( J > * . jJ J U J l j ^ l a u ^ d ^ J ^ - jl jJ K ^ & ' j

15 C»Xj ^ 4İ t *JLI rta j f\İ UİİI J,l £ / j

— . ^^«***11^ 4_*>«IİI 4aİp — çIj VI j+jS.y* 4a j£- j ^1 j ^ l

OUj — dİ j c- lt — ol>- 1 OUal* j j a uiljU 4 ^li

m * X j J L ) \ j d J J ^ İ ^ k l l J p ( S ^ ^ 3 3 ü V j l j y o o ; ^ İ7 ^ U * * *

: Mli *0 ^6 || T : M 5 || M— : T jA? j İ j *£> , . . çj*- ja 2 —3 18 Jl MT j ^ j j J ^ i jü U jjL * 14 || Mj + ; T jjU 13 || T J

|| T ü*ü Jij>*& : Mü-tî j \ js[*~*



I j *a>"İ o l o jI -*« j5

; (_5*aJjI ^ jy & âjjj^ S j J* ob*J oVjt c £ j b > - ^ ^

^ m j j l ûwU>cj! ^lü o i İ j l ^ U l3 wL/? aS^jjJÛ

.<cJjl Jv lj o j b ^-iV ^ j*j^~

|| M——■: T & | T <jL ü : M Ü4 ||Mo-&.5C>. ♦.T c-.*_>£>- 1



. J 4 jI M J aİ I ^P j d-+£- L*JLa *» Jp,

<T i ^ oT ^ j U i l j ^ î ^ j ^ ^> "1 ö V j l I^İa L JU j cİ

6 4İ J i f I 'C jS £ » * j j J u î l AjIjI j» j L L p j j <J^te>-l 4İIp ÎİÂj

d j j j l 4J ^ j İJ j j ^ J J JjvS* j JJ L İjl

. j j i l j l j j j y û j j j u j»jl2)I dJW 4ÜI-Siljjo i

9 l£ <L>I c*jİJüfe <L aU1 & <L1 Ib

i£ j& > " 4—— j JBLİAA i S j ^ İ ( S J ^ y ChOİ { J j y * t

j j 4** < J V y JyJÛ A cLol (JS^P J T

12 . c£*Uİjl a+**J j o kÛaLM* u l « C^*2 j jÎ>" c^>lıS^^ j

ı UaİMn* « bT c-Alau*Jl Mİilp

t/^5 c y . <5^J o*a£üj JS S 1) ^ » A i j

15 AiiJjl j aLI jl>jj JiLi!i ÜJI j öjjjI J li üjl

C j I^ t j*xi£*^ (JJJU j ü I C * i j J lT j » <jp"^ j t «LJi?

||TM 4it. : 12 || MITTj î T ITT6 |[ T > — : M > j 4





KİTÂBU MESÂLİHİ’L-MÜSLİMÎN VE MENÂFrl’L-MÜ’MÎNÎN

METNÎN ASLİ VE TÜRK HARFLERİNE ÇEVİRİSİ

DEĞERLENDİRİLMESİ





G Î R İ S

Klasik Osmanlı siyasal ve sosyo-ekonomik yapısına bakıldığında,göze çarpan ilk özellik, teorik olarak yapıya vücut veren bu sistemde

yer alan bütün kurumlarm pâdişâhın mutlak otoritesini gerçekleştirmeamacına dönük işleyişleridir. Merkezdeki en büyüğünden en uzak kö-

yündekine kadar ülkenin bütün yöneticileri hükümdarın kullarıydı. Yineülkedeki üretime elverişli bütün topraklar mîrî yâni mülkiyet hakkı devlete ait bulunuyordu. Yönetici kadroların dışında bulunan, recâyâ adıylaifâde edilen Osmanlı toplumunun bütün zümrelerinin yaşantısına şerîat ve belki ondan daha çok Osmanlı pâdişâhının tedvin ettiği örfî kanunlarşekil veriyordu. Bu öyle bir etkiydi ki, kişinin giyim tarzından mesleğindekiüretim biçimine kadar her alanda kendini göstermekteydi.

Toplum içindeki zümreler arasında ve mekândaki yer değiştirmeler bile bir ölçüde sınırlı tutulmuştu. Bilindiği üzere Osmanlı toplumunda başlıca iki tabaka vardı. Birincisi, hükümdârm otoritesini temsil eden yönetici tabaka ki, bunlara askeriler denmekteydi. Her kademedeki yönetici ve askerler ile İlmîye mensupları devlet dairelerinde çalışan kâtipler

bu tabakayı oluşturmakta idiler.

Toplumun recâyâ diye adlandırılan bölümü ise üretim yapan bütüntebaayı kapsıyordu. Yönetenler ile yönetilenleri birbirinden ayıran en

önemli özellik, birinciler vergi vermez ve f i i l i , üretimde bulunm azlarken, İkincilerin vergi yükümlüsü üreticiler olmalarıdır. Bu ayırım Os-manlı imparatorluğunun her döneminde geçerli olmuş ve birbirine geçişler, daima devletin dayandığı anlayış ve pâdişâhın otoritesiyle sınırlandırılmıştır.

Ancak, bu durum Osmanlı toplumunun tarihî gelişimi boyunca incelendiğinde teoride bir değişiklik olmadığı halde, Osmanlı kurumlanılın siyasal ve sosyal muhtevasında zaman ve mekâna göre yeni gibi

görünen özellikler ortaya çıktığı, göze çarpmaktadır.Kökeni en esld İran İmparatorluklarından beri süre gelen, gelenek

sel Orta-Doğu yönetim anlayışından kaynaklanan bir yandan eski Türktöresinden diğer yandan dâ İslâmî kurallardan beslenen Osmanlı İdarîhukukunun . pratikte tam anlamıyla uygulanmadığı yapılan araştırma-

.lardan .ortaya.çıkmaktadır. 1,

1 Bk. Yaşar Yü cel, Osm anlı İmpa ratorluğund a Desantralizasyona (Adem-i M erkez i

yet) dair genel gözlem len Belleten 152. (1974) s. 657-70 8.



İşte, Türk toplumunun yarattığı kendine özgü bir devlet düzeni sa yesinde Osmanlı İmparatorluğu X V II. yüzyılın başlarında Yakm-Doğu

ve Balkanların sahibi durumuna gelmiştir. Bu gelişme; toprak mülki yeti, iktisadî-m alî hayat, kişilerin devlet ile kendi aralarındaki hukukîilişkilerini ayrıntılı biçimde düzenlemiş, yukarıda sözü edilen kânûnla-rm başlangıçta işlemesinin bir sonucu olarak değerlendirilebilir.

Ancak, Osmanlı imparatorluğunun X V I. yüzyılın başlarından itibaren yönetim açısından sosyal ve ekonomik durum bakımından yeni şartlarla karşı karşıya geldiği gözlenmektedir. Gerek çağdaş arşiv, gerekse

kitaplık bilgileri bu devrenin başlangıcını Kanûnî devrine kadar indirmekte, III. Murad’m saltanatında kesin şekilde belirlendiği hususunda birleşmektedirler. Gerçekten de, III. Murad ve oğlu III. Mehmed devirlerindeki sosyo-ekonomik değişmeler gözlendiğinde, böyle bir tarih yaşantısının önceki yüzyılın devlet düzenini sarsıp Osmanlı İmparatorluğunaen az, XVII. yüzyılın ikinci yarısından başlayarak yeni bir sosyal ve si

yasal düzen içine atmış olduğu anlaşılmaktadır. Her ne kadar imparatorluk III. Murad devrinde en geniş sınırlarına erişmişse de, bu dönemin

Türk ve Batılı tarih araştırıcıları, imparatorlukta başlayan çalkantıyadikkati çekmekte ve yakın bir gelecekte siyasî kuruluşta başlıyacak çöküntüden söz etmektedirler. İşte sözü edilen yüzyılda, devlet ve toplum düzenini çöküntüye götüren ve değişiklikleri, bir yandan Osmanlı iç bünyesindegörülen, nüfus artması, malî bunalım, merkez ve taşra örgütlerindeki

boşluklar ve Celâlî fetreti gibi, çok önemli olaylar hazırlarken diğer yandan da, o dönemin dünya konjünktüründeki şartlar bu tarihlere doğruOsmanlı aleyhine büyük gelişmeler göstermekteydi. Sözünü ettiğimiz

yüzyılın ikinci yarısından başlayarak meydana çıkan bu kesin ve geneldeğişikliklerin Osmanlı devlet mekanizmasını olumsuz yönde etkilemesikaçınılmazdı2.

2 X V I. y üzy ıldan başlayarak arşiv ve kitap lık m alzem esine göre devlet ve topl

düzenini çöküşe götüren bu değişiklikler hakkında geniş bilgi içinbk. Yaşar Yücel, Kitâb-ı

M üstetâb . Anka ra 1974, s. V I I -X I I , ayn ı müellif, Desantralizasyon, Belleten 152 (1974)

s. 657 v.d. X V I -X V I I . yüzyıllarda O smanlı İdarî yapısında Taşra Ümerâsının yerine

dair düşünceler. Belleten, 163 (1977 ), s. 495-506. Ö m er L ü tfi Barkan, X V I . asrın ikinci

ya rısınd a T ürkiy e’de fiy a t hareketleri. Be lle ten 136 (1970) s. 568-574; H ali l İn alcık,

The Ottoman Empire, the classical age 1300-1600. London 1973; B. Lewis, some reflections

on the decline of the Otto m an Em pire. Stud ia Islamica (1958). Neils Steensgaard, Th e

Asiaıı T rade Revolu tion of the Seve ntee nth eentury. Chic ago 1974, s. 75; Paul R ycau t T h e

History o f the Turkish Em pire from the year 1623 to the year 1677. Lon don 1680.



OSMANLI DEVLETİNDEKİ BOZUKLUKLARIGİDERME ÇABALARI

Osmanlı İmparatorluğunun XVI. yüzyılın ikinci yarısından başla yarak gerek yönetim açısından, gerekse sosyo-ekonomik durum bakımından karşılaştığı yeni şartlar, devletin bazı sorunları çözmesi gerektiğini ortaya çıkarmıştı. Başka bir değişle, İmparatorlukta baş gösteren bunalımlar, dönemin düşünürlerini ve devlet yönetiminde deneyimi olanları çözümler aramaya yöneltti. Bir yandan nazarî ahlâk, idare

ve siyaset kitaplarının te’lif ve çevirisine önem verilirken diğer yandanda pratik ve amelî bir gaye ile bazı devlet adamları ve kalem sahiplerince pâdişâhlara ve sorumluluk taşıyan devlet görevlilerine risâleler, lâyi

halar sunulmaya başlandı. Bunlara örnek olarak, i. Ahmed, II. Osman,IV. Murad, III. Selim ve II. Mahmud devrinde nizâm-ı devlet hakkındatakdim edilmiş ıslâhat lâyihalarını sayabiliriz.

Yukarıda da değindiğimiz gibi, siyaset-nâme ya da nasihât-nâmetürüne sokulan bu raporlardan bazıları, idealde devlet yöneticilerininnasıl olması lâzım geldiğini dile getirmektedir. Bir kısnlı ise, ortaya çıkan bozuklukların nedenlerini göstererek bunlara çareler arayan niteliktedir.

İslâm dünyasında da, öteden beri, ilim ve fikir adamlarınca birtakım ahlâk ve siyaset kitaplarının te’lif edilerek, hükümdarlara ve genellikle devlet yöneticilerine, memleket idaresinde yol gösterilmek istendiği de bilinmektedir. Bu türden eserlerin XV. yüzyıl başlarından iti baren Osmanlı İmparatorluğunda Farsça ve Arapçadan çevrildiğini yada bu türden eserler örnek alınarak yeni edebî eserler ortaya konulduğugörülmektedir3.

Genellikle amelî ve pratik bir gayeyi kapsayan türdeki bu eserler“ Kan ûnî devri şartlarına55 dönülmesini önermektedirler. X V II . yüzyılortalarına kadar olan dönemde yazılmış bulunan bu eserlerde hakimolan düşünce budur. Ancak, hemen belirtmek yerinde olacaktır ki, aşa

3 Bk. A ğalı Sırrı Leveııd, Siyaset - nâmeler, Türk D ili Araştırmaları Yıll ığı, Belleten

(1962) s. 167-194; Tayyib Gökbilgin, Kâtip Çelebi. Ankara 1957, s. 198 v.d; Halil İnalcık,

Adâ letn âm eler. Belgeler 3-4 (1965) s. 49-5 1; B. Lewis, Ûttom an observes of O ttom an

decline. Islamic Studies I-II (Karachi 1962) s. 71-87.



ğıda yeri geldiği bölümlerde açıklanacağı üzere Mesâlihül-Müslimîn’in bu grubun dışında tutulması gerekmektedir. Çünkü müellif, eski dönemişiddetle tenkit etmekte ve yeni değişen şartlara uygun önerileri ile XVIII. yîfc yıl ıslahatçılarının ilk temsilcisi gibi görünmektedir.

Ancak, tarafımızdan ilk kez bilim alemine tanıtılan ve tıpkıbasımolarak yayınladığımız Mesâlihü’l-Müslimîn’in 4, 1637-40 larda yazılm asına kadar geçen dönem içinde sunulmuş olan bu risale ve lâyihalar vemüellifleri hakkında kısa açıklamalar yapmadan önce, dönemin pâdişâhlarınca, Osmanlı devlet ve toplum yapılarında meydana gelen bozukluklara aranan çareler hakkmdaki çalışmalar üzerinde durmanın da yerindeolacağı düşüncesindeyiz. Çünkü devlet otoritesini temsil edenlerin bu

yetkilerini kötüye kullandıkları, kanûn, hâk ve adâlete ayları bir tutum ve davranış içinde bulundukları artık hükümdaıiarca iyiden iyiye anlaşılmıştı. Nihayet, gözle görülür ve yaygın bir hal almış haksızlıklar, tarihimiz için önemli belgelerden Adâletnâmelerle ortadan kaldırılmağa çalışıl-mışdı. Şöyle ki, Kanûnî saltanatının son zamanlarına doğru, köyündenkopup şehirlere akan çiftbozan’ların devlet güveni, için bir iç sorun olduğuanlaşılmıştı. Kanûnî, ölümünden önce yayınlamış olduğu adâlet fermanında, recâyânm, Hükümet adamları ya da vilâyet halkından güçlü kimselerce zorla soyulduklarını sayıp dökerek, huzursuzluğun İdarî kötülükten gelmekte bulunduğunun farkında olduğunu açıklıyordu. III. Murad,Osmanlı imparatorluğunda başlayan çöküntüye, halkın, özellikle köylülerin, hükümet memurlarından gördükleri zulüm ve haksızlıkların sebepolduğunu anlamakla büyük babasından çok daha ileri görüşlü çıkmıştı.Nitekim 1591 tarihli adâletnâmesi bu endişelerin tezahüründen başka bir

şey değildir. III. Mehmed’in 1596 tarihli adâlet fermanı da, özellikleaskerî sınıfın salgunlarına karşı çıkarılmış bir belge idi. Burada da suçlanankapu-kulu ocakları mensupları ve ehl-i örf5dü. Daha sonra An adolu ’da ve Rumeli’de ehl-i örf’ün giriştiği kanûnsuz hareketler ve bunlarla rekabetedercesine halkı soyan kâdîlerm hali I. Ahmed’in 1609 yarihli adâletnâ-mesinde en geniş yeri alacaktır. Örneğin, burada beğlerbeği ve sancak- beğlerinin haslarını iltizam a vermeleri, onların veya adamlarının salgunsalmaları, kâdîlarm teftiş görevini kötüye kullanarak devre çıkmaları

yasaklanmakta, ayrıca recâyâyı korumak gayesiyle tefecilere karşı tedbirleralınmaktadır. XVI. yüzyılın ikinci yarısından itibaren imparatorlukta

başlayan İdarî, askerî ve sosyo-ekonomik çöküntüyü durdurmayı hedefalan hükümdarların çıkardıkları adâletnâmelerden 1609 tarihli olanıgösteriyor ki, I. Ahmed zamanında Gelâlî fetreti karşısında köklü değişik

4 K i tâ h u M e sâ li hi’l- M üs lim î n v e M e n â f iT l -M ü m i n în tıp kıb asım ım y a y ın la ya

Yaş ar Yücel, Ankara 1980. il er id e eserin tarihlem e kısm ında da belirtileceği üzere, bu

eser’in Kem anke ş K a ra Mu stafa JPaşa’ya-sünülöıuş olduğu, Töp kapr Sara yı Rev an 1934

no ’da kay ıtlı Es câr Defteri’nin tetkikinden de anlaşılmaktadır.



likler getirmeyi amaçlayan ıslahatçı düşünceleri iyiden iyiye yaygınlaşmıştır. Bu hükümdarın aynı zamanda mevcut kânûn ve nizâmların tes

pit ve tertibini yeniden başlattığını görmekteyiz. Bunun yanı sıra birtakımıslâhatı kapsayan fermanları da ilân etmiştir5.

II. Osman ve IV. Murad dönemlerinde kesin bir şekilde ortayaçıkan ve yaygın olan ıslâhat fikirleri, kapu-kullarmm azaltılması, bunların devlet işlerine karışmalarının önlenmesi vezîr-i aczama devlet işlerini yürütmekte tam istiklâl sağlanması, recâyânm himâyesi, askerî ve malî konularda yeni düzenleme, merkezi yönetimin tesisi gibi nokta

larda toplanmakta idi.Şimdi de yukarıda değindiğimiz üzere XVI. yüzyılın ikinci yarısın

dan başlayarak Mesâlihü’l-Müslimîn’den önce meydana getirilmişrisâle ve lâyiha yazarlarından kısaca söz edeceğiz. Ancak, burada birnoktaya değinmek gereğini duyuyoruz. O da, XVI ve XVII. yüzyıl Os-manii gözlemcilerinin imparatorluk kurumlan ve çöküşüne ait kalemealdıkları eserlerin herbiri başlı basma bir değer taşımış olmasıdır. Ne

var ki, araştırıcıların dikkatlerini bu güne kadar yeterince üzerlerine

çekememişlerdir. Bunun en açık örneği, bugüne kadar Osmanlı kurumlan tarihi üzerinde inceleme yapan az sayıdaki yerli ve yabancı araştırıcıların eserlerinin bütününde bu kaynak gurubunu ihmal etmiş bulunmalarıdır. Halbuki, bu hususda tecrübeli devlet görevlilerince kaleme alınmış reform önerilerini içeren kitapları görmezlikten gelme büyük birtarihî yanılgı olarak gözükmektedir. Çağdaş olan bu gözlemcilerin verdikleri bilgiler arşiv belgelerinden öncelik alacak değerlerini halâ korumaktadırlar. Çünkü Osmanlı kurumlarının tâ baştan beri şekillenişi ye nihayet

çağdaşı oldukları dönemdeki durumlarını açıklığa kavuşturan bu yazarlar ve düşünceleri ele alınmadan Osmanlı kurumlarının gelişim ve değişimtarihi kaleme alınamaz.

Gerçekten de III. Murad devrinden başlayarak devlet yapısındameydana çıkan derin bozukluklar kanûnların iyi işlememesi veya toplum hayatına yararlı değişiklikler görülmemesi bu tür eserlerin telif vetercümelerinin de artmasınazemin hazırlamıştır. Bu devir için genel bir objektif ahlâk, idare ve siyaset meselelerini konu eden müelliflere

Lü tfî Paşa ve eseri Âsaf-nâmesi iyi bir örnek teşkil ed er .6 Yine bu türdeki müellif ve eserlerinden bir diğeri de Gelibolulu Mustafa Ali Efendi

5 Bk. Ça ğat ay Uluçay, Saruhan’da Eşkiyalık, İstanbul 1944, ş. 1 63-16 9; Mustafâ

Ak.dağ, .C elâli İsyanları. Ankara 1963, s. 265, veş. I I ; A* Lûtf i, M irât-ı Adâle t, İstanb ul

1304; Başbakanlık Arşivi, Mühimme defteri, No. 78, s. 891-899, Mühimme defteri, No,

74, s. 232, Mühimme defteri, No. 74, s. 248; Krş. Halil İnalcikj Adâletnâmeler, s. 49 v.d.

6 Bk. L ûtfi Paşa, Âsafııâme. İsta n bu l. 1326. .



ve onun bu konudaki eserleridir.7 Bosnalı bilgin Haşan K âfî-i Akhi-sârî’nin Uslûlü’l-hikem fî nizâmi’l-âlem adlı eseri de bu türün örneklerin

den bir diğeridir.8XVII. yüzyıl başlarında devletin zaafını, hükümdar ve yönetici kad

ronun yetersizliğini, kanûn düzeninin işlemez durumunu yakından görenlerin sayıları daha da artmıştı. Bunlar bir yandan siyâset kitaplarıte’lif ve tercüme ederken, öte yandan da su yüzüne çıkmış gerçeklerinnedenleri üzerinde durarak kötü gidişe son vermenin çarelerini, seleflerinden daha etkin bir biçimde aramağa başlamışlardı. Bu gözlemcilere göre, dirlik ve düzenliğin bozulmasının iki kökeni vardı. Biri şerc-işerife riayetsizlik, diğeri ise örf, adet ve teamüle dayanan kanûnnâme-lerin ihlâli idi. Bu yüzyılın başında, bize o zaman ki durumu yansıtan ve aynı zamanda değerli bazı öneri ve tenkitleriyle ıslâhat ihtiyaç ve eğilimlerini belirtmiş, çareler teklif etmiş bir yazar ile karşılaşıyoruz. Bu

yazar, değerli idare ve maliye adamı olan Defter Emîni Ayn-i Ali Efendiolup, haleflerine rehberlik yapmış olması kuvvetle muhtemeldir. Ayn-i

Ali, III. Murad ve oğlu III. Mehmecl devirlerinde, ordunun savaş yete

neklerini kaybettiği, sayısının gelişi güzel artarak hazînenin zorluklariçine düştüğü bir zamanda Defter-i Hakani emînliği ve Hazîne kethüdâlığıgibi önemli görevlerde bulunmuştu. Bu yüzden de devlet kadrosundaki

yönetici sınıf hakkında gerçek fikir sahibi olmuştu. Ayn-i A li’nin I. Ahmet(ı6 o3~ı6 i7)5e sunduğu ilk eseri “ Kavânîn-i âl-i Osmân der hulâsa-imezâmîn-i defter-i dîvân^ adını taşımaktadır. Bundan başka ı6og5da ozamana kadar yürürlükte bulunan kanûnları bir usul çerçevesinde ayırımatabi tutarak, toprak tîmar ve zecâmetler, devlet ricâli, malî işler ve diğer

konulardaki kanûnları bir araya toplayan Kavânîn-i Osmânniyye ismiyleikinci bir eserini de I. Ahmed adına te’lif etmiştir. Ayn-i Ali’nin pratik bir gaye ile hazırlayıp Pâdişâh’ a sunduğu risâle aynı zamanda X V II. yüzyıl başlarında imparatorluğun İdarî, malî ve askerî alanlardaki geneldurumu hakkında fikir vermesi yönünden de ayrıca ilginçtir9.

Yine X V II. yüzyıl ilk yarısındaki ıslâhatçılar arasında önemli yeriolan üç yazardan daha söz etmek gerekmektedir. Bunlardan biri Ki-tâb-i Müstetâb yazarı, diğeri Halisî, üçüncüsü de Koçı Bey’dir. Dev

rin ihlâl edilmiş olan nizâmlarını ve bozukluğun kökenlerini Koçı Bey’denönce belirlemiş bir başka ıslâhatçı bir yazar da Kitâb-i Müstetâb rriüel-

7 Mustafa Âli, Kü nh ü’l-Ahbâr. Üniversite Kütüphanesi, T.Y . Nr. 5979, Nasihâtü’s-

Selâtin. Üniversite Ktp . Nr. 4098, Fatih K tp . Nr. 5322, Fus ûlü l-ha lli ve 5l-akd ve usûlü’l-

harci ve’n-nakd. Nuru-Osmaniye Ktp. Nr. 3399..

8 Bk. Haşan K âfî-i Akhisârî, Usûlü ’l-hikem fî Nizâ m i’l-âlem, Esacl Ef. Ktp. Nr.

1823. Eserin basılmışının baskı yeri ve tarihi yoktur.

ö Ay n-i Ali Efendi, Kav ân în-i âl-i Osman der-hülâsa-i M ezâm în-i defter-i dîvân.

İstanbul 1280. Ayrıca bk. T. Gökbilgin, Kâtip Çelebi, s. 204.



lifiydi. II. Osman adına sunulmuş olan bu eserin adını tesbit edemediğimiz müellifi eserinde Osmanlı İmparatorluğundaki sosyal, İdarî, askerî,

İktisadî alanlarda ve ulemâ sınıfındaki çöküntüyü “ âyîn-i saltanatlı Os-mânî muhtel ve rişte-i kacide-i kanûnci cihânbânî hail olmakta ve hazînede kıllet ve Mâbeyn-i hukkâmda adâvet ve kuzâtda rüşvet ve cânib-idüşmende fırsat ve kurbiyyetde olanlar hiyânet ve ulemâda temaû vehamâkat ve raciyyetde zirâat-i bî-bereket ve kasâvet, el-kıssa kûşe be-kûşe bid cat ve taraf taraf hacâlet” şeklinde ifâde etmektedir.

II. Osman adına Halîsî’nin H. 1030/M. 1621 tarihinde kaleme almışolduğu “Zafernâmesi” her ne kadar Lehistan ve Kazak meselesini hal

letmek için yaptığı seferi bütün yönleri ile anlatan tek eser ise de; Ki-tâb-i Müstetâb’la II. Osman’a önerilen devlet düzeninde yapılması gerekli ıslâhatların uygulama alanına konduğunu göstermesi açısından ya da bir ıslâhat lâyihası olarak değerlendirilebilir.

IV. Murad’m musâhibi olarak seferlerinde onunla beraber bulunan,Enderun’da Hâs-odalı olarak tanınan Koçı Bey, devrinin siyasî fikirleri

yönünden en seçkin kişilerden birisi olarak tanınmaktadır. Pâdişâh IV .Murad’a sunduğu lâyihasında yer alan “nizâm-ı devlet” hakkmdakigörüş ve tenkitleri, önerdiği çareler, onun bu yüzyılın büyük ıslâhatçı-larmdan biri olduğunu göstermektedir. Gerçekten de, Koçı Bey risâ-lesi adı ile tanınan eseriyle Koçı Bey bu devirde bir ıslâhatçı olarak üzerinde durulacak bir şahsiyettir10. Nihayet, sözü edilen dönemde, üzerinde durulması gereken ve bu tür eserlerin en güzel örneklerinden birini veren, daha önce tıpkıbasım olarak yayınladığımız, “ Kitâbu Mesâlihi’l-Müslimîn ve Menâfi T l-M ü’minîn’ ’ müellifidir.

10 Bk. Ki tâb -i M üstetâb s. 33; K oç ı Bey Risâlesi. A li Ke m âli Aksüt neşri, İst. 1939.

A yrıc a bk. Ç ağatay U lu çay, K o çı Bey’in, Sultan İbra him ’e takd im ettiği risale ve arzlar.

Zeki Velidi Togan’a Armağan, İstanbul 1950-1955, s. 177-199*





KlTÂBU MESÂLlHÎ’L-MÜSLİMÎN VEMENÂFPİT-MÜ’MÎNÎN

Büyük bir ihtimalle ilmiye sınıfına mensup ismi bilinmeyen müel

lifin, tek yazma nüshası Konya Yusuf Ağa Kitaplığı 673 numarada ka yıtlı bulunan, Kemankeş K ara Mustafa Paşa adına kaleme almış olduğunu tahmin ettiğimiz, K itâbü Mesâlihi’l-Müslimîn ve M en âfiCi’l-M ü’-minîn’in bu güne dek kataloglara geçmiş bilinen bir başka nüshasınarastlanmamıştır. Ancak, Kâtip Çelebi, “ Keşfûz-zûnûn’unda “ Mesâlihi’lMüslimîn f î M en âfici’l M ü’minîn’’ adlı bir eserden bahsetmektedir. Buradada müellif ve te’lif tarihi hakkında herhangi bir bilgi verilmemektedir.Büyük bir ihtimalle bu, tıpkıbasımını daha önce yayınladığımız aynı

yazm adır.

1 .Müellif

Kitabında ismini bildirmeyen müellifin hayatı ve ailesi hakkındada herhangi bir bilgiye sahip değiliz. Müellif ayrıca, bulunduğu memuriyetleri de kesin bir şekilde açıklamamaktadır. Ancak aşağıda verdiğimiz pasajlarda yeralan bilgilerden bir görev sahibi olduğu ortayaçıkmaktadır. Örneğin ıslâhatçı 8. Bâb’da “Bu kitâbı te’lif iden kimesneömründe mülâzemet bilmez, girü nasibi haberi yoğken gelür yetiştir.Sehl nesne ile kanâat ider, bi-inâyeti’llâh’’ demektedir. Yine 52. Bâb’da

verilen bilgi onun bir devlet görevlisi olduğuna dair yukarıdaki düşüncemizi biraz daha kuvvetlendirmektedir. Şöyle ki: “Bu kitâbı te’lif idenkimesneye bir zamânda bir kise akçe virmişler ve buyurmuşlar ki bu akçeŞehzâde hazretleri-Tâbe serâhu- imâretinde fukarâya tevzic eyle deyûemr olundukda bu kişi dahî götüri sâ’illeri câmic-i şerifin haremine koyubdahî kapuları berkidüb bir kapunun içinde kendüsi ve yasakçıları cemcidüb oturmuş; dahî yasakçılara ısmarlamış ki evvel acmâları ve pîrlerigetürün ki ayağ altunda kalmasunlar. Evvel anları birer birer önünegelincesiııe hâili hâline göre virmiş, bacdehû hâtûnların, karıcıkların vehastaların getürdüb hâllerine göre virmiş. Bacdehû tâze yiğit dilencilerkalmış. Evvelâ ehl-i ilm sûhtelere virüb, bacdehû eşhâs-ı mühtelifeyehemân birer akçe virüb ve, biraz akçeyi ....dahî arturmuş, gelüb baczı m ahallelerde müstahik olanlara yiğirmişer otuzar akçe vermiş” .



Ne varki, her iki pasajda da yeralan bu bilgiler kendisinin bir devletgörevlisi olduğunu açıkça ortaya koymakta ise de; bulunduğu görevin

türüne açıklık kazandıramamaktadır.

Bunların yanısıra, müellifin kişiliği hakkında bazı ipuçlarını eserinsatırları arasında, kısmende olsa bulmaktayız. Örneğin : ccBu risale altmış bâb üzere akd olundu ki bu risâleden hâkimü5l-vakt olanlara çoksevâb-ı azîmlar hâsıl oldıkdan mâcadâ bu eserler ve bu nîk-nâmlar vehayr ducâlar tâ rûz-i kıyâmet munkatic olmasa gerekdür11, diyen müellif cchâkimü5l-vakt” deyimiyle dönemin V ezîr-i a czammı kasdettiği,

I. Bâb’m sonunda “ Hazret-i Vezîr-i a czam zamâmnda bu husûs dahîmüyesser ola ki eyü namlar her giz unutulmaya dâ’im hayrla yâd ola-lar...” ifadesiyle açıklık kazanmaktadır12. Ayrıca, eserin bir yerinde Vezîr-i a czam’a seslenen müellif risâlesinin amacını açıklamakta ve butip eserlerin üslûbunun en güzel örneğini vermektedir: “ Bu hususundan dahî Vezîr-i aczam hazretlerine çok hayr-ducâlar hâsıl olurdu, cemîcmüslümânlar Allâh rahmet eylesün bu Vezîr-i a czam ne güzel âdet kodu53dirlerdi.

Beyt :

Cehd idüb hayr ile ol dünyâda yâdKişi kalmaz kalır andan belki ad13.

Yukarıdaki bu ifadelerden müellifin devrin Vezîr-i a cz amin a çok yakın bir kişi olabileceği veyahut iyi bir mevki elde edebilmek için ona yanaşmak istediği sonucunu çıkarmak mümkündür.

Mesâlihü’l-Müslimîn müellifinin, eserin muhtelif bâb’larmda yeralan bilgilerin ışığı altında, ilmiye sınıfına mensup bir kişi olabileceğini ilerisürmek mümkündür14. Çünkü, X V II. yüzyılın ilk yarısında Osmanlıdevlet ve toplum düzeni hakkında şimdiye kadar bilinen lâyihaların hemen hemen hiçbirinde yeralmayan konuları sade bir dille ve liyakatleanlatması, meseleleri gözonüne koyarak izah ederken bununla ilgili âyet,hadis, darb-ı meseller, hikâyeler ve şiirlerle süslemesi, bu hususdakidüşüncemizi doğrular niteliktedir. Ayrıca, yer yer kendinden önceki

dönemlerin bazı devlet yöneticilerinden “ümmî” olarak bahsetmesi deaynı görüşümüzü kuvvetlendiren bir başka delildir15.

ıx Bk. Tıpkıbasım, s. i.

12 Bk. Tıpkıbasım, s. 6.


14 Bk. Tıpkıba sım, M uh telif bâblar

15 Bk. Tıpkıbasım, 3. Bâb



2.Eserin te’lif tarihi ve kime sunulduğu meselesi

Hemen değinmek yerinde olur ki eserin te’lif tarihi ve kime sunulduğu meselesine dair Mesâlihü’l-Müslimîn’de yine açık bir bilgi verilmemektedir. Ancak burada, eserde yeralan bazı kayıtlara göre bu soruna çözüm getirmeye çalıştık. Şimdi bu hususda bizi oldukça doğruneticelere götüren kayıtları burada belirterek üzerlerinde ayrı ayrı duralım.

Örneğin, tıpkıbasımını daha önce yayınladığımız yazmanın ön ka

pağında “ Sâhibuhu Şerîf Ahmed Çelebi ki be-Harem-i hümâyûn âmede,sene 1053” kaydı bulunmaktadır. Bu kayıt, eserin en azından H. 1053/M.1643 yılından önce yazıldığını göstermektedir. Bir başka kayıt ise bize eserimizi biraz daha gerçeğe yakın tarihlemeye yardımcı olmaktadır. O kayıtda budur; “ . . . Eğer Vezîr-i aczam hazretleri her harâc defterin açub nazaritseler defter vardır ki nısfı girîhtedür. Sâl be-sâl girîhteler bu husûsdandahî ziyâde olmak üzredür. Bu iki zulm eğer Vezîr-i aczam hazretlerizamanında ref’olursa külliyyen re*âyâ oğlu ve kızı ile baş açub hayr ducâlar

itseler gerekdür. Bunun üzerine dahî hayr olmaz, mâl-i mîrî dahî sâl be-sâlziyâde olmağa başlar. Hâliyâ bir kâfir ağlayu ağlayu Beşik-taşmda YahyâÇelebi Efendi’nün yanına varub eyitmiş kim “ Efendi, kitâbmızda varmıdur ki benüm babam yedi yıldır kim fevt oldu, bir nesnesi kalmadı,dilencilik edüb yedi yıldan berü babamın harâcm mütevelliler bî kusûr benden alurlar ve harâcdan gayri ispençesin dahî ahırlar, helâl midür55dimiş. Yah yâ Çelebi Efendi dahî, “ Helâl diyemezüz55 dim iş.16

Yukarıdaki pasajda adı geçen Yahyâ Çelebi Efendi bizi, 18 Z i l

hicce 1053/8 Şubat 1644 tarihinde vefat etmiş olan, “ Divân 55 sahibi Şey-hü5l-İslâm Ya hyâ Efendi olabileceği varsayımına götürmektedir ki, kanımızca bu doğrudur. Ancak burada hemen akla cevaplandırılması gereken bir iki soru gelmektedir. Bunlardan birincisi metinde yer alan “ Çelebi55 ünvanmın Şeyhü5l-îslâm 5larca kullanılıp kullanılmadığı? İkinciside bu Yah yâ Çelebi Efendi5nin X V I. yüzyılın büyük ülemâsmdan olup,Beşiktaş5da dergâhı bulunan ve menâkıb sahibi Şeyh Yahya Efendi olupolamayacağı? 17

Şimdi bu soruları cevaplamağa çalışalım. İlmiye Salnâmesi5ni tetkikettiğimizde, “ Çelebi55 ünvanı kullanmış olan Şeyhü5l-İslâm5lara rastladığımızı hemen belirtmek yerinde olacaktır. Bunlara örnek olarak, Ka-nûnî devri Şeyhü5l-îslâm 5larmda Sadî Sadullâh Çelebi Efendi ile, Abdül-

16 Bk. Tıpkıbasım, s. 71-72.

17 Bk. Menâkıb-ı Beşiktâşî Yahyâ Efendi. Süleymaniye Ktp. Nr. 4604 (bu eserin

I3 i4 5de biri Nuri Efend i diğeri M ehm ed Şükrü tarafından İstanbul’d a yapılmış basımı

vardır ).



kadir Çelebi Efendi5yi, gösterebiliriz.18 Merhûm hocamız İsmail HakkıUzunçarşılı’nm “ Osmanlı Devletinde İlmiye Teşkilâtı55 adlı eserinde,kâdî, kâdî-askerlik yapmış kişilerin bu göreve, atandıkları belgeleri ileaçıklanmaktadır.39 Herhalde M esâlihü5l-Müslimîn müellifi aşağıdahayatından kısaca bahsedeceğimiz Şeyhü5l-îslâm Yah yâ Efendi5nin de kâri îlik ve kâdî askerlik görevlerinden mühlem “ Çelebi55 ünvanm ı ismineilâve, etmiş olmalıdır. Kâldı ki, yukarıda da değindiğimiz gibi bu ünvanıkullanmış Şeyhü5l-îslâm 5larm varlığı da bir gerçektir.

Aşağıda açıklayacağımız hususlar ise cevaplanması gereken ikinci

soruya ışık tutacak niteliktedir. Şöyle ki: ŞeyhüT-İslâm5larm 1826 senesine kadar müstakil daireleri yoktu. Şeyhü5l-lslâm tâyin edilen kişiler,oturmakta oldukları konut uygun ise onun selâmlık kısmı ve eğer uygundeğilse, kira ile tuttukları konakta görevlerini yerine getirmekte idiler.Daha açık bir deyişle Bâb-ı Meşihat için ı8 s6 5lara kadar belirli bir yer y oktu. Ü ç kez aralıklarla, toplam 20 yıl, Şeyhü5l-îslâm 5hk görevi yapmışolan Zekeriyazâde şair Yahy â Efendi5nin hayatı incelendiğinde, ikincikez azline neden olan olaylar sırasında Sultan Selim semtindeki konağının

sipâhîler tarafından harabeye çevrilmesi nedeniyle Topkapı5daki çiftliğine çekildiğini görüyoruz20. Yukarıdaki bilgilerin ışığında, üçüncükez, IV. Murad tarafından, yeniden bu göreve getirildiğinde Beşiktaş'ta yeni bir konağa taşınmış olması kuvvetle muhtemeldir. Bütün bu açıklamalardan sonra düşüncemiz odur ki, müellif bahse konu ettiği YahyaÇelebi Efendi5ninj “ Çelebi55 ünvanı kullanmış Şeyhü5l-îslâm 5ların varlığıda gözönüne alınacak olursa, Şeyhü5l-İslâm Yah yâ Efendi5den başka biriolamayacağı kanısındayız. Beşiktaş'ta dergâhı bulunan Şeyh Yahyâ ile

bağıntısının da ancak semt ismi benzerliğinden .ibaret olduğunu söylemenin de yine yanlış bir sonuç olmayacağı görüşünü muhafaza etmekteyiz.

Şeyhü5l-İslâm Yah yâ Efendi ise, Şeyhü5l-îslâm Zekeriya Efendi5ninoğludur. Babası gibi ilmiye sınıfına katıldıktan sonra Halep, Şam, Edirne kâdîlıkları yaparak İstanbul kâdîsı, arkasından Anadolu ve Rumelikâdîâskeri olmuş, ilk defa H. 1031/M. ıÖ225de Şeyhü5l-İslâmlığa yükselmiştir. Ü ç defada olmak üzere yaklaşık yirmi yıl Şeyhü5l-İslâm5lık

yapan Yahyâ Efendi 18 Z i5l»hicce 1053/8 Şubat 1644 tarihinde öldüğü

sırada 93 yaşında idi ve Şeyhü5l-İsiâmlık görevini sürdürüyordu. IV .Murad5ın R evan ve Bağdad seferlerine katılarak, pâdişâhın güvenini

ve yakınlığını kazanmıştır. Sultan İbrahim 'in saltanatının ilk yıllarında

18 Bk. İlmiyye Salnâmesi. İstanbul 1334, s. 355, 364.

19 Bk. İsmail H akkı Uzunçarşılı, Osma nlı Devletinde İlm iye teşkilâtı. An kara 1965,

s. 17 7. v.d.

20 Bk. İlmiye Teşkilatı, s. 208 v.d; İbn ü’l-Emin M ahm ud K em al, Divârı-ı Ya hyâ .

İstanbul 1334, s. 12-14.



da, Şeyhü’l-îslâm’lık makamını koruyan Yahyâ Efendi, aynı zamandaiyi bir şairdi21.

Risâlemizi tarihlemede sorunumuza yardımcı olan bir diğer önemlikayıt da “ Kızılbaş ne veçhile ele gelmesi mümkindür anı bildürür” cümlesi ile başlayan 47. Bâb’da müellifin verdiği geniş bilgidir. Bilindiği gibiIV. Murad döneminde, 1635 Revan Seferi, 1637 Bağdad Seferi ile 1639Kasr-ı Şirin Antlaşması arasındaki dönemde, yani X V II. yüzyılın, ilk

yarısı devammca, “ Kızılbaş” meselesi güncelliğini korumaktaydı. Nitekimdeneyim sahibi ve uzun süren Osmanlı-İran harplerinin açtığı yaralarıgörmüş olduğunu tahmin ettiğimiz müellifimiz, 1620’li yılların eseri Ki-tâb-i Müstetâb’ta bu konuda verilen bilgileri çok aşan ve sorunun kesinşekilde halline dair son derece dikkat çekici ve diğer kaynaklarda göremediğimiz çözüm yolları önermektedir22* Büyük bir ihtimalle, Revan veBağdad Seferlerinde alman başarılı sonuçlarda, müellifimiz tarafından

yapılmış olan öneriler doğrultusunda alınmış tedbirlerin yardımcı olduğudüşünülebilir.

Eserin te’li f tarihiyle ilgili olarak yukarıda verdiğimiz bilgilerden çı

kan sonuca göre:a) Mesâlihü’l-Müslimîn’in te’lif tarihinin “Terminus ante quem”iH. 1053/M. 1643-44’dür.

b) Bu tarihe gelinceye kadar Şeyhü’l-îslâmlık makamını işgal edenler arasında, yukarıda hayatından bahsettiğimiz Yahyâ Efendi’den başka aynı adla bir Şeyhü’l-îslâm’a rastlanmadığı; müellifin Kızılbaş meselesinin kesin halline dair vermiş olduğu ayrıntılı bilgilere göre, eserin“Terminus post quem”i büyük bir ihtimalle 1639 veya biraz daha önceki

bir tarih olmalıdır. Kald ı ki eserin, çağdaş dönemin büyük alimi KâtipÇelebi (1609-1657) tarafından 20 yıllık bir çalışma sonucu kaleme aldığı,“ Keşfuz-zûnûn” unda yer alması23* Yukarıda vardığımız sonuçlaratam bir destek sağlamaktadır.

Eserin kime sunulduğu meselesine gelince; üstte değinildiği üzere rişâlede yer almış olan çeşitli kayıtlardan devrin vezîr-i adamlarından birine sunulduğu kesinlik kazanmaktadır. Şöyle ki: “Hâliyâ Vezîr-ia czam hazretleri hayrâta mâ’il oldukları gibi dahî bunlar gibi Vezîr-i

a czam gelmedüğü beyne’n-nâs m acmfdur. Eğer bu hayrâtlar zuhûr bu

21 Şeyhü’l-îslâm Yahyâ Efendi’nin hayatı hakkında geniş bilgi için bk. İbnü’l-Emin

Mahmud Kemal, Divân-ı Yahyâ, s. 3-65; Ahmed Rifat, .Devhatü’l-Meşâyih. s. 46-48.

Ayrıc a, İsmail ha kkı Uzu nça rş ılı, Osm anlı Tarih i Ankara 19 51 , m / ı s. 146 ye m ü

teakip sahifelerde de geniş bilgi verilmektedir.

22 Bk. Tıpkıbasım , s. 118-12 7.

23 Bk. Keşfû’z-Zûnûn. Flügel nşr. Leip zig - London 1835-1858, V II . cild; Şerefüddin

Yaltkaya-K ilis li M uall im R if at nşr. İs ta nbul 1936, II cild. A yrıc a bk. O rhan Şa ik G ökyay ,

Kâtip Çelebi Hayatı-Şahsiyeti-Eserleri. Kâtip Çelebi. Ankara 1957, s. 3-90.



lursa bu sâhib-i sacâdetin zamanlarında zuhûr bulur, bulmazsa hayfâ bu hayrâtlaraki zayic olur, bu kitâb bir bucakta kalur, çürür yaban a

gider55. 24

Şimdi burada da cevaplanması gereken bir soru ile karşı karşıyayız.O da, Risalemizin sunulduğu Vezîr-i a'zam kimdir? Bize göre bu Vezîr-ia czam, 1635 Revan Seferi’ne Yeniçeri Ağası, 1637 Bağdad Seferi5ne Ka-pudan-ı Derya ve Sadaret Kaymakamı sıfatlarıyla katılan ve Şeyhülislâm Y ah yâ Efendi ile “ Yekdil ve yekcihet55 olarak devlet işlerini düzenekoymaya çalışan Vezîr-i a czam Kemankeş K ara Mustafa Paşa olmalıdır.

Adıgeçen Vezîr-i aczam bu dönemin en ünlü devlet adamlarından biriolup, Risâlemizde konu edilen meseleler üzerinde aldığı önlemlerle deşöhret yapmıştır. Kemankeş Mustafa Paşa 1638 Bağdad kuşatması sırasında Vezîr-i a czam Tayyar Mehmed Paşa5nm şehâdeti üzerine, Vezîr-i adam lık görevine getirilmiştir. Bu görevi 21 Zi’l-ka’de 1053/31 Ocak 1644 tari-hine kadar devam etmiştir. Yan i IV . Murad5dan sonra, Osmanlı tahtınaçıkan I. İbrahim'in ilk yıllarında Sadaret makamında kalmıştır. Bu hükümdarın iktidarının ilk yıllarında devlet yönetiminde görülen belirli

sükûn ve kararlı durum ve bazı başarılar, bu yetenekli Vezîr-i a czam ’ınaldığı önlemler sayesinde gerçekleşmiştir. O önce, dış meselelere kesinçözümler getirmek istemiş ve ı63g5da imzalanan barış antlaşmasındansonra Oşmanlı-İran ilişkilerinin bozulmadan devamı konusunda gayretgöstermiştir. Kemankeş Kara Mustafa Paşa’nm dikkate değer çalışmalarının başında, iç işlerle yoğun olarak ilgilenmesi gelmekteydi. Osmanlıekonomisinin o zamanki problemli durumu ile yakından ilgilenerek, yeniparalar kestirmek yeniçeri ve sipâhîlerin sayısını azaltmak, İstanbul’un

beslenmesi ve ihtisâb işleriyle ilgilenmek, vergilerin adaletli tevziini vetahsilini sağlamak üzere eyâletlerde tahrirler yaptırmak, müslim ve gayri müslim tebaa üzerinde adâleti gözetmek bu Vezîr-i aczam’m faaliyetleri arasındadır. İşte bu alman önlemlerin, Risâlemizde önerilmiş olmasıdır ki, bize Risâlemiz ile Kemankeş arasında bağ kurmamıza nedenolmaktadır. Bu konularda, istediği sonuçları elde etmek için biraz da bağımsız hareket etmesi, hayatına malolmuştur. Aşağıda eserin kapsamı

ve değeri bölümünde açıklayacağımız hususlardan da anlaşılacağı üzere,

Risâlemizde aşağı yukarı Kemankeş Kara Mustafa Paşa’nm uğraştığıkonularda öneriler bulunmaktadır. Bütün bu hususlar gözönüne alınacakolursa, sonuç olarak diyebiliriz ki Risâlemizin Kemankeş Kara MustafaPaşa’ya sunulmuş olabileceği kuvvetli bir ihtimal olarak ileri sürülebilir25.

24 Bk. Tıpkıbasım* s. 67-68.

25 Bk. K âtip Çelebi, Fezleke. İstanbul 1286-1287, II., s. 232-233; De vh atü ’l-M e-

şâyih, s. 47.



3-Eserin tavsifi, imlâ özellikleri, dili ve neşir esasları

XVII. yüzyılın ilk yarısında Osmanlı devlet ve toplum yapısı açısından birinci derecede bir kaynak olan Mesâlihü’l-Müslimîn’in tek yazmanüshası Konya Yusuf Ağa Kitaplığı 673 numarada kayıtlı bir mecmuada bulunmaktadır.

Konya Yusuf Ağa Kitaplığı No: 673

Sahife : 141 sahifeÖlçü : 140 x7 5 mm.

Yazı : Nesih ve Bâblar kırmızı (Surh)Satır : 13Kâğ ıt : ÂdiCild : Kahverengi, meşin

Başlık : H afîf müzehheb. V akıf ve temellük mühürleri: Tıpkıbasımın 1, 70 ve 141. sahifelerinde III . Selim’in kethüdası Yusuf Ağa5nın

vakıf mühürü, ön kapakta “ Sâhibuhu Şerîf Ahmed Çelebi ki be-Harem-ihümâyûn âmede, sene 105355 temellük kaydı bulunmaktadır.

Müellif, risâlesini altmış bâb olarak düzenlediğini bildirmektedir.Fakat eserde bâb5lara numara konulmamıştır. Bâblar tarafımızdan numaralandığında halihazırda elli iki bâb bulunduğu görülmüştür. Bunarağmen metin incelendiğinde hem anlam bağlantısızlığından ve hemde yazmanın tarafımızdan numaralanmış sahifeleri arasındaki devamıgösteren murakıb kelimesinden bazı sahifelerin eksik olduğu anlaşılmaktadır. Bu durum eserin sahifelerinden bazısının sonradan kaybol

duğu veya müellif tarafından koparıldığı şeklinde yorumlanabilir.Meselâ; (Tıpkıbasım, s. 41) in altındaki murakıb5dan anlaşıldığına

göre arada noksanlık olduğu görülmektedir. Bu arada kağıt eminleriile ilgili 15. Bâb noksan kalıyor ve yeni bâb başlıksız devam ediyor. Fakat biz numaraları tesessül ettirdik. Bu ihtimalin yanında, rpıüellifin 60 bâb üzerinden düzenlemeyi tasarladığı risâlesini düşündüğünden kısa tutmuş olması da mümkündür. Nitekim bu düşüncemizi doğrula

yabilecek deliller elimizde bulunmaktadır. Şöyle ki, müellif 52. Bâb5m

sonunu ccF î5l-cümle her maslahatı ehline ısmarlamak gerekdür, ve5s-selâm55 cümlesi ile bitirmiştir. Bunun hemen altında (Bâb-ı vükel â. . . )ile yeni bir bâb 5ı kendi el yazısı ile ilâve etmek istemiş ise de sonradan bundan vazgeçerek üzerini karalamıştır. Yeni harflere çevirerek değerlendirilmesiyle birlikte bilim aleminin istifadesine sunduğumuz tek yazmanın müellif hattı olduğuna dair kesin deliller mevcuttur. Metin incelendiğinde bu durum açıkça ortaya çıkmaktadır. Bize göre müellif kitabını bizzat, söyleyerek bir kâtibe yazdırmıştır. Bilahare eseri tekrar gözden



geçirirken eksik gördüğü yerlere işlek olmayan yazısıyla ilâveler yapmıştır. Bazı yerlerde de fazla gördüğü kelimeleri karaladığı ve bazı kelimeleri

de harekelediği görülmektedir. Bu düşüncemizi doğrulayan kayıtlar yayınladığımız tıpkıbasım, 90, 92, 94, 95, 96, 97, 98, 99, 103, 130, 141.sahifelerinde görmek mümkündür. Yine müellif kendi yazısı ile metine

yaptığı ilâvelerde ufak tefek tashihler de yapmıştır. Meselâ (Tıpkıbasım,s. 116 satır i2 )5de “ Birer akçe virmeğe” yerine “ ikişer” ilavesiyle cümleyi“ birer ikişer akçe virmeğe” şekline koymuştur.

Müellifin üslûbunun Osmanlı inşa kaidelerine uygun olmadığı görülmektedir. Bunun da bir kâtibe dikte ettirilen konuşma üslûbundan kaynaklandığı inancındayız. Böylece, esere Türk sentaksı güçlü bir biçimdeegemendir. Metinde müellife ait olduğunda şüphe olmayan tahrîr ihmal

ve yanlışlıkları vardır. Meselâ, 42. Bâb’da “ Harcı tâacmm heman harcı yaban a gider” burada harçlardan biri fazla ancak metni yeni harflereçevirirken buîıu düzeltmedik. Çünkü metin'tashihi bakımından bu yanlışlığın müellifin ihmalinden gayri izahı mümkün değildir. Yine 43. Bâd’da“Ne münâsebetür”ün iki defa tekrarlandığı gözlenmektedir. Yukarıdada belirttiğimiz üzere müellifin imlâsında da birlik yoktur. Bazı kelimeleraynı sahifede bile, farklı olarak yazılmaktadır. Mesela, “ Ya sağ ” “ yasak”(s. 50), “ otağ” (s. 109), da “ otak” (s. 110) gibi. Yin e Düşmân kelimesi

bazen elifsiz yazıldığı halde bazen de elifle yazılm aktadır , (s. 100). Y azmada bazı kelimeler acele ile yahut halk ağzında kullanış şeklini aksettirerek yanlış harekelenmiştir. Mesela, “ Derdumend” (s. 79), bunlar aslışekilleri ile metne alınmıştır. Metinde yine çok enteresan bir imlâ özelliğinin varlığı görülmektedir. Müellif “gemiciyi” (s. 49), “muhasebeyi” (s. 54),“âmireyi” (s. 100) diye yazacağına kelimenin sonunda hemze ve kesrekullanmaktadır. Yeni harflere çevirirken çok zarurî bulduğumuz yerlerdeizahı kolayca mümkün yanlışlıklarda metni düzelttik. Mesela, mehâyîfteftişinde müellif “gâh gâh çıkmak lazımdür” dedikten sonra, bundansonra gelen cümlede ise “ bir defâ çıkmağla nice bin zâlimin zulmü def5olsa gerekdür55 diyor (s. 116). Buradaki “ olsa5’nm “ olmasa55 şeklindedüzeltilmesini zorunlu gördük. Bunların yanı sıra müellif çok nadir veTürkçe'de birkaç manaya gelen kelimeler kullanmakta ve ilk nazardametinde yanlışlık olduğu zannmı uyandırmaktadır. Halbuki kullandığıkelimelerin Özel manaları bilinince metinde yanlışlık olmadığı anlaşılmaktadır. Mesela, 46. Bâb5da “ eksükleri değül” buradaki eksük kelimesi bugünkü Türkçemizde kullanılan eksük manası verilirse metindenmana çıkmamaktadır. Ancak “ eksükleri değül55. tabiri (Nesine lazım,ilgileneceği şey değil) manasına gelm ektedir26 ve cümleden mana

26 Bk. Tara m a Sözlüğü, T D K yayım; IIİ ., 1967, s. 1412.



çıkmaktadır. Ayrıca metni anlaşılır hale getirmek amacıyla müellifinnoksan bıraktığı noktalama işaretleri de tarafımızdan metne ilave edilmiştir.

Eski metin Türk harflerine çevirilirken Tarih Vesikaları Dergisi’nin16. sayısında Adnan Erzi tarafından yayınlanan imla kurallarına uyuldu. Bununla beraber, “ ûIâ I j55 gibi kelimeler Osmanlıcada kullanılan

yanlış şekilleri ile bırakıldı. Kelime ortası ve sonunda bulunan bütün(^)5lar (c) ile, (p)5ler (5) ile gösterildi. Müellifin iptidai üslubu için tabiigörülebilecek cümle aksaklıklarının düzeltilmesi yoluna gidilmedi. Üstdede belirtildiği üzere metinden düşmüş olabileceğini aşağı yukarı kesinlikletahmin ettiğimiz çok nadir ilaveler yapıldı.





ESERİN KAPSAMI VE DEĞERÎ

Yukarıda Mesâlihü’l-Müslimîn’in X V II. yüzyıl ortalarında kalemealınmış bir eser olduğu ve deneyimli bir devlet görevlisi tarafından düzenlendiğini, Vezîr-i a'zam Kemankeş Kara Mustafa Paşa’ya sunulmuş

olabileceğini belirttik. Bu bölümde ise risalenin genel kapsamını açıkladıktan sonra, bazı seçilmiş konuları ele alarak, örnekleme yöntemi ileçağdaşı kaynaklarla sistematik bir değerlendirilmesi yapılmaya çalışılacaktır. Tıpkıbasımın yayını yapılırken eserin kapsamı bâb sırasına göre özetlenerek verildiğinden burada tekrarını gereksiz gördük.

Daha öncede söylediğipıiz gibi, müellif eserini 60 bâb üzerine düzenlediğini belirtmesine rağmen risâlecle 52 bâb vardır. Ve eser 141 sahife-den oluşmaktadır. Bu 52 bâb incelendiğinde görüş ve önerilerin başlıca5 ana noktada toplandığı görülmektedir.

1. İlim ehline ilişkin düşünce ve öneriler:

a) Müderris, kadıların yetiştirilmeleri ve görevlendirilmeleri. b) Vaiz , müezzin, hatib gibi din görevlilerinin durumları.

2. Ö rf ehline ilişkin düşünce ve öneriler:

a) Yeniçeri ve diğer kapukulu bölüklerinin teçhizat, giyimi ve görevleri.

b) Taşradaki askerîlerin durumları.

3. M alî ve Sosyo-ekonomik konulara ilişkin görüş ve öneriler:

a) Ihtisab işleri. b) Fiyat meseleleri.c) İstanbul’un iaşesi.

4. Sosyal konulara ilişkin görüş ve öneriler:

5. Kalem ehline (Kâtiplere) ilişkin öneriler:

a) Divân kâtiplerinin durumları ve Divân bürolarının çalışma usûlleri.

Bu 5 ana noktada toplanan görüş ve önerilerden başka eserde Os-manlı Devletinin dayandığı yönetim anlayışı ile ilgili genel değerlendirmelere de yer yer rastlanmaktadır.

Bilindiği gibi Osmanlı İmparatorluğu, bir yandan eski Türk hakanlıklarının töre ve geleneklerinden, diğer yandan da İslâm kültür çevre-



sinin hukukî kurallarından ve çevrenin ilk dönemlerden beri süregelenuygulamalarından kaynaklanan bir yönetim anlayışına uygun mutlak,

merkezi, teokratik bir yapıya sahipti. Doruğunda pâdişâh bulunan merkez ve taşra örgütü oluşturulmuştu. Bu klasik modelde X V II . yüzyılınsonlarına gelinceye kadar herhangi bir değişikliğe gidilmeden, daimakarşılaşılan problemlerin çözümünde temel düşünceye uygun kurumsaluygulamaların sürdürülmesine çalışıldığı bu modelde, pâdişâhın siyasalotoritesi ve yürütme gücünü merkezde vezîr-i aczam ve vezirler, taşradaehl-i örf denilen kalabalık bir görevli grubu temsil etti. Askerî-idarî yetkileriolan bu grubun yanında kazaî-idarî yetkiler, ulemâ sınıfının elindeydi.

Maliye işlerini defterdârlara bağlı görevliler yürütürdü. Bu üç kolun yanında çok önem taşıyan bir grub da küttâb sınıfı idi. Kâtipler, merkezdeDivân-ı hümâyûn’un Nişancı ve Reisü’l küttâb başkanlığında eıı sorumluöğeleri idiler. Bir anlamda, devletin dayandığı temel düşünceyi ve budüşünceye dayalı yasal kuralları tbunlar saptar ve uygulamaların düzenliolmasını sağlarlardı.

Osmanlı Devleti, XVI. yüzyılın sonlarından itibaren birtakım problemlerle ve sorunlarla karşılaşmaya başlandığında, bunların nedenlerini

ilkin kendi içinde aradı ve klasik düzenin bozulmaması için önemler almağa başladı. Kendisinin dışındaki gelişmeler ve değişmeler, ancak X V III

yüzyılda Osmanlmm dikkatini çekecekti. Nitekim. X V II. yüzyılın bütün lâyihaları, geleneksel yönetim anlayışı ve klasik düzenin korunmasını önerirler. Ne var ki değerlendirmesini yaptığımız Mesâlihü’l-Müs-limîn’de ana tema bu değildir. Üstelik bu eserin Özelliği, düşüncelerini belli bir sistemliğe bağlı kalmadan çeşitli bâblara dağıtmış olmasına rağmen, biraz önce sözünü ettiğimiz devletin dayanağı ve kolu olan dört

ana görevli gurubu hakkında bilgi vermesi ve önerilerde bulunmasıdır.Bu hususu, müellifinin devletin yönetiminin temel anlayışına tüm anlamıile vâkıf olduğunu da göstermektedir.

Bu genel değerlendirmeden sonra, risâlemizde verilen örnek ola-rek seçtiğimiz, bilgileri çağdaşı olan diğer lâyihalar ve arşiv belgeleriile karşılaştırarak eserin değerini ortaya koymağa çalışalım.

Birinci bâb, “ Mesâlih-i ulemâ-i izâmî5a ilişkindir. Dünyanın düze

nini, bilginlerin varlığına dayandıran müellif, onlara gereken ilgi ve saygının gösterilmesini ister. “ Leyi ü nehâr mütâlacalarında55 olabilmeleriiçin “Kapu kapu dolaşmalarının, beş altı yıl maczûl kalıp sürünmelerinin önlenmesinin gerektiğini belirtir. Geçim derdine düşmelerini sonderece tehlikeli bulur. Gözlemleri oldukça ilginçtir: “ . . . . ve nicesi fa-kîrlikden kitâblarm satub kara câhil olurlardı. Şimdi dahî bi-caynihîdir.Zîrâ mahlûl mansıb bulunmaz ki ber-murâd olalar. . . 55. Bu durumunortadan kalkması için şu öneride bulunur: “ . . .bun lara mahlûl mansıb



bulmağın bir çaresi budur k i . . , , atları ve libâsları ve hidmetkârlarısipâhîliğe münâsib ola ve ilminde dahî kâmil olmaya, bunun gibileri endâ

ulûfe ile bölüklere ve timârlara, hâllü hâline göre yeniçeriyi hisâra çıkardıkları gibi bunları dahî bu veçhile çıkarmak buyurulursa hem sâ’ir makûllere yerler açılurdu ve hem sipâhî tâ’ifesi dahî içlerinde ehl-i ilm olmağlaher veçhile fâ ’idelenürlerdi” . Bu önlem alınırsa, bilginlerin altı aydanfazla “maczûl yürimiyecekleri” kadılığa vardıklarında sancakbeyinden

ve örf tâ ’ifesinden korkmayacakları, kitâblarını satmayacakları, rüşvet yoluna gitmeyecekleri, “ hak üzre icrâ” edeceklerini öne sürmektedir.II. Osman’a sunulan Kitâb-i Müstetâb’m müellifi de, ülemâ sınıfı mensup

larının en büyük zaafı olarak rüşvet almalarını, aralarında rüşvetin yaygınlığını göstermektedir. Bunun nedenini de, gösterişe önem vermelerinemaczûliyet dönemlerinde rahat yaşayabilmeleri için, görevde iken ola

bildiğince bol para kazanma isteklerine bağlarken şu gözlemde bulunmaktadır: “ . . . Nihayet mîr-i mîrân ve mîr-i livâ olanlar ile “ sen çokaldın, ben az aldım” deyü biri birleriyle kavgalarından gayri kendülerirıde

bir sadâkat kalmamıştır. Koçı Bey, Risâlesinde ülemânmiyi yetişmediğinden, rüşvet ile, adam kayırma ile bu guruba çok kişiningirdiğinden

ve bu nedenle sayılarının çoğaldığından görev alanların rüşvetten başka bir şey düşünmediklerinden yakın ır 27. Görülüyor ki her üçünün degözlemleri birbirine yakındır, ve bir diğerini tamamlayıcı niteliktedir.

Osmanlı arşiv belgelerinde ilmiye sınıfı mensupları “vârisu ulû-mi’l-enbiyâ ve ’l-mürselîn” , “ mümeyyiz-i helâl ani’l-harâm” diye tanımlanırlar.28 Ve pâdişâh tarafından “ icrâ-yı ahkâm-ı şerciyye ve infâz-ıkavânîn-i me’riyye eylemekle görevlendirilmişlerdir29. Yani, ulemâsınıfı devletin temelini oluşturan İslâm hukukunun ve Yakm-Doğu kül

tür çevresinin eskiden beri geçerli olan geleneklerinin kuşaktan kuşağaaktarıcısı ve uygulayıcısıdır. Bu sınıfın bozulması, devletin önemli birdayanağından yok olmasıdır. Ulemâ sınıfı mensupları, kâdî olarak görev

yaptıklarından, kazaî ve İdarî yetkileri vardır. Ö rf mensuplarından ayrıolarak doğrudan pâdişâha karşı sorumludurlar ve bir anlamda örf mensuplarının denetleyicisidirler. Bu ince denge Osmanlı devletinin adâlet anlayışını

ve uygulamasını teşkil etmiştir. Mesâlihü’l-M üslim în müellifi bu incedengenin bozulduğunu saptamıştır. Onun için, bilgisizliğin önlenmesini,

ulemânın fonksiyonunu tam anlamı ile yerine getirmesini sağlıyacakönlemlerin alınmasını istemektedir. Müellif bilgisi tam olmayanların,tîmârlara ve kapukulu ocaklarına aktarılması önerisi getirmektedir. Bizce

bu kesin çözüm getirici bir önlem değildir.

27 Bk. K it âb -i M üstetâb s. 24 -25; K o çı Be y risâlfesi , s. 31 -37.

28 Mes elâ bk. K on ya Şer. Sic. 14/182.

29 Bk. Özer Ergenç, 1580-1596 yılları arasında Anka ra ve K on ya şehirlerinin M u

kayeseli İncelemesi. Anka ra 19735 s. 120-182 (D .T.C .F. Do ktora Tez i). , .



Mesâlihü’l-Müslimînmüellifinin ulemâ konusundaki görüşleri Os-manii devlet düzeni için önemli bir kaynak gurubunu oluşturan şer’iyyesicillerinde yer alan bilgilerle doğrulanmaktadır. Risâlemizin kalemealındığı tarihlerde bir başka önemli Osmanlı şehri olan Konya’daki ulemânın durumuna dair örnekler risâleyi doğrulamaktadır. H. 1050-1051 /M.1640-1641 tarihli Konya Şer’iyye sicilinde muhtemelen büyük bir bölümünü mansıb bekleyişi içinde bulunan birçok kâdî sanı taşıyan ulemâ’nmismi geçmektedir. Bu kâdîlardan bazılarının ismi Konya şehrindeki çeşitli mülk alım ve satımlarıyla ilgilidir. Örneğin, Mevlânâ Şeyh MustafaEfendi, evini 1700 akçeye30, Mevlânâ el-Seyid Mustafa Efendi evini

6000 akçeye31, Mevlânâ Mehmed Efendi konağının arsasını 87,5 esedîkuruşa33 satarken, Mevlânâ Musa Efendi 5500 akçeye bir ba ğ 33,Mevlânâ Ali Efendi 150 riyâlî kuruşa bir konak34 satın almışlardı.Bir başka belgede Mevlânâ Hüseyin Efendi ise bir vakıf mütevellisi35,Mevlânâ A li Efendiyi Defterdar kaym akam ı36, Mustafa Efendiyi iseİstanbul'daki Mustafa Ağanın malî vekili olarak 37 görmekteyiz. Yineaynı defterden görev yapan kadîlarm da rüşvet yoluna saptıkları gözlenmektedir. Örneğin, Silifke kadîsi Ali Efendi, Kıbrıs çavuşlarından Celâl

çavuştan 2000 akçe38 “ Kulakçı oğlu demekle marûf Ali nâm kadî55Halil çavuştan 2000 akçe rüşvet almışlardı39. Mesâlihü’l-Müslimînmüellifinin ulemâ konusunda 11e derece isabetli görüşler ileri sürdüğüarşiv belgeleri ile bir kez daha doğrulanmaktadır. Gerçekten birçok ka-dînm “ mansıb bekleyişi içinde” bulunduğu ve bu süre içinde nitelik olarak merkez görevlisi olmaktan çıktığını görmekteyiz.

Müellif ayrıca ilmiye sınıfına mensup müderris, müezzin, imanıgibi din görevlilerinin durumlarına da değinmekte ve bunların “ tiryâ-

kî’likten görevlerini yapamaz duruma düştüklerini dile getirmektedirk i40 bu konuda taşra şehirlerindeki ehl-i ilm arasında da görevleriniihmal edenler olduğunu doğrulayan arşiv kayıtlarına rastlanmaktadır.Buıta en iyi örnek 1609 tarihli Adâletnamedir 41. Bir diğer örnek An a

30 Bk. Ko ny a Şer. Sic. 6/16.

31 Bk. Konya Şer. Sic. 6/24.

32 Bk. Ko ny a Şer. Sic. 6/29.

33 Bk. K on ya Şer. Sic. 6 /114.

34 Bk. Ko ny a Şer. Sic, 6/76.



37 Bk., Konya Şer. Sic. 6/5.

38 Bk. Kon ya Şer. Sic. 6/137.

39 Bk. K on ya Şer. Sic. 6/176.

40 Bk. Tıpkıbasım. 8. Bâb.

41 Bk. Başbakanlık Arşivi, Mühimme defteri No. 78, s. 891-899. Ayrıca bk. A. Lûtfi,

Mirât-ı Adâlet. İstanbul 1304.



dolu müfettişi İsmail Paşa Konya kadısına gönderdiği ocak ortaları 1659(Evâsıt-ı cem âziye l evvel 1069) tarihli buyurulduda “ çoğu nâ-ehl olub

ve gelüb edâ-yı hizmet eylemedükleri55 saptanan Konya şehrindeki Cami,mescid hatiblerinin sınavdan geçirilerek “ nâ-ehl olub câhil olanların55

yerlerine yenilerinin “ arz55 edilmesini istem işti42.

Mesâlihül-Müslim în5de kapu halkıyla ilgili görüşler de yer almaktadır. Çünkü bu tarihlerde kapukulu ocaklarının nizamı, devletin diğerkesimleri gibi birtakım güçlüklerle karşı karşıyaydı. Bu güçlüklerin başında ocağın kaynaklarının çeşitlenmesi sonucu mensuplarının sayısındaolağanüstü artma, asıl görevlerinin dışında işlere yönelmiş olmaları gelmektedir. Müellif “ örf tâlfesi55nden en çok kapukulu ocakları ve onlarınteşkilâtı, giyim kuşamı, talim usulleri üzerinde durmaktadır. Bu konularaayrılan bâblar eserin önemli bir bölümünü oluşturmaktadır. Heman işaret etmek yerinde olacaktır ki aşağıda seçilmiş örneklerde yer alan buhususların hemen hemen bütünü K itâb-i M üstetâb ve K oçı Bey5iiı risâ-lesinde yer almamaktadır. Bu konuya dair metinden bazı nakiller yapmağıuygun bulduk.

“ Eskiden beri, acemî oğlanları İstanbul5a getirildiklerinde, çift sürmeyi öğrensinler menfacata yarasınlar diye, Tü rk tâ5ifesine tevzîc olunurlardı. Bu işte yarar yoktur. Bunların yeniçerilik ye sipâhîlik ilminiöğrenebilmeleri için, İstanbul'a getirdikleri gibi hemen bölük halkına vir-seler . . . Onlara hizmet etseler gerektir.43 Sonra yeniçeriliğe çıkduk-larmda heman çıkduğı gün kırk yıllık yeniçeriden üstâd olurlardı. . .Bunların böyle menfa cata yaram adıkları Türklere iileşdürüldüklerindenötürüdür55, 44 diyen müellif burada acemî oğlanlarının yetiştirilmelerine

yeni bir model önermektedir. Ayrıca, Rum-ilinde Acemî oğlan devşiril-mesi sırasında rastlanan aksaklıkların giderilmesi için “Yaya-başı birsâlih ihtiyâr pîr kişi ola ve yanında yeniçeriler dahî ihtiyâr 0la5545diyerek bu konudaki önerilerini sıralamaktadır. Daha sonra Bölük halkının toplum içindeki durumlarından söz eden müellif, merkez ve taşradakargaşaya karışanların kolayca tesbit edilebilmesi için, giyim kuşamlarınınnasıl olması gerektiğine dikkatleri çekmekde ve şöyle demektedir: “ Bölük halkına münâsib olan. . . kisvetleri bildürür k i, . . . her kişi oturmakda

ve durmakda ve eğer bir gavgâda fesâdetde kisve derinden m alû m ola-l a r . . . Bu takdirde hiç kimse gavgâ fesâd itmez olur55. 46 “ Bundanmâcadâ yeniçeri tâ’ifesi borklerün çıkarıcak ne giymek gerekdir ki mâlûm

42 Bk. K on ya Şer. Sic, 18/344.

43 Bk. Tıpk ıbasım , s. 8.

44 Bk. Tıpk ıbasım , s. 10.

45 Bk. Tıpkıbasım , s. 63-67.

46 Bk. Tıpk ıbasım , s. 23-24.



olanlar, gavga veya bir fesat itmeğe korkalar. Lâyık budur ki bunlarakırmızı çukadan birer şeb-külâh giyseler, isteyenler ve ihtiyâr eskileri

olanlar şeb-külâh üzerine birer kısa, çalm a dahî sarsaiar revâdur. Vecebeciler mor şeb-külâh giyseler topçular siyah çukadan şeb-külâh giyselerffl-cümle sokağa veya çârşûya çıkdıklarmda ki börklerin giymeyeler ol vakt bu kisvetleri giyseler ve sâ’ir ehl-i hirfet dahî hassa top arabacı olanlar âsumânî şem-küİâh giyseler bu takdîrce şöylece yasak olıcak, çem îcisizabt olunur. Ne kimse gavgâ ider ve ne kimse fesâd ider ve fısk dahî ide-mezler5’ . 47

Yeniçerilerin ve Sipâhîlerin sürekli kontrol altında tutulabilmesi

için kendilerine hergün talim yaptırılması önerisini getiren müellif: “Birgereklü husûs dahî budurki yeniçeri tâ’ifesi her gün odalarında mucattaldururlar. Pes bunlara yasak olunsa ki, her gün odalarında matrak oyna-

yub ol sancatda her biri tamâm iistâd olsalar içlerinde matrak bilür b aczı yiğitler vardur anlara terakkî inâyet olunsa, her odaya bir m ucallim tacyînolunsa bu ilm dahî katı lâzımdur. Yayak olan matrak ilmin bilse sipâhîolan ki, civan ola anlar dahî bu veçhile her sabah cündîlik öğrenseler, bunun gibilerin üstâdlarma ve şagirdlerine gâh hizmetcik gâh terakkîcik

himmet olunsa bundan dahî Vezîr-i aczam hazretlerine çok sevâb hâsılolurdu, ve nâm-ı şerifleri her giz ferâmûş olmayub dâ’imâ hayırla yâdolurlardı. Zîrâ şimdi nice sipâhî vardır ki at seğirtmeğe bile kâdir değildür.

Yarak kullanmağı höd çoğu hiç bilmezler. Bu takdirde ol makûle olankimesneler abes yere ulûfe eki etmiş olurlar. Bu takdîrce her kişi sancatmdakâmil olmak katı lâzımdur. Ale’l husûs ki çavuşların tâze civân olanlaracündîlik bilmek katı lâzımdur. Zîrâ bozdoğanın eline alub sarb yerdeatımı koşub alay bağlansa gerekdür. Bu husûsun cenk ve cidâl günlerindefa cidesi olduğundan gayri oturakda dahî atları ve kendüleri ham olmazlar ve dahî bir vilâyetden elçi geldikte at meydanında ve gayri yerde matrakoynasa ve kimisi cündîlik oynasa gelen elçiler bunlardan büyük ibretahırlardı. Hizmetler ve terakkiler bunlarun gibilere virüse, yohsa bunungibi menfacatlu maslahatı köyub mülâzemete meşgul olurlar, ekâbirikendü maslahatından avk iderler, bi-huzûr ideıier” 48 demektedir.

Yine seferde, bölük halkı ve sipâhîlerin karışıklığa meydan vermemeleri için statülerine göre nasıl giyinmeleri ve beraberlerinde nelerigötürebileceklerine değinen müellifin, bu konudaki önerileri de ilginçtir: “Ale’l-husûs ki düşmene evvel görünen topçu ve arabacıdur, eyleolsa bunlara nişânlü ak börkler gerekdür ki yeniçeri olmadığı malûmolunalar. Bu takdîrce çünki cebehâne örtüsü kızıl keçe iledür, cebeciler dahî ak börklerinin önlerine ve ardlarma kızıl keçe pâresinden

47 Bk. Tıpkıbasım., s. 32-33.

48 Bk. Tıpkıbasım, s. 34-37.





si’nden ise en az on sene sonra yazıldığını kabul edebileceğimiz Mesâ-lihü’l-Müslimîn’de yukarıda verilen örneklerden anlaşıldığı üzere yeni

çeri ve sipahilerde ki bozukluk açıkça dile getirilmekte diğer iki lâyiha yazarından farklı olarak yeni önerilerde bulunulmaktadır.

Yukarıya aldığımız Mesâlihtfl-Müslim în yazarının yeniçeri acemîoğlanlarının durumu, giyimleri ve talimleri ile ilgili verdiği bilgilerinaltında yatan temel düşünce bize bu zümre mensubu kişilerin kendi görevlerinin dışında işlerle uğraştıkları görünümünü vermektedir. Bu düşüncemizi doğrulayan çok sayıda arşiv belgesi bulunmaktadır. Biz bu

rada birkaç tane örnek vermekle yetinmek istiyoruz. Meselâ, XVII, yüzyıl ortalarında Konya, Ankara, Bursa gibi büyük şehirlerde merkezgörevlisi olan yeniçeriler kasap dükkanı, han, hamam işletmeciliği, ticaret gibi meslekleri icra etmekteydiler. Daha H. 992/M. 1584 tarihliİstanbul kadısına gönderilmiş olan bir fermanda: “Baczı bölük halkı,

yeniçeri, acemî oğlanları, cebeci, topçu ve sa’ir kulların tüccar tabakasına karışarak, ticarî faaliyetlerinden55 söz edilmekte ve devamla “ butür işlerle uğraşanların şiddetle cezalandırılmaları istenmektedir5553.

Daha sonraki tarihlerde de merkez ve taşrada aynı durumun devam ettiğini belgelerde yeralan bilgilerden anlamaktayız. H. 1065/M. 1655 tarihinde Ankara şehrindeki toplam 33 kasaptan, 8 tanesi yeniçeriydi. Y ine Ankara yeniçerilerinden Mustafa Beşe B. Abdullah’ın Atpazarında

yenihan denilen kendi mülkü bir haııı olduğunu54, Haşan Beşe, A b dullah’ın kardeşi Ca’fer Beşe ile birlikte zımmîlerle işbirliği içinde şarap kaçakçılığı yaptıklarını55, Ankara’da Yeniçeri Mehmet Beğ vesâ’irleri ve sipâhî tâ’ifesi’nin, şehir dışına çıkıp, çevre köylerden şehre

satmak için meyve getirenlerden bu meyveleri toptan kapatarak narhtan daha yüksek fiyata sattıklarını56, görmekteyiz. Hatta yeniçerilertaşrada va kıf işlerine de el atmışlardı. H. 1059/M. I 49 yılında Karapınar Sultan Selim Vakfının mütevellisi “Halil nâm Yeniçeri” Konya’daoturan, “ Sefer ve Piyâle nâm yeniçerilerinin zimmetleıihde vakıf malından” para olduğunu merkeze şikayet etmişti57. Bu verdiğimiz örnekler müellifin yukarıya aldığımız ifadelerinde yer alan, yeniçerileriocaklarda boş oturulmayarak talim yapmaları, asli görevlerinin dışına

çıkmalarının önlenmesi, kılık-kıyafetinin düzeltilmesi gibi önerilerin dene denli haklı olduğunu kanıtlamaktadır.

53 Bk. Ahme cl Re fik, X . asır hicrîde İstanbu l ha yatı. İs tanb ul 1333, s, 184.

54 Bk. An ka ra Şer. Sic. 40/438; 1/1092.

55 Bk. An ka ra Şer. Sic. 8/146 1.

56 Bk. A nk ar a Şer. Sic. 8/1090.

57 Bk. Başbakanlık Arşivi Şik aye t Defter i 1/6, Yeniçerilerin başka işlerle uğraştıkları

konusunda ayrıca b t Ko ny a Şer. Sic. 20/266, 17/13, 23/122/ 16/13.



Mesâlihü5l-Müslircıîn5de 9. Bâb Sancak beylerine ayrılmıştır. M üellif burada sancak beylerinin “ za rî f55 ve “ kılıç çengini görmemiş55 ki

şiler arasından değil öncelikle “ bahadur55 ve bu göreve “ lâyık55 kişilerarasından seçilmesini ve ayrıca “ endâmda ve sûrette ve aklda ve idrâk-de ve her husûsda kâmil55 olmaları gerektiğini önermekte şerce ve kanımaaykırı hareket yapan sancak beylerine korku verilmesini arzulamaktadır. Bu konuda, “ . . .r ecâyâmn bir çift öküzün satıb akçe kuvvetiyle55

yeniçeri ve sipâhî ve sonunda sancak beyi ve beylerbeyi olduğunu söyleyen Kitâb -i M üstetâ b58 müellifinin ............. “ bir alay ehliyetsiz vehak sahibi olmayanın rüşvet i câşesine tamac edip, kimine beylik, ki

mine beylerbeylik55 verildiğini söyleyen Koçı Bey 59 ile birleştiği görülmektedir. Z î5l-ka5de 1051 (Şubat 1642) tarihli bir sicil kaydına göre Beyşehir Sancak beyi, Seydişehir subaşısmı Seydişehir köylerine göndererekzoıia kanûnsuz para toplatmıştı60. Şüphesiz arşivlerimizde bu şekilde birçok örnek bulunmaktadır. Böylece, Mesâlihü’l-Müslimîn müellifininsancak beyleri konusunda da gerçekçi gözlem ve önerilerde bulunduğunusöylememiz mümkündür.

Mesâlihü5l-M üslimîn5de yer yer sipâhîlere de değinilmiştir61.

Seferlere kabul edilir nedenlerle katılmayan dirlik sahiplerinin timârla-rıııın kesilmesi gerektiğini ve bu gibilerin teftiş edilerek sahtekarlık yapanlara ebedî dirlik verilmemesi istenmekte tîmârlann her bölükden“ihtiyârlara55 verilmesi önerilerek, ayrıca kâdîlara da dirlik verilmesidurumunda sipâhîlerin “ ehl-i ilm55den yararlanacakları belirtilmektedir. Bu dönemde de “ cümle tîmâr ve zecâmetlikler vüzerâmn ve ekâbir-lerin sepetlerine girmekle. . . tîmâr ve zeâmet bunca kılıç iken hâlâ beratlarda isimleri var ve lâkin resimleri yok55 diyen Kitâb-i Müstetâb62

müellifi ve “ ze câmet ve tîmârlann ehlince55 dağıtılmayarak herkesindirliğinin başında bulunmadığını söyleyen Koç ı Be y63, dönemlerindekidurumun aynen devam ettiği anlaşılmaktadır.

Müellifin tîmâr konusundaki görüşleri aynı tarihlere ait arşiv malzemeleri ile de doğrulanmaktadır. H. 1050-1051 /M. 1640-1641 tarihli Konyasicil defterine göre, Konya kazası Şaid ili nahiyesi Kadın Tekyesi köyü ve Konya kazası Karaciğan köyü sipâlıîleri halktan “ ziyâde mahsûl55

almışlardı64. Yine aynı defterde, sipâhîlerin birbirlerinin dirliklerine

58 Bk. Kitâb -ı, M üstetâb, s. 8.

59 Bk. K oçı Bey risâlesi, s. 33.

60 Bk. Ko n ya Şer. Sic. 6/83.

61 Bk. Tıpkıbasım I, 4, 29. Bâb’lar.

62 Bk. Kitâb -i Müstetâb, s. 15.

63 Bk. K oç ı Bey risâlesi, s. 55-75.

64 Bk. Ko n ya Şer. Sic. 6/23, 6/1.77



tecâvüz ettiklerini65 de görmekteyiz. Daha eski tarihli bir örneğe göreise, Ankara kazası Çubuk nahiyesi Mekki adlı köy ve civârında ze^âmete

mutassarıf olan Mehmet çavuş adlı biri sefere katılmadığı için tîmârıelinden alınmış ve bu gelirler, müteferrikalardan Mehmed adlı birine

verilmişti. Fakat ondan önce yine Mehmed adlı biri sahte bir beratla buraları tasarruf etmeye başlamıştı66.

Mesâlihü’l-Müslimîn’in değindiği en önemli konulardan biri de,muhtesiblik67, kurumüdur. 35. Bâb’da şöyle denilmektedir: cc...Muhtesiblik ziyâde ulu mansıbdur, muhtesibliğe bölük halkı olmakdanise müteferrikaların eski ihtiyârlarmdan hem ehl-i ilm ola, katı câhil ol

maya. Bu maküle uslu akıllı, muhteşem yarar âdem olsa ki her kişi gör-dükde andan utana ve uğurlu yüzü, nurlu kişi ola. Yoksa değme bir ednâkimesne ki uğursuz ve hor ola, anun gibiler muhtesib olmağıla âlem kururgi der . . . asi muhtesib kâdîsı müstakil İstanbul kadılığından tekacüditmiş mollalar gibi bir fâzıl kimesne olsa ana muhkem ricâyet olmsa birayun içinde şehr bir onat ucuzluk olurdu. Hiç şüphe yokdur. Her günmuhtesib dükkânında bir mikdâr bile otursa, mücerred ihtisâbı narhları

ve her husûs, her metâcı kendüsi her gün görse katcâ bunun mesâlihine

İstanbul kâdîsı girmese, bi’l-külliye tedbîr almak, virmek anun olsa veucuzluk ne veçhile olması mümkindür ve narhı dahî ziyâde itmekle mimümkindür, nicedür, leyi u nehâr anun fikrinde o l s a . . . 55 Bundan sonra

yine aynı hususda örnekler gösterilerek .ihtisâb dükkânı hemân hır-suz ortağı gibi bir dükkân o l d u . . . 55 diye yakmılmaktadır. Yalanmalar,özellikle İstanbul’daki uygulamalar üzerinde yoğunlaşmaktadır. 37. Bâb5damuhtesiblerin ccednâ bölük halkından” olmalarının da, kimsenin kendilerinden korkmaması sonucunu verdiği eklenmektedir. Şu gözlem ve

yargı, muhtesiblerin o zamanki durumuna açıklık getirmektedir. .muhtesib çardağı hemân bir harâmî yatağı gibi olmuşdur, yanında kâdî

yok hep avâm cem c olmuşdur. K âdî efendi çânibinden adetdür, bir dâniş-mend korlar, asi harâmî-başı oldur. Zîrâ bir gayetle aç dânişmend korlarki bir kaç akcecik eline girsün deyü5’ .

İhtisab eski bir İslâmî müessesedir. Yakm-Doğu devletleri tebcanmadâletsizlikten korunmasını, sıkıntılarının giderilmesini en önemli görevlerden saymışlardır. Kur’an da, İslâm hükümdarına toplumun men

faati için etkin olarak, genellikle kabul edilen sosyal değer yargılarını

65 Bk. Konya Şer. Sic. 6/35, 6/98.

66 Bk. Ank ara Şer. Sic. 5/1206.

67 Muhtesib için Bk. Osman Nuri, Mecelle-i Umur-u Belediye. I., İstanbul (1337/

1922); Robert Man tran, U n document sur Fihtisab d ?lstanbul â la fin du X V II e s., M elan-

ges Louis Massignon publies par ITnstitut Français d’Etudes Arabes de Damas, t. III,

Beyrouth 1957, R obe rt Ma ntran , İstanbul dans la seconde mitie du X V I Ie siecle, Paris

1962, s. 299 v.d.



ve yasaklarını desteklemesini emretmiştir. Bu yüzden bu türlü yasaklar hisba adı altında-toplanarak şeriatın bir kısmı haline geldi. V e hali

fenin görevlerinden biri addedildi. Uygulamada, hisba kuralları esasolarak sanat ve ticaretle ilgilidir ve hilenin, spekülasyonun önlenmesini pazarda doğru fiyat belirlenmesini, ölçü ve tartıların kontrolünüamaç edinmiştir. Bu yolla fiyat denetim metodları ve ölçülerindenetimihisba adı altında şeriat bünyesi içinde toplandı. Nitekim Osmanlı ka-nûnnâmelerinin tarifine göre devletin sahibi olanların narh işiyle bizzat ilgilenmeleri, işi kâdî ve müntesibe havale, etmekle geçiştirmemeleri gerekirdi. Narh işi “ Um ûr-ı külliyeden55di ve “ istirahat-ı âlemin

bir maddesi dahî narh icrâ olunub ehl-i sûk v'e pazarın ümûru muntazamolmakla kâimdir5568.

Osmanlı İmparatorluğunda en yüksek devlet makamlarının ilgisine kadar büyük olursa olsun, fiyat işlerinin düzenlenmesi konusundagenellikle kâdîlarm görevlendirildikleri görülmektedir. Kâdîn ın emrinde muhtesib veya ihtisâb ağası denilen büyük bir beledî zabıta memuru vardı ki, bunun görevi kâdînm verdiği hükümleri uygulamak veçarşı ve pazardaki hayatın düzenini sağlamaktır. Bu memur mevkiini

genellikle iltizamla almış bulunduğu için, pazarlarda satılan eşyalardanalman ihtisâb rüsûmunu kendi hesabına toplar, esnafı teftîş ederek narhtan fazla veya eksik satanları, kalitesiz mal üretenleri ve satanları cezalandırırdı69.

Osmanlı İmparatorluğunun XVI. yüzyılın ikinci yarısından başlaya-rek gerek yö net im , açısından ve gerekse sosyo-ekonomik durum bakımından karşılaştığı yeni şartların İmparatorluğun en büyük şehri olanIstanbuPu da olumsuz yönde etkilemesi kaçınılmazdı. Mesalihü5l-Müs-

limîn müellifi Kitâb-i Müstetâb ve Koçı Bey Risâlesinde göremediğimizşekilde malî ve ekonomik konulara yer vererek bozuklukların geniş kapsamlı olduğunu farketmiş gözükmektedir, Müellif bir yandan malî veekonomik konularda görevli kişilerin durumunu sergilerken bir yandanda, IstanbuPun iaşesinin sağlanması ve denetlenmesi konusunda durumapratik çareler göstermektedir. Müellifin muhtesib konusunda İstanbuliçin verdiği bilgilerin Bursa ve Konya gibi diğer büyük şehirler için degeçerli olduğu anlaşılmaktadır. Narhın muhtesib marifetiyle verilmesi

gerekirken Bursa5da şehir halkından bazı kimseler cebr ile muhtesib menfa "ati. olmadan narh vermekte ve muhtesibe karşı koymakta id iler.70

68 Bk. Em ile Ty an , H istoire de l ’organisation. Jud iciaire en Pays d 9Islâm, Paris 1938.

69 Bk. Öm er L ü tfi Barkan, Bazı büy ük şehirlerde eşya ve yiyecek fiyatlarının tesbit ve

teftişi hususlarını tanzim eder Ka nun nâm eler. Tar ih Vesik aları 1/5 (1942) s. 326-340,

1 1/7 (1942) s. i 5-4°> ı ı /9 (L942) 168-177.

70 Bk. T ur ha n Da ğlıoğ lu, 16. asırda Bursa. Bursa 1940, s. 66-120.



“ ...M uh tes ibler bac nâmıyla asla bir nesne-akgelm iş-değiller iken vedefter-i hakânîde dahî muhtesibler içün bu hususta bir şey almamak

kayd olunmamış iken “ Kon ya şehrinde muhtesiblerin pazara meyve vesebze getiren üreticiden akçe alarak55 ihdâs-ı bid5ad ve zulm ve gadr55ettikleri görülmektedir.71

Mesâlihü5l-M üslimîn5nin çeşitli bâblarında, İstanbul'un iâşesi vefiyat meseleleriyle ilgili çok değerli bilgiler mevcuttur. Müellifin, İstan bul5un iaşesi ile ilgili gözlemleri de olumsuzdur. îhtisâb kurallarının gereğince uygulanmadığı, muhtesiblerin görevlerini kötüye kullanmaları

yüzünden esnafın, halkın ve şehre yiyecek getirenlerin zarar gördüğü,

şehirde çeşitli maddelerin darlığı ve buna bağlı olarak da fiyat artışlarının çok sık rastlanır hâle geldiği belirttiği hususlardır. Bu konudaki yargısıözetle şöyledir: “ . . . Âl e m hile ile hokkabazlığa mâlâmâl olmuşdur55. 72Müellif halkın tüketim ihtiyacı olan temel konularda mevcut durumuanlatmakta ve önlem alınmasını istemektedir. 43. Bâb5da ekmek konusuişlenmiştir: “ . . . Ahv â l budur ki ekser etmekçi furunlarında furuncusu

ve etmek yoğurucusu cem îcsi kâfirlerdür, Sehel furun vardur ki müslümânola. Pes furuncusu kâfir olanların etmekçileri ellerin yumazlar ve ekmek

yoğurduklarında âdetdür ki giyeceğin ve gönleğin ve şapkasın bile çıkarur,dahî yoğurur; terledükte gövdesinden ve saçlarından derleri ve bitleritekne içine dökülür, hiç eksüği olmaz, muttasıl yoğurmağa meşgul olur;değme bir kıl ya sinek düşse mukkayyed olmaz, hemân tîzce bişûreyimsatayım, akçe elüme girsün dir55.

İstanbul et sorununa da değinen müellif, bunu çözümlemek içinönce üreticinin durumuna eğilinmesi gerektiğini gözleyebilmiştir. Kendisine göre recâyâmn koyun resmi yüzünden incitilmemesi gerekir. Def

terde yazılı olan resmi almak şart değildir. R e câyâ5nm o yıl 11e kadarkoyunu varsa onun üzerinden resm alınmalıdır. Ölen koyunun da resmini almak gerekmez73. Kassâblarm şehre koyun getiren “ Rencbeıierin55parasını heman vermediklerine değinen müellif “ . . . Re nç be r vardır kiüç ay katlanur hakkını alamaz dürlü belâlar çeker.55 Çözüm olarak koyungetiren üreticiye hüccet verilerek bu işin düzene konulmasını önermektedir.74 Müellifin et fiyatlarının artışıyla ilgili şu gözlemi de ilginçtir:“ Eskiden şehre ne kadar celep koyunu ve rençber koyunu gelürse bizzatmuhtesib tarafından mühürlü temessükleri vardı. Şimdi Edrene kapısındagörevli kadının dânişmendi eğer rüşvet yimek isterse iki yüz koyun getürencelebin eline bin koyun götürdü diyti bir hüccet vermektedir55. 75 Burada

71 Bk. Konya Şer. Sic. 27/136, 35/173.


73 Bk. Tıpkıbasım , s. 68-69.

74 bk. Tıp kıbas ım , s. 96-97.

75 Bk. Tıpk ıbas ım , s.. 95.



narh dışı koyun satılmasına açıkça zemin hazırlandığı kesin olarak anlaşılmaktadır.

Nitekim daha XVI. yüzyıl sonlarına ait bir hükümde: “Yâhûdi vekoltukçularm evlerinde ve sa’ir mahallelerde gizlice koyun ve siğır kestikleri, eskiden beri olduğu gibi salhanenin dışında kesim yapılmasının55

yasaklanması istendiğini görm ekteyiz76. Yine, X V II. yüzyıl başlarında Ankara’ya ait bir sicil kaydında, şehre kontrolsüz sokulan kassablık hay vanların kaçak kesilerek ihtisâb kurallarına uyulmadan satıldığına, tanıkolmaktayız77. Ayrıca, muhtesiblerin görevlerine dair: “Ve şehre kutu

balı gelse üst gömeci nefis ak baldur, altı harâbdur, yenmez yabana atarlar,

hemân bir kuru kara gömeçdür. Muhtesibler bunun gibi husûsda ihmâletmemek gerekdür ki müslümânlar huzûr ideler, akçeleri dahî abes yiregitmeye5578, diyen müellifin bu görüşündeki haklılığını, ihtisâb kanûn-nâmesinde yer alan aşağıya aldığımız belge de doğrulamaktadır. Şöyle ki;“ Taşradan gelen gaile ve bal vesâir meckûlât kısmından ne gelir ise muhtesibkadî ma5rifetiyle kemâ yenbağı teftiş eyleyüb tâ ki yalan yere şire deyüb veziyade narh istemeyeler. Ve getiirdüğü yere göre harcı hisab olunup tamam oldukdan sonra on onbirden nihayet on beşe varınca muhtesib kâdî

m arife tiy le narh vire5570.“ Muhtesiblerin bir hâli dahî budur ki İstanbul gibi şehirde ki pâ-

dişâh5m tahtıdır, bir kassâb ki iki akçe koyun eti satsa yanınca bir pareelbetde keçi eti bile karışdurur. Buna hiç kimse nesne dimez. Pes sevâb

budur ki koyun eti satılan kassâb dükkânında katcâ keçi eti durmamakgerekdür, keçi eti satılan dükkân bunlardan ırak gerekdür ki muvâzacaitmeyeler, muhtesib olan muhkem yasak eylemek gerekdür. Ve Hızırİlyas güni gelmeyince değme bir ednâ kişiye kuzu satılmasa koyunun

dahî bereketi olurdu. Ve hiç dişi koyun ve dişi kuzu satılmasa hem yağucuz ve hem koyun ucuz olurdu5580.

ı6305lara ait bir ihtisâb kanûnnâmesinde yeralan ve İstanbul'un etsorununu içeren aşağıdaki bi lgi ler81, Mesâlihü’l-Müslimîn müellifiningözlemlerinin haklılığını bir kez daha açıkça ortaya koymaktadır:

“ Zemherîrin evvelinden rabîcin ahırına değin ki altı ay olur ki yüzelli dirhem koyun eti bir akçeye ola. Sayfm iki evvelki ayları üçyüz say-

fın âhiriyle güzin evvel ayı üçyüz elli dirhem güzin iki âhır ayları üçyüzdirhem koyun eti bir akçeye;satıla. Amma her zamânda koyun etinden

76 Bk. Ahmed Refik, Hicrî onbirinci asırda İstanbul hayatı. İstanbul 1931, s. 20-21.

77 Bk. Ankara Şer. Sic. 2/1092.

78 Bk. Tıpkıbasım , s. 51,

79 Bk. Öm er Lü tfi Barkan, Ta rih Vesikaları I/5 (1942) s. 331.

8Q Bk. Tıp kıba sım , s. 52-53. ,

81 Bk. Ömer Lütfi Barkan, Tarih Vesikaları I/5 (1942) s. 329-330.



keçi eti elli dirhem ziyâde satıla. Koyun etin ayru keçi etin ayru satalar birbirine katub satmayalar. Katarlar ise muhtesib kâdî m arifetiyle ta czîr

ide cerîme alınmaya. Ve kuzı eti elli dirhem eksük satıla şişek olduğı vaktkoyun etiyle beraber satıla. T a cyin olunan narhdan eksik satılur ise dirhemine bir akçe cerîme ve sâ’ir terâzu ile satılan nesnelerden eksük satandan iki dirheme bir akçe cerîme alma. Mahrûsa-i İstanbul maslahatıiçün memâlik-i mahrûsadan celebkeş yazılub, üzerlerine tacyin olunankoyunlarm emr olunan mevsimde İstanbul’a gelürler. Geldikten sonrakâdî ve muhtesib macrifetiyle celebkeş getürdüği koyunları sayılub üzerinekayd olunan koyunlarm tamam getürdükleri m aclûm olduktan sonra

koyun getüren celebkeşlere kâdî ve muhtesib marifetleriyle salhâne veşehirde kassâb dükkanının buluvirüb celebkeş getürdüği koyunu ol vir-dükleri dükkânda boğazlayub getüren celebkeş binefsihî kendü narh-ırûzî üzere sata. Ammâ kâdî ve muhtesib dâ’im anların gibi celebkeşlerigörüb gözedüb yoklayalar tâ ki kassâblar ile muvazaca idüb hiyle itmeye-ler. Ve koyunlarm tamam boğazladıktan sonra kâdî ve muhtesib celebkeş-lerin ellerine koyunlarm tamam götürüb satdılar diyü hüccet virüb yerlerine ğöndereler. Ve şol celebkeşlerin üzerine kayd olunan koyunlarm

baczm getürüb ve baczı âharm götürmeyeler teklif olmub elbetde üzerlerine kayd olunan koyunlarm buldurub tamam getürdüb emr olunanüzre satdırub ellerine hüccet vireler. Kuzât ve hükkâm bu bâbda gereğigibi mukayyed olub ihtimam idüb celebkeşlere koyunlarm mevsiminde buldurub celebkeş içün kul varıcak celebkeşleri ve koyunlarm varankula teslim idüb kendüler dahi birer yarar âdemlerin koşub getürübİstanbul kâdîsma ve muhtesibine teslim idüb anlardan hüccet alub giderler. Veyâhûd emr olunan üslûb üzere boğazlayub satalar, U emre

muhalefet iden kâdîlar müstehikk-ı cıkab ve citab olalar. V e şehre ihti yariyle koyun getüren kimesnelerden celebkeşler koyun almayalar. K âd î vemuhtesib men cidüb aldırmayalar. Alurlar ise kâdî m acrifetiyle muhtesib döğe, ammâ cerîme almaya. Ve kassâbâne ile yüzülmesi mükerrerola. Amma şol vakit ki sellâh koyun derisin ve gayrının derisin yarub

veya delik ide etdüği ziyana göre cerîme alma” .

Müellif 49. Bâb’da odun sorununa değinmekte ve şöyle demektedir:“ İstanbul’da odun ucuz olmamak sebebi nedür anı bildürür ki bu hu

sûsdan müslümânlar gayette bî-huzûrlardur. Ekâbirden ayri kimse çekiodun alımazlar. Sebebi oldur ki Türkler gâh terekesün ekerler ve gâhnâdas sürmeğe mübâşeret iderler, arabalarla yalılara odun taşımazlar

ve husûsdan rencber gemileri vaktiyle odun taşıyamazlar. Odun bahâluolduğu budur. Pes bu husûsa çâre ve dermân oldur ki evvelâ mîrîden

veyâ bir ekâbirden bir mikdâr akçe çıkub Yalâk-âbâd’da ve İznik-midiskelelerdeki fî’l-cümle odun yığılan iskelelerde birer büyük kârbân-sarâylar

ya p ılsa ... vâfir acemî oğlanları veyâ kullar ta ’yîn olunsa ve her birine



baltalar virülse. . . ol odunları :beğlik at gemileri şehre taşıyub mîrî câni- binden s a tılsa ...55

. Görüldüğü üzere risale müellifi, odun konusundaki tıkanıklığı malazlığına ve talep fazlalığına bağlamakta, ulaşım ve dağıtım sorunlarınapratik çareler önererek devletin bu konuya çözüm getirmesini istemektedir.

Mesâlihü5l-M üslim în5in 4, Bâb5mdan ise cc. . .her vilâyetde bir dürlüarşun ve kile vardur, nice isterlerse yolcuları aldarlar55 denilniekte veçözüm yolu olarak nasıl her yerde hutbe ve sikke bir ise “ . . .her vilâyetin kilesi ve arşunu ve vukiyyesi ve dirhemleri götürüşü İstanbul5a uya55

olması önerilmektedir.Müellif 18. B âb5da şehre hâm meyve getirildiğinden şikayet etmekte

ve şöyle demektedir. “ Şol veçhile ve yasak olunsa ki, gemiciler katı hâm yemiş getürdükte hiç bâzârcılar ve halk almasalar ve hâm yemiş getürengemiciyi muhtesibler döğüp habs idüp cerimesin alsalar ve dahî dükkânında katı hâm yemişler dutan bâzârcılara dahî bic-aynihî siyâset olmsa

ve yemiş gelen Yalak-ova ve Mihaliç ve sâ5ir meyve gelen kâdîlıklaradahî tenbîh olunub hükm-i şerifler gönderilse ki anlar dahî Türkler5e

yasağ itseler ki “ yemüşünüz hâm iken gemicilere koparup satmanuz;eğer satarsanuz siyâset olunup mühkem cerîmenüz almur55 dişeler buhusûs def- olunur giderdi. Ammâ bir yıl yasağ edüp sonra muhtesibler

yep-yâp rüşvet olup gemicilere icâzet virmemek gerekdür. Yasak oldur ki, yıldan yıla yasak dahî ziyâde ola, Osmanlunun yasağı höd kuşluğa değindürdimeyeler gaflet itmeyeler. Ve şehre kutu balı gelse üst gömeci nefîs ak

baldur ve altı harâbdur. Yenmez yabana atarlar, hemân bir kuru karagömecdür. Muhtesibler bunun gibi husûsda ihmâl itmemek gerekdür

ki müslümânlar huzûr ideler, akçeleri dahî abes yire gitm eye55. Yukarıda verdiğimiz bütün örneklerde açıkça görüleceği üzere Me-

sâlihü5l-Müslimîn müellifi lstanbu l5un iaşesi gibi ekonomik konulardason derece başarılı gözlemlerde bulunmakta olayları tek nedene bağlamamaktadır. Çözüm için önce kanûnlarm sürekli uygulanmasını, şehredışardan gelen her çeşit malın ucuz, kaliteli ve bol olabilmesi için üretici,nakliyeci ve satıcıların sıkı bir şekilde denetlenmesini, gerekirse “Bâzârcılar

ve halk55 kalitesiz ve pahalı mal almamalarını, devlet görevlilerinin kanûnla

kendilerine" verilen yetkilerini kesintisiz kullanmaları lâzım geldiğini dilegetirmektedir.

Mesâlihü5l-Müslimîn5de IstanbuPun sosyo-ekonomik sorunları yanında zaman zaman taşradaki recâyâ5nm durumuna da değinilmekte

ve düzeltilmesi için önerilerde bulunmaktadır. 24, 25 ve 26. Bâb5lar bukonulara ayrılmıştır: Devşirme sisteminin iyi işlememesi yüzünden“ . . . R e câyâ oğlm halâs eylemek içün çift öküzün ve bağın ve tarlasın



bil-külliyye satub yaya-başma rüşvet verür, oğlanı kurtarır. Dahî olkâfirin oturacak ve duracak yeri kalmaz, oğlı ile kızı ile başun alub gi

der. . . Yaya-başı bir sâlih ihtiyâr pîr kişi gerekdür ve yanında olan yeniçeriler dahî her bölükden koca yeniçeriler gerekdür. . . 5582.

“ . . . Müslümânm yâhûd bir kâfirin kışm kazâ-yı âsumânîden ko- yunları kırılur, dahî koyun hakçısı gelüb bu kişinin defterde bulduğı üzere geçen yıl sentin bu kadar koyunun vardı, elbette resmin tamâm virdiyü ol fevt olmuş koy unlarının resmin, bi-kusûr alur. Pes ol. Fakir nue-lesün hem koyundan çıkdı ve hem kuru cerîme virür. Koyunları kurulduğuna acımaz, illâ ki bu kuru cerîmeyi ağlayu ağlayu ve bin kere harâm idüp virü r. . . Her kişinin mevcûd olan koyunundan resm almubeski defterle kimseye zulm itmeseler.55 “ . . .bir karyede bir yıl birkaç kâfir fevt olur, yâhûd tâ cûn olub v â fir . kâfir fevt olur. Gelecek yıl harâcçıgelür, eğer bu mürdelerün emlâki, esbâbı varsa satub harâcm virirler.Eğer nesnesi yoğşa ve baştinası dahî yoğsa elbette elbette üç yıla değinköylüsü ağlayu ağlayu bu mürdelerün harâclarm kendü yanlarından

virürler. . . Pes lâzım oldı ki âdem-i kudretlerinden mevcûdları dahî bi5lkülliyye girîhte olalar. Bu takdîrce hem mâl-i mîrîye zarâr hem ken-dülere zarar oldu5583.

Müellif, yukarıda açık örneklerini gördüğümüz taşradaki olumsuzdurumun bir bakıma denetim yokluğundan kaynaklandığını 45. Bâb5dadile getirmekte ve şöyle demektedir: “ M eh âyif teftişine mukaddemâ

bir vezîr-i a czam gelüb götüri mehâyif teftişine kapucuları gönderür-müş. Kap ucu neye kâdirdür? Hânedan hâneye ikişer akçe cemc idübnice müslümâna zulm idüb gelüb gidermiş* Sonra gelen vezîrler dahî

kanûndur deyü bu târikle kapucuları gönderürlermiş. . . M ehâyif teftişine giden kimesne vüzerâdan tekacüd eylemiş bir yarar maslahât-güzarsâlih kimesne vüzerâdan tekacüd eylemiş bir yarar maslahât-güzâr sâlihkimesne olsa, ve yâhûd küçük vezirlerden kangısı sâlih ve mütedeyyinmaslahât-güzâr kabil ise ol olsa. Bu dahî eyüdür ve kâdîları kâdî-asker-likten tekacüd etmiş bir müstakim maslahât-güzâr kimesne olsa bu ikisiemr-i şerifle gidüb büyükden ve küçükden eğer sancak beğidir ve gertoprak kadîlarıdur ve ger sipâhîlerdür ve ger recâyâdur umûmen cemîc-imehâyifi göreler, her kişiye hemân hakkın alıvireler. . . Sancak beğleri

ve kâdîlar ve emînler ve hizmete varan kullar bir kimseye zulm itmezolur lar. . . M eh âyif teftişine hükm alub varan kimselerin maslahatın beğler ve kâdîlar hak üzre görmezler. Hükm-i şerife gözleri öğrenmişdür,hükmü okur dahî dizi altına kor, bildüği gibi hükm ider. Anunçün âdem

vardur ki iki üç kerre hükm alur yine maslahatı bitmez. Pes vech-i meşrûh

82 Bk. Tıpk ıbasım , s. 63-66.

83 Bk. Tıpkıb asım , s. 68-69, 70-72,



üzre hayf sorucu giderse vardıkları yerde sancak beğlerinin ve kâdîlarm ve sâ’irlerin peşkeşlerin yük yük arpaların ve koyunların ve tavukların

kabul idüb ve ta câmlarm yirlerse mackul değüldür. Yüklü olurlar lıak yirine varmaz, katca beğlerle musâhabet dalıî itmemek gerekdür.55

Gerçekten XVII. yüzyıl ortalarında Osmanlı Devleti yönetimi iyicezayıflamış ve yönetimde büyük küçük herkesin söz sahibi olduğu bir döneme girilmişti. Naima, bu dönemdeki yüksek yöneticilerin “ . .. V a k timizi hoş geçtirelim fesâd-ı âlemi biz mi ıslâh etsek gerek oluruyla görelim. . 55 anlayışıyla hareket ettiklerini yazm aktadır.84

Mesâlihü5l-Müslimîn müellifinin yukarıda vurguladığı hususlarıntaşrada aynen geçerli olduğu ve günden güne ağırlaştığı arşiv belgelerinden açıkça anlaşılmaktadır. Merkezden zaman zaman müellifin belirttiği tipte başarılı müfettişler gönderilmiş olmasına karşın denetime gidenler çoğunlukla başarılı olamamış üstelik halka yük olamuşlar-dır. X V II. yüzyıl ortalarında An adolu5da teftiş için görevlendirilmişolan İsmail Paşa geniş yetkilerle donatılmıştı. Kendisinin Orta Anadoluşehirlerindeki, ulemâ ve askerîlerin sayılması, dini görevlerin, vakıfların

denetimi ve taşradaki merkez görevlilerini kılık-kıyafetiııin düzene sokulması gibi geniş konulara eğildiğini gösteren kayıtlar bulunmaktadır85.Daha sonraki yıllarda ise. düzensizlik ile önlenmesi gereken, ihdâs edilmiş bid5adlerden zarar gören halka yapılan haksızlıkların giderilmesi içinmerkezden gönderilen görevlilerin başarılı olamadıkları sızlanmalarınsürekli olarak devam etmesinden anlaşılmaktadır. Bu görevliler Mesâli-hü5l-Müslimîn yazarının belirttiği gibi halktan ve yöneticilerden “ Piş-keşlerin55 almaktan geri kalmamışlardı: Örneğin, H. 1095-1096/M. 1684-

1685 tarihinde Konya kazası halkı müfettişlerin ve merkezden gelen ça vuşların masrafı olarak yaklaşık 6000 kuruş harcamıştı. Bu paranın 449kuruşu müfettiş Ali Paşa5ya, 1500 kuruşu müfettiş Seyid Mehm et Paşa5ya“ nakid55 olarak verilm işti86,

Mesâlihü5l-Müslimîn müellifinin teftiş konusu ile ilgili, olarak çizdiği görüntünün ne derece yerinde olduğu ve bu durumun kendisindensonra düzeltilmeyerek dahada kötüleştiği 1687 tarihli fermandan açıkça anlaşılmaktadır. “ . . Memâlik-i Anadoluda bazı mahallerden levendât

ve hırsuz ve katcı el-târik eşkiyâsı zuhûr idüb ebni-yi sebilin yollarınainüb, nicelerin kay d ve cümle erzâk ve emlâklerin nehb ve gâret ve hilâf-ışerc fesâd ve şekâvetlerlin ibâdullâh üzerinden defc ve re f5e müfettişlerta cyîn olunmuş idi. Anlar dahî, bu bahane ile tam V hâma düşüb eşkiyateftişi nâmıyla bir-iki bin levendi cem c ve kasaba ve kurâda gezüb müft

84 Bk. N aim a Tarihi. İstanbul 1280, V ., s» 180.

85 Bk. Ko n ya Şer. Sic. 18/32 7-344.

86 Bk. K on ya Şer. Sic. 28/1-4, 33/2-3.



ve meccânen yem ve yimek aldıklarından m âcadâ müfettiş akçesi ve sâ’ir bahâne ile ahvâli-yi memlekete, ve reCâyâ fukarasına, hilâf-ı şerci şerif

hadden ziyâde zulrn, ve tecaddî ve tecâvüz üzre oldukları sem-ı hümâ yûnuma ilka olunmağla bâ’de’l-yevm memâlik-i Anadolu’dan müfettişlerrefc olunmuştu8?.

Mesâlihü’l-Müslimîn’in belki de en önemli ve benzerlerinde rastlanmayan bir başka özelliği de, yazıldığı çağı aşan bir anlayışla bazı sos yal konulara eğilmiş olmasıdır. Örneğin, müellifimiz: “ Mahrûseri İstan bul’da ve Edrene’de ve Bursa’da ki her zamânda âteşden ihrâk olub, mlis-lümanlar fâkir olub evkaflar harâb oldu. Hiç mimârlar buna bir fikr vetedbîr eylemek eksükleri değül, her yandukça hemân yapalım dirler. Hâ~kimu’l-vakt olanlar bu üstâdlardan elbette bir tedarik taleb eylemekgerekdür” 88, diyerek, sosyal bir olaya parmak basmaktadır. Hakikaten1635-1640 tarihlerinde başta İstanbul olmak.üzere birçok şehirlerde büyük

yangınların çıkmış olması çağdaşı kaynaklardaki bilgilerle de doğrulanmak-tadır89.

Müellifimizin yukarıda değindiği yangınlar ve verdiği zararlar ko

nusunda; İstanbul evlerinin tarzı, mimarîsi ve inşa şekline dair H. 1131/M. 1718-19 tarihli son derece ilginç bir belge bulunmaktadır. Mesâlihü’l-Müslimîn’den en az 50-60 yıl sonraya ait bu belgede yer alan bilgilerden,ağır sosyo-ekonomik kayıplara neden olan yangınlardan korunmak hususunda fazla bir yol katedilmemiş olduğunu gözlemek gerçekden ilgiçekicidir. Aynı zamanda bu bilgilerin XVII. yüzyıl ortalarının bir eseriolan risâlemizdeki verilen bilgilerle de büyük bir yakınlık göstermesidikkate değer bir husustur. Şöyle ki; “ İstanbul kâdîsma ve hassa mimar

basıya hükm ki: Mahrûse-i İstanbul’da vaki büyüt ve menazil zıyk ve birbirine karib ve muttasıl olduğundan m âcadâ bazı evlerin saçaklarıuzun •ve şehnişinleri karşu karşuya vaki olmağla bi-emrillâhi tecâlâ birmahalde harik vaki oldukda karşusunda vaki olan şehnişinlerin ve saçakların serian yanmasına sebeb olup tizyeten basdırılması mümkün olmayub ve ekser harik ahşabdan bekâr odalarından ve hanlardan ve dükkânlardanzuhûr itmekle ibâdullâhm bu harik musıybetinden himayet ve sıyanet-leriyçün bu makule harika sebeb olan şeylerin men’ü ref ’i fermanım

olmağın imdi senki mimar başısın fimabaad İstanbul’da dahili surda ve harici surda gerek muhterik olan yerlerde ve gerek sâ’ir mahallelerdekendülere kâr ve akar içün bekârhabe ve sâ’ir hanlar ve bekâr odaları yapdırmak murâd idenler taşdan kârgir yapdırub zinhar ağaçdan yap-


88 Bk. Tıpkıbasım, s. 116 -118. , ' ■' .

89 Geniş bilgi için bk. Mustafa Cezar, O sma nlı devrinde İstanbul yapılarında tah

ribat yapan yangınlar ve tabii afetler. İstanbul 1963, s. i o - i i .



dırmasma ruhsat virilmeyüb ve gerek bundan akdem ve gerek bu defamuhterik olan mahallerde menzil binasına mübaşeret idenler damla

rının saçaklarını tuğladan kirpi olmak üzre yapub katcâ ağaç ile saçak yapılm ayub ve bunlardan menzillerine şehriişin çıkarmak murâd iden-lere kadimi üzre on sekiz parmak yapmalarına mümanaat olunmayubziyâde olmamak üzre ihtimam ve iki menzilin şehnişini birbirine muka bil yapılmayub beher hal birisi ya üst tarafından ve yâhûd ait tarafındanmünâsib olan yapılmağla mukabeleten. . . 5590.

Müellifimiz, 38. Bâb’da da hırıstiyan tebaanın kılık kıyafetine dedeğinerek: “Bir husûs dahî budur ki bazı derzi kâfirleri vardır ki kırmızı

yelken takye ve kırmızı arakiyyeler giyerler. Müslümânlar bilmezler kimüslümân mıdır, kâfir midür bilmeyüb selâm viriıier, ricâyet iderler.Günâhdur, bunlara dahî yasağ olunsa ki yelken takyelerinin ve arakiy-

yelerinin kenâıiarm a dolayu dizge dikseler veyahut dükelisi siyah çukadangiysünler, gayri renk itmesünler, meğer ki saru ideler55 şeklinde önerilerde bulunmaktadır.

Özellikle H. 1040/1630-31 tarihli fermanda, hırıstiyanların kıyafet

lerine dair verilen bilgi Mesalihü5l-Müslimîıı5in bu konuda verdiği bilgiile büyük bir benzerlik göstermektedir ki, bu aynı zamanda eserimizindoğru tarihlendiğine de iyi bir delildir: “ İstanbul kâdîsma hükm ki Kefere tâcifesi ata binmeyub ve samur kürk ve kalpak ve firengî kemhâ veatlas giymeyüb ve avretleri dahî müslümân tarzında ve üslûbunda gez-miytib ve parus ferace giymeyüb mahasal libaslarında ve tarzı üslûb-larında tahkir ve tezlil olunmak şercan ve kanûnen mühimmatı diniy- yeden iken bir nice zamândan berü ihmâl olunub hükkâmm müsaadesile

kefere ve Yehûd tâ’ifesi çarşularda at ve libas ile gezüb ve samur kürk ve fahir libaslar ile çarşu içinde müslümâna mukabil geldikde kaldırımdan inmiyüb ve kendüler ve avretler ehl-i İslâmdan ziyâde şevket sâhibleriolub bihasbeşşer tahkir ve tezlil olunmadıkları mesamii âlîyyem e ilka vesüddei sacâdetime inha ve ilâm olunmağın vech-i meşruh üzre âmel olunubminbaad zikrolunan evzaı âmele getürmiyüb bu defa vaki olan seferihümâyûnumda mülâzimînden olan Mustafa Mübaşeretile mencolunmakemrim olmuşdur. Buyurdum ki ... vusul buldukda bu bâbda sadır olan

emrim üzre âmel idüb dahî kefere tâ5ifesin bihasbeşşerci velkanûn donda ve libasda ve tarzı üslûbda tahkir ve tezlil eyliyüb minbaad ata bindir-miyüb ve samur kürk ve samur kalpak ve atlas ve kemha giydirmiyüb veavretleri dahî yüksek arakıyye ve parus çuka giyinmiyüb müslümân tar

90 Bk. Ahmecl Refik, Hicrî onikinci asırda İstanbul hayatı. İstanbul 1930, s. 66.

A yrıc a H , 11 0 7/M . 16 95-1 696 tarihli, bu koııu ile ilg ili , bir diğer hükü m de bulu nm akta

dır. (s. 21). . . ' . i .



zınd aê libasında gezmiyeler. O l makuleleri menc ve re fc eyliyüb bu bâbdasadır olan emrimin icrasında dakika fevt eylemiyesin” 91.

Müellifimiz, 52, 15, 21. Babalarda iki ayrı sosyal konu üzerinde dikkatleri çekmek istemektedir: “ ..b ir müstakim sâlih m a’zûl kâdî ile birsâlih çavuş mahalle mahalle hak üzre fakîr olan dulca hâtûnları ve ye-timceleri ve sâ’ir müstahık olan fukârasım bir kaç mücelled defter eyleseler dahî hesbeten li5l-lâh ol defterler Hızâne-i âmirede dursa bunungibi sadakat-ı pâdişâhî çıkdıkdaki defterle esâmiyle hâili hâline göreavârız defteri gibi kayd olan akçeleri mahalle mescidinde oturub sâhib-

lerinün ellerine ulûfe üleşdürür gibi virseler ve bir mikdâr bâki kalanakçeleri dahî âdet imâretlerde birer ikişer akçe sâ’ir dilencilere dahî vir ü s e . . 15. Bâb’da ise bazı çalışanlar arasında dengesizlik olduğu dilegetirilmek istenmiştir. “ . . . Kâğ ıd eminleri ve kâtibleri ki leyi u nehârhiç bir yere gidemeyüb fukarânun mesâlihin görürler bir akçe gelür yerleri

yokdur. Dîvânsuz günlerde höd sabâh ahşâm maslahat görürler. Matbah-ıâmireden nice kişiye tacâm virilür, bunlara dîvânsuz günlerde bir iki

bakrâç aş dahî virülmez. Ahşamın kalkub hem karınları aç ve hem elleri

boş evlerine giderler.” diyen müellif buna karşın kendilerine “ harâc vekoyun hakkı” virilen bölük halkının, her ne tahsîl iderse meyhaneciye verdiğini belirtmektedir. 21. Bâb’da yine aynı konu ile ilgili olarak bir başka durum anlatılmaktadır. Sefer olduğunda “ âclet-i kadîm ” üzre yeniçeriler halktan at almakta, fakat bundan özellikle başka sanacatıolmayan ve “ ehlin ve iyâlin” i atı sayesinde besleyen sakka ve hammallarzarar görmektedir” diyen müellif bu uygulamanın yasaklanmasını, böylece başka bir iş yapma imkanı olmayan bu tabakanın sosyal yaşantısının

daha da kötüleşmesinin önüne geçilmesini istemektedir. H. 1019/M 1610-11tarihli İstanbul sakkalarma tanınan izine dair bir ferman son derece ilginçtir. İstanbul kadîsma hüküm ki diye başlayan bu belgede “ Sefersırasında sakkalarm beygirlerine ulak ve yeniçerilerin el koymaması, bukonuda Sultan Süleyman Hân ve Sultan Murad Hân zamanlarında çıkarılmış emr-i şerîf’e uyulması” istenmektedir92. Ancak buna uyulmadığı ve şikayetlerin devam ettiği, yukarıda değinilen ve risâlemizde yer alan

bilgilerden, açıkça anlaşılmaktadır.

Risâlemizde müellif, yaşadığı çevrenin sosyal açıdan bunalımlı birdönem geçirdiğini gösteren bir başka örnek daha sunmaktadır: “ . . .buzamânda ihtiyârlarm sözin dutar yiğit değmede bulunmaz babası dahînasihat itse “ bunamış kocadur, ne bilür der” . Nitekim meşhûr mesel-dür: Meşveretden kimse hüsrân bulmadı, meşveret iden pişmân olmadı.

91 Bk. Ahmed Refik, Hicrî onbirinci asırda İstanbul hayatı. İstanbul 1931, s* 52.

92 Bk. yukarıda not g ı ’deki eser, s. 46-47.



Pes bu hodbinlik katı kabîh fî'ldür. Kişi ne kadar âkil olsa, elbetde meş vereti elden komam ak gerekdür5593.

Mesâlihü'l-Müslimîn'in değindiği en önemli konulardan biri, re^âyâ-nm Dîvân-ı Hümâyûna kolaylıkla ulaşabilmesi sorunudur. 51. Bâb5da,İstanbul'a gelip de hüküm almak isteyenlerin bir günde işlerini bitirebilmeleri için yapılması gerekenler anlatılmaktadır. “ ...M üs lüm ân lar buhusûsda katı müteşekîlerdür. Z îrâ kimisi ömründe mu5azzam şehir gör-memişdür. Türk vardur ki iskeleden Dîvân-ı Âlîye gelince kırk kişiyesormayınca Dîvânı bulımaz. Bu kande kaldı kim D îvân yazıcıların; evini bula. Bunların hâli budur ki evvelâ Dîvân-ı Âliye ki varu ıiar hükm-i şerîfemr olunur, şâd olurlar. Sonra sora sora Reîsü5l-küttâb hazretlerinin evini

bulurlar. Dahî âdet-i kadîmdür ki ol hüküm isteyen Türk 'ün eline barmakkadar kâğıd virilür ve derler ki “var imdi sen bu kağıdı fulân mahalledefulân yazıcıya vir, ol senün hükmünü yazıverir” derler. Dahî ol derdmendeğer yayla yöriiklerinden olub ömründe ne ekâbir ve ne bu asi şehr görmediise, vakt olur ki Dîvânsız günlerde iki gün gezer bulımaz. Sonra konak yerine dahî yavı kıluıv Başına düıiü dürlü haller gelür, tâ Cum 'a ertesigirü Dîvâna gelür, ol emr etdükleri kâtibi bulur, kâtib dahî neylesün ol

dar yerde Türk ile oturub hükmünü yazmağa kabil değül. ... geze gezehükme virecek akçesin dahî eki eyler, sonra hükmünü dahî bulsa akçesizalımaz, âh vâh ile çıkar gider, mazlûmlardır. Hem ötede zulme uğramuş-dur, hem bunda gelüb işleri bitmeyüb arkasındaki kepenek ve gayrı esbab-çuğun sa ta r. .. Eğer Dîvân kâtibleri vâfir olsa ve bir vâs îc yerde otursalardahî her kişiye ki hükm-i şerîf emr olunur, hemân her kişi bir kâtibin yanında oturub f î5l-hâl hükmün yazdursa ve divîtdâr muttasıl nişânladubkağıd emînine teslîm eylese, dahî her müslümân Dîvân günü eşecüğün

Üsküdar'da yoldaşıyla koyub sabahdan Dîvân'a gelüb maslahatçuğungörüb şâd u hürrem olub cân u gönül ile bu âdeti koyan Vezîr-i aczamhazretlerine şol kadar hayr ducâlar iderlerdi... hükm almak katı âsânolmış deyû şol kadar âdemler hükm-i şerif almağa geleydi ki kâğıd mahsûlievvelkinden ziyâde tefâvüt eylerdi...”

Hoş bir üslûb ile anlatılan bu husûs, Osmanlı devletinin dayandığı yönetim anlayışının çok önemli bir kavramı ile ilgilidir. Bu kavram adâlet kavramıdır. Bütün Yakm-Doğu ve İslâm kültür çevresinin devlet

lerinde olduğu gibi Osmanlı devletinde de pâdişâh, âdil bir yönetiminilk şartı olarak, en ırak bir yerde oturan kulunun doğrudan doğruya kendisine ve Dîvân-ı hümâyûna, başvurabilme yollarının açık tutulmasını

93 Bk. Tıpkıbasım, s. 61. Ayrıca özel bir kitaplıkta bulduğumuz iki ıslâhat risâlesi

üzerinde de çalışmalarımızı sürdürmekteyiz. Y ap tığım ız incelemeler bizi, her ikisinin de

kataloglara geçmiş bir başka nüshasının olmadığı sonucuna götürmüştür. IV. Murad

döneminde yazılmış olan bu iki İslâhat kitabını da yakında bilim aleminin istifadesine

sunacağımızı ummaktayız.



ön görmüştür. Bunu sağlıyabilmek için, ilk dönemlerden itibaren aklagelebilen bütün önlemler alınmak istenmiştir. Ancak bu uygulama ile

(vedîa-hâlik-i kibriyâ) yani, Tanrının kendisine emânetleri addedilenre câyâmn huzûr ve güvenin gerçekleşebileceği, kuvvetlinin zayıf olanıezmeyeceği, görevlilerin şeriat ve kanûna aykırı işlem yapmayacaklarıkabul edilmiştir. Bütün nasihât-nâme türü eserlerde de önerilen bu hu-sûstur. Bu eserler, dâire-i adâlet adını verdikleri bir zincirleme anlatımile, ağer bir ülkede hükümdar adâleti sağlarsa, re câyânm huzûr içindeolacağını, huzûrun bulunduğu yerde üretimin artacağını, üretim artıncatebcanm çok vergi vereceğini, çok vergi alan hükümdârm kuvvetli ordu

besliyebileceğini, kuvvetli ordusu olan hükümdârm da gücünün yükseleceğini vurgulamışlardır. Bizim müellifimiz de bu anlayışa uygun olarak,Dîvândaki işlemlerin kolaylaştırılmasını ve çabuklaştırılmasını önererekaynı husûsa dikkat çekmekte ve bunu gerçekleştirdiği takdirde, eserinisunduğu Vezîr-i a czam 5m ününün artacağını bildirmektedir.

Burada bir noktayı hemen belirtmek yerinde olacaktır. O da örnek-lemler seçerek yaptığımız değerlendirmeler sırasında, metinden bazenuzun bazen de özetliyerek nakiller yaptık. Yaptığımız bu nakillerde ise

açıklanmağa ihtiyaç gösteren birtakım istilâhlar vardı. Ancak, konuyufazla dağıtmamak için öylece bıraktık. Bunları izahlı indekste açıklamayı daha uygun gördük.

Verilen bütün bu bilgilerden sonra diyebiliriz ki, diğer risâle sahiplerinden ayrı olarak, Mesâhhü’l-Müslimîn müellifi, XVI. yüzyılın sonlarından itibaren Akdeniz havzasındaki hızlı nüfus artışı, Avrupa’daki büyük değişme ve gelişmenin yarattığı yeni ekonomik durumun ve para

meselesinin Osmanlı sosyal ve ekonomik düzeni ile yönetim mekanizmasına etkilerini sezmiş görünmektedir. Eski düzen, doğru deyimiile klasik dönem özlemlerini pek dile getirmemiş üstelik dönemin bu uygulamalarını eleştirerek gerçekçi önerilerde bulunmuştur. Bu lâyihadan,klasik düzenin bütün özellikleri ile karşılaşılan problemlerin hangi kesimlere ağırlıklı olarak yansıdığını öğrenebiliyoruz. O nedenle elimizdekieser Osmanlı tarihi açısından son derece önemli belgeler niteliğini taşıyor.

Müellifin, “kanûn-ı kadîm” yerine yeni yol tutmak ve günün şartla

rına göre birtakım düzenlemelere gitmek gerektiği konusundaki görüşlerini, eserinin çeşitli bölümlerinde açıklıkla görmekteyiz. Örneğin;3. Bâb’ın sonunda “ El-Hamdu li’llâh şimdiki zamânun Vez îr-i a czamhazretleri âkil ve dânâlıkda bin derece anlardan ziyâdedür, kendü rey-işeriflerin koyub ol maküle ümmî vüzerânm tarîkine gitmek çendân revâdeğüldür” . Yine 21. Bâb’da “ Sefer-i hûmâyûn vâk ic oldukda yeniçerilereâdet-i kadîm olmuşdur ki müslümânlarun bargîrciklerin ahırlar, mâbeyn-de ehl-i sefere çok bedducâ hâsıl olur. . .” diyen müellif bunun ,da düzel



tilmesini isterken; 30. Bâb’da cc. , .b u asi kânûnu koyanlar ya Hersek-oğludur ve yâhûd Karagöz Paşadur ki bir solp ümmî âdemler imiş. Lâzım

mıdır ki şimdiki zamânun âkil ve dânâ hâkimleri muttasıl hemân onların yoluna giderler. Bi-hamdi’llâh bu husûs ne sünnetdür ve ne farzdur kiterk itmekle ulu günâh hâsıl ola. . . ” Yine 44. Bâb’m sonlarına doğru da“ ... H â liy â Vezîr-i a czam zamânlarmda bu maküle münâsib husûslarolursa olur, olmazsa sâ’ir vezîr-i aczam zamânlarmda olacak değül. Karagöz Paşa ve Hersek-oğlu zamânmdan kalmış kânun ancak deyü eski hâliüzerine konulur gider. . . Biz dahi bu asi bir kaç eser koyalım, kıyâmetedeğin admıuz yâd olsun dimezler imiş. Ümiddürki hâliyâ Vezîr-i aczam

hazretleri zamânunda bi’l-külliyye bu hayrlu eserler zuhûr b u la . . . ”Eserin bir başka yerinde de £C. . .Şimdiki zaman halkına eski âdet faydaitmez. Tedbîr itmek sevabdür...” diyen müellifimizi, verdiğimiz bu örneklerin ışığın da, XVIII. yüzyıl islâhatçılarmm ilk habercilerinden biriolarak nitelemek herhalde yanlış olmayacaktır94.

94 Bizim yaptığımız değerlendirmeye benzer, mukayeseli bir araştırma yapan Rhoads

Murphey de belirli bir sonuca varamamıştır. Ancak bu tür eserlerin yayınlanmalarının

tamamlanmasından sonra mukayese yapma imkanının ortaya çıkabileceğini belirtmek

tedir. Bk. The Veliyyüddin Telhis : Notes on the sources and interrelations between Koçı

Be y and contemp orary writers of advice to kings. Belleten 171 (1979) s. 54 7- 5 71 .





IV.METNİN

TÜRK HARFLERİNE ÇEVÎRÎSÎ

K l T Â B U M E S Â L Î H Î ’ L - M Ü S L Î M Î N

V E M E N Â F İ ‘1 ’L - M Ü ’M ÎN Î N

B Î S M Î ’L L Â H Î ’R - R A H M Â N F R - R A H I M V E B İ H İ T - T E V F Î K

El-Hamdu liFllâh’l-Meliki’d deyyân, ellezî lâ kevne lehu ve lâ mekân ve’s-sallâtu ve’s-selâmu /alâ Muhammedin hayre halkihi seyyidi’l-enâm. K âle ’llâhu Tebâreke ve T e câlâ: “ V e emmâ mâ yenfecu5n-nâsefe yemkusu f î51-arz” 1 mûçebi üzre cem îc-i nâse eııfac olmağın bu risalealtmış bâb üzre akd olundu ki bu risâleden lıâkimü5l-vakt olanlara çoksevâb-ı azimler hâsıl oldıkdan mâcadâ bu eserler ve bu nîk-nâmlar vehayr ducâlar ta rûz-i kıyâmet munkatic olmasa gerekdür -İnşâ-A llâhuTecâlâ bi tevfîkihi-,

BÂBU’L-EVVEL

(2) Mesâlih-i ulemâ-i izâm, ki nizâm-ı âlem bunlarun iledir, nitekim “ Men ekreme âlimen fe kad ekremenî” deyüb burulmuşdur, butakdîrce görelim ki ulemâya ne veçhile ikrâm olunmak gerekdür ki kapukapu gezmiyeler ve beş altı yıl maczûl, hor ve hakîr sürünmiyeler, leyi unehâr mütalaalarında olalar; belki haftada ancak iki gün Kâdı-askerefendiye mülâzemete varalar. Mukaddemâ Hakîm Hâmûnoğlu sağ iken

ve dahî nice ednâ kimesnelerin kapularm a nice büyük kâdîlar anun gibilerin kapusuna dahî mülâzemet iderlerdi ve nicesi fakîrlikden kitâblarmsatub kara câhil olurlardı. Şimdi dahî bi caynihidir. Zîrâ mahlûl mansıb bulunmaz ki beı^murâd olalar. Pes bunlara mahlûl (3) mansıb bulmağın bir çaresi budur ki rüşvet ile meşhûr olan kâdîlar gibi ve câhil çelebi kâdîlar ki atları ve libâsları ve hizmetkârları sipahiliğe münâsib ola ve ilminde

1 “ insanlara fayda veren ise yeryüzünde kalır” K ur ’ân X II I. sûre (er-Ra’d), Ay et 16.

Bk. Diya net İşleri Başkanlığı, K u r’ân -ı Ke rîm ve Tür kçe anlamı (Ankara 1973)58,250.



dahî kâmil olmaya; bunun gibileri endâ ulûfe ile bölüklere ve tîmârlarahâllü hâline göre yeniçeriyi hisâra çıkardıkları gibi bunları dahî bu veçhile

çıkarmak buyurulursa hem sâ’ir maczûllere yirler açılurdu, hem sipâhîtâ’ifesi dahî içlerinde ehl-i ilm olmağla her veçhile fâ’idelenürlerdi. Bu

veçhile olıcak ulemâ altı aydan ziyâde m aczûl yürimemek gerekdür kiulemâ kuvvetde ve şerefde olub kâdîlığma vardıkda ne sancak beğindenhavf ide ve ne (4) pâdişâh kullarından havf ide ve ne ma^ ûllukdan ha vf ide

ve ne kitâblarm sata, emr-i şer< ne ise hak üzre icrâ ide, rüşvet yemeğemuhtâc olmaya. Eğer bunlara böylece çâre olmazsa bunlar şöyle müb-tezel beş altı yıl maczûl hor ve hakîr, eğer ekâbir kapusunda, eğer ednâ

gezüb ve tamâm borçlu olub, andan mansıb alub bu hâl ile kâdîlığma vardıkda değme bir kâdî hak üzre şerci icrâ idemez. M a czûlluk korkusundan ne sancak beğine muhâlefet idebilürler ve ne voyvodalarına vene sipâhîlere ve ne recâyâya muhâlefet idebilürler. Ancak her kişi ile birmudârâ üzerine dirilüb ya z a cf-ı kavi ile hükm iderler ya bi’z-zarûrî m ac-zûlluk (5) felâketinden rüşvete dahî perhiz idemez olurlar. Pes nizâm-ıâlem bunların ile olıcak evel bunların ahvâllerin tedârük itmek gerekimiş ki müslümânlar huzur ideler. Bundan vezîr-i aczam hazretlerine

ta rûz-i kıyâmet bu âdeti kodukları içün her ehl-i ilm cân u gönül ile hayrducâlar ideler idi ve nâm-ı şerifleri höd her giz ferâmuş olmazdı ve hem bu ehl-i ilm tâ ’ifesi yeniçerilerden artuk sûhtelikde, garîblikde gurbetçekmişlerdir, tamâm derece puhde olmuşlardır. Asi bunlar sipâhîliğelâyıklardır ve hem şîr-merd ve hem âkillerdir ve âlimlerdir, her cihetlerimacmûrdur, her ne hizmet üzerine konulsalar kâdirlerdür. Kadî BayramBeğ (6) bunlara örnekdür ki her husûsa kâbildir, nelki andan yarar beğsehel vardır. Beğ oldur ki her hizmete yaraya ve sipâhî dahî oldur ki her

hizmete yaraya. Mücerred hemân bahâdır olub gayri hizmete yaramıyancâhil sipâhîden ne hazzolunur. Bu takdîrce asi sipâhîlik ehl-i ilm tâ’ifesinemünâsib imiş, Hakk T e câlâ müyesser ide. Hazret-i Vezîr-i a czamânmda buhusûs dahî müyesser ola ki eyû nâmları her giz umdılmıya, da’im hayrla

yâd olalar -Înşâ-A llâhu T e câlâ-.

2. BÂB

Âl-i Resûllere müteâllik olan ahvâlleri bildürür. Şol kimesneler ki

sahîh Âl-i Resûl olalar ellerinde sahîh şecereleri ola revâ değildir ki bunlar katı zillet çeküb, kimi dellâl ve kimi m accuncu ola, (7) sâ’i r 2 sancatdaolsalar revâdur. Eğerçi bunların fahri fakrledür3 lâkin hâkimü’l-vaktolanlar ta czîmen evkaflardan ve imâretlerden ki mahlûl nesne düşe hâllerine münâsib ola ki kendüler tâlib olalar. Bunlar varken gayriye virmek

2ı Sâ’ir: îki kere yazılmıştır.

3 Bilin<en hadislerden değil Bk. îb n Te ym iye , Fe tâvâ, K ahir e 1980, II ., s. 196.



hiç revâ değildür. Zîrâ sipâhî tâ’ifesinden bir kimesneııin nesebi maclûmolunsa filân kişinin neslidür deyû terahhum olunub dirlik virilür. Pes

Âl-i Resûl olanlara niçün taczîm olunmaya, Pes Vezîr-i aczam hazretlerinin zamânında ulemâya ve sâdâta böylece ikrâm olmacak âkibetler ihayrolmak mukarrerdür -İnşâ-Allâhu Tecâlâ bi-lutfihî-.

3. BÂB

Acemî oğlanlarına mütecallik olan ahvâli bildürür ki kadîmden âdetolmuş ki. (8) acemî oğlanları İstanbul’a geldükde Türk tâ’ifesine tevzîcolunur ki çift sürmekle puhte olsunlar, menfa cata yarasunlar deyü. Pes

bu tâ’ife hod küçükden kendü vilâyetlerinde çift sürmekle puhte olmuşlardı, tekrâr bunları girü ol sancata virmekten hiç fâ’ide yokdur, küllîzarardur. Pes bunları bir sancata virmek gerekdür ki yeniçerilik ve sipâ-hîlik ilmin öğreneler, sonra menfacata yarayalar. Eyle olsa ol san-at budurki bunları İstanbul’a getürdükleri gibi hemân bölük halkına virseler şeferoldukda sipâhîlerin yayak seyisânelerin yetseler, kâtcâ seyisâneye binmeseler, dâ’imâ sipâhîye hizmet itmekle ve muhârebe ve mücâdele ve herahvâli görmekle tamâm derece puhte olurlardı. (9) Sonra yeniçeriliğe

çıkduklarmda hemân çıkduğı gün kırk yıllık yeniçeriden üstâd olurlardı.Zîrâ şimdi sipâhîlerin yanında hizmetkârlar vardır,ki eğer aklda ve eğeridrâkde ve eğer şecâcatde ve eğer at koşmakda ve her husûsda çok kimse vardır ki ağasından çok yeğdün Bunlar hod dahî yeğ olurlardı. Pes hayfdeğilmidür ki acemî oğlanlarını bu asi sancata vireler. Hem sipâhîlerehöd bir küllî fâ’ide idi, bir akçe terakkiden ise bundan yeğ hazziderlerdi

ve illâ böyle olmayub girü eski hâl üzre konulursa Türkden alub yeniçeriliğe ve sipâhîliğe çıkdıklarmda nice yıl menfa cata yaramazlar. Sonra eğer

sipâhîliğe dahî çıkarsa ne at eyerlemek bilürler ve ne dülbendlerün sar-,mak (10) bilürler. At koşarlarsa höd bir eliyle eyer kaşını dutmazsa düşmek mukarrerdir, Kendü düşmezse dülbendi bari düşer. Pes bu hâlle bunlar ne vaktin cenge cidâle yarasalar gerekdür? Pes tâ sakalları ağarın-caya değin ancak sipâhîliği ve yarak kullanmağı öğrenirler. Ol vakt hödpîr olurlar, öğrendikleri hiç menfacata yaramaz olur; hizmete dahî varsalarmâl-i pâdişâhî cem cine hiç kadir ohmazlar. Buçuğla büyümüş tâ’ifedür,pîr olıcak hemân birer bönzede bâşeler olurlar. Pes bunların böyle menfa cata yaram adıkları Türklere üleşdürdüklerinden ötürüdür bu kadar emekzahmet, bu kadar ulûfeler hep abese gider. Meseldür kırkından sonraeşek yorga olmaz, bunlar bu hâlile kahırlar. (11) Pes eğer Vezîr-i aczamhazretlerinin zamânlarmda acemî oğlanları bölük halkına tevzîc olmakkânun olursa bu husûsdan şol kadar hayr ducâ ve sevâb. hâsıl ola kimhisâbım H akk Sübhânehu ve T e câlâ hazretinden gayri kimse bilmeye.Bu kânûn Resûlu’llâh zamânmdan kalmış değüldür ki bozulmakda günâhola. Karagöz Paşa yâ Hersek-oğlu zamânında olmuşdur; anlar eyle mackül



görmüşler, kalmış. El-Hamdu li’llâh şimdiki zamânun Vezîr-i aczamhazretleri âkil ve dânâlıkda bin derece anlardan ziyâdedür, kendü re cy-işeriflerin koyub ol maküle ümmî vüzerânm tarîkine gitmek çendân revâdeğüldür.

4. BÂB

Pâdişâh-i âlempenâh hazretlerinin hükm itdüği vilâyetlerde (12)hutbe ve sikke birdir. Lâyık budur ki her vilâyetin kilesi ve arşunu ve

vukiyyesi ve dirhemleri götürüşü İstanbul’a uya. Misâfirler bu husûs-

dan gâyetde âcizlerdür; bir vilâyete varsalar bu Karaman kilesidir, buKaraman vukiyyesidir, her vilâyetde bir dürlü arşun ve kile vardır, niceisterlerse yolcuları aldarlar. Pes münâsib oldur ki devletlû pâdişâhın ey-

yâm-ı sa‘âdetinde nice ki her yerde hutbe ve sikke birdir kile ve arşun ve vukiyye ve sâ’iri dahî hep İstanbul’a göre ola. Eğer böylece olursa Vezîr-i a czam hazretlerine vâfir hayr ducâlar hâsıl oldukdan gayri nâm-ışerifleri ve unsur-i lâtifleri tâ rûz-i kıyâmet hayrla yâd olsa gerekdür,İnşâ-Allâhu Tecâlâ.

5. BÂB

(13) Müslümânlara nâfic bir hüsûs dahî vardır ki bundan hâsıl olansevâb hemân Vezîr-i aczam hazretlerine kâfidir eyle olsa, mahrûse-i İstanbul’da ve Edrenede ve Bursa’da baczı ulu câmic-i şerifler ki vardır,zevâ’idlerinden nice bî-nefc kimesneler vazîfe eki iderler. Pes bunun g i bi câmic-i şeriflerin zevâ’idlerinden baczı ulu câmiclere vazîfe ile birer vâ ciz ve birer şeyh sufîler bile4 her ikindüden sonra, evvel vâciz v â cz

idüb bacdehû mezkûr şeyh tâ ahşam ezâm okununcaya değin zikr eyleseler ki tâze yiğitler tahte’l-kalca seyrinden ferâgat idüb götürüşü bu şe- jrîf (14) meclise gelüb cem^ olurlardı. Bu husûsdan ol meclisde olanlarıncümlesi buna sebeb olan Vezîr-i aczam hazretlerine çok hayr ducâlariderlerdi. Bu eser dahî gâyet sevâblu eserdür. Ve Ayasofya gibi ulu câmi’e Arabistan’da olaıı hûb-nefes Arab mü’ezzinlerinden bir kaç nefer mü’ ez-zin olsa gâh gâh cum’a günlerinde miriârede salâ virseler ve gâh temcîd©kuşalar ve gâh ezan okusalar, bir mikdâr zevâ’iddeıı cüz’î ulûfecik vir-

mekle teselli olurlardı.

6. BÂB

Bir gereklü husûs dahî vardır ki bundan dahî çok sevâb-ı azîmlerhâsıl olurdu. C âm iclerde bir alây mü’ezzin bir yere cem c olub (15) dururlar. İçinden birisi ince âvâzla kamet getürür ve tekbîr ider. Aşağıda kılan ve câmicin taşrasında kılanların çoğu tekbîri işidemezler. Pes evlâ

4 Bile .........: Burada noksanlık olduğu düşünülebilir.



budur ki dört mü’ ezzîn bir yerden kamet ide ve dördü bir uğurdan tekbîr ve “ Rabbenâ leke5l-hamd55 bir yerden şevkile diyeler. Eğer böylece emr

olursa hiç Vezîr-i aczam hazretleri imâretler yapmak lâzım değüldür, bu eserler kifâyet ider.

7. BÂB

Şol kimesneler ki ekâbir olmayalar, hiç uzun kaftan giymeseler ya-sağ olunsa, ale’l-husûs ki yayak yüriyenlere eğer yeniçeridür ve eğer •ekâ

bir kullarıdur ve gayridür uzun kaftan giymek katı kabâhatdür. (16) Anadolu sipâhîsi höd şöyle çolpa olduğu hep ol kaftânlarmdandur. Se

ferde buğday döğdüklerine dahî mâni’dür. Ve bir kabâhat dahî dört beş arşım çukadan mısırlu şalvarı, bu dahî aceb sefâhatdür. Bu iki nesne,çukanın ve kumaşın bereketini dahî giderdi. Bunları dahî yasağ itmeklegidermek gerekdür, sevâbdür. Edebsize edeb öğretmek lâzımdur. Salmalığın aslı olmaz ve illâ günden güne kabâhatlarm dahî ziyâde iderler.Bundan dahî Vezîr-i a(zam hazretlerine alkışlar ve hayr ducâlar hâsılolurdu. Dünyada nice yüz bin kerre yüz bin âdem vardır, ednâ olan tâ’ifekısa kaftân giyse cemi Ckumaş (17) ve astar ve boğası ve ibrişim ucuz olurdu.Zîrâ bu kadar insandan birer arşun tefâvüt ider. Topuğuna değin olıcak

ve yayak yürüyenlerün hemân dizgesin örtmek gerekdür. Bu takdircekumaş ve çuka tefâvüt ider. Ve Yahudiler dahî yasağ olunsa ince dülbendsarunmasalar kaim sarsalar dülbend ucuz olurdu, bi-’inâyeti5llâh

8. BÂB

Şol tiryâkîlikle meşhûr olmuş benzi saru geçgün tiryâkîler olur kisûretlerinden tiryâkîliği bellüdür. Bunların kimisi kâdîdır ve kimisi imamdır ve kimisi mü’ezzîndir. Pes bu üç tâ’ifeye ki kâdî veya imâm veya mü’ez-zîn olan geçgün tiryâkî ola hiç bir veçhile bu maküle kimesnelere (18) bu asi cihet câ’iz değüldür, sarhoş bunlardan yek maslahat görür. Zîrâsarhoş içdikde sarhoş olur, içmedikde maslahatın görür. Lâkin geçgüntiryâkî dâ5im mestdür. Ne sözü sözdür, ne ahdi ahddür, hiçbir menfa Cata yarar tâ’ife değillerdür. Acebdür ki bu üç tâ’ifeye bu kadar ruhsat virilür.Bunun gibilere bu asi mansıb virilmese gayri cihet virilse ki zararı ancakkendüye dokunsa müslümânlara dokunmasa sevâbdı. Sâ’ir san’atlardatiryâkîlik ayb olmaz, tiryâk sebebi ile üstâdlıkları ziyâde olur. Pes bu üçmansıbda olan tiryâkînin kabâhati ve Mısırlunun dahî dört beş arşunçukadan deve gırarı gibi şalvarları (19) aceb sefâhatdür ve bölük halkımındahî ednâsı altı yedi en kaba dülbend sarınmak aceb cehâletdür. Ve buhâl ile temcîdden önürdü kalkub ekâbiri uyumağa komayub kaldırımüzerinde benim eskiden berü yirimdür deyü birbiriyle gavgâ idüb, buhırsile ekâbiri beklemek hod katı kabâhatdür. Ve borcum vardur, bolay

ki halâs olaydım deyü hizmete varub beş on bin kâfire borçlu oldukları



lıöd büyük nedâmetdür. Ve kendü hâlinde oturub harîs ohmyanlarmmansıbları oturdukları yerde gelüb yetişmek aceb sa’âdetdür ve bunlara

büyük ibretdür. Bu kitabı te’lif iden kimesne ömründe mülâzemet bilmez,girü nasîbi haberi yoğken (20) gelür yetişür, sehl nesne ile kanâ’at ider, bi-5inâyet5illâh.

9. BÂB

Sancak beğlerine mütecallik baczı husûsları bildürür ki devletlûpâdişâh hazretlerinin sancakları şol kişilere lâyıkdür ki evvelâ bahâdırola ve kelimâtı berk ola. Zarîf ve zürefâ kısmından ve şâ’ir kısmından

olmaya. Sûretâ sancağa lâyık ve beğliğe lâyık ola, endâmda ve sûretde ve aklda ve idrâkde ve her husûsda kâmil kimesne gerekdür ki her kişigördükde “ Bâreka’llâhu bu kişiye sancak meheldür55 diye. V e ömrünükitâbetde geçürmüş, kılıç çengini görmemüş, eğer hazîne kitâbetidür ve eğer gayri kitâbetdür, bu maküleye dahî sancak çendân münâsib de-ğüldiir. (21) Her kişi kendü san5atından yarlıganur, anların gibinin man-sıbları defterdârlık ve yâhûd şehr-emînlikleri ve tevliyetler gibi olmakmüııâsibdür. Böylece olıcak Vezîr-i aczam hazretlerine bu husûsdan dahî

çok âferinler ve nîk nâmlar hâsıl olur, İnşâ-Allâh.

10 . BÂB

Bir gereklü kaziyye dahî budur ki sefer-i hümâyûnda otak ile orducu başının dört beş çatal bir alay bayrağı katı lâzımdır ki bir gün otakile gidüb ordu yerinde dikile ki dün yarusunda dahî orducular alay bayrağın sormağla bulub her kişi giceyle geldikde kolların ve konak yerlerin bileler, çergelerin kuralar, leşker halkı içün şorbalarm (22) bişüreler,

sabaha değin cemf tacâmlann hâzır ideler, müslümânlar huzûr idüb Vezîr-i a czam hazretlerine hayr ducâlar ideler. Yohsa müslümânlar buhusûsdan katı müteşekkîlerdür. Orduyu kolunda konanlar giceyle konağagelürler, seyisânelerin sabaha değin vakt olur ki kuşluğa değin konamazlar,katlanurlar ki orducu başl gele çadırın kura kona. Andan sonra bunlar»dahî konalar. Bu katı zulmdür. Eğer önürdi konarlarsa orducu başı sonragelür, bir gayri yerde konar. Bunlar dahî tekrar çergelerin bozub orducu

başı yanma varub konarlar. Kaba kuşluk olur, sonra murâdları üzre ye

meklerin bişirüb (23) satamazlar. Müslümânlar bu husûsdan katı âciz-lerdür. Vech-i meşrûh üzre olursa sevâb-ı azîmdür ve şol kadar hayrducâ hâsıl olur ki hemân sevâbmı bir Allâh bilür.

11. BÂB

Bölük halkına münâsib olan şöhretlü kisvetleri bildürür ki bundançok dürlü nef5 vardur ve hem hûb zînetdür. Devletlû pâdişâh hazretlerinin eyyâm-ı saadetlerinde ve V e z ir i a czam hazretlerinin eyyâm-ı adâ-



letlerinde böylece olmak revâdur ki her kişi oturmakda ve durmakda ve eğer bir gavgâda fesâdetde. kisvetlerinden m aclûm oluııalar, sormak

ve teftîş itmekliğe muhtâc olunmayalar. (24) E fL h âl başlarında kisvet-leri haber vire, inkâra mecâlleri kalmıya. Sonra ağaları kim idügün ffl-hâl bulur. Bu takdirce hiç kimse gavgâ ve fesâd itmez olur. Eyle olsa buzikr olan kisvetlerince olmak mümkindür. Anı beyân idelim ki evvelâsipâhî oğlanları bölüğünün nice ki bayrakları kızıldır, mücevvezeleri

ve tahfîfeleri dahî kızıl kadifeden gerekdür. V e silahdârlarun nice ki bayrakları sarudur mücevvezeleri ve tahfîfeleri dahî saru atlastan gerekdür.

V e sağ ulûfecilerin mücevvezeleri bayraklarına göre yeşil kadife midür,

atlas mıdur, ol reng gerekdür. Ve sol bölük ulûfecilerinin bayrakları (25)alaca olmak bölük halkına münâsib değüldüı*. Evvelâ bayrağı fıstûkîtâfta olub ve mücevvezeleri ve tahfîfeleri dahî açuk fıstûkî atlasdan mıdur,has katnîden midür hemân murâd fıstûkî olmakdur. Ve sağ garîbler bölüğünün bayrakları akdur, mücevvezeleri ak atlasdan ya ak muhayyerdenolmak münâsib ve sol garîblerün bayrakları alacadur. Alaca bayrak tî-mâr erlerine münâsibdür. Buıılarun bayrakları açuk mavi tâftadan olubmücevvezeleri mavi atlasdan ya mavi kumaşdan olsa ve cem îc alay bay

rakları dahî bunlara göre olsa ve dahî çaşnigîr ağaların kırmızı altunlukumaşdan olsa ve çavuşlarun (26) mücevvezeleri bölük halkmun mücevveze-lerinden bir mikdar uzunca olub has kırmızı ya göğezi atlasdan olsa kisipâhî oğlanı mücevvezesine benzemese ve dahî hazîne kâtiblerinin mücev

vezeleri zeytunî sofdan olsa şâgirdlerinün mücevvezeleri anlardan kısaolsa ve hazînedârlarun ve mehterlerün mücevvezeleri dahî kısacık olsahazînedârlarun miskî kadifeden, mehterlerin siyah kadifeden olub hemkısacık olsa bölük halkı mücevvezesine benzemeseler ve beğlik derzîler

dahî hayli cema’atdür, anlar dahî bellü ve ayân olmak münâsibdür, bunların yeşil muhayyerden olub hem kısacık olmak gerekdür. (27) Bunlardan mâ cadâ ahur halkı höd yarar bölükdür ve lıem pâdişâh hazretlerinehizmet iderler. Bunların mücevvezeleri âdet üzre uzun olub sürmâ’î atlasdan ya sürmâ’î kadifeden olsa, ednâları baş sarrâçlardan mücevveze-lerini dahî kısa itseler ki aclâyla ednâ maclûm olunsa. Bundan sonra topçular ve cebeciler bölüğü ki hayli tâ5ifedür, husûsâ ki seferde ve hazerdeâlât-i harb hâfızlarıdur bunlar at oğlanları gibi şeb-külâhla yürimeğün

çendân aslı yokdur. Pes bu tâ’ifeye bir heybetlü kisvet katı lâzımdür kidüşmene hor görünmeyeler. Ale’l-husûs ki düşmene evvel görünen topçu

ve arabacıdur, (28) eyle olsa bunlara nişânlu ak börkler gerekdür ki yeniçeri olmadığı ma’lûm olunalar. Bu takdîrce çünki cebehâne örtüsü kızılkeçe iledür, cebeciler dahî ak börklerinin önlerine ve ardlarma kızıl keçepâresinden birer gül kadar alâmet komak gerekdür, yâ dahî büyücek ola.

V e topçular ki kara top otu hâfızlarıdur, anların dahî ak börklerine siyahkeçeden bi-Jaynihî birer alâmet gerekdür. V e dahî top arabacıları ki



evvel düşmana görünen anlardur, anlara dahî bir haybetlü kisvet gerekdür.Zîrâ çekdükleri nüzûl arabası değüldür. Bunlara keçesiz kayyum börklergerekdür; (29) yâhûd âsumânîye boyanmış yeniçeri börkleri gerekdür.

V e ba’de zâlike solaklar tâ ’ifesi ki pâdişâh-ı âlempenâh hazretlerinünkavvâslarıdur, bunlar beş on dâne ok götürmek hiç münâsib değüldür.Bunlar okile kirpi-misâl gerekdür. Zîrâ bunlarun muhârebesi ve mücâdelesi hemân okiledür. Okları ellerinde dtikenicek, hiç menfa cata yaramazçjlurlar. Pes bunlara birer müsannac hafîfce varsak kubûrları dahî gerekdür ki içi dolu ok ola ve hem ellerinde dahî âdet-i kadimeleri üzre okları

ve yayları gerekdür. Ve her biri kuşağına birer (30) hafîf demür külüngdahî sokmak gerekdür. Budun muhârebesinde iki cebelü kâfiri solaklarkülüng ile düşürdüler. Bundan mâcadâ solağa ve yeniçeri tâ’ifesine fî’l-cümle yayak yürüyenlere kılıç götürmekden gemici kürdesi veya uzuncanimçeler götürmekden eyüsü olmaz. Koltuğundan aşağa yüksecik bağ-layalar, gayetle münâsibdür. Zîrâ yayak yüriyenlere kılıç katı müzâyaka

virür. Eğer yürümekde ve eğer alayda ve eğer her husûsda yayak olanlarakılıçdan kürde veya nimçe yekdür. Ale’l-hûsus ki ellerinde tüfenkleri var-

dür, bunlarun sâ’ir yarağı vech-i meşrûh üzre olmak makuldür. (31) Vesâ’ir yayak yürüyen hizmetkâr tâ’ifesi dahî şöylece nimçe veya kürdegetürmek enfacdür. Ve her birinin bellerinde nacakları lâzım ve lâbüddür.

ve bu makûle yayak yürüyen tâ ’ifelerün kaftâııları ancak dizgesin örtübkısa olmak gerekdür. Bunlara uzun kaftân hiçbir veçhile münâsib değüldür. Hazret-i Vezîr-i aczam zamanında bunlara böylece yasâğ olunsa

bundan dahî çok sevâblar hâsıl olurdu, hem kendüler dahî bu yasağdantamâm hazziderlerdi ve harçları dahî az olurdu, ve çukalar dahî abes

yere zâyic olmazdı. F î’l-cümle bu yasak katı lâzımdur. Ekâbirden veulemâdan gayriye uzun giyesi hiç münâsib değüldür. (32) Anadolu sipâ-hîsi höd şöyle pusuda oldukları hep uzun kaftân giydükleri içündür vehem ne şercîdür ve ne sünnetdür ve solaklar hep uzun boylu öğürtleme

yarar güzel yiğitler olmak münâsibdür ve efdaldür.

12. BÂB

Bundan mâcadâ yeniçeri tâ’ifesi börklerün çıkarıcak ne giymek ge

rektir ki maclûm olalar, gavgâ veya bir fesâd itmeğe korkalar. L âyık budur ki bunlara kırmızı çukadan birer şeb-külâh giyeler, isteyenler veihtiyâr eskileri olanlar şeb-külâh üzerine birer kısa çalma dahî sarınsalar revâdur. Ve cebeciler mor şeb-külâh giyseler topçular siyah (33)çukadan şeb-külâh giyseler, fî’l-cümle sokağa ve çârşûya çıkdıklarm-da ki börklerin giymeyeler ol vakt bu kisvetleri giyseler ve sâ’ir ehl-i hir-fet dahî hassa top arabacı olanlar âsumânî şeb-külâh giyseler bu takdirce şöylece yasak olıcak cemîcisi zabt olunur: ne kimse gavgâ ider ve

ne kimse fesâd ider ve fısk dahî idemezler. İderlerse inkâra mecâl kalmaz,



kisvetleri şehâdet ider, cem îc müslümânlar dahî huzûr iderlerdü. Sâ’ir

şehirlü tâ’ifesi hiç mücevveze sarmmasalar hemân şöyleee Selîmî sarııkile anlar da huzûr iderlerdi. Bundan Vezîr-i a czam hazretlerine cem iliâlem tâ rûz-i kıyâmet (34) bu husûsdan her biri hayr ducâlar iderler.Belki nice imâret yapmakdan bu risâlede olan husûslar ki akçesüz ve pulsuz hemân bir emre mevkûf husûslardır, bunların sevâbı artukdur. Çaldıran seferine giderken bir Vezîr-i aczam bölük halkına kızıl saru bayrakmünâsibdür dedi. Anun eseridir, her kişi “ âferin, bâreka’llâhu, ne hoşfikr itdi” dediler. Bir sehelce eserden dahî anılur.

13. BÂB

Bir gereklü husûs dahî budur ki yeniçeri tâ’ifesi her gün odalarındamucattal dururlar. Pes bunlara yasak olunsa ki, her gün odalarında matrak oynayub ol sancatda her biri tamâm üstâd (35) olsalar içlerinde matrak bilür baczı yiğitler vardır anlara terakki inâyet olunsa, her odaya

bir m ucallim tacyîn olunsa bu ilm dahî katı lâzımdur. Yayak olan matrak ilmin bilse sipâhî olan ki, civan ola anlar dahî bu veçhile her sabah

cündîlik öğrenseler, bunun gibilerin üstâdlarma ve şagirdlerine gâh hiz-metcik gâh terakkîcik himmet olunsa bundan dahî Vezîr-î aczam hazretlerine çok sevâb hâsıl olurdu ve nâm-ı şerifleri her giz ferâmûş olmayubdâimâ hayırla yâd olurlardı. Zîrâ şimdi nice sipâhî vardır ki at seğirtmeğe

bile kadir değildür. Yarak kullanmağı höd çoğıı hiç bilmezler. (36) Butakdirce ol makule olan kimesneler abes yere ulûfe eki etmiş olurlar. Butakdirce her kişi san5atında kâmil olmak katı lâzımdur. A le 5l-husûs kiçavuşların tâze civân olanlara cündîlik bilmek katı lâzımdur. Zîrâ boz

doğanın eline alub sarb yerde atın koşub alay bağlansa gerekdür. Buhusûsun cenk ve cidâl günlerinde fâ 5idesi olduğundan gayri oturakdadahî atları ve kendüleri ham olmazlar ve dahî bir vilâyetden elçi geldikde

At meydanında ve gayrı yerde matrak oynasa ve kimisi cündîlik oynaşagelen elçiler bunlardan büyük ibret ahırlardı. Hizmetler ve terakkiler bunlarım gibilere virilse, yohsa bunun gibi menfa5atlu maslahatı koyub(37) mülâzemete meşgul olurlar, ekâbiri kendü maslahatından avk iderler,

bi-huzûr iderler. V e solağa ve yeniçeriye uzun yenlü çukalar yaraşmaz.Şimdi baczı solaklar kutnî kaftân dahî giymeğe başladı. Kısa yenlü çukalar münâsibdür.

14* BÂB

Sipâhî tâ5ifesini zebûn iden bu sadak bölüğüdür. Sipâhînin yarağıkendüye gâlib olmamak gerekdür. A le5l-husûs ki ıssı günlerde ve uzakkonaklarda sadak âdemi katı zebûn ider. Ve nice yerde bendleri ve düğmeleri vardır, nâgâh düşmen gelse hiç menfâ*ata yaramaz. Sadaklu sipâhî bendlerin çözünce kuburlu sipâhî cem îc okların atub, maslahatın (38)



tamâm ider. Bu sadak hemân bir kuru şöhretdir, meğer ki İstanbul’da bir ziynet için cum’a günü takmalar. Bu takdirce sipâhînün asıl yarağıoldur ki dâ’im hâzır dura, katalan bağın çözeyim dimeye. Pes ceng itmekisteyen sipâhînin belinde hafîf musannac varsak kuburları gerekdür, vekaba dülbendi hemen İstanbul’da komak gerekdür. Ne olaydı Vezîr-iaczam hazretleri zamânında sipahiler sefere gitdiklerinde emr olunsaki her kişi mülâzemet libâsın İstanbul’da koyub seyisânelerin zâ’id yüklerle zebûn itmeseler, belki başlarına dahî birer Selîmî saruk sarsalarevlâydı. Zîrâ nicesini gördük ki at seğirdirse bir eliyle başında kaba (39)

dülbendden dutar yâhûd sadak belünün okları düşer, yâhûd yayı düşer, yâ gümüşlü ağır sînebendi kırılur. F î’l-cümle bu kuru şöhret seferde hiçkabâhatdan hâlî değildür. Bundan gayrı şimdi bölük halkının çoğu seferediplü ağır sahan dahî götürmeğe başladılar. Böylece olıcak seyisânelerinearpa beksimed yükledecek hâl kalmaz. Dahî her konakda gavgâya vemesâvîye hâzırlardır ki bu gün ordıya azık gelmedi, kimse leşkerün ahvâlintedârik itmez deyü ekâbiri mesâvî iderler. Hâl bu hâl ki suç kendüle-ründür. Bunlara yasağ olunsa birer bakraç ve birer kapaklu tas, sâ?iri

dahî ana göre vech-i (40) meşrûh üzre mülâzemet libâsların ve kabadülbendlerün hiç sefere götürmeseler seyisânelerine azık yükletseler ef-dâl idi. Sonra kendüler dahî cceyü kurtulduk bu kuru şöhretden” diyû

Vezîr-i a czam hazretlerine çok hayr dııcâlar olunurdu.

15 .. BÂB

Kâğıd emânetine mütecallik baczı lâzım olan ahvâllerü bildürür kicem îc hizmetlerde ve cem îc maslahatlarda eminlere ve kâtiblere bir tacyîn

mâdde vardur ki hizmetleri mukabelesinde anlara dahî cüzcî ve külli bir nesnecük gösterilmişdür. Pes bu kâğıd eminleri ve kâtibleri ki leyiü nehâr hiçbir yere gidemeyüb fukarânun mesâlihin görürler, bir akçegelür yerleri yoktur. (41) Dîvânsuz günlerde höd sa;bah ahşam maslahatgörürler. Matbah-ı âmireden nice kişiye tacâııı virülür, bunlara dîvânsuzgünlerde bir iki bakraç aş dahî virülmez. Alışanım kalkub hem karınlarıaç ve hem elleri boş evlerine giderler. Bu husûsdan fukâranun mesâlilıicân ve gönül ile nice görülür? Ve sefer oldukda matbah eminlerine ve

kâtiblerine ve cebeciler kâtibine bile beğlikden develer virülürmüş, bukâğıd eminlerine deve dahî virülmez imiş; berâtları ve ahkâmları kendüseyisânesine yükledürmüş. H âliyâ Vezîr-i a czâm hazretlerinin eyyâm-ısa’âdetinde bu derdmendler çahârşenbe ve pencşeııbe. . . (4 2 ).. . eğersahih fâsık ise sancağın sentin begüne virelüm denilse beğler dahî bu ahvâliişidicek fısk eylemekden ferâgat iderler di. Pes ancak fısk eylemek mücer-red kâfirlere kalurdı. Anlar neylerse eylesünler, bundan mâ cadâ fâsık olan bölük halkına harâc ve koyun hakkı virmenün hiç fâ ’idesi yokdur. Zîrâ

ne tahsil iderse cümlesi meyhaneciye gider; Gûyâ ki vekîlüdür, cemc



idlib getürüb ana teslim ider. Belki bu maküle kimesneye hizmet viren-ler dahî bu günâhda müşterek gibi olurlar, belki hizmet viren dahî artuk

günâha girer. Zîrâ hizmete varmasa akçesi olmazdı, akçesi olmayıncafısk dahî idemezdi, fakîr olub (43) insâfa dahî gelürdi. Pes bu tâ’ifeyehor nazarla bakub kat’â ayaklandurmamak gerekdür ki insâfa gelübtevbe ideler.

16. BÂB

Ala ya mütecallik olan baczı ahvâlî bildürür ki bu dahî katı lâzımdur.

Eyle olsa Rum-iline sefer vâkic oldukda bölük halkıhıh atları her günalaya varmağa zebûn olub düşmene vardıklarında ol atlar hiç menfa cata yaram az olurlar ve öte yaka seferine varsalar K ara Âm ild’e varınca alaydan zebûn olurlar. Pes bu takdîrce revâ budur ki ihtiyârları ile ekâbiremülâzemet idenlerün nihâyeti yok, anun gibilerden ihtiyâriyle yâhûdgüçle bir mikdar âdem alaya yazılub alıkonulsa mâbâkîsine (44) serhad-lere varınca destûr virilse, isteyenler bir ay mukaddem ilerü gitsünler,serhadde hazır bulunsunlar, yoklamada bulunmayana hakaret olunsa

ve bu alaya gelmeyüb atları kolayına huzûrla ilerü gidenler râzîlerdür ki ikişer üçer günlük ulûfelerin ol alayda kalanlara vireler ki anlar dahî cân ugönül ile alay hizmetin ideler, belki ikişer üçer günlük ulûfelerin dahî virmeğe râzîlerdür. Pes böylece olıcak bunların atları tamâm derece yoldaşluk iderler. Bu husûsdan leşkere çok menfacat vardür, kat5â atlarızebûn olmaz, asi yoldaşlık atladur, at zebûn olıcak yoldaşlık gelmez,mukarrer dür.

17. BÂB

(45) Bu bâb dahî gâyetde gereklü bâbdur ki mahrûse-i İstanburdaDîvânhâne-i âmirenin taşra haremindeki at oğlanları atlarla ol meydanda karda ve yağmurda ve ıssı günlerde güneşe karşı dururlar, niceatlar sanculanur, bir sığınacak yer bulımazlar ki sabahdan öyleye değinatlariyle durub huzûr ideler ve Vezîr-i aczam hazretlerine hayr ducâlarideler. Eyle olsa revâ budur ki ol meydânın dört tarafına havlı diplerine yüksek sundurmalar ola, yazda ve kışda her kişi atlariyle huzûr idüb

duralar, ducâlar ideler. Bundan mâ cadâ Bâb-ı hümâyûn önine ki ekâbir-ler atlarından in erler. .. (46) . . . esbablarm yağma ideler. Ale’l-husûski Eclrene ve İstanbul’a yakın yerlerde dahî çok bu maküle fesâd olur.Bunun sebebi budur ki köylerün subaşıları köy halkının evlerinde ok ve yay ve kılıç görse bu Türkler harâmzâdelerdür, harâm îlik iderler, Türk-lerün evinde yarak neyler deyü bunlardan cerîme alur. Bu sebebden beşon yaraklu kâfir yüz hânelü karyeyi basar. Pes lâyık budur ki Rum-ilinde vâkic olan karyelerim halkını kâdîlar ve kapubaşıları biri birine kefîle

virdikten sonra, yasağ itseler kıh er Türkün evindeki ok, yay ve kılıç olmaya.,







kişi ne eylesün, Hâlik virmeyince mahlûk neye kâdirdür. F î5l-cümle eyü

kişi ile yatlu kişi sûretinden ve kelimâtmdan bellüdür.

21. BÂB

Sefer-i hümâyûn v âkic oldukda yeniçerilere âdet-i kadîm olmuşdurki müslümânlarun bârgîrciklerin ahırlar, mâbeynde ehl-i sefere çok bedd u a hâsıl olur. Nicesi vardur ki ehl-i ayâldür ya sakkâ ve yâhûd lıam-mâldur, gayri sancatı höd bilmez, sancatı hemân (56) oldur, ehlin veayâlin anunla besler ve hem müslümânlar bunlarsız olmazlar. Bârî buiki tâ’ifenin bârgîrlerin almasalar, yasağ olsa sevâb-ı azîm idi. Müslümânlar bir gün hammâlsız ve sakkâsız olımazlar. Nâgâh bir ducâsı mak- bûl kişi “ Allah magbûn eylesün bu seferi59 diye eyü değiildür, uğura muhkem zarardur. Bu husûsdan dahî Vezîr-i aczam hazretlerine çok hayr ducâhâsıl olurdu. C em îc müslümânlara Allah rahmet eylesün, bu Vezîr-i a czamne güzel âdet kodu dirlerdi. Sâ5ir halk gibi bunlar da mezâdda alsalar,ammâ cem îc şehrlliye ve köylüye muhkem yasağ olunsa ki her kişi bârgîrinmezâda koyub csata. Beyt:

Gehd idüb hayr ile ol dünyâda yâdKişi kalmaz kalur belki andan ad

22. BÂB

Eğerçi ki küstâhlıkdur, lâkin Vezîr-i aczam hazretlerine bundandahî hayr ducâ hâsıl olur. Dîvân-ı hümâyûnda Matbah-ı âmirede ve

ekser imâretlerde buğday şorbasıyla pirinç pişer, gayrı mercimek, bulgur, tarhana ve rişte ve dutmaç (57) gibiler ki harcı dahî azdur, bişür-mezler. Bu halk bu iki şorbayı dâ5im yimekle usanurlar, dâ5imâ bu sâ5irşorbaları ârzû iderler. İmâretlerde höd nice hasta marîz sûhtecükler vardır ki bu maküle şorbalara tahassür çekerler, bulımazlar ve dahî imâret-lerün tâvhânelerün ahura yakın itmeyüb mescid yanında yaparlar imiş.Misâfirler toğaniyle tazısiyle ve kimisinin hizmetkârı dahî kâfirdür, mü-levves balçıklu libâsları ile gelüb câm icin kapusu dibinde tâvhânede ko

narlar, ekseri namâz dahî kılmaz ve kendüler atlarından ırak katcâ huzûrdahî itmezler ve esbâblarun ahurdaıı tavhaneye getürünce cânlarmdan bîzâr olurlar. Nice kerre dirler ki “ Ah ne olaydı, bu tâvhâne kârbân-sarâym kapusu yanında olaydı, huzûr ideydük, bir pâre yemekden ötürü bu kadar ırak yerden esbâbımuz taşıyub belâ çekerüz, atlarımuzdandahî ırağuz giceyle atlarımız dahî uğurlanursa haberümüz olmaz55 dirler,katcâ huzûr idemezler. Pes asi sevâb buydı ki (58) tâvhâneler hemânimâretün kapusu yanında kârbân-sarâya yakın olaydı, müsâfirler huzûr

idüb cân u gönül ile hayr ducâlar iderlerdi.



23. BÂB

Her tâ’ifede ki eski ihtiyârlar ola eyüyü yatluyu çok görmüş ola,eğer ehl-i sancatda dahî olsa elbetde ol ihtiyâr ve ergin taze yiğidi anunüstüne geçürmezler ve söz dahî söyletmezler. Eğer söylese höd masharaolur. Zîrâ tâze yiğitler dâ’imâ eski ihtiyârlarun kelim âtın ve nasîhatmişitmekle âdem olurlar ve mücerred işitmekle dahî fâ’ide bulmaz, tâ kendiisidahî nice eyü yavuz görüb nice rüzgâr ömr sürmeyince sancatmda kâmilolmaz. Ol ihtiyârlara sorsan ve görsen bu hâle gelince tazeliğinde ne hatâlar itmişdür. “Tâ bu hâle gelmeyince cemîc-i ahvâle vâkıf olmadık,

nice hatâlar itdik55 dirler. Pes bu takdîrce eski ihtiyâr olanlara halli hâlinegöre mansıb virmeğün müslümânlara bunlarım çok nefci olur. Elleri altındaolan (59) recâyâ ve gayrisi huzûr idüb bundan dahî Vezîr-i aczam hazretlerine çok hayr du5â hâsıl olurdu. V e meşhûr hikâyetdür ki bir zamandaiki pâdişâh biri birine mukabil olmuşlar. Bir pâdişâh âkil imiş, bir câsûsgöndermiş ki var ol leşkeri gör hep tâze yiğitlermidür yohsa içlerindeihtiyâr kişiler dahî varmıdur diyü ol câsûs varub gelmiş pâdişâha cevâb virmiş ki “ tâze yiğitleri dahî çok eski ihtiyarları dahî çok55 dimiş. Hemân

ki pâdişâh bu sözü işitdikte leşkerine cevâb virmiş ki “siz anlarla mukabilolımazsız; zîrâ hep tâze yiğitlersiz, ahvâle muttalic değülsiz, delükanlu-larsuz, anlar bize galibdür55 diyü mukabil olmamışlar, ve hem şimdi kizamânda dahî çok gördük ki düşmen mukabil oldukda hemân ihtiyârlar birer arslan gibi olurlar, tâze yiğitler şaşarlar, nice ceng ideceklerin bilmezler, ihtiyârlar bunlara nasîhat iderler ki “korkmamız, İnşâ-Allâh fursat bizümdür, biz bu asi cengleri çok gördük, Îıışâ-Allâh (60) fursat bizim-dür, biz bu asi cenkleri çok görüb dururuz, fursat dîn-i İslâmmdur. Alay

dan çıkmamız, sancak dibine top evlek sakınınız, düşmân hîle ider, sancağı boş koyub düşmânı komanuz, kenârda olanlar anları kovalarlar,siz pâdişâhdan sakın ayrılmam ız55 diyü dürlü dürlü nasîhatlar iderler.Bunlarun söziyle delükanlu yiğitler kuvvetlenürler, her biri gedügündedurub yoldaşlık iderler. Ve dahî bir tâze yiğit ki sancak beği ola ya hâkimola eğer ihtiyârlara danışmayub kendü bildüğin iderse ne kadar şîr-merd bahâdur ise dahî rusvâylıkdan lıâlî olmaz. Pes nice defca mağlûb olma yınca, rüzgâr ömr sürmeyince menfacata yaramaz. Nice ki düşmâna tiz

varursa girü düşmân dönicek (61) ana göre tiz kaçar, hiç düşmânm hilesinden haberdâr olmaz. Meğer ki bi5I-külliyye kendü bildüğünden geçübhemân ihtiyârlarm sözini duta. Am mâ bu zamanda ihtiyârlarm sözindutar yiğit değmede bulunmaz, babası dahi nasihat itse “ bunamuş kocadur,ne bilûr55 der. Nitekim meşhûr meseldür.

Meşveretten kimse hüsrân bulmadıMeşveret iden pişmân olmadı.





ve ne köylünün esbabcıkları hep yağmaya gider ve âdet olmuşdur ki yolda gelürken yolun iki cânibinde olan köylere bu yayabaşımn yeniçerileri

dağılur ve köyün imâmın ve kethüdâsm bulur. “Acemî oğlanların buköye konduruz, bu kadar tavuk ve bu kadar boğaca ve arpa ve otlukhâzır idünüz ve hasta acemî oğlanları vardır beş on araba hazırlanuz, bir iki gün hastaları götürsünler55 diyü köy halkını korkudurlar. K öy halkıdahî bir iki yüz akçe cemc idüb bunlara tazarruc iderler ki bizüm köyekonmanuz (66) gayri köyde konunuz diyü yalvarurlar. Pes bu yeniçeriler bu akçeyi alub bir köye dahî giderler, bu veçhile nice köyden bî-nihâyeakçe cemc iderler. Acemî oğlanı höd aşağa yoldan doğru gitmişdir, ardından yetişüb biraz akçe yaya-başma virirler ve birazın kendüler alur. Bazızâlimlerun hâli budur. Bu takdirce hem giden yaya-başı bir sâlih ihtiyârpîr kişi gerekdür ve yanında ölan yeniçeriler dahî her bölükden koca

yeniçeriler gerekdür. Delükanlu sermest bu asi hizmete gitmek revâ de-ğüldür. Zîrâ kâfirün oğlın almağa giderler, gûyâki cânın alurlar, cânm

virmez cümle mâlin virür, sonra mâl-i pâdişâhîye bu husûsdan (67) çoknoksan gelür, memleket bununla harâb olur eğer vech-i meşrûh üzre olursa

ve bu risâlede olan her bâblar amele getirilürse Vezîr-i a czam hazretlerihiç imâretler yapmak lâzım değül. İmâret yapmış inşân çok lâkin mukad-demâ hiç bir Vezîr-i aczam bunun gibi akçesiz ve pulsuz hayrları fıkridüb etmediler, ancak kânûn üzre hemân şikâyetçi dinlemeği meşgûloldılar. Hâliyâ V ezîr-i a czam hazretleri hayrâta mâ5il oldukları gibi dahî

bunlar gibi vezîr-i a czam gelmedüği beyne5n-nâs m acrûfdur. Eğer buhayrâtlar zuhûr bulursa bu sâhib-i sacâdetin zamânlarmda zuhûr bulur, bulmazsa hayfâ bu hayrâtlara ki zâyic olur, bu kitâb (68) bir bucakda

kalur çürür yabana gider.25. BÂB

Recâyâda bir büyük zulm-i sarîh dahî vardır ki bundan recâyâ ziyâde bî-huzûrlardur ki bir müslümânun yâhûd bir kâfirün kışın kazâ-yı âsu-mânîden koyunları kırılur, dahî koyun hakçısı gelüb bu kişinin defterde bulduğı üzre geçen yıl senün bu kadar koyunun vardı, elbetde resmin tamâm vir diyü ol fevt olmuş koyunlarmun resmin bî-kusûr alur.

Pes ol fakîr neylesün, hem koyundan çıkdı ve hem kuru cerime virür.Koyunları kırılduğma acımaz, illâ ki bu kuru cerimeyi ağlayu ağlayü ve bin kerre harâm idüb virür. El-ham dü5lillâh pâdişâh hazretlerinin bu harâm akçeye ne ihtiyâcı vardır ve bu asi akçe höd binde birisi hazîneyegelmez; koyun hakçılarm der-âmedidür. Ancak emr böyledür, biz defterden (69) eksük alımazuz diyü memleketi yıkub harâb iderler. Bu zulmdennicesi yemîn itmişdür ki min bacd koyun beslemeyeler. Eğer Vezîr-i aczamhazretleri zamânmda bu zulm defcolursa kadîm kânûn üzre hükmde

yazılduğu üzre hemân her kişinin mevcûd olan koyundan resm almub



eski defterle kimseye zulm itmeseler hem sevâb-ı azîm hasıl olub hem koyunuolmayan dahî zulm götürüldü deyü her kişi koyun almağa cehd iderdi,

koyun vâfir olub müzayaka çekmez idi. Her müzayaka zulmden hâsılolur, ucuzluk adâletden hâsıl olur.

26. BÂB

Recâyâ tâ’ifesinde bir hâl dahî vardır ki bundan hem Hızâne-i âmi-reye çok mâl noksan gelür, hem recâyâya zulm olur. Bu sebebden ki birkaryede bir yıl bir kaç kâfir (70) fevt olur, yâhûd tâcûn olub vâfir kâfirfevt olur. Gelecek yıl harâcçı gelür, eğer bu mürdelerün emlâki esbâbı

varsa satub harâcm viriıier. Eğer nesnesi yoğsa ve baştinası dahî yoğsaelbette elbette üç yıla değin köylüsü ağlayu ağlayu bu mürdelerün haraçların kendü yanlarından virürler; kendüler höd kendü harâclarm virmeğegücile kadir olurlar. Bu kande kaldı ki gayri kişinün harâcm dahî vireler,eğerçi vireler, bir yıl nihâyet iki yıl gayret idüb virirler, üçünci yıl harâcçıgelüb bu mürdeleri çıkarmağa nev-yâfte taleb ider. Eğer oğulları dahîtâcûndan fevt oldıysa nev-yâfteleri yoğise harâcçı mürdelerin çıkarmaz.Pes bu bâkî kalan kâfirler nicç bir bu mürdelerün harâclarun kendü yan

larından virseler gerekdür. Pes lâzım oldı ki (71) âdem-i kudretlerindenmevcûdları dahî bi’l-külliyye, girîhte olalar. Bu takdîrce hem mâl-i mîrîye zârar hem kendülere zarâr oldı. Eğer Vezîr-i aczam hazretleri herharâc defterin açub nazar itseler defter vardır ki nısfı girîhtedür sal be-sâlgirîhteler bu husûsdan dahî ziyâde olmak üzredür. Bu iki zulm eğer Vezîr-ia czam hazretleri zamanında re fc olursa külliyyen re câyâ oğlı ve kızı ile

baş açub hayr ducâlar itseler gerekdür. Bunun üzerine dahî hayr olmaz ve mâl-i mîrî dahî sâl be-sâl ziyâde olmağa başlar, Hâliyâ bir kâfir ağlayu

ağlayu Beşik-taşmda Yahyâ Çelebi Efendinün yanma varub eyitmiş kim“ Efendi, kitâbmızda varmı dur ki benüm babam yedi yıldır kim fevt oldu

bir nesnesi kalmadı; dilencilik idüb yedi yıldan berü babamın harâcm (72)mütevelliler benden bî-kusûr alurlar ve harâcdan gayri ispençesin dahîalurlar. Helâl midür” dimiş. Yahyâ Çelebi Efendi dahî “Helâl diyemezüz”dimiş ve bacde zâlike haraççılar tâze yiğitlerdür, kenâr yirde zulm iderler ammâ ol acebdür ki sakalı uzun sünnet üzre bir kişi mutevellî ola,kenâr yerde dahî olmaya, belki hâkimü’l-vakt olduğı şehrde ola, dahî

vâkıfların hayrlarmı şerre tebdîl ideler, anlar dahî mürde harâcm veispençesin alub imâretlere hare ideler ve dükkânlar ve mukâtacalu evlersatıldıkta şimdi halkın ziyâde incinmesi vardır dirler, leyi u nehâr mer-hûm mütevelli Aksak Nasûh Beğ’e hayr ducalar iderler. Her ak sakalluolana i ctikâd gerekmez, mütevelli olan şirrîr7 gerekmez, hemân serî’atel virür diyü müslümânları incitmemek gerek, vakfa hayr ducâ aldurmak8(73) gerekdür ki kabrinde râhat ola.

7 Şirrîr: “ Şerîr-i şirrîr55 da ha uyg un olurdu.8 H ayr d u câ aldurmak: i k i defa yazılmıştır.



27. BÂB

Şehirlü tâ’ifesi vâfir ulûfe ile emânetler, kitâbetler tasarruf iderler.Pâdişâh kulları sefer olmadığı vakt mucattal evlerinde yatmaktan isehüsn-i rızâlarıyle varub bu hizmetleri ol ecnebilerden yeğ görmeğe râ-zîlardur. V e hem bu kadar ecnebinin ulûfesi hazîneye sacy olur, hempâdişâh hazretlerinin kullarıdur at ton idinürler, sefere iktidârları olur,hem mâl-i mîrîye sacyleri dahî ziyâde olur, meğer ki fâsık ola sacy itmiye.

Ammâ ol ecnebi eminlerin dahî çoğu fâsıkdur, ehl-i fısk hiç mefacata yaramaz bu ehl-i fısk olanları dâ’im sorub teftîş idüb tevbe itmeyenlerinigözden bıragub hor ve hakîr itmek gerekdir ki insâfa gelüb tevbekâr ola.(74) Bu husûsdan Allâh râzı olsun, Vezîr-i aczam hazretlerinden ki bizi

bundan halâs eylemeğe sebeb oldu deyü her biri ducâlar iderlerdi.

28. BÂB

Bölük halkının ve erbâb-ı tîmârın ve sâ’ir leşker halkının hizmetkârları ve at oğlanları ki vardur bunlar bir mütf-i hâzır nice yüz bin âdem-dür, hemân aybları oldur ki yarakları yokdur içlerine on nefer yarakludüşmen girse cemicisi kaçar bir kızılbaş on at oğlanının ellerin bağlayub

esir gibi alub gider ve ceng ve cidâl eyyâmmda düşmen ağrık arasınagirdükde at oğlanları korkularından gelüb bölük halkının içine girüb alayı bozarlar, vakt olur ağrık sancağının dibine gelür bölük halkını sancakdibinden ayırurlar, sipahiler ağrık arasında kalurlar, leşkere muzâyaka(75) virürler. Zîrâ yarakları yokdur, yaraksuz yiğit ne kadar bahâdurolsa avratdan kötü olur. Pes bu kadar hâzır leşker ki ekseri ağasındanşîr-merd ve bahâdurdur, bunlara bir yarak gerekdür ki hizmetlerine mâniolmaya, hafîf ola, hem maslahat bitüre. Cümlesine muhkem yasağ olmsa

ki her kişinin ne kadar hizmetkârı varise eğer at oğlanıdur ve eğer deveci ve ger katırcıdur ve eğer sâ’ir hizmetkârıdur her biri birer nîmçe ki bağını boynmdan geçürüb nîmçesi veya kürdesi koltuğundan aşağı dura ki âdetüzre katı aşağa asarsa hizmetine bir mikdâr muzâyaka virir mi göreler,nice kendülere âsân ise eyle takmalar ve dahî yalnız nîmçe menfacata yaramaz, tâ her biri nîmçe yanınca bir hafîf varsak kubûru ile ok ve yaygetürmek gerekdür ve her kubûrda otuz kırk (76) okdan aşağı ok getürenesiyâset olmak gerekdür ve billerinde birer nacak lâzımdur. Ve otluk ve

samana ve gayrı yere ki gitseler katcâ yaraksuz gitmiyeler. Bu takdîrceOsmân oğlunun ardında ağrığı hisârdur didikleri bu defca sâbit olurdu.Zîrâ hisâr oldur ki yaraklu ola, yaraksuz hisârı tez alurlar. Eğer vech-imeşrûh üzre olursa düşmen at oğlanından katcâ dil almağa kâdir olımaz.

Ammâ at oğlanı her kaçan azığa gitse bir iki dil getürmeğe başlar. Zîrâdüşmen at oğlanın göricek yaraksuzdur . diyü bir düşmen beş oğlanunarasına kör gibi at salar dutılur. Pes bunlara ok yay nîmçe ve yâhûd nacak elbetde lâzımdur. Böyle olıcak muhârebe gününde ağrık kaçub bizim

F . 10



alayımuz bozmağa kadir olımaz; her oğlan okıyla kendüyi korudur, (77)

Yerlü yerinde durur, katcâ düşmen yanlarına gelimez. Zîrâ çok gördük ki bizim kendü ağrığumuz alayımuzun arasına girib bölük halkının çoğu ağrığmiçinde kalur çıkamaz. M ücerred müteferrikalar ağrığı ol veçhile cenkgününde katcâ zabt idemezler. Bunlara bu veçhile yarak ehemm-i muhim-mâtdandur. Bu husûsdan dahî Vezîr-i a czam hazretlerinin nârn-ı şerîfleri târûz-i kıyâmet yâd olmağa sebeb olurdu. Mukaddemâ Vezîr-i aczam hazretleri olanlar bunun gibi hayrlu eserler komamuşlar ki dâ’imâ hayr ducâyla yâd olmağa sebeb olalardı.

29. BÂB

Sefer-i hümâyûn vâk ic oldukda bir kimesne ki sahîh hasta ola, yalan söylemeye özr bahâne olmaya, anun gibilerin dirliğin kesmek günah-ıazîmdür. (78) Nihâyet ol hizmet itmedüği zamanın ulûfesin ve tîmârımahsûlün virmeyeler. Revâdur kendüsi dahî âna râzîdir ve illâ hemkazâ-yi âsumânîye uğrayub hasta ola ve hem kazâ-yi insana uğrayubdirlüği katc ola, çendan münâsib değildür; ol kişi mazlûmlardan olur,oğlı, kızı evlâdı ensâbiyle bedducâ ider,. gayetde sakınmak gerekdür. Nitekim demişlerdür:

Sakın mazlûmun âlımdan sehergâhKi perde komamışdur ana AllâhSakın mazlumdan kim nâliş eylerKi nâliş varı varı çoğ iş eyler

Meğer ki ol kişi kizb idüb sehice hasta olub girü eyü ola, sefere varub yetişmeye, ihmâl eyleye, anun gibileri muhkem teftîş idüb kizbi zâhir

olanun dirliğin şöyle katc itmek gerekdür kim ebedî dirlik virilmeye,mübtezel (79) hor u hakîr geze sâ’irlere dahî ibret ola, belki Dîvân-ı

Âlîde baczısma değnek dahî unla. Bu eseri koyan Vezîr-i aczam 9 hazretlerine dahî her kişi dâ’imâ hayr ducâ ideler.

30. BÂB

Muhtesib oğulları ki tâze yiğitlerdür nedür ki kânûndur size eşküııcitîmârı virilmez siz sefere eşmenüz, size oturak muhtesib tîmârı virürüz

diyü tâze cevan yiğitlere oturak muntesib tîmârı virilürmiş. Bunlar hödpîr değiller, tâze yiğitler sefere lâyık illâ ki muhtesibliğe katcâ lâyık değüller.Tîmârı aldıkları sâcat hemân ihtisâbı bir âmile satarlar, sâl be-sâl mah-sûlinden ne vâ kic oldıysa âmilden kabz iderler. Âmil dahî ehl-i dükkândanrüşvetin alur, ehl-i dükkân dahî müsâfirlere ve yolcu derdmendlere istedikleri gibi satarlar. Mâbeynde iki cânibe zarar var; hem bu husûsdan

9 Ve zîr: İki defa yazılmıştır.



cem îcisi günâhda şerîk olur. (80) Eğerçi kânûndur, lâkin bu asi kânûnukoyanlar ya Hersek-oğludur ve yâhûd Karagöz Paşadur ki bir solp ümmî

âdemler imiş, lâzım mıdır ki şimdiki zamânun âkil ve dânâ hâkimlerimuttasıl hemân anlarun yoluna gideler. Bi-ham di5llâh bu husûs ne sünnet-dür ve ne farzdur ki terk itmekle ulu günâh hâsıl ola. Pes bunun gibi muh-tesib oğulları ki tâze yiğit olalar eşkünci tîmârı virilmek cânibeyne evlâ-dur. Ale’l-husûs ki bunlara olan ricâyet bir bölük halkının oğullarınaolmaz. Bölük halkının oğullarına nesne yok. Bunların oğullan hemân

babaları fevt olduğu gibi ne kadar küçücek olsa hemân muhtesiblik virilür.Bâhusûs ki ekseri ecnebî Türk oğullarıdur. Bir tezvir arz ile gelür, zamâııla

babam kapucu idi diyü dirlik alurlar. Mukaddem â sahih bölük halkınınoğlu olanlar kimisi kırk (81) yaşma varırmış dahî dirlik bulımazlarmış,kânûn böyledür deyü cevâb virilürmiş. Pes Vezîr-i aczam hazretleri za-mânında sevâb-ı azîm idi ki bu tâ’ifenin y a cni bölük halkı evlâdına te-rahhum oluna ki tâ kıyâmete değin hayr ducâya sebeb olalar ve bu maküleihtisâb tîmârları hemân ihtiyârlara her bölükden ihtiyârıyle tâlib olanlaraartucak tîmârla iki uc tîmârı bir itmekle her kişi tesellisin bulurdu. Eskiihtiyârlardur gerekse kendüler zabt eylesiinler, gerekse yararca âdemlere

mahsûlün satsunlar, kimseye zulm itdürmesünler, âmillerün zabt eyle-süııler, zulm itdürürlerse bir kaç yıl maczûl eylemek revâdur ki cehd idübadi itdüreler. Sahîh muhtesib oğulları olanlara büyük olduğu vaktineşküncü tîmârı virilse revâdur. Her kişi hâline münâsib (82) dirlik iletesellî bulurlardı. Bu muhtesib oğullarını dahî bu veçhile mahrûm itmemekrevâdur.

31. BÂB

Dîvân-ı Âlînin mukata‘acıları ve ahkâm kâtibleri ve gayrisi ki vardır bunlar küçücükdeıı kitâbete hizmet idüb sancatlarmda pehlivân olrnış-lardur, hâricden bir kimesne ki bu mahsıblara gelür, eğer bu şâgirdlerolmasaydı katcâ kendüler maslahat görmezlerdi ve çok mâl-i mîrî zâyicolurdu ve üslûb-i kadîm ve mîzân bozılurdu. Zîrâ bu üslûb katı güçdür,üstâdlar bunu, bu hâle koyunca çok zahmet çekmişlerdür, hâricden birkimesne bu maküle mansıba gelse f î51-hâl şaşub mest ü hayrân olur, dahî bi’l-külliyye bir şagirde kendüyi teslîm ider. Bu takdîrce şagird dahî “Nediir, biz bu kadar zamândır hizmet iderüz, bize mansıb yok, (83)hâricden gelürler bizim mansıbumuz alurlar. İmdi biz bu herîfi bir mag-lataya bıragalum kim neyleyeceğin bilmesün55 dirler. Pes ol vakt eminler, âmiller bildüklerin dürlü dürlü hilelerle iderler ve üslubri kadîm kiüstâdlar bunu zuhûra getürince her biri ne belâlar çekmişlerdür. Bu uslûbdahî günden güne sehv u hatâyla acemî eline girmiş togan gibi harâbolur gider. Pes bu ahvâl katı sakınacak yirdür, çiftçiye kuyumcılık teklîf

itmek gibidür. Pes her sancatda şagird anunçün can u gönül ile çalışur



ki üstâd ola, başka çıkub giderek üstadının' yirine geçe, emeği zâyicolmaya.Nitekim kânûn bilür eski çavuşlardan çavuşbaşı iderler ağa olduğu gibi

üstâd olur, hiç kimseye sormaz ki çavuşbaşılığm, hizmeti nedür, nice ide- yüm deyû (84) şaşmaz; gûyâ ki on yıldan berü çavuşbaşıydı şöyle hizmetider, ale’l-husûs ki hâricden re’îsü’l-küttâb olmak hemân üslûbî ve kânûn-ikadîmi çak başından bozmağa sebeb olur. Nitekim demişlerdir her kişikendü sancatmdan yarlığanur, şöyle gerekmez ki bir kişi bir sancatdatamâm kâmil ola dahî ol sancatda anı kullanacak vaktde kullanmayub bir âher hizmet dahî ısmarlayasm ki ol kişi ol sancatda kâmil değül çokhatâsı var, nice zamân ol kişi zahmetler çeküb ol sancatmda dahî kâmil

olub kullanacak zamânda bir âher hizmet dahî ısmarlayıcak hemân olkişi mağlûb olur şaşar, muttasıl şagirdleri yüzine bakub meded ister durur. (85) Nitekim Diyâr-ı Bekr efrâdı ki bahâdurlardur her zamândaKızılbaş çengine öğrenüb ve anlarun dürlü hîlelerün hep bilürler yüzdahî ağardurlar ve Rum-ilinde dâ’imâ kâfirle ceng ider Yahyâlû ta’ifesiki vardır dâ’imâ kâfirle ceng-ü cidâl eylemeğe öğrenmişlerdür, eğer bunları tebdîl idüb Kürdleri Rum-iline ve Yahyâlû tâ ’ifesin Kızılbaşcânibine gönderilse nîce zaman mübtedî olurlardı. Meşhûr meseldür:

uHer yerde yer kurdu gerekdür55. Pes her ahvâl buna göredür, dülgerkuyumcı olımaz ve kuyumcı derzi olımaz ve dahî dîvân kâtibi olan aslıyla hazîne kâtibi olımaz ve hazîne (86) kitâbetinde pehlivân olan aslıyla dîvân kâtibi olımaz. Her birinin başka bir üslûbu var, şagird gibiolımaz, sâ5iri dahî ana göre kıyâs oluna.

32. BÂB

Şimdiki zamânda ekâbirin kulları m aclûm olsun, gavgâ itmesünler,

gavgâ iden maclûm olsun diyü bir kiilâh vazcolmuşdur gâyetle mackül buyurılmışdur. Acemî oğlanları kısa saru külâh giyseler ahur halkı uzunsarı külâh giyseler uzunla kısa farkı hemân kifâyet iderdi ve dahî ednâ

yumşak kepenekler olur, ani Bursa5da racnâ kırm ızıya boyasalar dahîHazret-i Vezîr-i a czam-Edâme5llâhu T e câlâ ömrehu ve devletehu-hazret-lerinin gılmânları bu kırmızı nemedden külâh geyseler ve sâ5ir vüzerâdahî isterlerse bu maküle kepenekden (87) âsumânîye ve yâhûd neftîyeher biri diledükleri renglere çeküb gılmânlaruna külâhlar va zc iderlerse

gavgâ idenler her kim ise m aclûm olur, hem gâyetle hûb şöhret olur vedahî sâ5ir bölük ağalarımın gılmânları ak nemedden külâh geyseler, anlardahî gavgâ idemezlerdi, bölük halkının hizmetkârları hep kırmızı Mısrzenetleri geyseler.

33. BÂB

Bir mühim dahî oldur kini ulûfeci garîb yiğidi olur ki, sefâhat galebe

eyler, dahî başına altı yedi en dülbend sarinür kim çaşnîgîrler sarugundan



büyükdür. Bu haliyle temcîdden mukaddem kalkub kaldırım başında bir yeri tapulamışdur, beher hâl her vaktde ol yerde mûlâzemete meşgul

dür; eğer hatâ 5en bilmeyüb bir âher kişi ol yerde dursa kan eylemeğerâzîlerdür, ol yeri kimseye virmez (88) ol yere tapmuşdur, ictikâdı anadur,muttasıl ol yerde ekâbiri selâmlar; şöyle harîs olur ki “el-hârisu mahrû-mun55 den olur, haberi yokdur ki Hak T e câlâ cânibinden bunun hârisolduğu hizmet bir kişiye virilür ki her giz kaldırım başını dahî görmeyübmülâzemet dahî itmemişdür, andan haberi yoktur. Beyt:

Y a tâlibe5r-rizka f î5l-âfâki müctehiden Aksir anâke fe-inne5r-rizka maksûmûEr-rizka yescâ ilâ men leyse yatlubuhu

Ve tâlibu5r-rizka yes*â ve huve mahrûmû

Baczıları eydür ki nice mulâzimîn-i hâris vardır ki evvel bir defcaekâbiri bâb-ı şerîfi öninde selâmladıktan sonra tekrâr bir âher sökak-dan segirdüb girü Dîvân-ı Âlînin meydânında bir defca dahî selâmlamak var dirler, lâkin bu kaçan olacakdur, aldı olan bunu itmez, meğerki içlerinde bir iki dîvânesi (89) var ola. Bu husûsdandır ki her ekâbir

mülâzim-i harîsden ötüri kendüler murâd idündüği kimesneleri bile gözden bırakmışlardır. Geldük sârık ahvâline: Garîb yiğidinin ve ulûfecilerindülbendi kiçirek gerekdür, büyük sarmanlara ağaları değnek urmakgerekdür. Ve Silâhdar ve sipâhî oğlanının anlardan büyücek dülbendigerekdür. Sâ5ir çaşnîgîrler, müteferrikalar, çavuşlar büyük iderlerse câ 5iz,anlar dahî bölük ağalarından büyük itmek m ackül değildir. Am mâ sâ5ir

bölük ağaları Pâdişâh hazretlerine r icâyeten dülbendlerin büyük itmekgerekdür, anlara küçük dülbend münâsib değildür, sâ5ir halkdan tefâvut

gerekdür. Ve sancak beğlerün ve baczı hürde ekâbirlerin gilmânları ki (90) vardur, hiç bunlara Selîmî sankdan mergüb sarık olmaz. Ale 5l-husûs kihizmetkârlardur kisvetleri hafif olmak gerekdür; seferde hod mücevvezelüsarık ve sadak bölük çok nesneye mânicdür. Hemân hürde ekâbirün ket-hüdâları ve kapucibaşları ve sâ5ir ağalarına mücevveze olsa câ5iz, sâ5irinehiç bir veçhile câ5iz değildür. *Merhûm-i mağfur Sultan Selim Hân-

Aleyhi'rrahm eti ve5l-gufrân -hazretleri eğer bir kaç yıl dahî fevt olmasa-,lardı belki bi5l-külliyye ednâ halkdan mücevvezeyi refciderlerdi.10 Ve

Yahûdî tâ 5ifesi hod dülbendi hep bunlar bahâlu itmişdür. Bunlara yasakkatı lâzımdur ki kaim Denizlü yâ Ermenek çalmasın boy adud giy eler.Ne münâsebeti vardır ki bunlar Kandehâriler ve mermerşâhîler sarmalar

ve ıskarlât çukalar geyeler, karziyeler, selânikler, muhayyerler kifâyetider, atlas fistûnlar geymek anlara lâzım mı imiş hâtûnları bile atlas yaaltunlı geymeseler. (91) Nihâyet kutnî veyâhûd muhayyer alacalar ge

yeler. Cem-î* kumaşı bahâlu iden bunlardur. Bu makûle dikilmiş libâs

10 MerH ûm . .. iderler dİ: Hâ şiyey e eklenmiştir.



larını hep mezada komlub satılsa müslümânlar hâzır kumaşa çukaya

ganî olurlardı. Yahûdîler dahî çendân incinmezlerdi; “küllî harcdanhâlas olduk, bu libâslar bize yiter55 dirler. Zîrâ anlar dahi biribirine nis- beteıı borca girüb gayretle a clâ libâslar geyerlerdi. Şimdi yasak bahanesiyleol harçlardan hâlas olub sonra d ucâlar iderler di.

34. BÂB

Geldük girü mulâzim în tâ5ifesine ki bunlar çünkü ihtiyârlarıyla leyiu nehâr bu hırsla kendüleri mülâzemetden men ödemezler, eğerçi ki her

yıl nâ-murâd olsalar girü bu kadar zamân hizmet itdük diyü sâl be-sâlmülâzemeti dahî artuk itmeğe başlarlar, (92) kesret-i müşâhede kıllet-ihürmetden hiç haberdâr olmazlar. Bu takdîrce bunlara hemân istimâlet virmekden özge çâre yokdur. Şol veçhile ki “ Haftada iki gün bir cu m(a-irtesi sabah görününüz, Öyleyin lâzım değil, bir dahî cumca gün görününüz;hem pâdişâh hâzretleriyle cumca gün galebilecek olsun hizmet idin, İnşâ- Allâh nasibinizde olan gelür. Sâ5ir vaktde abes yere gezüb atlarumzı zebûneylemenüz, sefere hâzır olunuz55 denilse mulâzimîn-i mahrûmînden sabâh

sabâh halâs olunurdu; kendüler dahî huzûr iderlerdi. V e eğer baczısıeslemeyub edebsüzlik idüb girü gelürse ol her gün gelenün katcâ yüzüne bakılmasa uslanurlardı. Bu didüklerimiz ulûfesi olanadur, m aczûlleredeğül. (93) Yohsa bunları kovmak ve yüzlerine bakmamak hiç fâ 5ide

virmez. “ Bu hafta hiç bakmadı, bolay ki bu gün baka55 deyü dahî betergelürler. Şöyle zanniderler ki ekâbirin bakmaduğu sâ5ir fikrdendür haberleri yokdur ki kendülerün kasâveti fikridür. Evvel zamânda dilencilerher gün dilencilik iderlermiş, Ekâbir âciz kalmışlar; sonra yasağ itmişlerki dilencileri bir duşenbe güni bir pencşenbe günü sâ5illik itsünler diyü

ve yasağ itmişler; dahî ol yasakdur, “ Allah rahm et eylesün53 dirler. Pesher hayrlu maslahatda eser koma yeğdür, mülâzimın dahî sonra bu ya-sakdan gayetle hazziderler, hayr ducâlar idüb huzûr iderler. Sabâh na-mâzmdan çıkan cemâcat dahî üzerlerine mulâzimînün atları balçığısıçramakdajı halâs olurlar, anlar dahî hayr ducâlar iderler. Bu takdîrcemulâzimlere dahî sâ5iller gibi haftada iki gün ta cyîn olunmak münâsibimiş.

35 . b â b

(94) Muhtesiblik ziyâde ulu mansıbdur; muhtesibliğe bölük halkıolmakdan ise müteferrikaların eski ihtiyâıiarmdan hem ehl-i ilm ola,katı câhil olmaya. Bu maküle uslu akili muhteşem yarar âdem olsa kiHer kişi gördükde andan utana ve uğurlu, yüzü nurlu kişi ola. Yohsadeğme bir ednâ kimesne ki uğursuz ve hör ola, anun gibiler muhtesibolmağıla âlem kurur gider, anın gibi muhtesiblerün nuhuseti mücerredİstanbul5a değüİ, belki götürü vilâyete nuhûseti yitişüb götürü dünyâ



kahtlık olmak vardur. Zîrâ İstanbul kökdlir, etrâfı budakdur. Kökünnuhûseti elbetde budaklarına dahî yetişür. Ve hem asi muhtesib kâdîsı

müstakil İstanbul kâdîlığmdan tekacüd itmiş mollalar gibi bir fâzıl kimesneolsa *ana muhkem ri’âyet olmsa bir ayun içinde şehr bir onat ucuzlukolurdu. Hiç şüphe yokdur İnşâ-Allâhu T e ^ lâ 11 Her gün muhtesib (95)dükkânında bir mikdâr bile otursa mücerred ihtisâbı narhları ve her husûsher metâcı kendüsi her gün görse katcâ bunun mesâlihine İstanbul kâdîsıgirmese, bi5l-külliyye tedbîr almak virmek anun olsa ve ucuzluk ne veçhileolması mümkindür ve narhı dahî ziyâde itmekle mi mümkindür nicedür,leyi u nehâr anun fikrinde olsa şimdiki zamânm muhtesibleri ancak anun

yanında haberini ekâbire beyân idüb ve siyâset ve taczîr emr itdükde bu muhtesib gibiler ancak ol asi mesâlih içün dursalar câ’iz idi. V e illâşimdi şehrun narhları ahvâlin muhtesibe sorsan “ anı kâdî biltir, ben çürmü cinâyet ve gemi resmin cem c iderem55 dir ve kâdîya sorsan “ anı şehrinmııhtesibi bilür55 dir. Bu takdîrce İstanbul gibi m ucazzam şehre yemişgelse12 (96) küllîsi hâm gelür. Muhtesibler hamlık diyü her gemidenmîrî içün resm ahırlar ve koyun eti satılsa yanınca bir iki pâre keçi etin bile karışdururlar ve süd satılsa bir vukiyye süde belki buçuk vukiyyesu katarlar. Sâ’ir nesneler dahî cemilisi hep buna göredür. Bu takdîrceihtisâb dükkânı hemân hırsuz ortağı gibi bir dükkân oldu. Eyle olsa müshilli ânların hâkimler üzerinde hakları kalmış olur, yevm-i kıyâmetde sucâlolunur. Evvel zamândan kalmış âdetdür dimek fâ’ide vermez. Evvelzamânda haramzâdeler ve bu asi hileler yoğımiş. Şimdiki zamân halkınaeski âdet fâ’ide itmez, tedbîr itmek sevâbdur.

*Nedür İstanbul kâdîsmun asi hûşeliği ihtisâbdandur dimek ol

maz, götüri müslümânlar belâ çekmekden ise İstanbul kâdîsmın hûşeliği bir mikdâr az olsun. Müslümânlık helâk oldu, eğer vech-i meşrûh üzremüstakil bu asi yarar kâdî olıcak ve muhtesib olan yarar müteferrikalardan olıcak ve bunların yanında bu şimdiki muhtesibler gibi bir havâlehizmetkâr kul gibi korsa ki muttasıl gâh divân beklese gâh arz olmacak

11 A n a .. . T e câlâ: Haşiyeye eklenmiştir.

12 95* sahife haşiyesinde bulunan bu ekin yeri kesin olarak belli değildir: “Ve Koska

M eh m ed Beğ muhtesib iken şehre ne kadar çeleb koyunu ve reııcber koyunu gelürse

hep kendüsi üzerine varub m a’lûm idinürdi ve her celep ne kadar koyun getürüb tes

lim itdiğüne bunun mühriyle ellerine temessükler alurlardı. Andan sonra gelen muhte

sibler kat’â şehre ne kadar koyun geldi ye ne boğazlan dı bilmezler. A nca k şehr kâd î-

larmın bir aç dânişmendi Edrene kapusm da oturur, her gelen celep ana buluşur, eğer

rüşvet yem ek isterse iki yüz koyun getüren celebin eline bin koyun getürdü deyü bir

hüccet virse bu sebebden müslümânlar m uzây âka çekerler. Bu kitabı te’lîf eden bun

larun üzerine ııâzır olsa belki muhtesibin onat gözü açılurdu. Ve uncularda ve etmek-

çilerde da hî hîlenin nihâyeti yokdur. Ale m hîle ile hokk abâz lığla mâ lâm âl olmuşdur

ve şehrin kerestesi ekser gemilerle yabana gider. K ara üzü m, höd ol sebebden bahâlu

olur .55



ahvâlleri vüzerâ-i izam hazretlerine gelüb arz eylese asi muhtesib ve kâdîhemân cumca gün ekâbire gelse sâ’ir vaktde hemân dükkânında oturub

maslahat görseler İnşâ-Allâhü’r-Rahmân ucuzluklar olurdu. Ancak eceledermân olmaz.1?

36. BÂB

Ve mahrûse-i İstanbul’da koyun eti ve sığır eti kaht olduğunun birsebebi dahî budur ki bir rencber ki İstanbul’a satmak içün koyun ge-türür kassâblar bunu viresiye alurlar, ol hînde ol rencberün akçesin vir-mezler ki varub tekrâr (97) şehre koyun getüre. Rencber vardır ki üç aykatlanur, hakkını akmaz, dürlü belâlar çeker, eğer bin belâyla alursarencbere kassâblar ezâlar iderler, kimin bakır ve kimini kurşun hakkın

virürler, dahî ol rencber tevbe ider ki bu şehre koyun getürmeye, birdahî koyunun gayri kasabada satar, murâd üzre akçesün alur. Bu takdîrcesebeb nedür ki sâ’ir yerlerde bunun gibi ahvâller olmayub bunda taht-ıpâdişâhîde bu asi ahvâl ola, bunu bir kimse olmadı ki Vezîr-i a(zam hazretlerine i clâ m ey le y eler. * V e celepleriin çoğu bu zulmlerden ötürü İs

tanbul’a koyunun getürmez, hemân Edrene kapusmda kâdî efendilerinâdetdür bir dânişmendi oturur, şehre koyun getüren celeplerin ellerinehüccet virir ki bu kadar koyun getürüb teslîm etdi diyü. Bu takdîrce çoğolur ki hiçbir koyun getürmeyen celebe dahî beş on florisin alub elinehüccet virirler ki bu kadar koyun getürdü deyü. Bu husûslardandır kimüslümânlar muzâyeka çekerler.14

37. BÂB

Mahrûse-i İstanbul’da odun katı kıymetlu olduğunun bir sebebidahî budur ki cemcî rencber yazın gemisi ile hâm yemiş taşımağa başlar, bir kimse oduna varmaz, hemân yemiş hâm iken kökü ile ve budağıile koparub şehre getürmeğe başlarlar, eğer yemiş olunca bir kaç yol yazınşehre (98) odun getürseler müslümânlar hiç zarûret çekmezlerdü. Pessebeb nedür ki bu hâm yemiş İstanbul şehrinden gayri bir şehrde olmaya.Muhtesibler ednâ bölük halkından olmağıla kimse korkmaz ve şehrehâm yemiş gelmese muhtesibe fâ’ide olmaz. Yohsa buna niçün çâre olmaya.

Muhtesib ki vech-i meşrûh üzre bir azîmu’ş-şân ola ve hem mustakîmola ve hem sâlih olub Hak TVâlâ’dan korka, götürü bü maküle husûslarıdefc ider, giderür, müslümânlar huzûr ider, dahî V ezîr-i a czam hazretlerine her kişi evlâdı ve ensâbı ile gürûh gürûh ducâlar iderlerdi, ^İllâkimüstakil kâdî olıcak gayetle eyü olur. Zîrâ ol muhtesib çardağı hemân bir harâm î yatağı gibi olmuşdur. Yanında kâdî yok hep avâm cemc ol-

13 N ed ü r. . . olm az : Hâ şiyeye yazılmıştır.

14 V e c ele p ler im ... çekerler: Hâşiyeye eklenmiştir.



muşdur. Kâdî efendi canibinden âdetdür, bir danişmend korlar, asi ha

rami başı oldur. Zîrâ bir gayetle aç .dânişmend kotlar ki bir kaç akçecikeline girsûn deyü.15

38. BÂB

Bir husûş dahî budur ki bazı derzi kâfirleri, vardır ki kırmızı yelkentakye ve kırmızı arakiyyeler giyerler. Müşlümânlar, bilmezler ki müslü-mân mıdur, kâfir midür bümeyüb selâm virirler, ricâyet iderler. Günâh-dur, bunlara dahî yasağ olunsa (99) ki yelken takyelerinin ve arakiyye-

lerinin kenarlarına dolayu dizge dikseler veyâhud dükelisi siyah çukadangiysünler, gayri reng itmesünler, meğer ki saru ideler.

39. BÂB

Devletlû Pâdişâhımız - E cazzallâhu ensârehu- hazretleri ki sultâ-nu’l-berreyn ve’l-bahreyndür, nâm-ı şerifleri her vilâyetde yâd olmakiçiin bunun gibi azîmu5ş-şân pâdişâha bin nefer al tun üsküflü kapucularıolsa her dîvân günlerinde nevbetçe beşer yüz altun üsküf lü, eli gümüşkaplu deyneklü kapucular Dîvân-i Âlî havlusunda dolayı havlu bağlayubtâ Dîvân dağılıncaya değin gümüşlü değneklerine dayanub dursalaretrâfdan gelen halka ve baczı câsûslara büyük heybet ve şöhret-i azîmidi. Ve bu bin nefer kapucuya sefer-i hümâyûnda hep bayraksız şâbtalar virseler ki (100) güneşe karşu başlarında üsküf ve ellerinde şâbtalarışimşek gibi yalâbısa ve ceng gününde Hızâııe-i âmireyi dolayu alub bek-leseler ki Hızâne-i âmirenün yanma bir kuş bile uğramasa. Zîrâ şimdikizamânda ceng gününde Hazîneyi at oğlanları bile basdürur, kapucu azolmağıla çendân zabt olunmaz ve hem ceng gününde alayı dahî bunlar

müteferrikalarla götürisi ağrığı zabt iderlerdi, bölük halkının alayı katcâ bozulmazdı, çok fâ5ideler olurdu. A le ’l-husûs ki her vilâyetde söylehürdiki: ccOsm.an-oğlu gibi pâdişâh dünyâya bir dahî gelmemişdür ki dîvânında bin altun üsküf lü kapûcusu durur’ 5 dirlerdi. İşiden düşmân havfîncîanhelâk olurdu. Bölük halkını çoğ itmekden bunları çoğ eylemek evlâdur.Hizmetlere varsalar korkub kimseye zulm itmezlerdi. Seferde dahî (101)her husûsa sâ’irlerden bunlar yeğdür. Bölük halkının marîzleri ve katipîr olanları ricâyetle vech-i meşrûlı üzre artucak zevâ’id virmekle çıkar

salar dahî bunların ulûfesiyle bin nefer kapucu olsa ve bunların bacısına gâh gâh havâle hizmetcükleri ve bâkîler cem ci gibi virüse, lâkin harâc ve koyun hakkı ve emânetler bölük halkına münâsib cümlesi tesellî olurlardı ve düşelikleri dahî vardır geçinürlerdi. Ve eğer çavuş kulları dahî beş yüz nefer olsa, bin kapucu ve beş yüz çavuş olsa aceb münâsib idi,artuk-eksük dahî olmasa aceb mackül idi.

15 İl lâ . . . de yü : Hâşiyeye eklenmiştir.



40. BÂB

Ordu-yi Hümâyûn içün her konağa nice gün zahmetler çekilübzahireler sürilür, hemân ki devletlû pâdişâh hazretleri sacâdetle göçe, îrtesi konak yerinde bir araba kalmaz, terekesiyle (102) kâdîsıyla dağı-lub evlerine giderler. Asi leşker hod geridedür, pâdişâha yetişmek içün

yürütüb konağa gelürler, bir dane arpa ve azuk bulım azlar; atları arpa-sız kalur, zebûn olur. Pes Vezîr-i aczam hazretlerine bu eseri komak-dan ötürü dahî çok hayr ducâ hâsıl olur ki sefer oldukda bu ahvâle vâkıfolub her kişi zahiresin tamâm satmayınca dağılub gitmeye, üzerlerine

müstakil kul kâdî konulsa.

41. BÂB

Vezîr-i a czam hazretlerine bir sevâb dahî kulağuzlayalım ki bundandahî sevâblara girub âkıbeti hayr olsun cleyü her kişi hayr ducâlar ide.Şol veçhile ki mahrûse-i İstanbul etrâfmda olan karyeler ta Çorlu’ya

varınca sâl be-sâl işlerin güçlerin koyub bir iki ay cebren ve kahren beğ-

lik çayıra hizmet iderler, nedir ki âdet-i kadîmdür dirler, dimezler kiacabâ (103) bu âdeti koyan bir âkil vezir miydi yohsa Karagöz Paşa ve ya Hersek-oğlu gibi bir ümmî âdem mi kodu ola. Ne munâsebetdür,devletlû Pâdişâhın hizmetkâra ne ihtiyâcı vardur; bu Türkler höd çoğutırpan tutmak bilmez, çayırı dahî harâb iderler. Devletlû Pâdişâhun bu kadar acemî oğlanları ola ekseri höd tırpan ilminde kâmil olalar, m îrî çayırları sâl be-sâl temiz biçdürmek içün bin kıtca gayet eyü kesküntırpanlar düzülse, Cebehâııe-i âmirede hâzır dursa, dahî çayır biçilecekzamânda bin nefer üstâd acemî oğlanı intihâb olunub bu tırpanlarlamîrî çayırı çâk dibinden temiz pak biçseler sâ’ir yıllardan çok tefâvütiderdi. Zîrâ Türklerin ekseri tırpan tutmak bilmezler, çayırı her yıl çokziyân iderler ve Istabl-ı âmireye götürmekde dahî Türklerin (104) ikiarabaya yükletdikleri otluğu beğlik katırcı bir katıra yükledürdü. Girü

bu acemî oğlanları seyislere, katırcılara yükletmeğe yardım itseler beğlikkatırlarla bilece taşıyalar f î ’l-hâl halâs olub ne otluk ıslanurdu ve ne Türk-lere zâ’id bu kadar akçe hare olurdu. Nitekim seferde sipâhîlerin seyisâne-leri her gün birer araba otluğu yüklenüb çadırına getürür, hiç seyisâneyenesne olmaz ve ne kimseden bed-ducâ alunurdu. Hem recâyâ huzûr iderdi,hem mîrî oüuğun ziyâdesi belki hiç şüphesiz beş altı yüz araba ziyâdegelürdü ve Hızâne-i âmireye nice bin zâ’id hare olan akçe araba kiralarından ve avârızlarmdan ve çayır biçmelerinden kalurdu ve bu kanûnu. koyan

Vezîr-i a czam hazretlerine her çayır zamânı geldikde bu çayır zahmetinçeken bir iki bin Türk ehli ve ayâli ile şol kadar hayr ducâlar (105) idelerdi ki tâ rûz-i kıyâmet bu hayr d ucâ munkatic olmayaydı; hem hızâne-iâmireye müfîd hem müslümânlara müfîd olurdu.



42. BÂBEğerçi küstâhlıkdur lâkin sevâbdur, Matbah-ı âmirede iki tacâm bişer

aşçıbaşı galiba ancak has yemeğe nazar ider. Harcı ta'âmm hemân harcı yabân a gider, nice yerden yad âdem gelür, pirinç şorbasmdan bir kaşıkahırsa hemân ferâgat ider. Pirinci çok lapaya benzer, lâkin pirincin azkoyub m acdenösm artucak koşalar ve yoğurdun dahî şol kadar çok korlarki ekle kâbiliyyet olmaz. Matbah eminine icâzet virilse ki akçe virdüğün yerleri sen de gör diyü emr olunsa. Zîra kanûndur ki et husûsu kassâb- başı maslahatıdur, matbah emîni ancak akçe viricidlir, aş maslahatı aşçı-larundur. Pes evlâ budur ki matbah emîni olanlara emr olunsa (106) kişol akçe virdüğün yerleri gör gözle dinilse devletlû Pâdişâh hazretlerine

ve Vezîr-i aczam hazretlerine hayr ducâlar itseler sevâb-ı azîm idi. Sâ’ir yerlerde bişen tacâmden Matbah-ı âmirede bişeıı tacâm tatlu olmak gerekidi ve illâ abes yere lıarc gide ve kimse yemeyüb ekseri yabana döküle,günâhdur, sakınmak gerek.

43. BÂB

Müslümânlarm ekseri etmekçilerün bir hâllerinden katı bî-hûzur-lardur. Vezîr-i a(zam hazretlerinin zamanlarında eğer buna dahî çâreolursa külliyyen müslümânlar hayr ducâlar iderlerdi. Ahvâl budur kiekser etmekçi furunlarmda Turuncusu ve etmek yoğurucusu cemîcsi kâ-firlerdür, sehel furun vardur ki müslümân ola. Pes furuncusu kâfir olanların etmekçileri ellerin yumazlar ve etmek yoğurduklarında âdetdür ki(107) giyeceğin ve gönleğin ve şapkasın bile çıkarur dahî yoğurur; ter-ledükde gövdesinden ve saçlarından derleri ve bitleri tekne içine dökülür,

hiç eksüği olmaz, muttasıl yoğurmağa meşgul olur; değme bir kıl ya sinekdüşse mukayyed olmaz, hemân tîzce bişüreyim satayım, akçe elüme gir-sün dir. Günâh eksüği değül, kâfirdür. Ne münâsebetdür ki müslümânetmekçileri bulmağa çâre var iken * furun sâhibleri furunlarm müslümân-lara virmeyeler, dahî kâfire vireler. Ne münâsebetdür müslümânlar azulmdür. Bu veçhile muhtesib yasağ idecek her kişi furunun müslümâna

virir ve ol furuıı dutan müslümâna dahî ısmarlana ki cehd idüb furunhizmetkârların müslümân dutsun, kâfir dutmasun. Eğer bi’z-zarûrî müs

lümân hizmetkâr bulmazsa (108) ırgadlarm temiz, dutdursun, üzerlerinedursun, bâri saçların traş itdürsün, müslümânlara pak etmek yedürsün.Böyle eylemezlerse muhtesib hakkından gelsün deyü buyurülursa bu husûsdan dahî Vezîr-i aczam hazretlerine hayr ducâlar ve sevâb-ı azîmlerhâsıl olur.

44. BÂB ■;

Bölük halkmun üzerinde bir iki hizmet vardır. Bunları katı zebûn

ider. Bu hizmetler kapuculara ve sarrâclara münâsib hizmetdir. Eğer



bu hizmetler bölük halkından giderse Vezîr-i a czam hazretlerine şol kadar hayr ducâlar hâsıl ola ki. tâ rûz-i kıyâmet munkatic olmaya. Bir hizmet budur ki bölük halkı alay;hizmetin idüb konağa geldüklerinde ekserinin birer nefer hizmetkârı olur. Kendüleri hizmetkârı bile tâ yatsu-

ya değin otluğun ve arpasın, ve kendü şorbasm ancak hâsıl iderler. O ğlanı ota ve suya ve arpaya gitse ağası (109) çadırın bekler ve gicenin nısfında çadırın bozub seyisânesin yükledüb oğlaniyle ilerü gönderüb kendüleri salt at ile sabâha değin oturub alaya katlansalar gerekdür. Pes bunları bu hâl üzre komayub ahşam. ezânmdan evvel otağ-ı hümâyûnunevbet beklemeğe sürseler gerekdür. Ol yalnız oğlan neye kâdirdür?Eğer iki oğlan dahî olsa ağaları anda olmayacak yaturlar, sabâha değinuyurlar, bârgîrlerin bile uğurladurlar. Pes bunun gibi gice hizmeti kapu-culara münâsibdür. Sipâhîler gündüz alayda beklesünler, kapuculargice ile çadırları içinde yatacakların çadırları Önünde otâğ-ı hümâyûnçevresinde yatsalar ale’l-husûs ki gice ile çadır ıssıdur diyü her kişi çadırıöninde yatur (no). Bu kapucularun çadırlarımın önü höd hemân otağ-ıhumâyûndur. Bu hizmet bevvâblara katı münâsibdür ve hem kendülereâsândur. Bölük halkınun hem çadırları otakdan ırak hem gündüz alay bek

lerler gice ile râhat olsunlar, hayr dualar eylesünler. Nihâyet dârul-harbe varıcak yeniçerinin çadırı dahî otağ-ı hümâyûna yakındır, her gice be-nevbet üçer yüz yâ beşer yüz yeniçeri dahî kendü çadırı önünde yatacakların otağ-ı hümâyûn çevresinde, yatsunlar münâsibdür, bu husûsdan hiçincinmezler, hazziderler. Bölük halkımın çadırı bunlar gibi otağa yakınKurulsa katcâ bu hizmetden incinmezlerdi. Ve eğer bu veçhile olmazsanevbeti gelen sipâhîyi hâcet olduğu miktâr; ağası bir güıı evvel yazsa veısmarlasalar ki yarın sizün nevbetinüzdür, kapucularm çadırları ardında

tenef ber-tenef konunuz, nevbet bekleniz ( m ) deyü fermân olunursa bölük halkı hazziderler, her gice varub beklemekden safâlar sürerlerdi.Bundan m âcadâ devletlû Pâdişâh hazretlerinün ol murassac eyerlü atlarınısarrâclar eyerlerler, niçün girü ol atların huyların ve hünerlerin bilen sarrâc-lardur. O l atları itmezler, elden ele bölük halkına virirler. Y a cni biz eyer-ledük, zahmet çekdük, gelün safân uz, varise siz yidin dimekdür. Pes evlâ budur ki sarrâclarm katcâ hizmetleri yokdur, anlara münâsib bu yedek-çilükdür. Hem libâslu yarar âdemlerdür, yedek yedmeğe yaraşurlar. Bölük

halkımın hizmeti hemân yarağında mükemmel olub, dârü’l-harbde hergün alayda bulmmak gerekdür, bu eyü hizmetdür. Ve tuğ-i hümâyûnlarıhöd altun üsküf lü yarar kapucular götürmek münâsibdür ki değme birkapucu olmaya. Meşcaleciler gibi tuğcular dahî bellü kapucu ola. Bacdezamânın ya çavuş ola ya muhzir-başı ola. Bölük (112) halkı bu iç maslahatlarına hiç karışmaya, asi münâsib budur. Hâliyâ Vezîr-i aczam zamân-larında bu maküle münâsib hususlar olursa olur, olmazsa sâ’ir vezîr-iaczam zamânlarında olacak değüL Karagöz Paşa ve Hersek-oğlu. zamânın-



dan kalmış kânûn ancak cleyü eski hâli üzerine konulur gider. Dahî karaşikayetçi dinlemeğe mübaşeret idüb kânûn üzerine hükm virmekden gayri

nesneye meşgûl olmazlar.. Biz dahî bu asi bir kaç eser koyalım, kıyametedeğin adımuz yâd- olsun dimezler imiş; Ümiddür ki hâliyâ Vezîr-i aczamhazretleri zamânunda bi’l-külliyye bu hayrlu eserler zuhûr bula, tâ kı-

yâmete değin yâd olalar.:

45. BÂB

Mehâyif teftişine mukaddema bir vezîr-i aczam gelüb götürü mehâyif teftişine kapuculârı gönderürmüş. Kapucu neye kâdirdür? Hâ-neden hâneye ikişer akçe cem c idüb nice müslümâna zulm (113) idübgelüb gidermiş. Sonra gelen vezirler dahî kânûndur deyü bu tarikle kapu-cuları gönderürlermiş. Sonra bir âkil vezir gelmiş, hiç bu kânûnu revâgörmemiş, bozub sevâblara girmiş, Hâliyâ Vezîr-i a-zam hazretleri gibiâkil ve dânâ ve sâlih ve mütedeyyin ve sâhibu’l-hayr ve fukaraya tasad-dukâtı ve hayr âtı ile m acrûf es-sahî mâ meleke bunlardur. Pes bu kerî-mu’ş-şân ve cadîmu’l misâl zamânlarunda eğer vilâyetlere hayf. sorucuçıkmak lâzım olursa pîrler şöyle revâ görürler ki mehâyif teftişine gidenkimesne vüzerâden tekâcüd eylemiş bir yarar maslahat-güzâr sâlih kimesneolsa, ve yâhûd küçük vezirlerden kangısı sâlih ve mütedeyyin maslahat-güzâr kabil ise ol olsa. Bu dahî eyüdür ve kâdîları kâdî-askerlikden tekâcüditmiş bir müstakim maslahat-güzâr kimesne olsa- bu ikisi emr-i şeriflegidüb büyükden ve küçükden (114) eğer sancak beğidür ve ger toprakkâdîlarıdur ve ger sipâhîlerdür ve ger recâyâdur umûmen cem î-ci mehâyifigöreler, her kişiye hemân hakkın alıvireler ve salb olacakları ve hakâret

olacakları hemân ayrımlar, yanlarında cellâdları bile ola. Meğer katıküllî kaziyye ola ki der-i devlete arz ideler. Bundan gayrı aşikâre târiku’s-salât olanları ve aşikâre fisk ü fücûr idenleri kimin ta-zîrle kimin dirliğinalmak içün baczı ma Czûlların ellerine arz virub kapuya göndermek ileşöylece hayf sorılursa dahî hayf sorucu İstanbul’dan bir konak gitmedin biraylık yoldan işidenler korkularından kimisi şarâba-tevbe ider, kimisi na-mâz kılmağa başlar, kimisi dacvacısı ile sulh eyler. Sancak beğleri ve kâ-dîlar ve emînler ve hizmete varan kullar bir kimseye zulm itmez olurlar.

Böylece olıçak cümle vilâyetin halkı Vezîr-i. a(zam hazretlerine baş açubhayr ducâlar (115) iderler ve her biri râhat olub huzûr iderler. Zîrâ bundanhükm alub varan kimselerin maslahatın beğler ve kâdîlar hak üzre görmezler. Hükm-i şerîfe gözleri öğrenmişdür, hükmü okur dahî dizi altına kor, bildüği gibi ,hükm ider. Anunçün âdem vardır ki iki üç kerre hükm alur yine maslahatı bitmez. Pes, vech -im eşrûh.üzre hayf sorucu giderse vardıkları yerde sancak beğleriııin ve kâdîların ve sâ’irlerin peşkeşlerin yük yükarpaların ve koyunlarm ve tavukların kabul idüb ve tacânilarm yirlerse

mackül değüldür. Yüklü olurlar, hak yirine varmâZj katcâ beğlerle müsâ-



habet dahî itmemek gerekdür. Eyle olsa her üç dört yılda vilâyet kâtibi

çıkar gibi bu asi hayf sorucusu çıkmak katı lâzımdır. Âlem münevverolur ve bir kerre çıkmağla olmaz. “ Eyu savduk, gitdi, bir dahî gelecekdeğül55 deyü dahî ih m âl iderler. (116) Gâh, gâh çıkmak lâzımdur. Bir def açıkmağla nice bin zâlimin zulmü defc olmasa16 gerekdür. Nicelerin hakları alıvirilse gerekdür. Bu kadar halkın ducâsı bunları bu cânibe gönderene

Allâh rahmet eylesün dişeler gerekdür. îbtidâ bir hayf sorucu öte yakaya ve birisi berü yakaya emr olunsa acele itmeyüb bir yılda mı olur, iki yıldamı olur, üç dört yılda mı olur ömürlerün ol hayrlu maslahatlara sarf eyle-

seler, dilerlerse at arabalarıyla evlâdlarun bile uydursunlar ki vuscatüzre istifcâl itmeyüb mesâlih-i müslimîn onat görseler tîzce kurtulalım, evümüze gidelüm dimeseler memleket bunun gibi hayf sorucuya,hânedan hâneye hayf soran kâdî efendiye ve sâ’irine sicillât akçesi diyü birer ikişer akçe virmeğe canlar virirlerdi.

46. BÂB

Mahrûse4 İstanbul’da ve Edrene’de ve Bursa5da ki her zamânda

âteşden (117) ihrâk olub, müslümânlar fakîr olub evkaflar lıarâb oldu.Hiç micmârlar buna bir filer (ve) tedbîr eylemek eksükleri değül, her yan-dukca hemân yapalım dirler. Hâkim u5l-vakt olanlar bu üstâdlardan el bette bir tedârik taleb eylemek gerekdür. Üstâdlardur beher hâl her biri bir dürlü tedârik ider. Eğer bu husûsa bir tedârik olmazsa Hak T e €âlâsaklaya bir katı yel esdükde katı sakınmak gerekdür ki feııâya varma

ya. Bu kitâbı te’li f iden kimesne bu husûsda mübtedidür; lâkin eyidür kiher dükkânın arasında iki üç dükkân taş ile, tula ile kârgîr biııâ yapılsa

hiç padavrası olmasa ateş geldükde kesilmeğe âsân olurdu. Yâhûd bunagücü yitmeyenlerin baczı kiriç ile yapub üstünü öte yaka gibi toprağlaörtseler ihrâk vaktmda kesilmeye kâbiliyyet olurdu. Ve Galata tershâne-lerine ki bu kadar hazîne sarf olunmuşdur anların dahî yer yer (118) beşon tershânenin mâbeyninde bir ikisi kârgîr bina gerekdür ki katcâ üstündeağacı ve padavrası olmaya. Böylece olması revâdur.

47. BÂB

Kızılbaş ne veçhile ele gelmesi mümkindür anı bildürür. Pes Kızıl baş pâdişâh-ı âlempenâh hazretlerine mukabil gelmedüği defacâtle sâbit ve zahir oldu. Bu takdîrce ne lâzımdur ki dâ5imâ bu kadar hazînelersarf olunub ve abes yire bu kadar zahmetler çekilmekdense ana keııdiigibi bir levend ve salt leşker gerekdür ki anı her veçhile zebûn ide. Pes böyle gerekdür kim evvelâ sercasker olan anun ahvâlin ve dürlü hilelerin bilür bir âdem gerekdür ki Diyâr-ı Bekr paşası gibi bahâdır kişi ola ve

16 Olmasa metinde “olsa”



ona koşılan kişiler evvelâ bölük halkından kendii ihtiyârlariyle her kimsalt gitmeği ihtiyâr iderse beşer akçe terakki oluna ve yoldaşlık eyleyene

mansıblar ve mertebe ve terakkiler ahd olma. Ve eğer düşmân kaçarsa bir yerde kışlamağı dahî ihtiyâr ideler. D ahî (119) bunlara yasağ olmaki hemân İstanbul’dan bir kısa çuka kapama ve birer çuka nîmten ve birerkepenek ol kepeneği dahî önüne bağlaya, dülbend börki çanta yende ola

ve başlarında hemân tahfife ile birer küçük Selîmî saruk ola veyâhûdtulgası olursa hiç çalma lâzım değül, giceyle tulgasm çıkarub içliğin geye.Hemân katı lâzım olan bir iki kaim bezden don ve gömlek ve beş altı kişiye bir çadır yeter. Hemân seyisânelerine arpa ve peksimed ve nacl ve mıh

ve her çadırda birer büyük bakraç ve birer büyük kapaklu tas yeter. Diplüsahanlar, dürlü şöhretler lâzım değül. Ne olaydı her seferde şoylece saltgitseler. Ol dürlü, şöhret ve mülâzemet libâsların İstanbul’da koşalar.Maslahat bitürmeğe giden leşker şöyle salt gerekdür ki maslahat göreler

ve dârü’l-harbe varduklarmda ki azukları döküne her ne ki ellerine girekanâcat idüb açlığa ve susuzluğa (120) dahî katlanub ihtiyâr ideler; el bet de bize azık gerek dimiyeler, ol beş akçe terakkî içün ammâ ulûfelerinhemân ol terakkî üzerine virilmek gerekdür ki bu belâyı ihtiyâr ideler,katılan terakkîyi İstanbul’da alasın dimiyeler. Böylece olıcak hiç sözlerikalmaz. Zîrâ kendü ihtiyarları ile geldiler. Meşhûr meseldür kim “kendü düşen ağlamaz.” Ve dahî sadak belki gerekmez. Hemân birer hafîf

varsak kuburları ok, yay, kılıç, kalkan, gönder ve birer hafîf zırh lâzımdur.Pes bu maküle bölük halkından üç bin âdem gerekdür. Cemîcisine bir bahâdır şîr-merd ihtiyâr bölük ağası baş gerekdür ki yarar kişi ola, katıtâze yiğit olmaya ve şâ’ir zurafâ kısmından olmaya. Zîrâ asi hüner başolanda gerekdür. Bunlardan neferen liç bin bu veçhile salt gidüb kendüihtiyârı ile kabûl iden eli tüfenklü yeniçerilerinden dört beş bin nefer yeniçeri ki atlu ola (121) bunlara her ne yüzden terakkî câ’ iz ise kendürızâlarıyla, ağaları m âcrifeti ile ola. Bunlar dahî sol ahdle gideler ki yoldaazıkları kalmadıkda ki dâru’l-harbe varalar, bize azık bulun dimeyeler;her ne bulunursa at leşinden ve deve leşinden ve buğday başından yağmada bulduklarından yeyeler ve develerine ve seyisânelerine yükledeler,hemân orduya bakmayalar. Ve bunlara baş, sekbân-başı veyâ yeniçeri

kethüdası kaııgısı bahâdır ve iş görmüş âdem ise ol baş ola. Bunlardanneferen beş bin ve dahî bölük halkı olan ve yeniçeri olan yerde bir iki yüzclarbûzen arabasiyle lâzımdur. Bârgîrleri gayet eyü ola. Bundan mâcadâ

bir bölük leşker dahî sancak beğlerinden ve erbâb-ı tîmârdan ve subaşı-lardan ve gayriden eğer Anadolu’dan ve ger Rum-ilinden (122) ve eğer

Arabistan’dan ve eğer Diyâr-ı Bekr’den her kim böylece salt gitmeği ihti yâr iderse bunun gibilere dalıî ınurâdları üzre terakkiler tacyîn olunmakgerekdür ki belki iki bin tîmârı olana üç bin, 011 bin tîmârı olana onbeş

bin olsun, hemân tek düşmâm ele getürsünler, düşmân ele giricek, Ace-



mistan memleketi çok bunlarun' çoğu o l :vilâyetde kalur, terakki kendü yanlarından olmuş gibi bir müft terakkî olur ve ihtiyârı ile giden sancak beğlerine dahî iki yüz bin, sancağı olana üç yü z bin olsa ve bu tâ ’ifedendahî otuz bin nefer âdem gerekdür. Bunlara baş olan dahî katı şîr-merd

bah âd ır kimse gerekdür. Bunlarun her bölüğüne birer baş gerekdür. Neferen otuz bin nefer gerekdür. (123) Ve bir bölük leşker dahî ki ne arpaister ve ne etmek ister ve ne terakkiden haberdârdur ve hem leşkere ırak yerlerden azuk dahî taşurlar satarlar orduyu ganî iderlerdi ve hem cür’eüü ve heybetlü tâ ’ifedür ve muhkem ceng dahî iderler, bunlar Tatar tâ ’ifesi-dür, bunlar katı lâzımdur. Eğer Kızılbaşdur ve eğer kâfirdür bunlardan

katı korkarlar, âdem yiyicidür dirler. Bunlardan neferen elli bin; bunlardanmâcadâ bir bölük tâ’ife dahî vardur ki kuş gibi uçub Kızılbaşun tacını

başından kapub kaçm ağa kadirlerdür. Bunlar dahî hiç ordudan azık istemezler. Bir avuç nohud ile veya bir avuç baklayla dahî karınların to-

yururiar. Eğer ziyâde ceng dahî itmezlerse bâri düşmânı çevre ve dola yı almak ile muhkem şaşdırub (124) zebûn iderler. Bunlar dahî katı lâ -zımdur. Ve hem Sünnî tâ’ifedür, Kızılbaşdan katcâ havf itmezler, muhkem ceng dalıî iderler. Ancak korkuları tüfenkdendür. Bunlar anlardur

kim Mısr’un Şam’un Haleb’ün m utîc ve münkad olan Arab tâ’ifesidür.Bunlardan dahî bâri on bin nefer âdem gerekdür ki cümle âlemi Kızıl- başun başına üşürmek gerekdür ki kangı birisine cevâb vireceğin bilmeye. Kaçarsa dahî Tatarla Arab kaçurmayalar kovûb ele getüreler. Zîrâ bizüm leşkerümüz alay bozulmamak evlâdur. Pes bunlardan neferen on bin ve bir bölük tâ’ife dahi Rum-ili’nin yazılu yarar akıncılarından ki ihtiyârlarıyla gelen yarar yiğit olanlara her kande isterlerse üçer

bin akçe tîmâr almağa ellerine hükmler virelim. Acemistân feth olursahöd beşer altışar bin (125) timâr virelüm dinülürse Rum-ili’nde Anadolu’

da yarar yiğit kalmaz, hep gelür. Bunlara Arslan Beğ gibi yarar uc be-ği gerekdür ki baş ola. Bunlardan hiç olmazsa neferen on bin ve dahî bu leşkerin cemîc hizmetkârlarına varsak kubûru ile ok, yay, nacak lâ-zımdur, yasağ eylemek gerekdür ki yaraksuz olan hizmetkâra siyâsetgerekdür. Bunlar dahî bir hâzır nice bin leşker olur. Pes bu veçhile HakT e câlâya tevekkül idüb, K ızılbaş bu tedbîrlerden gafil iken hemân yürümek gerekdür. “İki karga bir togana tapdur” dimişler. Bunların hödherbiri bir şâhindür. Bu hisâbda her bir Kızılbaşin basma dört beş şahin

üsse gerekdür ; fursat virmek. Hak Te câlâ’nundur. Hemân mağrur olubccNe ictibar Kızılbaşa, biz anı dibdiri dutaruz” deyü hod binlik itmemekgerekdür. Bu makûle söz leşkeri mağlûb ider. (126) Her halde Hak T e çâlâhazretine sığınan galibdür, leşker çokluğu fâ’ide virmez. Pes bu asi leşkeredâ’im nasihat eylemek içün bir benâm vacize yevmi bir mikdâr akçe ulûfeidilse, her gün bunlara vacz u nasihat eylese ve gazanın sevâblarun veşehîdlerün mertebelerün söylese leşkere çok fâ’ide olurdu. Her zamânda



ki seferlere varıruz, sözlerini bilmezler, ne ictibâr Kızılbaşa ve ne ictibârkâfire deyü sorguçlarına ve sadak belülderine dayanmasalar dîn-i îslâmun

önüne kimse gelmezdi, kaçsalar da dutulurlardı; her seferde feth ve fu-tûhlar olurdu. Eşhâs-ı muhtelifenün ol çirkin kelimâtlarmdan feth ü fu-tûh evvelki gibi olmaz oldu. Zîrâ şöhret ziyâde çoğ oldu ve halk hödbînoldu. Bu takdîrce her seferde halka nasihat içün bir iki vâciz katı lâzım-dur. Ve dahî bu mezkûr leşkere bir mikdâr orducu dahî lâzımdur, naclbendgibi (127) aşçı ve başçı ve kassâb ve etmekçi ve bazlamaç bişürücü ve

berberler f î ’l-cümle katı lâzım olanlar gerekdür. Pes böyle olıcak inşâ- Allâhu’r-Rahmân Kızılbaş dahî ele girür, memleketler dahî feth olur, sarf

olan hazîneler dahî yirine gelür, müslümânlar dahî huzûr idüb abes yereavârız nüzûl virmekder dahî halâs olurlardı, cem îc âlem huzûr iderdi,inşâ-Allâhu Tecâlâ.

48. BÂB

Sefer husûsu içün bir gereklü ve şevâblu nesne kim merhûm ve mag-fûr Sultan Selîm Han -Aleyhi’r-rahmeti ve’r-ridvân- zamânmda Mısrseferinde Çârkeslerün çâdırlarm gâret itdüğümüzde ordusunda17 üç

dört yerde çâdırdan mescidler bulundu. Baczısın sultânları hayr eylemiş ve babısın paşaları eylemişler. Ve bu mescidlere birer v â ciz dahîta cyîn eylemişler ki ikindü namâzmdan sonra v a cz ideıiermiş. Hâliyâdevletlû pâdişâh - E cazza’llâhu ensârehû- hazretlerinin sefer-i hümâ

yûn. . . 18.

49. BÂB

(128) İstanbul’da odun ucuz olmamak sebebi nedür, anı bildürür

ki bu husûsdan müslümânlar- gâyetde bî-huzûrlardur. Ekâbirden gayrikimse çeki odunm alımazlar. Sebebi oldur kim Türkler gâh terekesünerkerler ve gâh nadâs sürmeğe mubâşeret iderler, arabalarla yalılara oduntaşımazlar. Bu husûsdan rencber gemileri vaktiyle odun taşıyımazlar.Odun bahâlu olduğu budur. Pes bu husûsa çâre ye dermân oldur ki evvelâmîrîden veyâ bir ekâbirden bir mikdâr akçe çıkub Yalakâbâd’da ve İz-nik-mid iskelelerindeki fî’l-cümle odun yığılan iskelelerde birer büyükkârbân r sarâylar yapılsa ve dahî v âfir su sığırı öküzleri alınsa ve buna

göre arabalar ve baltalar alınsa ve vefa itdüğine göre bu husûs içün vâfiracemî oğlanları veyâ kullar tacyîn olunsa ve her birine baltalar (129)

virülse evvelâ bu öküzleri kârbân- saraylara çeküb bir mikdâr acemîoğlanı bu öküzlerin yanında durub, tımar idüb mâ-bâkî oğlanlar baltalarıyla dağlara varub evvelâ kendülere ol dağda bir iki çift dam ki saz

17 O rdusu nda: “ orduysunda” şeldinde yazılı.

18 H üm âyû n: Bu kelimeden sonra noksanlık vardır.

F . 11





50. BÂB

Devletlû Pâdişâh - E cazza’llâhu ensârehu - Hazretlerinin Dîvân hâne-i âmir elerini görmek içün nice vilâyetlerden âdemler gelür, hemmalahatm görür, hem Dîvân-ı Âliyi temâşâ iderler ve nice vilâyetlerdenelçiler gelürler, (133) ne görürlerse varub memleketlerinde söylerler.Bu takdîrce Hızâne-i âmirenün içinde nice hâm gümüşler mahfûz durur. Ol gümüşler içerüde durmakdansa baczısı Hızâne-i âmirenün taşrasında mahfûz dursa bu veçhile ki içerü Dîvânhâne-i âmirenün Bâb-ıhümâyûnlarının pervâzları ve baczı yerleri gümüş kaplu olsa ve dahîpaşayan-ı cizâm oturdukları Dîvânhâne-i âmirenün dîvân ve demür

pencereleri gümüş kaplu olsa ve kapucular karşularmda hep gümüş kapludeğneklerle dursalar ve kapucular lcethudâları ve çavuşbaşı bunlarundeğnekleri al tun yaldızlı olsa etrâfmdan elçi geldükde acebe kalub “ Asipâdişâh Rûm pâdişâhi’’ imiş deyü kendü pâdişâhlarından usanurlardu;

vilâyet vilâyet söylenürdü ve elçiler geldüklerinde Cebehâne-i âmireönünde Dîvân-ı Âlînin meydânında dört beş yüz (134) yeniçeri kılıçlarlamatrak oynun oynasalar bunun gibiden elçiler muhkem ibret alurlardu.

Ve dahî mezkûr Cebehâne-i âmire önünde kağıd emîni oturduğu kulleye

yakın büyük çınara yakın bir âlî çeşme uzun yalağıyla olsa ki ehl-i dîvânunatçugazları su içeler ve kimisi âbdest ala. Belki yanında köşk vaz’mda

bir namâz kılacak yercügez dahî yapılsa üstü örtülse tamâm sevâb-ı azîmidi.

51. BÂB

Diğer müslümânlar bir günde hükmin alub girü ol gün Üsküdar’ageçdiiği ahvâli bildürür. Bu husûs katı lâzımdur, müslümânlar bu hu

sûsdan katı müteşekkîlerdür. Zîrâ kimisi ömründe mucazzam şehr gör-memişdür. Türk vardur ki iskeleden Dîvân-i Âlîye gelince kırk kişiyesormayınca Dîvânı bulımaz. Bu karide kaldı kim Divân yazıcıların evini

bula. Bunların hâli budur ki evvelâ Divân-ı Âlîye ki varurlar hükm-işerîf emr olunur şâd (135) olurlar. Sonra sora sora re’îsü’l-küttâb hazretlerimin evini bulurlar. Dahî âdet-i kadîmclür ki ol hükm isteyen Türk’üneline barmak kadar bir kâğıd virilür ve dirler ki “var imdi sen bu kağıdıfulân mahallede fulân yazıcıya vir, ol senün hükmünü yazıvirür” dirler.

Dahî ol derdmend eğer yayla yörüklerinden olub ömründe ne ekâbîr vene bu asi şehr görmedi ise vaki: olur ki dîvânsuz günlerde iki gün gezer bulımaz, sonra konak yirin dahî yav i kılur, basma dürlü dürlü hâllergelür, tâ cumcaertesi girü Dîvâna gelür, ol emr itdikleri kâtibi bulur.Kâtib dahî neylesün, ol dar yerde Türkile oturub hükmünü yazmağa kabildeğül. “ Gel anda evde murâdunuz üzerine yazıvireyin” der. Tekrâr olderdmend zâr u sergerdân gezer. Meğer ki şerrîr Türk ola nice kerre hükm-i(136) şerîf çıkarmış ola ki iki üç günde hükmün ala. Mâ-bâkîsi hükmünü



alıncaya değin çok belâ çeker. Z îrâ. ccel-garîbü ke’l- acmâ” dür, geze gezehükme virecek akçesin dahî ekleyler. Sonra hükmünü .dahî bulsa akçesiz

alımaz, âh vah ile çıkar gider mazlûmlardur. Hem ötede zulme uğramışdur,hem bunda gelüb işleri bitmeyüb arkasmdagı kepenek ve gayri esbâb-cuğun satar. Vebâldur, bunun gibilerden gayet sakınmak gerekdür. Nitekim dimişlerdür:

Sakın mazlûmun âlımdan sehergâhKi perde komamışdur ana Allâh

Ve dahî demişlerdür kim:

Sakın mazlûmdan kim nâliş eylerKi nâliş varı varı çoğ iş eyler.

Bu sebebdendür ki yıldan yıla kâğıd eminlerinde nice bin hükm battâl kalur. Eğer Dîvân kâtibleri (137) vâfir olsa ve bir vâsic yerde otur-salar dahî her kişiye kim hükm-i şerif emr olunur hemân her kişi bir kâtibin

yanında oturüb f î ’l-hâl hükmin yazdırsa ve dıvîtdâr muttasıl nişânladubkâğıd eminine teslîm eylese dahî her müslümân Dîvân günü eşecüğünÜsküdar’da yoldaşıyla koyub sabahdan Dîvâna gelüb maslahatcuğm

görüb şâd u hurrem olub cân u gönül ile bu âdeti koyan Vezirdi aczamhazretlerine şol kadar hayr ducâlar iderlerdi ki tâ rûz-i kıyamet bu eserferâmûş olmazdı. Ahşamun girü Üsküdar’a geçerlerdi, sonra her işidenmüslümân nedür kim hükm almak katı âsân olmuş deyü şol kadar âdemlerhükm-i şerif almağa geleydi ki kâğıd mahsûlü evvelkiden ziyâde tefâvüteylerdi ve ihlâsla ve şevkle (138) liayr ducâlar iderlerdi; sâhib-i sacâdete bu hayr ve bu eserler kifâyet iderdi. Nitekim demişlerdür. Beyt:

D u câ ki ihlâsla ola seherde

Kılıcdan itidir kalbi ciğerde Ve eğer vâfir kâtib olıcak bunlara ulûfe dahî gider deyü buyurulursa bumüslümânlar hükme ihtiyârlarıyla yiğirmi bişer akçe virmeğe râzîlardur;tek bir günde halâs olsunlar. Bu takdîrce bu kâtiblerün ulufesi bu birakçe ziyâdeden çıkardı, ziyâde dahî kalurdu.

52. BÂB

Sadakâta münâsib hayrlu mesâlihi bildürür ki agniyânun âhiretle-

rine gerek olan asi bunlardur. Zîrâ “Levle’l-fukarâ’u le-heleke’l-agniyâ”dur. Çünki eğer fakirler olmasa cümle ganîler helâk olurdu. Pes bu takdîrce fukarâ agniyâya gâyetle gereklü tâ’ife imiş, imdi reva budur kimhâkimü’l-vakt (139) olanlar dahî bunlarun tedârükin ideler. Bir âsân vechi budur kim şimdiki zamânda âdet-i kadîmdür ki sadakât-i pâdişâhîçıkdıkda ki, imâretler önünde tev zîc olunur, ol sadakati güçlü ve kuvvetlükimesnelere virürler, mustahik olan zacîf fukarâyı basdırub cebren ve



kahren kendüler alurlar. Ol mustahik olan dulca hâtûnlar ve acmâlar ve yetîmceler ki mahalle bucaklarında kalmışlardur, dilencilik eylemeğe

dahî öğrenmemişlerdür, mahrûm kalurlar. Eğer baczı varurlarsa ayağaltında çiğnenürler ve mâbeynde değnek dahî yerler. Eyle olsa sevâb

budur ki bir mustakîm sâlih m aczûl kâdî ile bir sâlih çavuş mahalle mahallehak üzre fakîr olan dulca hâtûnları ve yetîmceleri ve sâ’ir mustahik olanfukarâsmı bir kaç mücelled defter eyleseler, dahî hasbeten li’llâh ol defterler Hızâne-i âmirede dursa, bunun gibi sadakât-ı pâdişâhî çıkdıkdadefterle esâmiyle hâili (140) hâline göre avârız defteri gibi kayd olanakçeleri mahalle mescidinde oturub sâhiblerinün ellerine ulûfe üleşdürür

gibi virseler ve bir mikdâr bâkî kalan akçeleri dahî âdet üzre imâretlerde birer ikişer akçe sâ’ir dilencilere dahî virilse bu asi sadakâtdan sol kadarsevâblar hâsıl olaydı ki kabil-i tacbîr değildür ve sadaka tevzîc idenlerdahî nesne eki idemezlerdi. Bu kitâbı te’lîf iden kimesneye bir zamânda

bir kise akçe virmişler ve buyurmuşlar ki bu akçe Şehzâde hazretleri-T âbe serâhu- imâretinde fukarâya tevz îc eyle deyü emr olundukda bukişi dahî götüri sâ’illeri câmic-i şerîfin haremine koyub dahî kapuları berkidüb bir kapunun içinde kendüsi ve yasakçıları cemc idüb oturmuş;

dahî yasakçılara ısmarlamış ki evvel acmâları ve pîrleri getürün ki ayağal tunda kalmasunlar. (141) Evvel anları birer birer önüne gelincesinehâili hâline göre virmiş, bacdehû hâtûnların, karıcıkların ve hastalarıngetürdüb hâllerine göre virmiş. Bâcdehû tâze yiğit dilenciler kalmış. Ev

velâ ehl-i ilm sûhtelere virüb, bacdehû eşhâs-ı muhtelifeye hemân birerakçe virüb ve biraz akçeyi dahî arturmuş, gelüb b aczı mahallelerde müstahikolanlara yiğirmişer otuzar akçe virmiş. Bâri bu veçhile olsa, ammâ olmahalle mahalle tevz îc idüb ve bir mikdârm imâretler önünde eylemek

evlâdur. Ffl-cümle her maslahatı ehline ısmarlamak gerekdür, ve’s-selâm.





İNDEKS *

Kişi, yer ve topluluk adları

— A —

Acem istan, 122, 124.

Aksa k Nasû h Beğ, 72. Â m id - K ara Â m id (Bk. Diy âr- ı Bekr), 43.

Anadolu , 16, 32, 12 1, 125.

A rab - A rab tâ’ifesi, 14, 47, 124.

Ara bistan , 14, 122.

Arslân Beğ (U c beği) , 125.

A t M eydanı, 36.

Ayasofy a U lu Cam ii, 14.

— B —

Bayram Beğ (Kadı), 5.

Beşik-taş, 71.

Budun (Budin muharebesi), 30.

Bursa, 13, 86, 116.

ÇÇaldıran, 34.

Çorlu, 102.

— D —

Denizlii, 90.

Diyâr-ı Bekr, 85, 118, 122.

Diyâr-ı Bekr Paşası, 118.

— E —

Edrene - Edrene Ka pus u (Edirne), 13, 46,

47) 95> 97> ı l6-Ermenek, 90.

— G —

Galata, 117.

— H —

Haleb, 124.

Hâmûn-oğlu (Hâkîm), 2.

Hersek-oğlu, 11, 80, 103, 112.

* İndeks,

— İ —

İstanbul, 8, 12, 13, 38, 45, 46, 47, 49, 52,

94) 95) 96, 97) 98, 102, 114, 116, 119, 120, 128, 130.

İstanbul kadısı, 95, 96.

İznik - mid (İzmit), 48, 128.

— K —

Karagöz Paşa, 11, 8o, 103, 112,

Karaman, 12.

Kızılbaş, 74, 85, 118, 123, 124, 125, 127.

Koska Melımed Beğ, 95.

Mısr (Mısır), 124, 127.

Mihaliç, 50.

— N —

Nasuh Beğ (Bk : Aksak Nasuh Beğ)

— O —

Osmanlu, 50

Osman-oğlu, 76, 100.

— R —

Rum-lli, 43, 46, 47, 63, 85, 121, 124, 125.

Rum-Pâdişâhı, 133.

— S —

Selim (Sultan I. Selim), 90,

Sünnî tâcifesi, 124.

- Ş -Şam, 127.

Şehzâde, 140.

— T —

Tahte’l-kaPa (Tahtakale), 13.

Tatar, 123, 124.

tarafımızdan yazmaya verilen sahife numaralarına göre düzenlenmiştir.





— A —

Acemî, 83.

Acemî oğlanı-oğlanları, 7, 8, 9, 11, 65, 66,

87, 128, 129, 131.

A ğa-ağala r, 9, 24, 83, 109, 121. Ağrık, ağrığı (Ev eşyası, ağırlık, eşya, bk.

Tanıklarıyla Tarama Sözlüğü, TDK.

Yayım, I., 1963 s. 55), 74, 76, 77, 100.

Ağrık Sancağı, 74.

Ahkâm kâtibleri, 82.

Ahur halkı, 27.

Akçe, 9, 34, 42, 52, 66, 68, 105, 116, 124,

126, 128, 130, 132, 136, 138, 140, 141.

Akıncılar, 124.

Alaca, Alaca olmak, 25. Alay, 21, 25, 30, 36, 43, 44, 60, 74.

Alay bağlama, 36.

Alay bayrağı, 21, 25*

Âl-i Resûl, 6, 7.

Alkış (Taczim etmek, dua etmek, övmek,

alkışlamak, Bk. Tanıklarıyla Tarama

Sözlüğü, 1., s. 107), 16.

Altun, 90, m .

Altun üsküflü (Yeniçeri börkünün sırma

işlemeli bir çeşidi, bk. R. Ekrem Koçu,

Türk Giyim Kuşam ve Süsleme Söz

lüğü. Ankara 1969, s. 45, 236), i l i .

Âmil, âmiller, 79, 83, 130.

Araba, arabalar, 28, 47, 116, 128.

Arabacı, 27.

Araba kirası, 104.

Ar ab mü’ezzinler, 14.

Arakiyyeler, 99.

Arpa, 39, 65, 102, 119, 123, 131. Artuk - Eksük, 1 o 1.

Ar tuk mahsûl, 130. ,

Arşun, 12, 16, 17, 18.

Astar, 17.

Aşçı, 105, .127.

At, Atlar, 3, 9,-21, 27, 35, .38, 44 * 45 . 57 . 58,

73> 74? 75? 76, 92, 93, 100, 102, 109, I I I , 116, 121, 131, 132.

A t arabaları, 116.

A t eyerlemek, 9.

A t seğirdmek, 35, 38.

A t gemisi, gemileri, 131, 132.

A t oğlanı, oğlanları, 27, 45, 74, 75 > 76, 100.

Atlas (Fıstûki atlas, M av i atlas), 24, 25, 26, 27, 90.

Atlas fistûnlar, 90.

Avârız, 104, 127, 140.

Avârız defteri, 140.

Avk etmek, 37.

Azık, 1Ö2, 121, 123.

—- B —

Bâb-ı Hümâyûn, 45, 133.

Bâb-ı şerîf, 88.

Bakla, 123.

Bakır, 97.

Bakraç, 39, 41, 119.

Bal, 51.

Balta, baltalar, 128, 129, 130.

Başçı, 127.

Baş sarrâc, 27.

Baş sekbân, 121.

Baştina, 70.

Bayrak, bayraklar, 21, 24. Açık mavi tafta

bayrak, 25. Ak bayrak, 25. Alaca

bayrak, 25, 26. Fıstukî tafta bayrak, 25.

Saru bayrak, 24. Kızıl Bayrak, 24, 34.

Bayraksız şâbta, 99.

Bâzârcı, bâzârcılar, 49, 50, 51.

Bazlamaç, 127.

Beğ, beğler, 5, 6, 42, 115, 125.

Beğlik, 20, 26, 41, 104, 131, 132.

Beğlik at gemileri, 131, 132.

Beğlik derziler, 26.

Beğlik develer, 41.

Beğlik katırları, 104.

Beğlik katırcı, 104.

Bönzede bâşeler (Bun, zaruret, sıkıntı,

felâket, felâkete uğramış bir atmaca. Bu

radaki okunuşu “bun, bön55 bir ihti

mal de “beğzede” avcı kuş tarafın-



dan vurulmuş atmaca olabilir. Ancak

çok sarih olarak, yazmada “bun,

bön” tarzında yazıldığı için bu oku yuşu tercih ettik. Bk. Tanıklarıyla T a

rama Sözlüğü, 1957, IV., s. 8g, 131), 10.

Berberler, 127.

Bevvâblar, 110.

Boğaca, 65.

Boğası, (Astarlık seyrek dokunmuş, bez,

bk. R. Ekrem Koçu, s.. 41), 17.

Bolay ki (Ola ki, belki, inşallah, bk. T a

rama Sözlüğü, I., s. 635), 19, 93.

Bozdoğan, 36.Bölükler, 3, 25, 27, 37, 39, 81, 123, 124.

Bölük ağası, ağaları, 87, 89, 120.

Bölük halkı, 8, 11, 19, 23, 25, 26, 34, 39,

42, 43, 74? 77, 80, 81, 87, 94, 98,

I O O , I O I . 108, I I O , I I I , 118, 1 2 0 ,

121, 126.

Bölük halkçı çadırı, 110.

Bölük halkı hizmetkârları, 87.

Bölük ihtiyârları, 81.

Börk, börkler, 28, 32, 33.

Bucak, 68.

Bucuğla böyümek, 10.

Buğday, 16, 121.

Buğday şorbası, 56.

— G —

Câm ic, 13, 14, 15, 57, 140.

Gâsûs, câsûslar, 59, 99.

Cebeciler, 27, 28, 32, 41.Cebeciler bölüğü, 27,

Cebeciler Kâtibi, 41.

Cebehâne, 28.

Cebehâne-i âmire, 103, 124, 133, 134.

Cebelü, 30.

Celeb, 95, 97.

Cellâdlar, 14.

Cerîme, 68.

Cihet, cihetler, 5, 18.

Cihet vermek, 18.Cündîlik, 35, 36.

Cürm ü cinâyet, 95.

Cürm ü cinâyet resmi, 95.

■v - G - . 'Çadır, 22, 119, 127.

Çalma, 32.

Çârkes-Çârkesler (Çerkesler), 127*

Çaşnigîr, Çaşnigîrler, 25, 87, 89.

Çaşnigîr ağaları, 25.

Çaşnigîrler saruğu, 87.Çavuş, çavuşlar, 25, 36, 83, 89, 101, m ,

13 9-

Çavuşbaşı, 83, 84, 133.

Çavuşbaşılık, 83.

Çavuş kulları, 101.

Çayır, çayır biçme, 103, 104.

Çeki, 128.

Çelebi, 3.

Çelebi kadılar, 3.

Çergeler, 21, 22.

Çift sürmek, 8, 114.

Çift sürücü, 114, 115, 116.

Çolpa (Bön, beceriksiz, âciz, zavallı, bk.

Tanıklarıyla Tarama Sözlüğü, II.,

s . 9 3 9 ) 5 16.

Çuka, 16, 17, 18, 31, 32, 33, 37? 9 i, 99 ,

118.

Çuka kapama, 118.

— D —

Dânişmend, 95, 98.

Darbûzen, 121.

Dar büzen arabası, 121.

Darü’l-harb, 119, 121.

Defter, 68, 71, 96, 139.

Defterdârlık, 21.

Değnek vurmak, 53.

Dellâl, 6.

Delükanlu sermest, 66.Denizlü çalması, 90.

Derdmend, 79.

Derzi, derziler, 26, 85, 98.

Derzi kâfirler, 98.

Destûr, 44.

Destûr virilmek, 44.

Deniür külüng, 30.

Derviş, 17.

Deve, develer, 18, 121.

Deveci, 75.

Dilenciler, dilencilik, 93,139.

Diplü sahanlar, 39, 119.

Dirhemler, 12.

Dirlik, 7, 8, 77, 78. 80, 81, 82.

Dîvân, 41, 56, 82, 85, 86, 88, 99, 100, 132,

133; 134.- 13O, 137-Dîvân günleri, 99, 137.

Dîvân kâtibi, 85, 86, 136.



Dîvân yazıcıları, 134.

Dîvâıı-ı Âlî, 79, 82, 88, 13a, 133, 134.

Dîv ân -ı Â lî mukâta Acıları : 133.Dîvân-ı Âlî meydanı, 88.

Dîvân -ı Hüm âyûn, 56. .

Dîvâncı, 86.

Dîvânhâne-i âmire, 45, 132, 133.

Dîvîtdâr, 135.

Dizge (Dizlik, dizbağı bk. Tanıklarıyla

Tarama Sözlüğü, II., s. 1193). 99-

Dizgesin örtmek, 17.

Dört beş çatal bir alay bayrağı, 21.

Dutmaç, 56.

Dükeli (Hep, cümle, hepsi, bütün, herkes,

bk. Tanık la rıy la T aram a Sö zlüğ ü,

II., s. 1306), 99.

Dükenicek, 29.

Dükkân, 117.

Dülbend, altı yedi en dülbend, 87.

Dülbend, 9, 10, 17, 19, 38, 40, 87, 89, 118.

Dülbend börki, 118.

Dülger, 85.Dün yarusu (Gece yarısı, bk. Tanıklarıyla

Tarama Sözlüğü, II., s. 1314), 21.

Düşelik (Hasılat, varidat, kazanç, pay, hisse,

Bk. Tanıklarıyla Tarama Sözlüğü, II.,

s. 1344), 101.

— E —

Ecnebî, Ecnebiler, 62, 73, 80.

Ecnebî emînler, 73.Ecnebî Türk oğulları, 80.

Ednâ bölük halkı, 98.

Ekâbir, 15, 19.

Ekâbir kulları, 15.

Ermenek çalması, go.

Ehl-i Dîvân, 134.

Ehl-i dükkân, 79.

Ehl-i hirfet, 33.

Ehl-i ilm, 3, 5, 6, 141.

Ehl-i ilm tâ’ifesi, 5, 6.Ehl-i sefer, 55.

Ekâbir, ekâbirler, 4* 5, 15, 19, 31, 37,

39) 4-3? 45) 86, 88, 89, 90, 93, 96, 128.

Ekâbir kapusu, 4. ■

Ekâbir kapucubaşıları, 96.

Ekâbir kethüdâsı, 90.

Ekâbir kulları, 86.

Elçi, elçiler, 132, 133.

Emîn, emînler, 40, 41, 73, 83, 114, 119.

Emr-i şerc, 4.

Eslemeyüb eslememek (Dinlememek, al

dırış etmemek, kulak asmamak, bk.

Tanıklarıyla Tarama Sözlüğü, IIL,

S- 1545)) 92-

Eşkünci, 79, 80, 81.

Eşkünci tîmârı, 79, 8o, 81.

Etmek (Ekmek), 106, 123.

Etmekçi, 127.

Etmek yoğurucular, 106.

Evkâflar, 7, 117.

Evlek, 60.

Eyer kayışı, 10.

Eyle (Öyle, bk. Tanıklarıyla Tarama

Sözlüğü, 1957, IV., s. 320), Muhtelif

yerlerde.

Ezân, 13, 14.

— F —

F erm ân, m .

Furun (Fırın), 106, 107.

Furuncu (Fırıncı), 106.

— G —

Galata tersâneleri, 117.

Garîb yiğid, 89.

Gazâ, 63, 126.

Gece hizmeti, 109.

Geçkün tiryâkî, 17, 18.

Gedük, 60.

Gemi, 51, 96, 97, 131.

Gemici kürdesi, 30.

Gemiciler, 30, 49, 50, 51.

Gılmânlar, 86, 89.

Gırar, 18.

Göğezi (Lâciverde yakın mavi renk, bk.

Tanıklarıyla Tarama Sözlüğü, III.,

s. 1728), 26.

Gönder, 120.

Götürü, götürisi (Bütün, tamam, toptan,

hep, büsbütün, bk. Tanıklarıyla Ta

rama sözlüğü, III., s. 1793), 12, 13,

94, 100.

Gümüş, gümüşlü, 99, 130, 133.

Gümüş değnek, 99.

Gümüş kaplü, 133.

Gümüş madeni, 130.



— H —

Hâkim, hâkimler, 1, 50, 80, 96.

H â kim ü51-vakt, 7, 72, 1175 138.

Ham gümüş, 133.

Hammâl, 55, 56.

Ham meyveler, 49.

H arâ c, 42, 70, 71 , 72,* 91, 101.

Harâccı, 70, 72, 91.

Harâc defterleri, 64, 71.

Harâmî, harâmîlik, 46, 4.7.

Harâmzâdeler, 46, 96.

Hare, 31.Hassâ top arabacı, 33.

Havlu bağlamak, 99.

H a yf sorucu, 113..

Hazîne, hazîneler, 20, 26, 62, 68, 73,

85, 86, 100, 117, 118, 127.

Ha zînedârlar, 26. .

Hazîne kâtibi, hazîne kâtibleri, 20, 26,

85, 86.Hazîne kitâbeti, 20.

Hazîne at oğlanları, 100.

Hırsuz, 96.

Hırsuz ortağı, 96.

Hızâne-i âmire, 69, 100, 104, 105, 130,

133, 139-Hızır İlyas Günü, 53.

Hisâr, yaraksuz hisâr, 3, 76.

Hizmetkâr, hizmetkârlar, 3, 57, 74, 90,

91, 107, 108, 125.

Hok kabâz, hokkabâzlık,; 54* 95.Hor u hakîr, 79.

Hûb-nefes (güzel sesli) ? 14.

Hûşelik, 96.

Hutbe, 12.

Hüccet, 97.

Hüküm, 69, ıi2, 135, 136, 137.

H ük m -i şerîf, 115 , 134, 137.

— I —

Iskarlat çukalar, 90.

Issı, 109.

Istabl-i âmire, 103.

— İ —

İbrişim, 17.

îh tisâb , ihtisâb dü kk ân ı, .79, 81, 96.

İhtisâb tîmâıiarı, 81.

İslâm, 60, 63.

İltizâm, 130.

İmâm, 17, 65.

İmâret, imâretler, 7, 15, 34, 56, 57, 58,

61, 67, 72, 139, 140, 141. îspen çe, 72.

İstikâmet, 53, 54, 92.

İti (Sert, keskin, şiddetli, bk. Tanıklarıyla

Tarama Sözlüğü, III., s. 2127), 138.

_ K —

Kaba kuşluk, 22.

Kadı, kadılar, toprak kadıları, 2, 3, 4, 5,

17, 46, 50, 51? 64, 94? 95? 96? 97? 98?102, 113? 114? IJ5? 116, 139.

Kadılık, 3, 4, 50.

Kâdı-asker, 2.

Kadife, 16, 24, 26, 27.

Kadife (sürmâ’i), 27.

Kaftân, 15, 16, 31, 32, 37.

Kâfir, kâfirler, 19, 30, 42, 46, 57, 66, 68,

69, 70, 71, 85, 98, 106, 107, 123, 126.

Kağıd, 40, 41, 136, 137.

Kağıd emâneti, 4.0.K âğ ıd emîni, emîn liği, 40, 41, >136, 137.

Kâğıd mahsûlü, 137.

Kâğıd nişânlamak, 137.

Kalkan, 120.

Kamet, 15.

Kamet gettirmek, 15.

Kande (Nereye, nerede, bk. Tanıklarıyla

Tarama Sözlüğü, IV., s. 2209), 70.

Kandehâriler, 90.Kâ nû n, n , 67, 69, 79, 80, 81, 83, 84,

104, 105, 112, 113.

Kânûn-ı Kadîm, 84.

Kapaklu tas, 39.

Kapu basıları, 46.

Kapucu, 80, 99, 101, 112.

Kapucular, 108, 110, m , 112, 133.

Kapucular kethüdâları, 133.

Kapucı basıları, 90.

Kara gömeç, 51.

Kara top otu, 28.

Karaman kilesi, 12.

Karaman vukiyyesi, 12.

Kârbân-saray, 57, 58, 128, 129, 130.

Kârbân-sarây harcı, 130.

Kârbân-saray kapusu, 57.

Karga, 125.

Karziyeler, 90.

Kassâb, 52, 105, 127.



Kassâb-başı, 105.

Kassâb dükkânı, 52.

Katalan bağı, 38.Katı (Bütün lügatlarda katı olarak geçeri

bu kelim e “ çok çok ziyâ de pek, şid

detli, iyice, sıkı sıkı, gayet, anlam ına

gelmektedir. Bk. Tanıklarıyla Tarama

Sözlüğü, IV., s. 2338. Ancak bu; ke

lime mevlidhân’lar tarafından “kati”

diye okunmaktadır. Bk. Süleyman

Çelebi, Vesîletü’n-necât Mevlid, Ah

met Ateş nşr. îst. 1954, s. 108, beyit

12b.), Muhtelif sahifelerde.

Katır, katırlar, katırcılar, 75, 94, .104.

Kâtib, kâtibler, 40, 41, 129, 135, 137, 138.,

K âğ ıt kâtibleri,. ,40. .

Kavvâs, 29.

Kayyum börkleri, 28.

Kazâ-yi âsumânî, 68, 78.

Kazâ-yi inşân, 78.

Keçe, (kızıl, siyah), 28,

Keçesiz börkler, 28.Kepeneğ, 86, 119, 136.

Kese, 12.

Kethüdâ, 65, 90.

Kılıç, 120.

Kılıç cengi, 20.

Kırmızı çuka, 20.

Kırmızı Altunlu kumaş, 25.

Kırmızı yelken takye, 98.

Kısa çalma, 32.

Kızıl saru bayrak, 34.

Kızılbaş, 74, 85, 118, 123, 124, 125, 126,

. 127.

Kızıl keçe, 28.

Kiçire k (Küçü cük, küçükçe, daha küçük,

ufacık, bk. Tanıklarıyla Tarama Söz-,

lüğü, I V ., s. 2556), 89.

Kiçirek dülbend, 89.

Kile, 12.

Kisvet, 27, 33.Kisvetler, 23, 24.

Kitâbet, kitâbetler, 20, 73, 82, 86.

Ko nak , konak yeri, 12, 101, 102.

Koyun, 42, 68.

Koyun hakçısı, 68.

Koyun hakkı, 42.

Koyun resmi, 68.

Köy, 65.

Köy imâmı, 65.

Köy kethüdâsı, 65.

Kubûr, 37, 38, 75, 120. ■

Kulağuzlamak (Yol göstermek, önüne düşüp götürmek, rehberlik etmek, delâ

let etmek, Bk. Tanıklarıyla Tarama

Sözlüğü, IV., s. 2713), 102.

Kul, kullar, 4, 61, 73, 102, 128.

Kumaş, 16, 17, 25, 91.

Kutnî (Pamuklu, pamuk ipliği karışık

atlas taklidi, ipekli kumaş, Bk. R.

Ekrem Koçu, s. 161, 162),. 25,-37, 9 1-

Kutnî kaftân, 37.

Kutnî alacalar, 91.

Kuyumcı, 85.

Kuyumcılık, 83.

Külâh, 32, 33, 86, 87.

Külâh (Ak nemedden), 86, 87.

Külâh (kısa saru), 86.

Külâh (Şeb), 32, 33.

Külüng, Demir külüng, 30.

Kürde, 30, 31, 75.

— L —

Leşker, 21, 74, 102, 118, 121, 123, 125,.

126, 131, İ32.

Leşker halkı, 21, 74.

Libâs, 3, 90.

Levend, 118.

— M —

Ma'cûııcu, 6.

Maglata, 83.

Mâl-i mîrî, 64, 73. 82.

Mâl-i pâdişâhî, 53, 66.

Mahlûl mansıb, 2, 3.

Mansıb, 3, 4, 18, 19, 21, 82.

Maslahat - güzârlık,. 53.

Matbah, 41, 56, 105, 106.'

Matbah-ı âmire, 41, 56, 105, 106.

Matbah eminleri, 41, 105, 106.

Matbah kâtibleri, 41.Matrak, .34, 35, 36, 134.

Matrak ilmi, 35.

Matrak oynamak, 34, 35, 36, 134.

Mavi kumaş, 25.

M a ’zûl, m a’zûller, 2, 3, 4, 92, 114, 139.

Meclis, 14.'

M eh ây if teftişi, (Götürü m eh âyif teftişi),

112, 113.

Mehterler, 26.



Mergûb sarık, 90.

Mermerşâhiler, 90.

Mesâlih-i müslimîıı, 116.

Mesâvî, 39.

Mescid, 57, 127, 140.

M eşcaleciler, . m .

Meşveret, 61.

Meyhâneci, 42.

Minâre, 14.

M îrî , mâl-i mîrî, 64, 71, 73, 82, 96, 128, 131 .

M îrî çayırlar, 103.

M îr î otluk, 104.Miskî kadife, 26.

Mıh, 119.

Mısırlı şalvarı, 16.

Molla, 94.

M u ’allim, 35.

Muhâsebe, 53, 54, 55.

Muhayyer, 25, 26, 90, 91.

Muhtârlar, 26.

Muhtesib, muhtesibler, 49, 50, 51, 52, 53,

79, 80, 81 , 82, 94, 95; 96, 98, 107, 108.

Muhtesiblik, 94.

Muhtesib çardağı, 98.

Muhtesib oğulları, 79, 80, 81, 82.

Muhtesib tîmârı, 79.

Muhzı r-başı, m .

Mukata'a, mukata'acılar, 72, 82, 130.

Mücevveze, mücevvezeler, 24, 25, 26, 27,

33> 90-

Mücerred müteferrikalar, 77.M ü ’ezzin, 14, 15, 17.

M üft terakkî, 122.

Mülâzemet, 2, 19, 38, 40, 43, 85, 87, 90,

9 1? l l 9 -

Mülâzemet libâsı, 38, 40.

Mülâzim, 88, 89, 90, 91, 92, 93.

Mürde, 70, 72.

Müslümâıı, müslümânlar, 5, 13, 18, 22,

33>4-7j 48; 49v 5h 52, 54» 55= 56, 58,68, 72, 91, 95, 96, 97, 98, 105, xi2,

117, 127, 128, 130, 134, 137, 138.

Müteferrika, 89, 94, 100.

Mütevelli, 53, 72.

— N —

Nacak, 31, 76, 125.

Nadas sürmek, 128.

N a ’l, 119.N a ’lbend, 126.

Namaz, 57, 114, 127.

Narh, 95.

Nâzir, 65.

Nev-yâfte, 70.

Nîmçe, 30, 31, 32, 75, 76.

Nohud, 123.

Nüzûl, 127.

Nüzûl arabası, 28.

— O —

Oda, odalar, 34, 35.

Ocaklu soffaları, 129.Odun, 97, 98, 128, 129, 131, 139.

Oğlan, oğlanlar, 76, 109, 129.

Ok, 29, 39, 46? 75? 75, 120, 125.

Onat (Doğru, uygun, iyi, mükemmel,

lâyıkiyle, tamam, muvafık Bk. Tanıkla

rıyla Tarama Sözlüğü. V., s. 2987),

94> 95- Ordu, 21, 22, 39.

Orducu, 21, 126.

Orducu-başı, 21, 22.

Ordu yeri, 21.

Ordu-yi Hümâyûn, 101.

Osmanlu yasağı, 50.

O tağ-ı Hüm âyun, 109, n o .

Otak, otağ, 21, no.

Otluk, 65, 104, 130, 131.

Oturak, 36, 79.

— Ö —

Öğürtleme, 32.

Öküz arabaları, 129.

Önürdü (Önce, iptida, evvel, ilkönce,

daha önce, ileri. Bk. Tanıklarıyla Tara

ma Sözlüğü, V. s. 3106), 19.

Önürdü kalkub, 19.

Önürdü konarlarsa, 22.

Ötürü, 97.

Özge (Başka, gayri, mâada, Bk. Tanıklarıyla Tarama Sözlüğü, V., 3163), 92.

— P — ' •

Padavra, 117, 118.

Pâdişâh, 4, 11, 12, 20, 23, 27, 29, 48, 52,

59> 60, 61, 68, 73, 89, 92? 97? 99? ioo?

101, 102, 103, 106, i i i , 118, 127,

131, 132, 133, 139-

Pâdişâh’m tahtı (başkent anlamında), 52. Pâdişâh kulları, 4, 61, 73.



Paşa, paşalar, 127, 133.

Paşa yân -ı cizâm , 133.

Pehlivân, 82, 86.

Peksimed, 39, 119.

Pirinç, 56.

Pirler, 113.

Pîr olmak, 10.

Puhte, 5, 8.

Pul, pulsuz, 34, 67.

R e câyâ,

4 , 59, 64

, 68>69

,

7*>104

, II4-R e ’isü’l-küttâb, 84, 135.

Ren çber , 95, 96, 97, 128, 129, 130, 131.

Rençber gemisi, 128, 129, 130, 131.

Rençber koyunu, 95.

Resm, 68, 95, 96.

Risâle, 1, 67.

Rişte, 56.

Rûz-ı kiyâmet, 5.

Rüşvet, 3, 4, 5, 64, 65, 79, 84, 95,

Rüşvet-hor, 64.

— S —

Sâdât, 7.

Sadak, 37, 38, 39, 126.

Sadak bölüğü, 37.

Sağ garîbler, 25.

Sağ garibler bölüğü, 25.

Sağ ulûfeciler, 24..

Sâ’illik, 93.Sakkâ, 55, 56.

Salmalığ (Başı boş, yularsız, serbest. Bk.

Tanıklarıyla Tarama Sözlüğü, V., s.

3285), 16.

Salt (Yalnız, sadece, Bk. Tanıklarıyla

Tarama Sözlüğü, V., s. 3288), 109,

120, 122.

Saman, 131.

Sancak , sancaklar, 3, 4, 20, 22, 42, 4 7 / 6a, 64, 66, 74, 89, 114, 115, 121 122.

Sancak beği, sancak beğleri, 3, 4, 20* 22,

47, 60, 64, 89, 114, 115, 121, 122.

Sancak dibi, 60.

Sandığa bırakmak, 48.

Sarhoş, 18,

Sârık, 89.

Sârık ahvâli, 89.

Sarrâclar, 108, d11.

Saru atlas, 24.

Sefer, seferler, 92, 102, 131, 132.

Sefer-i Hümâyûn, 21, 55, 77, 99, 132.

Sehel, sehelce (Az, cüz’i, azacık, pek basit.

Bk. Tanıklarıyla Tarama Sözlüğü, V.,

S- 3372), 6, 34.

Sekbân-başı, 121.

Selânikler, 90.

Selîmî saruk, 33, 38, 90, 119.

Ser'asker, 118.

Seyisâne, seyisâneler, 8, 22, 38, 39, 40,

41, 104, 109, 119, 121.

Sığıreti, 96.Sicillât, akçesi, 116.

Sikke, 12.

Silâhdarlar, 24, 89.

Sînebend, 39.

Sipâhî, sipâhî tâ’ifesi, 3, 4, 6, 7, 8, 9, 10,

16, 24, 26, 32, 35, 37, 38, 74, 86, 89,

104, 109, 110, 114.

Sipâhî (Anadolu sipâhîsi), 16, 32.

Sipâhîlik, 3, 5, 6, 8, 9, 10.

Sipâhî bendleri, 37.

Sipâhî oğlanı, 24, 26, 89.

Sipâhî oğlanları bölüğü, 24.

Siyâset, 50, 76, 95, 125.

Sof (zeytûnî sof), 26.

Solak, solaklar, tâ’ifesi, 3, 29, 30, 32i 37.

Sol bölük ulûfecileri, 24.

Sol garîbler, 25.

Solp, 80.

Sorguç, 126.Subaşılar, 46, 47, 121.

Süfîler, 13.

Sûhte, sûhtelik, sûhteler, 5, 57, 141.

Sultân, 99, 127.

Su sığırı öküzü (Erkek manda, Bk; Tanık

larıyla Tarama Sözlüğü, V>, s. 3592),

128.

Sünnet, 32.

Sürmâ’î atlas, 27.

Sürücü çıkmak, 113.

- Ş —

Şâgird, şâgirdler, 26, 82, 83, 84, 86.

Şahin, 125*

Şalvar, 18.

Şarab, 114.

Şeb-külâh, 27, 32, 33.

Şehirlü, şehirlü tâ’ifesi, 33, 56, 73.



Ş ehr-em înlilderi5 21.

Şeh zâd e imâr eti, 140.

Şer’i, 32.Şerî'at, 73.

Şeyh, .13.

Şîr-mend, 60, 75.

Şorba, 21, 57, 103, 108.

— T —

Tâfta (açık mavi, fıstûkî), 25.

Tahfife (Bu kelimenin çok nadir bir kelime

olduğu ve en önemli arabça lügat- larda bulunmadığı Dozy tarafından

belirtilm ektedir “ Meselâ, Lis ânü’l-

A ra b ” . M . Quatre m ere ta rafında n bir

takke çeşidi olarak izah edilen bu, ke

lime R. P. A. Dozy tarafından “hafif,

kiiçük bir sarık55 olarak açıklanmak-

tadır ki, metnimize uygu n düşmekte

dir. Bk. Do zy5 Dictionnaire des noms

tadır ki, metnimizde uygun düşmekte

dir. bk. Dozy, Dictionnaire des noms

des Vetements chez les arabes, Amster-

dam 1845,, s. 160 -162 ; F. Steingass,

Persian - English Dictionary, London

1947, s. 288a), 24,, 25.

Tarhana, 56.

Tas, 39.

T â cûn, 70.

Taşra haremi, 45.

Tavuk, 115.Tâze yiğitler, 13, 59.

Tazı, 57.

Tecvîd, 14.

Teftiş, (M eh ây if teftişi), 23, 73, 78, 112,

1r3*

Temcîd, 14, 19.

Temessük, 95.

Te n ef ber-tenef, 110.

Terakkî, 9, 35, 36, 54, 118, 120, 121, 122,

123.

Tereke, 128, 131.

Tersâne, 118.

Te vliyet, 21. - ;

Tîmâr, tîmârlar, 3, 25, 38, 74, 78, 79,

80, 81, 82, 121, 122, 124, 125. I .

Timâr (eşkünci tîmârı), 79.

T îm âr erleri, tîmâr erbâbi, 25, 74, 121 .

Tırpan ilmi, 103,

Tiryâk, tiryâkî, tiryâkîlik, geçgün tiryâkî,

17, 18.

Top arabacı, 28, 33.Topçular, 27, 28, 32.

Topçular bölüğü, 27.

Tuğcular, 11.

Tu ğ-i Hümâyûn, 11.

Tulga, 119.

Tüfenk, tüfenklü, 3, 120, 124.

U —

Uğür (Ön, yön, Bk. Tanıklarıyla Tarama Sözlüğü , V I, , s. 3928), 15.

Uğurlanmak (Çalınmak, Bk. Tanıklarıyla

Tarama Sözlüğü, VI., s, 3918), 57.

Ulemâ, ulemâ-i ‘izâm, 2, 3, 7, 31.

U lu câ m ie, 13.

Ulûfe, ulûfeciler, ulûfeci garîb yiğit, ec

nebi ulûfesi, ednâ ulûfesi, 3, 10, 14, 24,

36, 44, 62, 63, 73. 78, 87, 89, 92,

IOI, 120, 126, 138, 140.

— Ü —

Üsküf, 100.

Üsküflü kapucu, 99, 100.

Üstâdlar, 117.

Üstâdlık, 18.

Ümmî, ümmî vüzerâ, i ı .

— V —

V a % 13, 126, 127.

V â 'i z , 13, 126, 127,

Vâkıf, 72.

Varsak^ ya rsak ku bu r, 27, 29, 75, 120, 125.

Veres iye, 96.

V ezîr , vezirler, kü çü k vezirler, vü zerâ,

ı ı , 79? 86, 96> ı ° 3? H 3-

V ezîr -i a ?za m, 5, 6, 7, 11, 12, 13, .14, 15,

16, 21, 22, 23, 31 ,33,34, 35,

.. 41, 45, 47, 48, 49, 51 ,.53, 56

64, 67, 69, 7.1, 74,77,79, 81,

98, 102, 104, 106, 108, 112, 113 , 114.

V ilâyet, vilâyetler, 8, 11, 12, 36, 49, 64,

99, 100, 113, 114, 115, 122.

V il âyet kâ tibi, 115 .

Voyvodala r, 4.

V ukiy ye, 12, 96.



— Y —

Yad, 105. Yâft e (n ev -yâfte), 70.

Y a ğ , 53.

Yağm a, 65.

Yalıla r, 128, 129.

Yara k, yara k kullanmak , 10, 35, 37, 46,

47, 48, 74, 75, 76, 77, III , 125.

Yar ak su z, 76.

Yarl ığ anm ak (G ünah ı ba ğışlanmak, m ağ

firet olunmak. Bk. Tanıklarıyla Tara

m a Sözlüğü, V I. , s. 4356), 21, 84. Yas ak , ya sakç ı, 15, 16, 17 , 31, 33, 34, 39,

■48, 52, 53, 55, 56>9i, 93, 107, 119,

125, 130. 140.

Y atl u (K ötü , şom, âd i, fena. Bk. T an ık

larıyla Tar am a Sö zlüğü V I ., s. 4390),

55? 58. Y a y, 39, 49, 75, 76, 120, 125.

Yaya-b aşı , 63, 64, 65, 66.

Y a yak yürü mek, yayak yürü ye n hizm etkâ r

tâ’ifesi, 8, 15, 17, 30, 31. Yedek, ye dm ek, m .

Yed ek çilik, m .

Yelk en Takye, 99.

Yeğ, 9, 47, 73, 93- Yen içeri, yeniçeriler, ye niçe ri tâ’ifesi, 3,

5, 8, 9, 15, 28, 30, 32, 34, 37, 55,

64, 65, 66, 110, 120, 131, 134.

Yeniç eri börkleri, 29, 32.

Yeniç eri küthüd âsı, 12 1.

Yeniç eri kılıçları, 134.

Yokla m ada bu lunmak , 44.

Yo ldaş , 137.

Y orga (K ırkından sonra eşek yorg a olmaz) (Rahvan, Bk. Tanıklarıyla Tarama

Sözlüğü, V I. , s. 4668), 10.

— Z —

Zahire, 101, 102, 131.

Zerbozan arabası, 121.

Zenet, 87.

Zevâ’id, 13, 14, 62,

Zeytuni sof, 26.Zırh, 120.

F . ıs







\ \

^ \ ı

> - S a ü ^ ' 1 '





Z M ji^ jfe U ^ U ^ C i^ ljj c io l* <sCL*/fcJu*_-i

^ ■ Jj i = ==i^ '£> c x ^ = y j 1

V \

<£ £ =& )

^ S ^ v S f o ^ '£İ?' *0->->^

J(3^»S ^ ts <c V^-i/ö J ü jl 4 W











o- (t/ ; U-ÇŞ J f& J - v& J j J 1

6 «c\j ( J: j j > j J 3 i r*İAt kcxxk=j 1‘ -‘ V •' ' I ^

cfÇ? ^ 5 * T

li^r.CA^y

»!/j jr

^£ & J j $ J .



- t u £\J»\ j A';y le *0 i jr

=?4Î\ jtS ^ -£ ? J * t) J J * '^ U ^ > ^ = S= '

v ^ f [ v - ^

u U U o l U j r ^ I S o -^ J ^ .-

^ r C ^ £ & # y <■&)*> cd'C/* W * U e ) l* Js *i \ |

4^ ^ J * tA ^ r ^ fJ O j ' '

^ ( O J-5

i

_ C o ^ i \_$)&S2

’ liol(_j^ L ^ Ls-cjşS„1 _/.. - . . .

j - j Ö l > o^ L u* ıjıAi o\ô 4 !$&***?







/ '^ ^ y* c ip j^ * £ } £ & *ci l j J

* s > \ £ K m J > \ 1

J. { j ^ ı y j s ) ^ j^ f f V ’ S ^ y .^ jJ j^ * J > ^ tS r ^ ^ J & & •

/?<>9 '>:*»)&* , ' N ' >

* •

jS S ^ ^ ^ A jL b j i 'J <4^

Câ^j' t ? '



S S . - . •(

j \ $ r ^ -

& \ j î û y ü ^ * - ^ )1 , l

e&U^jl o j j v & İ J s j V i } İ v■ / • »”

^ * -

2 ) A a>^>\1)1>)'i u U j ^ - c A j

k t^ Ş e J <£^)

> j o j ly İ A ^ j c jC ^

>î

y ')

j\r



* % t

^ ıS r r *

y \

„.. * 7

s s * * 1

dl ^ c r ^ # c £ M İ 'j^ a j l? U ^ £ ? ~ î “ Ü»ı

4 ^ ü * ^ • j>->1 1 6 ^

'n _WHr*-0 j j j )

J c^?X< \lş/j < 110 4^ 15

✓ t • »• > •





/T \' ' * ^ ^

^ S -ty ı+ tr j ciA. \y

\— * ^

<-fis ^ _ A c v # <- î A /Ü ^ '

(Jj \ d\j A i ) ^ f\ & \ s 2 jJ j

^^<-$A>l^, & C ^ J e & i j ' - * ^pJ <^%*- \t)

^ c )j^ L ^ ^ < ıU * |^ >

< ^ A ljU jA ^ ;^ -j ı / ; ü b





’ X j > J ^ S ^ j / ı i ^ j> j < ^ ) } J } j ^ U A '

j'L S)^ t3 ’^ ıJ - W *iAl>

^ ✓ V " ^J ! ^ <l \ s j y *j \ I fv^Jj, l Ic^^ A ^S S»

< -0 ^ \ fr '\ j^ / \ ^ i ' '■■■* ' l '

1 r r r r ^ ^ ü f J > S > & J j J i [ t j J ^ J

^ .iî>*( v . ^

cwrt | j '

’-jjı^lu J^\ ajü.\; 1Cjûîf&

] £ - ^ - ş ^ *X?





^ f v t k j c>3.\< L ^ r r j 1>X v *±X. cSİ *hİf t v LL-~ i ^ ^

İSe^ V jJ ^ I J ^ j ^ j ?. \ -\ *

jjj\& > ö J > *& > c i X ^ j J ^ l î » ^ ''’1 *“ • - . ~İ

j j u .





" ' - ^ ' , * " ' . x

< f i r ? ,

, - “ ✓* • * *

tâ\ j K İ A^hj ? ' £ J j '

_ ^ = o \ j L ) j ^ L 5 y ö $ ' c £ ) j_ y ?

j bJu 1o jc â ^ - ^ ^



^ *$.' 7 f f } \ jN ? â Jr*jj 3*X s &\ * '' " * ! ’f 5

* \ i^ b 1/ 2>A^.C?^1 tA^ -' ;>* 0 ^

j 2 ^ _ j l ^“ j x *j

• ^ j' J J ^ L r ^ k V5"

” t3t^J < j£ ^ k U ^ J T 8 t / 6

Â U i ^ JJ

,7





' ’İ *



Jj£ ^ = > \<4 ^ - 4 ^

oâ>t) «u>\v j 'J f* ^ U^; J± $ rfö o iA i^

* j)jŞ )y \ L s u > y ‘ \s J } j'i^ = ^ j* C i, ;>c ^ J ;)• ~ s s t

V " ' ‘ ■"'

^ j ^ ?IlA ?L £cA t: ^

ö) ^ j\' I

\ ' 1

' " a r

^ — —. **£. - __ ' ^Lİ> A > ^ *‘ "j> ‘ ■b/u.

* * .. \ V ' »^ j j 3o ijS l) llv i* < o / ^



' . ' \

J>' ) 4> - ^

@ f^ a f ■ ^ y '

c ^ o 2 jj^ > j\ j< * i) ± + £ = ^ & j> y ? *cs^ v j£\

t i j *— (J> *-^

^ A j o b l ) = ^

^ 3 ^ ^ l> <»£J>-\jas

L ^ y ^ j kCL-V^İ^ -*

' ^ \ ^ i = = = tj 3 j j>j\>

y



v jfssst ^ ç ^ P 'J î l

oj$2(J^x>&j)\ O j (sp^(3 ^ İ»- 5 L -b ^ A ^ v j^ ^** vr

^ L ) N ^

^ J J ^ A jr^ v İ5 -İJ

-4 Â ^ > t^ c ^ y * '' ^

<Cjj>*J^> aV ' >XUj JCjT

“ •İhz k - cS > j

C ^ ^ y J jJ y jk } ü b ^ J^ O fJ



£ ) } $ *

i *

(■ fü \ i % ^ J ? J ^ ~ jj& I X ^ L j^ m a^ 1

a £-UİXL^ ls !-^ J ; j_ £ Î jj j * j _ ^ '

iJ r :. b u-b ’c ) ^ l; j İ A ^ İ /

^ j j $ * c J Z * £ = a

J S ) j & . fAİ? l) : t> b^C ui=^ ^â>j\ \



‘< s & ^ ^ ~ ^ ~ > jk j “S j j j '• \ ■> N "

■ ^ jjjC ^ Û jlu > U ‘-— ~ao*\ c ^ i L »

< j U j*-^ <Ç>-^

l> £ CJtJ 4> U ^ 'J*I ' " ■ '

b i t t i '^ 'j j i \

L$j'}} J Lj \ / Jjjitlj AJ JijİİJ O ıA^

j j^ y -u o u u

l -~**u£ v—-ü {>1^â A- (i»c > j y l*.



‘ cl)£j> l £-l );5 i ^ l i ^ ( j

b J y/ k / y . . y -i" ' ■>ı^v j y

> N

*1^ /^ *-~ > C l^ j —^ J ','1O . ' v

^ j j ^ j j$ o

*'

c a>İ^.ü







' * * 1 - ö,U<j*«

■ °\İJ ./ '■" J l .

' j ' > > t

w t * aA £ tf/ ı&

6 * r

4 * ^ ^ j 3 j\i*

} A $ 1 J ;



j f o L ^ ^ j ^ ^«şv?'c j V a^ j A j\>aÂ« d ^ J - ?

L ^ ^ > -^ C İx ^ = = » ^ ^ c J ^ v ^ c s »* 1

J ti; j t)\-^=£^r"

\

J ? ( ^ 3 / > o y^L* ö J J ^ a S ^ o j j

?









* ü & & * c \ Â İ ‘

L fjrJ 'İ tlS *

' >*

\»* i «/• U /i

^ ^ t* A î^

"9^ ^ jîj j| i*«>

% ü ^ y ö ^ ^ . ^ c S r y ^ ' l j ^ < & U j '

^ > ' ' U ’ ' /

t )y^ = = = > fit* , jy^ İ A - ^ f’'

/



4 1 t .

O ^ t^ s s s » ^ f* li*-51[

J J ^ ? J ^ J ^ J ^ j'O jj\ j AjjI A ^ J j ^» | * l/>

b j j

^ c ^ b j y j A ^ - < r ^ jb \ & £ = = = *-> $ &

^ ‘ ' ,‘* J < Â ^ ^ İ 6 C İ İ > ^ b - - l

o j \ t v ^ a\3u/ o< a> £/ 1*, i \ ^ - *»



^ ) • ı y

\ >

- ç fe

4 $ fc j j U >j\J1^[> ^ J j^ j

**►.«-«_. L ^ \ ( ^ \ l^ ^ j^ < ^ j) ^\

•?



J i ' '

A J a İ i J j \j\ j y / j 3^ & \ '-> • ^ '" V ': 1

s - 5^/1*3 j>.1*J2 A 3 Î kjA i^ ui^ jA )

^ r*? t) ? s • ^ ^

Ü ^ J * \ 1 ’ * V

y ^ ^ ^ i y ' i *

*-cA> C P j j b ^C>X— ^-î)

<JJ}\ jgL& Kyd

I h s j } J C j \ f





9J . <4 / * ^ \ j/ Â * j£ > **''4 & J * -

<4 £Ajl

f i& , C j £ &

d s ^ K ^ jâ

t y g Z i j u i

h tğ ? kı'J v / j£ $ i la / 'fj iC cAyj **Wi= îiuAc*V>Aj/J

•s s : • - \ • - ^

j *



.......................................... . ' ' ^ 1 ^

ı jP,'A(V$? /v 5v . s 1 / c î p \ ^ ^ \

%S \ \ * /‘ O y r * v * /

«?< * $ ; KV ^ * ;

’j j \ ^ & 6 & \ s ’A f * ^ ^ 'Ç <5sv *.ç ^ : « * * & * * / y ^ ' . r i * v v c t v

\ s •« '•* ^ C ^ ö .

^ f * }

e ^ u v . _ i i _ 4 ^ $ 5?

: T • ’ / '

C M j) \ L ^ a ^ İJ r^ U A ^ i»

v>



K" t. & < h j. ^ * it £ L^^ü^cfiir

. ^ v y * * rC "V *» 'î £ ' O V .. 'T-ı- fır~*^ »Jr ^ ** <~w ( m \*. /A :A .Â " a '. \ j K l -.’ \j_ . i«r j

Şv - ' ; ^ juiy.4 )'o 'İ£> Is'c/p^L»' %* . ^ i ^ i ^ S c ^ ) i h ^ ^ ^ i 0 ^ \ < J^ ü \ i k S İ

- ' ^ ’ k * u \ . • ’ 1 î '

o i, h û — 3 j ; — ?L

»-İ-Uç a A j '



J

. .. j ^ t y & ı p t i ö &

-o j p c t y £ r d *

'û>Jk ic£ ?t> ?\ & & \ ı& ^ * -

c z & £ j

% i t #

y *», r v 1- A , .*' ‘,* ; •i-''

V/f y 7 * c / ' '

{ h # * ■ - / /■ - < r ^ ^ ^ ıA ~ ^ S })s> /t/ j t,, a ~ , b z j & î j * 4 j ı j } \ ı y s > jb ) iS / /i / (/ ji

■S < r / " . Z 'M

*• *^' .« -\ij/j cJ*s<*> -yv"'

ô)i

ji, %J/v**' cJÎ

»■ > yM [„

jıiAo* v/ 'U ö

* f i

V İ Â Z J J ' i j r f i*■/ * • * >j,

> > # * 1J ( İ &

't i 's j 'j l c i ? ;

• & » % .i- A i

J k < * > ıî i V ; ~

f y j . ^ > J ~ > ‘u û yj

<f ' A e t o j i i , ; », ./



✓ * '■ ' ' ' ’

✓

Jj£ş£==SajjjJ> \£ <İM

^ d y Â ^ & j s

W&’u«tii :J ^ k ^ i4pğ^fS^

^ ^ ^ ( /

L f j i *e \







ûU - ^ “ A ^ 'u ’^ j [ f j «>]/* <-~^

j b ^ 1 t f j I j £ = = ^ ■— ' Js}d\jr fc>1V

c f r j U * ^ ^ - r * V

J $ 3

o S c £ ^ 2 J a İ ^ 13 j>-

?Jl Vi<lı * ^ *

Cİ>J l^ j} 5 4 ^ \ ı < v



y i ' j J b - j J i j ,

İ ' J Ş - ' c ş t l ı S j / ı

» J & İ f i J / ♦ V

d $ J j j j J

A . t

ÜfcAî'

t r

^ N - "i' ^ypxS yS { Us

^ e j ' Ü ’ O t » \J l£ j j j

Uf e ^ c i r lî^ fc,/ ^ 1

ü o U jö îA ^ / S jS ;1 > < 3 ~ " '

- $ ? » .

M*

* Xi * >

L^J-J ) £ f j İ f j ü



9J ^ J ^ ^ = = = Z V \ j , ü * j 4 f .s ** j

JLİjkssssJİ^

4 ^ î î l>

& 1 s ^ Âİjl AjfjÇjjSPl \j* i\ı <J li

X J j d is > ^ ^ j b J J L ^ ü ^ Jjs—i i



\ I - t ** / -

1 • ■* •

J 3 <Jl ■Y/S •• •• *- / / A

^ A İ ^ ^ V o > j 5 l »

< İ ; j !

^ ' <y.U>S fcİ54ü*^

JiA» ^ ^* *' * r* V " S * CUs İ jj^ ^ L ^ j J İ ^ İ ^

^ r - ? ' . ' . . ' . ^



i

o!jUs=s»

yJi ■/. V . l , -

l i P u N A ’ l )

' <fi.-33

' t v ' ^ l /

^ ^ c x U > ! İ î \ - \

0 & } y > x û \»,"-r - t^ -V— ^

6 * Y * */ 1

* s—t r ^ * lk^ > ^= =» Lo c İ j â İ-4^ V* ** /

J i b ^ ş ^ b Aj^==?h) o ls '^ a i>







'/* 5 jü ö z > z X 6 ^ u s

j * 1 »/ 1* * " " /

%# •" «\ •#

V î # ^





f • '/ * * '

k j j y b

S ' » s

A Ş S ,

* . W



" ^ _ I > I •

C P ^ j

« ' >?*

u ~ v ; > )!> & ?

VJ ■ i) S j >

Sf i& L& JA z -

^ - U * <Ü ^ j j - u i p ü v ^ j '





1 1 ' '

X} \ s> *Cw-V^.* ı j k. J s f o ' 7 ' " '

J^ j k j C & J * j I -n------- 3 3 _J L >1

. * * - T, ' ‘ </ ' / ^mAS»(3 UjL?\{Jİ**

^ ‘■Sjlç v - - ^ 6 b > J '*/ ^

b J d ^ C ^ * ^ = = S/ .' -

-3^ r o » 1/jl/*

L\



J X " > *> ' 'L f b/ cTAif }X~£ = » j }[ d J fı^Jcly^

*İ ^

'*<oı\^ ^ s = s » \ j , y J ^ S * ^ Î ^ ^

y • *[ ' ^ '

t/ ^ wO ; [3 iç £/*~-~İ .?



ı

Jf â * ö tk t*

i \ < ^ \ j i j ^ j C ö < J t X f J i ‘jie*?’^ 2 p\

\ j j j[ ^ S s ^ } J ) j\ S £ * ‘C i Ö

£ ^ M > b "-— — i * t

JA ^ U İ i £ > ^ = ^ i

X 5







^ ^ - — ----- — * « ....% * *

jA j \i't— V)\3’i "

J y V ^ f1

^Cİ-b J}. ;C> \<Xf?J‘

> y & f ^ J ? viaL>j^j\j==zz> ^■ w * •• y - *%V ; '

^ î x ^ = > ^

* - / ■ " ; •*

6 j ^ ^<iXÂ£^~0 ^ j •* ^ * *

1» j j j



s J jH j

\

K ^ = ^ j h Xs

^ f ö - î ^ ö U > \ ^ j S j k s s İ A i ’l / y ^ j p -

/



3 $ 0 i } ^ ? ^ r j f ^ ^ \ J ^ J ^ x M {* İ /* 2 }

â ^ £ ^ \ l\ ) S » W .

' •#>

cÂ?' ^ '

< ^ 4 te ^ i^ U u £ ( P d $ S & $ & > .

j\ ^ \j^ o İa a> y ^ -îA^r

j ı . V\ - -. * ...\ ''< lZs' - - 4



O J ^ a ^ J j < £ J= = Ş Ü Uf

^^S?->.<? ‘J-b V ^ J '

^•^Â^t>\l

- î i î U î y j j$ ^ = = ^ * u > y c > !*

M V , ‘ " ‘ r •^*b 9 L£ C ^

X*/

/

İ5*"'}1üÜj"cAa1-İ t

c S j^ 'V - ^ .^ % ^ - 3 c ^ ^ '

j y



' j i ? ü >)~* ' \

y) t * (*/

^ \ t £ j\ y Z J \ J ■ ^ V İk '

2£.\ _ ~ '* ^

•‘pÂlbl *»ci lj>*u-t/ \ c cu»jf-U» jf-i ^ 1 v/

a ^ ; '>



1 / - J /



■* * y s #>

b d T ^ ^ ^ ^ K < jy ‘ sS^J

<—^]c-» rw ^’a A d J l 4a I İ - ^



> s$hyX ^j

'i j U d C ^ *

l ••/ l *\

J j 'C S & jf z & J S A j U ^ >=i / ? ^ J c* > ^ p' '

û l

^ G w l j W ^ >

<ü?4^





s - \ h $ 'fO '^ k i'/* j c b ^ - L ^ J < ^ j\ & \

t^- \

\

u ■' 1

/

- v ^ ' *'■"T - ',^ ‘ ' x- '



g1 l •> > > i 0 } * 1 9

U \ j j !- V i

n l V y ' . ı . V ' J ı^ .r , .<>.*■/■'.

• ‘} o *>

a 5C-A>İ h^ - V ' < -^

*<* y

l> V * f ' <-^?





/‘ 3 lTj i/ jl > •A&PU*?- I ,

& & JÖ?

A > jp *

' ı «1 j>» * * ."/ / '

> •; 1

^ ) y j \ ^ j S j \ ^ ^ j j Z> j & - o L ^ > l^

c^-s-a. \i3 c p

^ J l



y* .

—-4)jL*j-i dU)_y.l* ' ajifjsûıyij^ j lş».ı<jl£

& * * j ı - •• / t

V ' # " y V 9 / y > m o ^/ j \

* c ^ > ij> o \ / ^ < - -^ c l> ' j j ***

‘'(S j S j \

S ]j&J

/

1i o l J ^ j İ h — < # c İ ^ İ İ & ) v k

*6 * - ^ -

J U ^ ^ j L ^ L İ ^ a Ü » ^ c A^



• " ‘ ' î

^ -t^ a L ' j > £ $ C \ js. / *r \ y/ V

* < ^ ' j ^ L> ' ) / * ' * P Of

;■ ’ ı.

■* U y. v i- ? J/ /

>—^ V ~ *j I s ^ ^ ^ jy ^ y ıt â 4^ J u ) o b > - » *> *

* & i i j

* t ~ ^ 'j\ r j J J * ^ jj\ jJ y v (^ 3J ^ > \ £ * C L ju >





. * *

- ^ f y d ^ l j î w ^ '- îf - li^ .^* ^ ^ ^ ^ 6/ j * '' * S

^ I ^

"tjk]J I L m ş İS O ^ A j i i \ j t-



. / >>•* '

f i f/ e ^

y . ' v t .

‘A f - 1 ^ j> \ 4 ) ^ u > j ^ ^

^ ^ ^ ** **

S j / y y *>/ * * \ % t ' J y ' y

« v ^ l k d ^ r - ?. / ♦» /^ f 6( *'/ *

^ üJh} ^ ^

' ’ 1

^ 'j» O ı? r * -^ L r ’cjji) 1 ^ ^ y .

" ' î - ^ K - ^ U ü f ^ ^ ğ ^ i / l v î^ J C ? ) \ C h $ c * j \ > j .s

^\

\ j $ * & i l> y & ^ & SK h ) / * - x f ^

S

■P



0 ^ \ a İ İ Vc>

« \ ^ ^ r ,!>1

y - l

'■ ^ c P r ^ S ^ 7 Jz*\

l ) 0 \ o 2

k » w o J > û ^ A " J J a1 * «r ^ r

■ îL' t k j 1 l5 j\ \^ ı^ = := »

^ * U İ £ ^ U / J ji^ J l^ c / * < -£ ftr ^ r^ /t k 5- ^



^ "/ s

c s r ~ - ^ j U ^t '

ü A 1/ • \

\ y ^ V

'>>— __________^ ^ —1l» j z J k 1,

J f y i c o \ s{ J

( ü l O / j j j '

f





'Jj & g i s J *

I f e & ı Ü f â t e M

” '*) '

/ ^ ^ < j S^\*^ £ ? t £ ^ t <Jıx^,

t ^ ^

t '

j 1 . y > - - - '»• ' i l ’‘V j ?

‘/ M





y1 4— ^

*î V

î>\; 4 1 U -^ ^ J ^

> ! *\

* /<*L. . . . . \„ . ■ ' . / ' . ^ ' . ,

' >“ l ' *■ ’ I

~ Jk\ S ^ 4 j S '

urU* fys£ s= a$ j

3 S i ' s \ y T? < 41 ) i ^ * \ '“ s ’ * S * > "

r 7 ı

’ â s s ^ I f j^ > l î£ *

£



< £ & ) O1 . -



^ lj£ U y vk*

c 4riJjİ === / 0\ 3 V

I « /

\ s +

->Â 5 A ^ I * j A 3

İ ğ $ * v jj& s ^ x> * ** + : m v~-



J \ )

^ ^ ls? b .) * J? J J ) 1 ü ^

$ h ) s > ö x + * $ & * s 3 ^ '* ^ A 4 * * ^ İ > ]

{j)> j j^ !!) ^ ^ h \ U*- lr)i J J jh \ ?

#t

a l i '* "



A > \ S j $ J > j r . c ) r } 0 * J 'Öjy& j

s - \■ 4

'r ^ ü b y !?y A ^

.r.v t . <^ \ v - v " - ^ '<r

''Û j b A j b & j i j p ö b j z f a o Jj & j \ z S &

!■





e » £ * % V . -------- S — •

\ 1

vJi; U £ J ı^ / C ^ l* ;

IP4 £>*iL$£ S J - ^ ^ ^ j **

^ j J v $ K ı) 4 S U ;!;> > ^ ^ '



• ** • m * "

£ & g s s > jJ i \ p is

^ J & M A s y l * C i

0 $ GejŞl t j J U j^ A ^ i ^ ir jL ^ f T

14^3*f T *

>3 ’ '

•> J p l * U y C s f b



u ı

^ J J 4 j j \ $ J ^ j ) l

İ^ A -1«’c M

• • *

* ' v -v -

*\*JS LL < 3 ^ » J 1 ' i> ^ ip j\iy ^ l^ d )j \S m J %< ^ -S ^\ | S

A (

r



I \ ' '

’ >./.■ r . ^

A >

ü j j ) & *







j t j * ■>

^ A j>V.

^ t ^ ^ . a U İ ^ İ

>.>■ ı ..4 • .A . . s *

' ■■'■■’* : " 1 " *r

U ^ * 10*

- 4 ^ c$- t i 'c S Î'. v S

<K^=SS*

4>f



A j^ = s ty b \ ju jm U C s - f i ^

* ^ l Â i & j> j j j T i ^ ' C ^ U ' l ^

t i ^ " s *





JM [v j M M j b >

i p ü \ j r i k

İ* Z £ i j k 4 İM

*?.*\ i J j .» _. ✓ • ' f <\

•s»w»ç p

’ i

?***



* t > v } / * '

< 3 c M ^ l 3 '

^ \ ö ) j ^ ü İ A ^ ^ ^ D z

d J b i* * : ç ^ A j *

J/T-*35 = =* ->J-^



V*

V# 2 W u î cAjû^V

Jİ^j\£y2J2\^+»k**C}\s ^>JJl 3/J4*ZW

J ^ \ < s jJ ^ £ z = { £ 3 ( jy ? \ < û & jc J i

ı

^ (!AiA*^?t) j J b ^ * 4



* I "

A ^ & ^ K Z £ S & y 4 s S V ^

« y ^ Ç ^ j b U i iŞ fc jb t y ,J jp jJ * S £ ^

‘t% ^ jy & >’ 6^-'' 6 j>j

s ^ y ü j ; ? ' - - w - ‘ *

3*



. ' * 1 1 *

* f e ^ J J Z . O İ S S ! & j f & & * j & $

s - * *

9 W ^ ^ J ‘C ^ = = = J



-5 l ^5 W ** •• * *

c ^ î lü î*'

lîâ î O j j j \ £^>.

A ı ^ t i < 5 ^ v ^ -

l ^ s » b x y £ $ * ö V- îA)y«>L -l3

J^ l ^ l > ^ ^ î ! < ^ = ^ o j j j W c £ / ı*

*







i i2m A ? t V :

^ % / $ ^ z => j j .Ö -U *- *J¥l' • • Y

* fs\

K 'J ’ t? \ •



>«) JC v J/»-jü\ c i* n i> <û. Ar fûa>-» \ i- i l4___ 1

IV 1 O j U ><ûuo

A ? JI I a ^ s ç J A»> I<Ua3kJTi

(_W^====,5 ^ k * r * ^ j j^ f j>!

’^TİFÇ')! I* t J^*Aİ?

\)jy k < *jL °.

' x £ ^ d j^ s ^ 3 \ K jr * ^ s .



^ r if) j h £ jjj\

iS ^3 \

NH .. / ı

& ? 0 % } A jz ) <J>j\

< J v ^ 4^ ?**■* *

< > j > 3J j ^ J ^ v J \ "

ic) 1 Ş j j b & j j k

"*$Öh^V -si ^ '



- ^ y i b /j u » j ^ ı

■l - O A ^ i k A < ; j » * b r .>ı

/ * / ’ - ' -

^■î/îÛ \ \ ö İ3 ^V j& .'K } LÂ5 \/S.

J ^ \ ( j j Â \ j *----- *J\^jLj\** 7

^ ,Aİ>UlŞ?UI.

- ^ J



^ y V ^ -

[^=s=>' y.

& d X * £ = = * ^ c ^ ^ y U ^ M r !

4 / î t ^ c$J A j u A ^ L i J 10S ^ - x 3 j ? C ^ î !/j».'! 1 1

S "





) j*

'^ ^ • K ^ s s s y J j\ ^ ^ J ( J ^ ^ ^ > tjJ '‘ 1*4 *" ■

1& & A & S S V J L



* ^

C £ X * = > ^ . - i p . ^ V;

^ U > \ l3^ (^ J \ tj J ^ = = ^

-* j^ J ^ J ? \ i\ <-^ ÎL^.^^C/^^-)-3 c ıA u ^

1

İ 5 \ ^ W -4>J U " J ^ > J j \ » ö i > ^

D jo jt j^ ) ^ . ^ } j .



d lÂ .S

'+ r eBif r C ^ ^ J ^ = ^ & \ * r J L l ^ ı*

4 A ^ W < - ^ İ \ i o \ ^ c i

^ ■ 4 û U ««

^ U = ^ K ^ jZ s s * l

1• ^

'IJb^ sss 3 C ^ I > o \ a ^ I ^ - ^ ^ d j ^ J . î * V -



»

> *J Jİ I5 ■v £ £ C ^ * ^ - € ^ *-rtJ^ 1» c f î t ^ ”

" ^ > ) O s Ş - ^ fi & J J J

İ ‘





< & £ j \i3o Jk > b j%öx \ * b )

O <3. 0

Z h z & j - toı\^ ^ J t s f ^ b ş ^ J r l 5 j j ^ 'y .



J ^ ^ y t t

i ^ t ^ L r î a (J ' j c S - U / _ v u < _^ >

<S~2 Jİ jc>İİ^^JİJkJ'ij. <A) l^ j l r ^

U>^ - ü j ^

s ^ i A i ) l i U ; i / c U ^ ^ s a ? 1< - ^ 4,>— -f-5'

ixA ) ı

>*•>! ' ^ J ^ t / ^ J j M s f o b x 5i u b l } - » ^

^ \İJlİ‘A ^ ai^ U?cjî_? Ii S * b i ) \ j



IA İt Iu r j.

j j h j OİAİ tCf-li» l j Jü^/Vj^S3 = ^

^ * 1 * " -

% U M İ ^



f j \ S ^ ^ j^ ö ' d A ~ ^

l ^ J J } j \ j h l f y

*

‘ r ^ c r ^ ' - r i f i f b '

J -) ^ } j \ ö ^ \ ^ s s s > j) < ^ J j\ < A ^ J ^ >K ?



-------------- ı s .— — . A

j j j » y ^ j t Â ) y W ‘M j j /

o ^ ) d £ > j & b

İ İ U * « J e > £ ^ ± X * i r * j j ^

J j^ .

^^ ' jf gi

ü > j r



* \ /

^ J A > v . < j ^ A > t r v b ° ^ ] / j f J X ^ i ^

'r d z s f J j i f r

jO j< -^ J j l^j>jZ*=2»))b lyjAy! L -\«J *^

k p j

l S«0«U>] * l ^ \ ^ ^ ^ ^ = » ‘U J 5 b l



^ cUÛj^ûi d jr'J d J'kjl

* y ^ c l > £>i\l

b j j J î \A j* ^ d j I

— .^ t ------ — *l j S£o \ j j ü \ x * ’\ J X $ '



^ ö b ü ^ i v-İ& j>

\ j f J

^ ) j> ) ) ^ \ '$ j j; ö \ t ( ^ j\ j : j} < v ^ J ^ x -







j ^ j \e ^ j | J $ C ^ = » ö l

s J J ^ » a j 4 j < -4 / ^ jc — «cJ Ü»

Jj ! y j ^ j > x & \ \

( ^ p X r ?

\

^ JÛ a )x ^ l« 4û\ A iA ) W * C ^ ^ ^

İ ^ j ^ r ^ --------— 2 --------- ~ ^ — * k

cUpİ,Şi)j^

*



OjC\ is l iA 'j .

c İ - i j * j) j^ is% lX j\ j,,

\jr*

'İOO ^J^J \j2*A> c)Û--}^WüU*w£X>

'/â>

4 4 ^ ) - 5

^ —>*l j,U «ui\ i l ü \ ) ^ ^

^ j ^ U j ^ ^ H f c 6 İ İ > î >ı



\

W>Ui>

cj-cy.

d>*DW

/*'*

J K M J ^ ^ J ’ V & ~ 'j’ Z)& J C > J*

</&y*

l e ^ > j



*

(Î/'J

«.

y ^ j î & l ^ 55* '

>ü W 4 Ü ''~ *>>*o ±\ r< )j\Jp > j.

'^ h ^ A ^ J i>o j j & t ^ * ^ a ' W = s>3i> i j j\> v '

£ ^ j J İ £

i ^ \ s ^ l U ) / y O j^ J/ Sju bjL



J s s * <

r* *

İ & j t F j ^ & - 0 ^ ^ £ j j ; , J ^ * »*\>j



• > < ^ < ^ 5s^hw) ' İ ) \ ^ 4 j l \JaoW^^

s ı * " / ■



______________ *

î J L d i^

i^ u - b l^ U U S Ü L i û 4 ^ < J W ît-

-*• ' -1 ..• M . !••v- /*-

^ W ^ .^ u â x \ )İA iP

j j\ i I . d ^ j

4 5 $ --------İ I I I I ^ j 4 U ^ \ fUi\





& lr



HIRZÜ’L-M ÜLÛK









Kitabın müellifi, telif sebebi ye kime sunulduğu meselesine gelince: Müellifinadı hakkında gerek kitap metninde, gerek görülebilen diğer kaynaklarda hiç bir bilgi bulunmamaktadır.

Müellif, eserini yazış sebebini şu cümlelerle ortaya koymaktadır: " ...mcflümdur ki culemâ-i sele f ve fuzalâ°-i halef (2b) RahimehuHlah egerçi tefrih-i zamâyir-ipâdişâhân-ı hüşmendân içün ahvâl-i eslâf-ı kiram ve şemâyil-i selâtin-i cizâma şâmil nice teşânıf-i müfide silk-i tahrire keşide itmişlerdir; lâkin bu bende-i nâ-tuvâna dahi her zaman hâtır-nişân olurdı ki din ü devlete nâfic ve her emr-i

mühimmi câmic bir kitâb-ı nâ-yâb ve hikmet-nişâb tahrir ve taştir idem ki her kelâm-ı pür-beşâreti ziver-i hikmetle ârâste ve her peyâm ve cibâreti hilye-i cibretle pirâste olup âyin-i şehr-yâr-ı macdelet- güsteri ve merâsim-i kâm-kâr-ı raciyyet-perveri babında kütüb-i sâlifeden her vech-ile mümtaz ve fâyik ve münderic olan dürer-i şâhvâr nişâr-ı hâk-ipây-ı şeh-i câli-tebâr olmağa sezâvâr ve lâyık olmağa ricâyet-i raHyyet ve himâyet-i vilâyet huşüşunda (3a) ve sâyir saltanata mütecallik cüzdi ve külli umürda calâ vefkıH-merâm vuküf-ı mâ-lâ- kelâm tahsil itmeğle eyyâm-ı saltanatlarında âmme-i recâyâ âsüde-hâl ve kâ ffe-i

berâyâ müreffehü*l-bâl olup her diyâr ve bilâdda olan cibâd-i cubbâd ve şulehâ vu zühhâd cenâb-ı saltanat-me2âbların hayr ile yâd itmeğe sebeb ola.

Bu cihetten cemiccihanı terk idüp ekser evkatta dide-icbretle ahvâl-i cihâna nigerân ittügünce bekâ-yı devlet ve saltanat ve âsâyiş-i ahvâl-i raHyyetemütecallik nice re^y ü tedbir hâ tıra /. __ /o lu p zâ°ü olmasun diyü cemc ve tahrir iderdim ve baczı erkân-ı devletten binâ-vı saltanat-ı k âhir e ve esâs-ı hilâfet-i bâhirenün -el-İyâzü bPllâh- tezelzül ve ihtilâline sacy-ı beliğ işcâr ider baczı nâ-

şâyeste evzac ve etvâr müşâhede itmeğle âsitân-ı (3b) sacâdete huluş-ı

cubüdiyyetüm hasebiyle iHâm ve carz itmeği üzerime vâcib ve fa rz bilüp lâ kin ........ola ki bir zamân-ı ferruh-fâlda mâ-fiH-bâl hâlden kâle gele diyüp bu üslüp üzere çehre-i matlüb niçe rüzgâr mestür ve mahcüb kalmıştı.”'

Buna göre eser, müellifin görüp yaşadıklarını, çevresinde olup bitenlerinot alması sûre tiyle uzunca bir süre içinde oluşturulmuş ve özellikle bâzı devleterkânının devlet düzeninin sarsılıp bozulmasına yol açan tutum ve davranışlarının pâdişâh tarafından bilinmesini sağlamak amacıyla kaleme alınmış bulunmaktadır. Müellif bu işi bir görev saymış ve üzerine farz bildiği bu görevi

yerine getirmiştir.

Müellif ayrıca, bir vesile ile, pâdişâha: “Bu bende-i kemterleri mutasarrıf olduğum dirligüm helâl olsun diyü vâkf hâli icmâlen hâk-pây-i şeriflerine flâm eyledüm. ” demek sûretiyle kendisiyle ilgili olarak metindeki en önemli ip ucunuda ortaya koymaktadır. Şüphesiz eserin yazıldığı târihte müellifin dirlik sâhibi



olduğunun bilinmesi hiç yoktan iyiyse de, yine de şahsın kimliği, görevi,durumu ve bu dirliğin mâhiyetinin ne olduğu, kendisine niçin verildiği

hususlarında belirli bir hükme varabilmek için yeterli olmamaktadır. Yine metinde yer alan:

(I)

Husrev-i gazi mucizzud-devle sâhibs adl ü dâd

Afitâb-ı evc-i burc-ı saltanat Sultân Murâd

(II)

Serv-i gül-zâr-ı Murâdi dâyimâ ser-sebz ola

Gülşen-i cömrine yâ Rabb irmesün bâd-ı hazân

beyitlerinde açıkça belirtildiği şekilde, eser Sultân Murâd’a sunulmuş bulunmaktadır. Kitabın başına sonradan eklendiği anlaşılan: “Uşbu risâle-i latife bir fâzıl ın teHıfi olup Fâtih-i Bağdâd Sultân Murâd-ı Râbi tâbe serâhu

Hazretlerine virildugi nüshadır ” notu ise söz konusu Sultân Murâd’m IV.

Murâd olduğunu ifâde etmektedir.Ne var ki eser metninde yer alan: “Ve her halefim s-selâtin ve şerefü’l-

havâkin hazretlerine lâzımdır ki dahi serir-i saltanata cülüs itmedin sancağ-ı hümâyûnda iken vüzerânın ve beğlerbeğilerün ahvâllerin tamâm tetebbuc ve tecessüs ittürüp her birinün ahvâline mümkin olduğı kadar vuküf ve ıttılac tahsil eyleyüp dahi cülüs-ı hümâyûn vâkf olduğı gibi mevcüd buldukları vüzera-i cizâmun fikr ü firâset ve cakl u kıyâsetlerin ve salâh ü diyânetlerin tecrübe veimtihân içün ........” ibâresi de, eserin sunulduğu Sultân Murâd’m IV. Murâd

olamayacağının güçlü bir kanıtını oluşturmaktadır. Zira şehzâdelerin sancağaçıkması usûlü III. Murâd’dan sonra bırakılmış ve şehzâdeliğinde sancağa çıkanson pâdişâh III. Mehmed olmuştur. Hâl böyle iken müellifin IV. Murâd’a,daha tahta cülûs etmeden, sancakta iken, vezirlerin ve beylerbeyilerindurumlarını öğrenmekten söz açması ve ayrıca “cülûs-ı hümâyün vâkıc olduğıgibi” diyerek sözlerini sürdürmesi, akıl ve mantıkla bağdaştırılma

yacağından; adıgeçen Sultân M urâd’m ancak III. M urâd olabileceğisonucuna varılması doğaldır. Kaldı ki: “....huzür-ı şeriflerinde bir

defter olaydı, niçe nâ-müstahaklarun mansıbları alınup sancağ-ı hümâyûndan gelen ağalara ve sâyir müstahak olan kullarına zinâyet buyrulduğundan ğayrı.... ” ibâresi de aynı doğrultuda değerlendirilebilecektir.

Bu durumda, sonradan eklenen notta yer alan “Fâtih-i Bağdâd Sultân Murâd-ı Râbi” ibaresinin, ya eser metnindeki Sultân Murâd’m yanlışlıkla IV.Murâd olarak kabûl edilmesinden veya aynı eserin daha sonra herhangi birşekilde IV. Murâd’a da sunulmuş olmasından kaynaklanabileceği gibiihtimaller ağırlık kazanmaktadır.



Kitabın kapsamı:

Müellif: "... H ırzul-M ülük diyü tesmiye olunup ve nice halatı muhtevi olmağın sekiz fasl üzerine tertib ü tafsil ve bu vech-ile tezyin ve tekmil olundı” demek sûretiyle eserini sekiz bölüm hâlinde kaleme alıp düzenleyiptamamladığını açıkça söylemekte ve eserin sekiz faslını ayrı ayrı belirterekşöylece sıralamaktadır:

I. F a sıl: Pâdişâhın durumu.

II. Fasıl :Vezîrlerin durumu.

III. Fasıl :Beylerbeyilerin, diğer ümerânın ve askerlerin durumu.

IV . Fasıl : Ulemânın, şeyhlerin ve seyyidlerin durumu.

V Fasıl :Defterdârların, nişâncmm, reîsü’l-küttâbm ve Defter-i hâkânemini’nin durumu.

VI. Fasıl :Reîsü’l-etıbbâc, şehremini, aşçıbaşı, mutbah emîni ve helvacı- başı’nm durumu.

VII. Fasıl İstanbul’un, diğer bayındır şehirlerin ve Tersâne-i Âmire’nindurumu.

VIII. Fasıl :Venedik’in ve diğer kâfirlerin durumu.

Ancak, sonundaki “temme” kaydına rağmen, eldeki eser sâdece ilk dörtfasıldan oluşmakta ve V-VIIL fasıllar metin içinde yer almamaktadır. Budurumun sebebi belli değildir,

îçindekilerden de anlaşılacağı üzere H ır zul-M ülû k devletin bütün

bölümlerindeki uygulamaları konu edinen ve klasik düzene aykırı işlemlerdenşikâyet eden bir eserdir ve çok yakın gözlemlere dayalı bilgiler vermektedir.Müellifin verdiği bilgilerin gerçekliği devrin arşiv ve diğer kaynaklarıyla dadoğrulanmaktadır. Bu hususlar ayrı bir çalışma ile bilim âlemine sunulacaktır.

Bilindiği gibi Osmanlı Devleti, bir büyük îslâm siyasal kuruluşu olduğuiçin, şeriata dayalı bir devlet düzenine sâhipti. Ancak, egemen olduğu alanlarıngenişliği, kurucu ve yönetici hânedânm İslâmlık öncesinden de kaynaklananeski bir kültürel mirâsa sâhip bulunuşu sebebiyle, şeriatın cevâz verdiği sınırlar

içinde geniş bir örf uygulamasına da sâhipti. Bu yapının örgütlenmesinde,pâdişâha âit erkler başlıca üç kol tarafından temsil ediliyordu. Yürütme gücüEhl-i Örfün, yargı gücü Ehl-i İlmin elindeydi. Ayrıca, bürokratik ve mâlîörgütlenme için geniş bir küttâb sınıfı, defterdâr ve nişâncı-reîsüH-küttâb makamlarının denetimindeydi. H ırzul-M ülûk' de ehl-i ilme ilişkin yararlı



bilgiler ve bunların eserin yazıldığı zamandaki durum ve görüşlerini belirleyensağlam gözlemler vardır. Bunlar ve eser, en belirgin çizgileriyle şöylece arz

olunabilir:Mukaddime’de hamd ü senâdan, ayrıca, bir cümle ile Hulefa-i râşidînin

anılmasından sonra, müellifin kitabı yazış ve buna Hırzü ’l-Mülûk adı verişininsebebi anlatılmış ve eseri oluşturan sekiz faslın nelerden ibâret bulunduğu belirtilmiştir.

Müellife göre: Dünyâ saltanatı ve hilâfet, Cenâb-ı Kibriyâ’nm emânetidir.O yüce mevkide oturanların en üstünü ve en adâletlisi olan Hz. Muhammed“emr-i dîni izlâ ve şerz-i mübîni ihyâ” husûsunda türlü türlü mihnet ve belâya

rızâ göstermiştir. Bunun sebebi halîfelere ve sultânlara yöneticilik öğretmek veonları aydınlatmaktı. Yoksa Allâh’tan dilekte bulunur, aslâ zahmet çekmezdi.

Vezirlik dört büyük halîfenin makamıdır. Bunların Hz. Muhammed’e tam bir doğrulukla ne şekilde hizmet ettikleri ve halkın durumunun düzgün, iyiolması için ne ölçüde mihnet çektikleri herkesçe bilinmektedir. Bu kadarazamet ve şevket sâhibi oldukları hâlde bunların giydikleri en gösterişsiz, ensâde giysilerdi, aba ve bezdi. Dâimâ tasarruf etmek sûretiyle hazîneyiçoğaltmaya çalışırlardı. Bununla birlikte onların heybet ve salâbetleri bütün

dünyâyı kaplamıştı. Gerçekte de mevki ve ululuk heybeti para pul, mal mülktoplamakla olmaz, halîfe ve İslâm pâdişâhına doğrulukla, sadâkatle hizmetetmekle olur. Hâinler ne kadar yüksek mevkilerde bulunurlarsa bulunsunlar yine yıldızı düşkün, yüzü kara olurlar. Ettikleri haymlık mutlaka bir günpâdişâh katında ortaya çıkar ve cezâlarım görürler. Bu yüzden vezirlikmakamındaki akıllı kişilerin Allah yoluna rağbet etmesi dünyâ cifesine meftûnolmaması, dâimâ halkın, yoksulların durumuyla ve tutumlu davranarakhazîneyi çoğaltmakla ilgilenmesi, savurganlıktan kaçınması gerekir. Vezîr olan

kişiye, A llâh’m inâyet edip hidâyete çıkarıp İslâm nimetiyle nasiplendirmesinden sonra İslâm pâdişâhına vezîr etmesi, pâdişâhın da halkın yönetimini onuneline bırakmış olması saadeti yetmez mi? Bu nimete şükretmemek insâfasığmaz.

Pâdişâhın dünyâ ahvâline bizzat vâkıf olması gâyet güç iştir. Ancakpâdişâh halkın durumunu düzeltmeye, vilâyetlerin güven ve huzûrunusağlamaya niyetlenip yönelmişse, Allah ona yardımcı olacaktır. Müellifinmuttali olduğu bâzı olayları pâdişâha bildirmesine tam bir ihtiyaç vardır ve

bunların her biri yeri geldiğinde yazılacaktır. Pâdişâh bunları okuyupdüşünecektir. Yavuz Sultân Selim’in başarılarının sebebi, her işte Allâh’atevekkül etmesi, dine ve devlete yararlı bir husûs olunca “Bu, Osmanlı kanununa aykırıdır ” demeyip hemen icrâsma yönelmesi ve “Sultânlar her ne ederlerse kanun olur” diye buyurmasıdır.

Sultân Selîm ümerâdan, defterdârlardan, etrâf ve eknâfta beylerbeyi olanihtiyârlardan deneyimli, akıllı, bilgili kişileri vezîr edermiş. Eh yakınkullarından bile saltanat işlerine ve halkın durumuna ilişkin en küçük bir yanlış



iş yapan olsa aslâ himâye etmez, bunca zamandır mahremimdir, hemdemimdirdemeyip hakkından gelirmiş. Çoğu zaman ayak dîvânı eder vezirlerin her

biriyle tek başına görüşür; söz, düşünce ve tedbirleri birbirine uymadığında, biri ötekine karşı çıktığında durumlarını araştırırmış. Hangi tarafın haklıolduğu ortaya çıktıktan sonra, dine, devlete ve halka uygunôlan işleri bir yana

bırakıp da diğer veziri yerinden uzaklaştırmak ve ayırmak için garazkârânesöyleyen veziri hemen o an kılıç lokması edermiş. Şâyet diğerleri arasında daakimdan böyle bir şey yapmayı geçirenler varsa, bunu görüp akıllarındançıkarır ve bütün işlerde birlik olurlarmış.

Fâtih Sultan Mehmed Hân da, herkesçe bilinir ki, dâimâ ulemâ, sulehâ,

fuzelâ ve ukalâ ile mucâşeret eder, saltanat işlerinde gönüle hoş gelen fikirleriolan akıllı ve tedbir sâhibi kişileri bâzan emir, bazan vezir edinir; bâzen de uzunsüredir beğendiği kimi beyleri ve vezirleri -kusur, ihmâl ya da uygunsuzdurumlarını öğrendiğinde- hemen o an huzurlarından uzaklaştırır, hatta canınıteninden ayırırdı. Daha önce yaşamış büyük sultanların böyle davranmalarının, devletin devâmı ve saltanatın bekasına ilişkin son derece yararlı makbul bir yol ve mâkul bir hareket olduğunda tereddüt ve şüpheye yer yoktur.

Sözüm kısası, kendisine izin verilmesi hâlinde, müellif -âhiretinden

korkup- bildiklerini doğrulukla pâdişâha arzda kusur etmeyecektir.Kendisinin aslâ, bu aşağılık dünyâ ile ilgili bir arzı (dileği) yoktur. Asıl amacı

yüce pâdişâhı vebâlden korumaktır.

Müellif, birinci fasıl’da Ahvâl-ı Pâdişâh-ı Cihân-penâh başlığı altındaşunları belirtmektedir:

Pâdişâha öncelikle lâzım olan salâh, adâlet, felâh ve diyânet üzre olmaktır.Pâdişâhın, sözlerinin düzgün olması için “tahsil-i ulüm ve mcfârif ve tekmil

fünün ve letâ ife” çok emek sarf etmesi ve önemli hususları yazmak için de Fenn-i kitabet’den bir parça haberdâr olması gereklidir . Pâdişâh yirmi dört saatinin üç saatini ibâdet ve Kur’an okumaya, iki saatini târihleri ve kitapları incelemeye, dört saatini memleket işlerini vezirler ve diğer nitelikli tedbîr sâhibi kullarıyla görüşmeye, altı saatini gezip dolaşmaya, avlanmaya ve gönlüne hoş gelecek diğer işlere, kalan dokuz saatini de dinlenmeye ve uykuya ayırmalıdır

Pâdişâh hiç bir zaman adâlet ve insâfı elden bırakmamalı, cimrilikten desavurganlıktan da kaçınmalı, hazînenin boşa harcanmasını revâ görmeyip

bağış ve cömertliği yerinde kullanmalıdır.

Pâdişâh, kızlarını ve kızkardeşlerini aslâ vezirlerle ve beylerbeyilerleevlendirmemeli onları, sancağı smırboylarmda değil iç illerde olan dört-beş yüz

bin akçelik hâs sâhibi namlı bir sancak beyiyle evlendirmelidir.

Saltanatın bekası adâlet ve yarar askerledir. Askerin bağlılığı iseistihkakına göre dirlik verilmekledir. Bunu gerçekleştirebilmek yani kimineulûfe, kimine timar, zeâmet ve diğer yüksek mansıblar verebilmek için de boltoprak, dolgun bir hazîne gereklidir. Buna göre ülkedeki kasaba ve köylerin



ekserisinin pâdişâh hâsları, zeâmet ve timar olması gerekirken, aksine, bunların çoğunluğu vakıf ve mülk olmuş, zeâmet ve kılıç timarlar pek

azalmıştır. Pâdişâhların kahredici kuvvetleriyle fethettikleri ülkelerden imâret ve câmileri için vakıflar oluşturmalarına kimsenin diyeceği bir söz yoktur. Ama, sâdece bir vezire, diğer nimet ve ihsanlardan başka, kırk-elli parça köyünmülk olarak verilmesi insâfla bağdaştırılabilecek midir? Vezirlik gibi yüksek

bir mansıbla korunup ağırlanmaları yeterli değil midir? Özellikle vezîr-i âzamolan kişiye köy temlik etmeye ne ihtiyaç vardır? O zaten her kimin elinde mülkköy, mezraca, değirmen, çiftlik, hamam ve bunlara benzer ne varsa birer

yolunu bulup almıştır. Bu söylenenlerin güçlü delili Sultân Süleymân Hân’ın

Vezîr-i âzam Mehmed Paşa’ya yüz parça kadar köyler, mezraalar, müstakilkasabalar, iskeleler ve bir çok mahsûl verir yerler temlik etmesidir.

Bu kadar çok köy ve mezraanm temlik edilmesinin sebebi nedir? Bir ikisi yetmez mi? diye sorulursa, verilecek cevap şudur:

Vezîr-i âzam olduktan sonra doğrulukla hareket ederek felekte iyi bir nâm bırakm aya aldırmayıp fırsat elvermişken kendimize çok çok köyler temlikettirelim, bir kısmını vakfedelim, bir kısmı da çocuklarımıza kalsın derler. Busevdâ ile il yazdırmaya girişirler. Gönderdikleri yazıcılara “ Kendimize bâzı

köyler temlik ettirmek isteriz. Yazdığınız yerlerde çevresi geniş, mahsûllüköylerin kimini 1500 akçeye, kimini 1000 akçeye ve bazı yüksek değerlimezraaları üçer-dörder yüz akçeye yazınız” diye sıkıca tenbih ederler. Onlar dahizmet edip yakınlık sağlamak amacıyla bir kuru iltifata dinleri, imanlarınısatıp 15-20 bin akçeye ve daha fazlasına tahammül eden köyleri yeni deftere1000-1500 akçeye ve daha aşağıya yazarlar.

Vezîr-i âzam bu tür köyleri telhis edip gönderdiği zaman pâdişâh bakar, yazdıkları cüz’î birkaç köy ve mezraadır, çok şey değildir diye temlîk ederdi.

Sonra, (vezîr-i âzam) bunların her biri için yazdırdığı mülk-nâmede falan köy ve mezraayı bütün sınırları, bağlı olan yerleri ve eklentileriyle, ürünlerininöşürü, haracı, ispençesi, sahibi çıkmayan malı, yitiği, sâhipsizi, kaçkını, cürüm

ve cinâyet resmi, resm-i arûsânesi, kul ve câriye müjdegânesi ve diğer bâd-ıhavâsı, reâyâsı, reâyâsmm evlâdı, reâyâsmm evlâdının evlâdı, haymanası vb.ile, her türlü şercî haklarının tümü ve örfî rüsûmunun tamamıyla mülk eyledimşeklinde yazdırır.

Mülknâmeyi bu şekilde yazdırdıktan sonra kendilerine tâbi olan bir

kadıya veya müderrise “ git bu köyün smırm belirle” diye emir yollarlar. O kadıda mansıb yüzünden doğruluğu terk edip, o köyün eski sınırım bir yana bırakıpçevresinde olan zeâmet ve timar köylerinin iyi yerlerini alıp bu köyün sınırlarıiçindedir diyerek yeni sınırı belirler. Ayrıntılarıyla sicile kaydeder imzâlayıpmühürler. Bu kez buna göre pâdişâha sınır-nâme yazdırırlar. Ellerindentoprakları alman timar ve zeâmet sâhipleri başlarından korkup itiraz ve dâvaetmeye cür’et edemezler.





izin vermelidir. Eğer hiç câmi ve imâret yaptırmamışlar arasından istekliçıkmazsa bu işi pâdişâh üstlenmelidir. Çünkü reâyânm ve diğerlerinin malınıellerinden alarak bununla birçok hayır işi yapmaya kalkmaları vezirlere de,pâdişâhın diğer kullarına da yaraşır bir iş değildir. Çünkü bu durum öksüzoğlanın kaftanını sırtından çıkarıp dul kadına giydirmeye benzer.

Yavuz Sultân Selîm, Pîrî Mehmed Paşa gibi bir vezîr-i âzamm dahikendisine bir köy temlikine ilişkin dileğini makul cevaplar vererek gönlünükırmadan geri çevirmiştir.

Pâdişâhlar vezirlik hizmetini çocukları ve tevâbii çok olan kişi yerine hısım

akrabası olmayan akıllı ve doğru kullarına vermelidir. Bunların hâsları dadeniz kıyısında değil; Sivas, Haleb, Diyarbakır, Erzurum Beylerbeyiliklerindeolmalıdır. Pâdişâhın ne fazla gazaplı, şiddetli ne de yumuşak olmaması her işteılımlılığı elden bırakmaması gereklidir. Hattâ bir parça şiddete meyletmeleridin ve devlet için daha iyidir.

Her pâdişâhın, daha tahta çıkmadan, sancakta bulunduğu esnada vezirlerin ve beylerbeyilerin durumlarını inceleyip araştırması ve öğrenmesigereklidir. Ayrıca pâdişâh tahta çıktığında görev başında hazır bulduğu

vezirleri deneyip sınavdan geçirmek için, bazı güç işleri gizlice ve ayrı ayrıherbirine birkaç kez sorup cevâbına almalı; içlerinde tedârik ve tedbîri üstün,gönlün beğendiği bir kişi varsa, üçüncü, dördüncü, beşinci, altıncı vezîrolduğuna bakmayıp onu vezîr-i âzamlığa getirip mührünü vermelidir. Vezirlikhizmetine harem-i şeriften çıkmamalıdır da denilmemelidir. İçlerinde temiz

yaradılışlı, idrâk sâhibi biri varsa ona vezirlik verilmelidir. Nitekim YavuzSultân Selîm Pîrî Mehmed Paşa’yı tedbîr sâhibi bir kişi olarak bulduğu için,defterdarlıktan vezîr-i âzamlığa getirmiştir.

Kezâ pâdişâh tahta çıkar çıkmaz önce dış hazîneyi, ardından iç hazîneyi yoklamalıdır. Nakit para, kıymetli mücevherler, kitaplar vb. ile cebehânede bulunan savaş gereçleri, silâhlar da yoklanmalı, sefer araç gereçleri noksansatamamlanmalıdır. Bundan sonra ayak dîvânlarında hangi vilâyetlerin fethininuygun olacağını, hangi kral ile barışa gidilmesinin dine ve devlete daha yararlıolacağını her vezîr ile birkaç kez görüşülmeli hepsinin görüşünün birleştiği işegirişilmelidir. Eğer bâzılarmm düşünceleri diğerlerininkine aykırı ise ne

yapılacağına pâdişâh karar vermelidir.

Her ne olursa olsun tahta çıkışın ilk zamanlarında mümkün olduğu kadarfazla fetihte bulunmak ve kâfirlerin kalbine bir miktâr inkisâr vermek din vedevlet için gerekli ve önemli hususlardandır.

Pâdişâhın her hususta olgun, müdebbir, akıllı, kıyâfeti makbul,konuşması düzgün ve makul, ham tamâdan beri, garaz ve nisbetten arınmışfırîset ve tedbîr sâhibi, kiyâsetli kişilerden musâhibleri de olmalıdır, bunlar din,devlet ve saltanatın bakasıyla ilgili durumları gece-gündüz, gizli açık incelemeliaraştırmalı; seçkinlerin ve avâmm, bütün halkın vezirler ve beyler hakkında



neler söylediklerini; kimlerin sadâkat ve adâletle tanınıp ün kazandıklarını;sakâmet ve hıyanetle nitelenenlerin hangi aşağılık kişiler olduklarını; ulemâ ve

fuzalâdan hangilerinin işiyle uğraştığını, hangi müderrislerin ders vermeyisürdürdüklerini, hangilerinin medreseye gitmeyip kendi arzusuna uyarak, yada bazı işleri kovalamak, münâfıklık etmek için, katırına binip ekâbirkapılarında gezen câhil ve nâdânlar olduklarını, her türlü olup biteni öğrenipiğneden ipliğe varmaya dek doğrulukla pâdişâha anlatmalıdır. Amamusâhibler sâlih ve mütedeyyin, Allâh’m hışım ve kahrından korkan kişilerolmalı, kimsenin hatırını gözetmemeli, iyileri iyilikleriyle, kötüleri-iki gözlerikadar sevdikleri kişiler bile olsa- kötülükleriyle anmalıdır. An cak bu zamanda

böyle kişileri bulabilmek kolay değildir. Musâhibler öylesine doğru kişilerolmalıdır ki vezirlerden, ekâbir ve âyândan kötü bir kişi, beni pâdişâh katındaiyilikle an diye bin filori bile verse, buna tamâ etmemeli ve gerçek ne isepâdişâha onu söylemelidir. Musâhiblerin iki olması daha yararlıdır. Çünkü ikikişi olunca birbirlerinden korkup gerçeğe aykırı şey söylemeğe cür’etedemezler. Ayrıca pâdişâh iki kişinin tanıklığıyla hareket etmiş olacağından,iki musâhibin “iyi kişi olarak tanımayız” demesi üzerine gerçekte iyi olan birkişi cezâlandırılsa bile günâhtan kurtulmuş olacaktır.

Pâdişâha gerekli olanlardan biri de memlekette beylerbeyilik, sancak,defter kethudâlığı, defterdarlık, ülke, ağalık, kaptanlık ve benzeri ne kadarmansıb varsa defter ettirip o defteri her zaman huzûrunda bulundurmasıdır.Mansıblarm kimlerin tasarrufunda olduğu, bu kişilerin her birinin kaç yıldan

beri mutasarrıf bulundukları, bunların nereden hâsıl olduğu, hak ederek mialdıkları yoksa iltimasla mı mansıba duhûl ettikleri ve kimlere tâbi

bulundukları hususları, gerçeğe uygun olarak ayrıntılarıyla bu defterde yazılıolmalıdır. Bunlardan birinin mansıbının bir başkasına verilmesi arz

edildiğinde, şayet lâyıksa, o mansıb, arz edilen o kişiye verilmeli ve defterdeki yerine işâret edilmelidir. Defter işiyle Enderûn’da hizmet eden hassaoğlanlarından kitâbet bilir doğru bir kişi görevlendirilmeli ve bu görevli,değişiklik oldukça, pâdişâhın emriyle değişikliği deftere kaydetmelidir.

Şayet pâdişâh katında bu şekilde tutulmuş bir defter bulunsaydı, nicemüstahakk olmayan kişilerin mansıbları alınıp pâdişâh sancağından gelenağalara ve diğer müstahakk kullara * verilebilmesinden başka, hâlen mansıbdaolanların ne biçim insanlar oldukları, kaç yıldan beri mutasarrıf bulundukları

vb. de derece derece pâdişâhın malûmu olurdu.Pâdişâh, vezîr-i âzamdan başka her vezire: “Mansıb tasarruf edenlerden

yarar, memleket zabtına (yönetip korumaya) kudreti olan akıllı ve doğrukulların kimlerdir? Şimdiden incele ve araştır, hâfızana yerleştir. Mansıb

boşaldığı zaman kime lâyıkdır diye gizlice sana soracağım. O zaman cevap

* Bu cümle de pâdişâhın şehzâdeliğinde sancağa çıktığına ve sancaktan gelerek cülûs ettiğine

ışık tutar mâhiyettedir.



veresin. Fakat bu konuyu sakın başka bir vezire açmayasın” diyerek, ayrı ayrıtenbih etmelidir. Böyle olunca vezirlerin her biri pâdişâhın diğerlerinden fazla

kendisine güvendiğini düşünerek yaradılışında sakâmet bulunsa biledoğruluğa dönüşüp bir mansıb boşaldığında lâyık olan, haketmiş kişileri ilerisürer. Bu şekilde vezirlerin her birine tenbih edildikten sonra vezîr-i âzama da:“ Beylerbeyilik, sancak ve benzeri mansıblar düştüğü zaman önce o mansıbın

boş olduğunu bana bildir. Biz de araştıralım. Kim uygun görülürse ona sonra bildirirsin” diye işâret etmek gereklidir. Buna göre bir mansıb boşalınca vezîr-iâzam durumu pâdişâha bildirir. Pâdişâh da yukarıda belirtildiği şekilde her

vezire “ Bu mansıba kim lâyıktır” diye sorar. Pâdişâh onların belirledikleri

kişilerin durumunu inceler hangisini uygun görürse mansıbı ona verir. Böyleolunca, saltanat işleriyle bizzat pâdişâh uğraşıyor diyerek lâyık olmayan kişilerrüşvetle mansıb almaktan ümidini keser. Vezîr-i âzamin da içine korku düşer,mansıblarm çoğu ehline verilir.

Pâdişâhın cuma namazına, gezintiye ve ava çıktığı zaman rukca sunan yoksulların rukcalarmı geri çevirmemesi, aldırması, iyi kötü, mümkün olduğukadar her birinde ne denildiğini bilmesi de din ve devlet için önemlidir. Eskipâdişâhlar bir çok önemli durumu ve hıyâneti, rukcalardan öğrenmişlerdir.

Rukcanm ne zararı olabilecektir? İçinde yazılanlar ya doğrudur ya da yanlış.Eğer yanlışsa bundan saltanata zarar gelmez. Ama doğruysa hak yerini bulur.Şâyet bir bedbaht kendiliğinden ya da bir melünun öğretmesiyle,kışkırtmasıyla rukcasmda yakışıksız kelimeler yazmışsa ona da itibar edilecekdeğil ya...

Reâyâ, Allah tarafından pâdişâha emânet edilmiştir. Pâdişâh onlarıgözetip koruyacaktır. Pâdişâhın adâleti olmazsa nizâm-ı âlem bozulur. Halka

vâcib olan da İslâm pâdişâhına derûn-i dilden duâ ile meşgul olmaktır.

Vezirlerin durumu:

Vezîr-i âzamlık makâmı, dört büyük halîfenin makamıdır. Bu göreve akl-ıselîm sâhibi, doğru, temiz yaradılışlı, salâh ve diyânetle vasıflanmış, felâh veadâletle tanınmış, ham tamâdan beri, hile hud’adan arınmış, Farsça’da,

Arapça ’da, kitâbet fenninde mâhir, Arapça kitaplardan önemli meseleleri vehadîs-i şerifleri okuyup anlayabilecek, Hz. Ali yaradılışlı, Hz. Ömer hasletli,kıyâfeti makbul, fırâseti makul olan böylece bütün ülkeyi hüsn-i tedbîriyledüşmanın mazarratından ve konak yerlerini, yolları eşkıyâ fesâdmdan

koruyup güven içinde bulundurabilecek bir kişi lâyıktır.

Vezîr-i âzam, önemli konularda, anlaşılmayan işlerde kendi bildiğinehareket eden, kendini beğenmiş biri olmamalı, bilenlere sormalı, danışmalıdır.Hazîneyi çoğaltmalı şehirleri, ülkeyi bayındır duruma getirmek, reâyâyı vememleketi koruyup gözetmek için çok çalışmalıdır. Garazdan, nisbetten,tamâdan, rüşvetten beri ve mazlumlara yardım etmekte, zâlimlerin hakkındangelmekte gözü pek olmalıdır.





değil, hilâfet işlerinin meşvereti (danışılıp tartışılıp görüşülmesi) için olduğunudüşünmelidirler. Bu yüzden vezîr-i âzam düzeni bozabilecek şüpheli, ne olduğu

belirsiz önemli bir konuyu pâdişâha arz ettiği zaman, korkularından yalancışâhitlik etmemeli, onun fesat ve kasdını gizli ya da açık olarak pâdişâha

bildirmelidirler. Zâten vezirlerin hepsinin, pâdişâhı bile yanlış karar vedüşüncelerinden, tehlikeli işlerden geri çevirtip yararlı işlere yöneltecek kişilerolması gerekir.

Müellif beylerbeyiler, ümerâ ve asâkir-i Islâm’la ilgili olarak da şöyledemektedir:

Beylerbeyiler atandıkları vilâyete vardıklarında önce kendi beylerbeyili-ğiyle ilgili kadıların ve beylerin her türlü durumunu yoklamalı, dine ve adâlete

bağlı olanların gönlünü okşamalı, reâyâya ve yoksullara zulm edenleriesirgemeyip pâdişâha bildirmeyi üzerine vâcib ve farz bilmeli, mezâlimingiderilmesine ve zâlimin ortadan kaldırılmasına çalışmalıdır.

Reâyâ ve berâyânm başı dinç, gönlü rahat, huzûrlu olmalarınıamaçlamalı; yol kesicileri ve ayaktaşlarını ele geçirip fesât ehline izin

vermemeli, eşkiyâya acımamalı ve bunları kadı vâsıtasıyla idâm ettirip öylesinehaklarından gelinmesini sağlamalıdır ki başkalarına ibret teşkil eylemeli vememleket, halk güven içinde olmalıdır. Sonra mal mutasarrıfı olan eminlerin

ve âmillerin durumunu yoklamalı, şâyet reâyânm malını zorla almışlarsahemen tereddütsüz bu malları sâhiplerine geri vermeli hiç kimseye şeriata,kanuna ve pâdişâh buyruğuna aykırı bir iş ettirmemelidir. Ardından zeâmet vetimar sâhiplerinin durumunun, hâl ve hareketlerini gizlice yoklamalı, her

birinin ne şekilde timar sâhibi olduğunu, zeâmete nasıl ulaştığını iyice öğrenipanlamalı ve yalancı şâhitle timar aldığı ortaya çıkanları derhal görevden alıpcezalandırmalı, hattâ başkalarına örnek ve ibret teşkil etmesi ve hiç kimseninhile ile timar almaması için tahkir ve teşhir etmelidir. Ama doğrulukla timarsâhibi olmuş ve on yıldan fazla tasarruf etmiş yabancılar varsa bu tür emektarolmuş sayılması gerekenler incitilmemeli, kural on yıldan beride olanlarauygulanmalıdır.

Mahlûl olan bir timar ya sefere katılabilecek gerçek sipâhî evlâdına veyaelinde emir bulunan dinç, yarar kimsesiz ve düşkün birine verilmeli; başkalarının zeâmet ve timarına katılmamalıdır. Şayet verilebilecek sipâhî-zâde ve eli emirli kişi kalmamışsa, mahlûl hisselerin o zaman yararlı olanların

ve gözetilmesi gerekenlerin noksan ve terakkileri için verilmesi câiz olur. Ancakkılıç timarm hiçbir şekilde başkasının zeâmet veya timarma katılması câizdeğildir.

Yeniçeriler için makbul bir kanun konulmuştur. Buna göre bir acemioğlanı bir kaç yıl ulûfesiz hizmet eder. Sonra bir akçe ulûfe tayin edilir ve nicegünler bu ulûfeyle hizmet ettikten sonra iki veya üç akçe ile kapuya çıkar.Buçuğar buçuğar terakki alarak ulûfesi sekiz akçeye kadar yükselir. Fakat



sekiz akçede son bulur, yarım akçe bile artmaz. Yeniçeri de “kanunumuz böyledir” diye başkaca terakki beklemez; ya başka mertebeye veya timara

çıkmağa tâlip olur. Doğrusu son derece yararlı bir kuraldır. Oysa ki, nedense,saraçlarda ve cebecilerde bu kurala uyulmamıştır. Cebeciler, yeniçerilerdendaha üstün bir topluluk olmadıkları halde; her ulûfede buçuğar terakki almaksûretiyle, birkaç yıl içinde, iki akçe ulûfeli bir cebecinin ulûfesi yirmi-otuz akçeolur.

Aynı şekilde aşağılanan, aç, bir pula muhtaç birini büyüklerden biri buçukla saraç çırağı eder. Birkaç yıl içinde o da ağır ulûfeli müstakil saraç olur.Saraçların ve cebecilerin ulûfelerine yeniçerilerinki gibi bir sınır konulmadığın

dan kırk-elli akçe ulûfeli saraçların ve yirmi-otuz akçe ulûfeli cebecinin hadd ühesâbı yoktur. Uygun olan, bunların da ulûfelerine bir smır belirlenmesi ve osınırın üstüne buçuk dahi eklenmemesidir.

Bu husûsun burada söz konusu edilmesinin sebebi, zeâmete de belirli birsınır olmaması yüzünden bir çok alçağın birkaç yıl içinde 2-3 bin akçeliktimardan 40-50 bin akçelik zaîm durumuna gelebildiğini belirtmektir. Yeniçeriulûfesinin sekiz akçeden yukarı çıkamaması gibi zeâmetler de 20-25 ve çok çok30 bin akçeden yukarı çıkmamalıdır. Zaîmlerden farklı olmaları için alay

beylerinin zeâmetleri 35 bin ve Dergâh-ı Âli müteferrikalarının zeâmetleri 40 yada 45 bin akçe, son derece riâyet edilmesi gerekli olanlarmki ise 50 bin akçeolmalı, daha yukarı çıkmamalıdır.

Müteferrikalık şerefli bir mansıbdır, olur olmaz kimselere verilmesi uygundeğildir. Bu mansıbın pâdişâh uğurunda defaatle hizmeti geçip yiğitlik ve yararlığının çeşitleri ortaya çıkmış eski emektarlara ve ihtiyarlara verilmesigereklidir. Dergâh-ı Âli çavuşlarından en çok riâyet edilmesi gerekli yaşlıkişilerinden onunun zeâmetleri kırkar ve otuzbeşer bin akçe olup geri

kalanlarının ki yirmi, yirmi beş, otuz akçe olmalıdır. Bu smır aşılmamalıdır. Üç yüz kişi olan çavuşların sayısı da eksik veya fazla olmamalıdır. Çünkü hizmet ve mülâzemette bulunan 40-50 kadar çavuş oğullarıyla birlikte hepsi 350 kişiolur, bu da hizmete yeterlidir. Fazlası hazîneye gadretmektir. îstihdâmı kabilolmayan, kanun ve kural bilmeyen yaşlı çavuşların emekliye ayrılması

yararlıdır. Bu gibiler “ kanunumuz, elimizde olan dirlikle emekliyeayrılmaktır” diye boşuna iddia edip çene yarıştırırlar. Hâlen 50-60 bin akçezeâmetli yaşlı çavuşlar vardır ki hiç bir işe yaramazlar. Bu gibilerin 50-60 binakçe ile oturak olması insâfa sığmaz. Uygun olanı ağır zeâmetli yaşlı çavuşların

yirmişer bin akçe zeâmetle emekliye ayrılmaları ve çavuşluklarının oğullarına verilmesidir.

Pâdişâh bilmelidir ki şimdiki hâlde vezirlerden, beylerden, diğer büyüklerden ve küçüklerden korku kalkmış, hçr birinin gözünü ve gönlünüham tamâ kaplamıştır. Bunlar harama helâla bakmayıp Karun’un malınıtoplamak sevdâsmda olduklarından işler çoğunlukla bozulmaktadır. Zeâmet

ve timar sâhiplerinin durumu da düzgün değildir. Yabancılar mal kuvvetiyle



timara girmekte, sipâhi-zâdelerin ve eli emirlilerin çoğu yoksul olduklarındantimardan yoksun kalmaktadır. Meselâ: Bir kişi hem yarar kişi, hem de gerçek

sipâhî-zâde olsa, ama yoksulluğu yüzünden beylerbeyine arzulanan rüşveti vermese ömrü mülâzemetle geçmektedir. Bunun timara kavuşmasına ihtimâl yoktur. Fakat zengin bir yabancı timara girmek dilese beylerbeyi, defterkethûdâsı ve defterdar alabildikleri rüşveti alırlar, işi kitabına uydururlar.Bununla da yetinmezler her yıl birer bahâneyle terakkiler alıverip onu zeâmetsâhibi bile yaparlar.

Beylerbeyilere “Niçin böyle ediyorsunuz” denilince: “ Y a ne yapalım? Altıayda bir vezîr-i âzama bu kadar bin filori göndermek lâzımdır. Hâslarımızın

geliri ise giderimizi ancak karşılar. Bu şekilde rüşvet almazsak bu kadar fîloriyi biz nereden bulup da gönderelim” cevabını verirler. Bu sözleri korkmadanapaçık söyler olmuşlardır. Doğrusu, ne yapsınlar, beylerbeyi oldukları içingörüyorlar ki mansıbı hak eden değil, fazla filori veren almaktadır. Bu yüzdenhiç bir şeyi göremez duruma gelip haramdır, helâldir demeyip mal toplayıp

vezîr-i âzama göndermektedirler. Tahminden eksik filori gönderdikleri zamansadece görevden uzaklaşmakla kurtulamayacaklarını, başlarına daha nice

belâlar geleceğini bilirler. Mansıbda bulunanların tümünün durumu böyledir.

Her biri eline geçeiı malı üçe bölerler, birini kendileri için alıkoyarlar, ikisini vezîr-i âzama yollarlar. Şu halde zulmün ortadan kalkmasına ihtimal olabilirmi?

Bu zulmü ortadan kaldırmanın tek çâresi bir beylerbeyilik mahlûl olunca bunun vezîr-i âzamm istediği kişiye verilmemesi; bizzat pâdişâhın, güvendiğikullardan hangisine vereceğini kararlaştırması, kararını kimseye açıklamaması, sonra o kişiyi çağırıp: “ Sana filan beylerbeyiliği bağışladım. Bu bağışıkimseden bilme. Hiç kimse seni bana tavsiye etmedi. Bu beylerbeyiliği sana

herhangi bir kimsenin kayırmasıyla, tavsiyesiyle verdiğimi sanma. Senindiyânetine ve adâletine güvenim olduğundan reâyâ ve berâyâ zulümden âsûdeolsun diye bağışladım. Allah’tan başkasından korkma. İşinde başına buyrukol. Senin hakkında başkalarının söylediklerine aldırmam. Haslarının geliriyle

yetinip başkalarının eline bakma. Zeâmet ve timarları hak etmiş olanlara ver.Rüşvet alarak yabancılara timar verme. Şimdiye değin yabancılara verilmiştimarlar varsa onları al, hak etmiş olanlara ver. Gereğince hizmette ve

yoldaşlıkta bulunmamış kişilere dirlik ya da terakki verilmesi için arzda bulunma. Bu tarafa rüşvet göndermek için helâl, haram demeyip başkasınınmalını almaktan son derece çekin. Yarar habercilerim vardır. Gizlice senindurumunu yoklatıp deneyip sınayacağım. Gaflete düşme, basiretli davran.

Vilâyetin durumunu âyânmdan, bilir kişilerinden sor. Önemli konulardadeneyimli kişilerin uygun gördükleri şekilde hareket et. Saltanatın ırz venâmusunun korunması, şer’î hükümlerin icrâsı için çok çalış. Kim olursa olsunzâlimin durumunu, falanm adamıdır diye korkmadan, bana bildir. Oğlun dahiolsa fesatçılara acıma. Şeriat gereklerine göre hakkından gel, adâletli ol”



şeklinde konuşup uyarması ve öğüt vermesidir. Ancak böyle kişiler gidersememleketin bir parça ıslâh olması umulur. Bunun dışında memleketi ıslâh

etmek mümkin değildir.Beylerbeyiliğin bu şekilde tevcihinde çok yarar vardır. Saltanatın tadı

adâlet ve bağışladır. Beş on yıldan beri adâlet ve bağış pâdişâhların elindençıkıp vezîr-i âzam olanlara geçmiştir. Çünkü hâlen bütün mansıblar vezîr-iâzamm tavsiye ve arz eylediği kişilere verilmektedir. Buna göre mansıbalanların tümü her türlü yetkinin, görevden almanın, atamanın vezîr-i âzammelinde olduğuna inanmaktadır. Durum böyle olunca da mansıb alanların,

vezîr-i âzamm rızâsı dışına çıkmamaları, hayırdan şerden her ne ise onun

emrine uymaları gerekir ki bu da iyi bir şey değildir. Öyle olmalıdır ki mansıbsâhipleri bütün tasarrufları pâdişâhtan bilmeli, vezîr-i âzamm sözünün çokçok, bir şeyi hakka uygun şekilde arz eylediği zaman geçeceğine inanmalıdır.

Eskiden bir mansıb mahlûl olduğu zaman vezîr-i âzam, arzuladığıkişilerden birine o mansıbı alıvermeye çalışır ve o kişiye: “Yarın pâdişâha arzedeyim. Ama sana verileceğini taahhüt edemem. Olur ki arz ettiğim zamanpâdişâh bir başkasına verebilir” , dermiş. Hattâ bâzı dostları “Mübârek olsun”dedikleri zaman o kişi: “ O mansıbın bana verileceğini nereden biliyorsunuz?

Arz olunduğu zaman pâdişâh başkasına da verebilir” der, bütün tasarruflarıpâdişâhtan bilirlermiş. Şimdiki hâlde vezîr-i âzam daha pâdişâha arz etmedenönce bir mansıbı “ birine verdim” dese o kişi o yeri kendisinin bilir başka türlüolabileceğine ihtimal vermez, bütün dostları da “Mübârek olsun” demeyegelirler. Bu sözlerde çok ince, derin anlamlar vardır.

Müellif eldeki metnin son faslında Ulemânın, Meşâyihin ve Seyyidlerindurumu başlığı altında, önce îslâm anlayışına göre ulemâ ve fuzelânm,değerine ve toplum içindeki üstün yerine değinmekte, Fâtih Sultan Mehmed’in

bunlara verdiği önem ve gösterdiği ilgiyi, Fâtih’le Molla Kırımî arasında geçengörüşmeyi anlatmaktadır. Artık ilmiye sınıfının da düzeninin bozulduğunu,âlimin ve nâdânın aynı düzeye geldiğini hattâ zengin câhillerin rüşvetleâlimlerin önüne geçtiğini, bu durumun gece gündüz ilimle uğraşan âlimleriüzdüğünü ve bunların, çalışmak bir işe yaramıyor diyerek, çalışmayı bırakıp büyüklerin kapılarına mülâzemete yöneldiklerini de vurgulayan müellifpâdişâh hocasında bulunması gereken nitelikleri belirtmekte ve bununla ilgilidüşüncelerini şöylece sıralamaktadır:

Pâdişâh hocası, pâdişâhın müsâit zamanlarında, olabildiği kadarıncapâdişâhı yetiştirmekle uğraşmalı; onu, peygamberlerin âdâbını, sultanlarınmenkıbelerini incelemeye yöneltmeli; varsa, kitâbet ve imlâsındaki hatâları, bozuklukları düzeltmeli hattâ nazım ve nesirde kudretli hâle getirmeye, aruz veznini, kafiye ve redifi öğretmeye, güzel beyitleri ezberletmeye çalışmalıdır: Şuşartla ki pâdişâh da marifete istekli, ataları gibi ulema sohbetine rağbet ederolmalıdır. Nitekim Fâtih Sultân Mehmed Hân ve Sultân Bâyezîd Han nice bilgili kişileri kendilerine hoca ve ömürlerini İlmî sohbetlerle geçirmeyi âdet

F. ıı



edinmişlerdir. Zamanlarını ilim öğrenmek, insana gerekli bilgi ve ahlâkgüzelliği olgunluğuna erişmek için çalışmaya, kitap okumaya ayırmışlar; sıksık bir çok âlim ve fâzılı bir araya toplayıp kendi huzurlarında İlmî tartışmalar

yaptırmışlar, onlardan risâleler ve kitaplar yazmalarını istemişler, böylecekendi adlarına halkın elinden bir an bile düşmeyen bir çok risâle ve kitabın

yazılmasını sağlamışlardır. O zamanın âlimleri bizzat pâdişâhın ilim yolunarağbet ettiğini gördükleri için gece gündüz sürekli çalışıp olgunlaşmışlar

büyüklerin kapılarında mülâzemetle zaman kaybetmemişlerdir.

Pâdişâh hocası, ulemâ ile ilgili mansıbları genel gözetimi altında tutmalı,ilmiyye mansıbı sâhiplerinin tümünün durumları hakkında ayrıntılı bilgi,edinmeli bir mansıbın ehli olmayana verilmesi ihtimâli belirdiğinde, kimseninhatırını gözetmeyip o mansıba falanca müstahakdır diye gizlice pâdişâha

bildirmelidir. Pâdişâh da, ulemâ ile ilgili önemli bir iş kendisine arz olunduğuzaman hemen fermân etmemeli, birkaç gün geri bırakıp hocasıyla ve diğersâdık, içi temiz adamlarıyla müşâvere etmelidir.

Pâdişâh hocasına yaraşan şudur ki vezirlerin ve beylerin bâzı durumlarınıöğrendiğinde gecikmeden pâdişâha arz etmelidir. Meselâ vezîr-i âzamm dine vedevlete zararlı bâzı vaziyetlerini görse “Velî nimetimdir. Beni hocalıkmansıbına o getirmiştir” diyerek hatırını gözetmemeli, pâdişâhı gizlicedurumdan haberdar etmelidir.

Şeyhü’l-islâma gelince:Şeyhü’l-islâmlık makamı takvâ sâhibi bir âlim ve fakîhe verilmelidir. Bu

şahsın sözünün düzgün, edâsınm kusursuz, her türlü ilim ve fende mahâretsâhibi, sorulan her müşkili derhal halledebilecek kudrette, her söylediği âlimlerarasında nass-ı kâtı olan, her bakımdan çağının bilginlerinden üstün âlimler

âlimi denilmeye hakkıyla lâyık bir kişi olması daha iyidir. Şercî meselelerde vedinî işlerde, başvurulduğunda, en doğru cevâbı vermelidir. Meselâ devlet ilerigelenlerinden biri bâzı kötü niyetlerini gerçekleştirmek için arzusuna uygun birfetvâ istese, sırf onun gönlünü hoş etmek için zay ıf rivâyetlere dayanarak fetvâ

vermemelidir. Her nerede olursa olsun, pâdişâh katında bile korkmadandoğruyu söylemelidir.

Müellif burada sözü Zenbilli Ali Efendi’ye getirmekte, onun çalışmaşeklini ve Yavuz Sultân Selîm ile arasında geçen bir olayı anlatmakta ve

taşradaki müftilerin durumunu ele alarak bunların görevlerini yerinegetirmediklerini, durumu düzeltmek için kadılara “kenâr müftilerininfetvâlarıyla iş görünüz” yolunda emir gönderilmesi ve aynı zamanda fetvâ

vermeye iktidârı olan yaşlı müderrislerin taşrada hizmete sevk edilmesigerektiğini belirtmektedir.

Kazaskerliğin eskiden değme kişinin lâyık görülmediği derecede yüksek ve şerefli bir mansıb olduğunu, buraya üstün nitelikli bilginlerin atandığını,şimdi de aynı şekilde davranılması icap ettiğini, pâdişâhın bu görevi gerekli



araştırmaları yaptırdıktan sonra üstün nitelikleri olan ve emsâlinden üstün bulunan bir şahsa vermesinin doğru olacağını vurgulayan müellif ilmiyye

tarîkinin durumunu şöylece açıklamaktadır:Dânişmend olmak isteyen bir kişi bir süre Nahiv, Sarf ve diğer

muhtasârâtı, Mantık, Kelâm, Macânî ilimlerini okur. Dânişmend oluncaİstanbul’daki Hâşiye-i Tecrîd medreselerinin her birinde üçer dörder ay şugleder, her müderristen beş altı ders okur, bu şekilde hareket edip dört beş yıliçinde Semâniyye medreselerine ulaşır. Bir yıl kadar da orada kalır, sonrapâdişâh medreselerine varır, oradaki bilginlerin hizmetine yetişir her birinden yararlanır her yönden yetiştikten sonra 25-30 yaşlarında mülâzim olup ya

kadılık veya müderrislik ister. îlmin temeli Sarf ve Nahiv’dir. Sarf ve nahiv’de ve başka bilgilerin öğrenilmesine yarayan diğer bilgilerde câhil olan kişi tefsir,hadis gibi ilimlerde de kesinlikle bilgisiz olur.

Bu başlangıçtan maksat şudur: Hâlen ulemânın durumu da bozuktur.Sarf, Nahiv görmemiş, Muhtasarât okumamış bir câhil ya mal kuvvetiyle veya

başka bir yolla üç dört yıl içinde dânişmend olmakta, geçtiği medreselerde dersokumamakta, sonunda mülâzim olup rüşvetle veya şefââtle bir kadılık alıpgitmektedir. Kadılığında Müslümânlarm dâvâlarmı yalan yanlış hükme

bağlamakta, bir çok büyük fesâda sebep olmaktadır. Dânişmend vemülâzimlerin durumu böyledir ama diğerlerininki bundan da kötüdür.

Geçenlerde “ Bir dânişmend ibtidâ-i hareketinden sonra beş yıla değinSemâniyye’ye varsın” diye buyruk çıktığı halde aldırış edilmemektedir. Bu

yüzden kazasker efendilerin, kadı ve müderrislerden fiilen mansıbda olanlarlaazledilmiş bulunanları, kadılık ve müderrislik isteyen mülâzimleri adlarıylasanlarıyla bir deftere yazmaları; her birinin öğrenim aşamalarını, kimlerden nekadar sûre ders aldıklarını, kimden mülâzim olduklarını, hâlen bilgidüzeylerinin ne durumda bulunduğunu Öğrenip adlarının altma ayrıntılarıylaaçıklamaları gereklidir. Sonra bir mansıb boşaldığı zaman rüşvet almaksızın veşefâât kabûl etmeksizin hemen o deftere bakmalı; üstün, seçkin, ilim sâhibi birkişi o mansıbı istiyorsa kimden mülâzim olduğunu veya bekleme süresinidoldurup doldurmadığını bir yana bırakıp görevi ona vermelidir. O kişininemsâllerinden itirâz edenleri “Mansıb, ilim sâhibinindir” diyerek cevaplandırmalıdır.

Gece gündüz çalışan, bahçelerde gezip eğlence peşinde koşmayan halkarasında salâh ve ehliyyetle ün kazanan âlimler, hâlen medreselerde görevli

iseler durumlarını pâdişâha arz edip terakkiler alıvermeli, maczûl bulunuyorlarsa bekleme süresine bakmaksızın iyi medreselere atamalıdır. Bilgisizleri ise -kimin adamı olurlarsa olsunlar- aşağılamalı, böylece onların da gayret vehamiyetle çalışmalarını, zaman kaybetmemelerini sağlamalıdır.

Allah emâneti olan kadılık görevinin herkese verilmesi câiz değildir.Zamânımızda kadıların ekserisi bilgisizdir ve rüşvet alıcıdır. Rüşvetle veşefââtle kadılık alan kişilerin hükmünün geçerli olmadığı fetvâ kitaplarında



yazılıdır. Oysaki memleketin dört bir yanındaki kadıların ekserisi rüşvetle veşefââtle kadılık almıştır. Şer’an bunların hükümleri geçerli olmadığına göre

bunların nikâh edip evlendirmeleri işinin içinden nasıl çıkılacaktır? Tanrıkatında bunların hesâbı kimden sorulacaktır?

Kazaskerler yerlerinden olmaktan korktuklarından hakka uygundavranamamaktadırlar. Çâresiz kalıp mansıblarm ekserisini, büyüklerinşefââtiyle, câhillere vermektedirler. Gerekli nitelikleri taşıyan doğru, âdil, bilgili bir kadı gittiği yerde dâvâlara doğrulukla bakar, kimseye kinle, garazladavranmaz; ham tamâ sâhibi olmadığı için de gerekmedikçe kimseye hüccet vesicil yazmaz. Böyle olunca da kadılığın geliri az olur, geçimine ancak yeter,

Fakat halk her bakımdan ondan memnundur. Sonra, o kadılık câhil, zâlim verüşvet alan birine verilse, gider gitmez beylerbeyiyle, sancak beyi subaşılarıylave o yerin diğer zâlimleriyle birlik olur, zengin olduğunu anladıkları bir kişiye bir suç yükleyip malının çoğunu elinden alırlar, ardından bizi pâdişâha şikâyetetmesin diye talâk-i selâseyle şart ettirdikten sonra hapisten çıkarırlar. Bunlara benzeyen zulüm ve adâletsizlikleri saymakla tükenmez olur. O rüşvetçi kadı buşekilde bir yıl içinde bitmez tükenmez mal mülk sâhibi olur, kendisini tutan,destekleyen rüşvetçilere türlü türlü armağanlar gönderir. Onlar da terakkiler

alıverirler, görev süresini bile uzattırırlar. Lâkin yoksulların da işi tamam olur.Acaba, kıyamet gününde bu yoksulların hakkı kimden istenecektir? Buyüzden, kazaskerlere: Bütün mansıbları mutlaka her bakımdan ilim sâhibi,adâlet ve doğrulukla tanınmış kişilere veriniz. Sizin göreve atanmanızın dagörevden alınmanızın da benim elimde olduğunu bilip kimseden korkmayınız.Vezirlerin ve beylerin şefââtıyla ve bâzı rüşvetçilerin iltimâsiyle bir câhilemansıb vermeyiniz. Mansıbı ilim sâhibi, sâlih ve dindar kişilere veriniz. Şâyet buyruğuma uymaz, hak etmemiş kişilere iltimasla mansıb verirseniz kahrıma

uğrarsınız” yolunda uyarıda bulunmak ve bu uyarıyı her zamân tekit edipyenilemek pâdişâh için vâcibdir.

Kazaskerler işlerini kendi başlarına yürütmeli, pâdişâh buyruğuna aykırıhareket etmemelidir. Kazaskerlerin ilmiyye mansıblarmı vermek için vezîr-iâzama başvurup onunla görüşmeleri insâfa sığmaz. Çünkü bütün ömrünü ilmeharcamış nice olgun kişiler kendilerine arka çıkacak büyükleri olmamasıyüzünden ilmiyye mansıblarmdan yoksun ve hattâ geçim sıkıntısı içindekalmışlardır. Aksine nice yabancı ve câhil, vezîr-i âzama ve diğer büyüklere

kapılarak ilmiyye mesleğine girmiş, kısa sürede yüksek mertebelere ulaşmış veuçsuz bucaksız paraya, mala kavuşmuşlardır. Artık ilim sâhibi olmak içinçalışıp çabalayan pek az kişi kalmıştır. Yüksek medreselerdeki müderrislerinekserisi; ilim, fazilet, kemâl ve marifet bakımından adları sanları olmadığıhâlde, ya birine kapılandıklarından veya mal verdiklerinden yahut mollaçocuğu olduklarından dolayı müderris olmuşlardır. Böylece ders vermek de,dersten yararlanmak da ortadan kalkmıştır. Fâtih Sultân Mehmed kendiyaptırdığı Semâniyye Medreselerinin her birinde asrın en ünlü, en bilgili,



parmakla gösterilen kişilerini müderris olarak görevlendirirmiş. Şimdi iseSemâniyye Medreselerinin sekiz müderrisi arasında iki üç kişiden başka ilim

sâhibi denilebilecek kimse yoktur. Kalanları bilgisizlikle ünlüdür. Bir kısmıhenüz bilgiye erişememiş genç heveslilerdir, diğerleri fırsatı kaçırmış, artık hiç bir şey öğrenemeyecek duruma gelmiş bir işe yaramaz, iyice kocamışyaşlılardır. Böyle kişilerin Fâtih Medreselerine müderris olmaları insâfasığmaz. Uygun olanı o medreselerin her birine, derslerinden öğrencilerinyararlanabileceği ilim, marifet ve faziletle ün kazanmış olgun, bilgili kişilerinmüderris olarak atanmasıdır.

Şaşılacak iştir ki şimdiki zamanda, falannı oğludur diye şeref-i nesebi veya bir büyüğe intisab etmiş olması sebebiyle bâzı çelebileri SemâniyyeMedreselerine veya altmış akçeli medreselere müderris olarak atamaktadırlar.Onlar da kesinlikle okuma yazmanın ne olduğunu bilmedikleri hâlde, dersveriyoruz diye yalan yanlış bir kaç söz söyleyip gidip gelirler. Bunların aldıklarımaaş helâl midir? îlmiyye mansıblarma hak kazanmak ilimle olur, falanm oğluolmakla değil. Bu oğullardan ilimden yoksun olanlarından gözetilmesigerekenler, ilmiyye dışındaki bir başka alanda gözetilmelidir. Bu gibihususlarda kazaskerler asla kimsenin hatırına gönülüne bakmamalı, câhil olankendi oğlu bile olsa ilmiyye yolundan çıkarmalı bir başka cihetten

nasiplendirmelidir. Pâdişâha gereken de her mansıbı ehline vermek yolundakiemek ve himmetini artırmasıdır.

Müellif, şeyhlik makamında bulunacak kişilerde aranması gerekennitelikleri belirttikten sonra, bunlardan bâzılarmdan gelebilecek bir tehlikeye

pâdişâhın dikkatini çekmekte ve şöyle demektedir:

Bilinir ve târih kitaplarında da yazılıdır ki eskiden bâzı ünlü büyükşeyhlerin, çevredeki mürîd muhiblerinden başka, sabah akşam hankah vezâviyelerinde oturan 300-400 kadar sûfîleri bulunurmuş. Bunlar, memlekette

bir fetret olduğunda, fırsatı ganimet bilip bir anda sûfılerini, mürîdlerini vemürîdlerinin muhiblerini yanlarına toplayıp binden fazla kişiyle ayaklanırlar-mış. H attâ Kızılbaş’ın ilk ortaya çıkışının da böyle olduğu yazılıdır. Bu yüzden,“şeyhler hankah ve tekyelerinde 20-30 ve çok çok 40 kadar sûfı ve mürîd

bulundursunlar, daha fazlasını toplamasınlar” diye bütün kadılara hükümgönderilmesi uygundur.

Bunun ardından, eldeki, metnin son kısmında, seyyid ve şeriflerden sözaçılmaktadır. Bunların İslâm dinine göre ne derece yüksek ve önemli

olduklarını, bunlara karşı nasıl davranılmasi gerektiğini Âyet-i Kerîme vehadîslerin tanıklığıyla ayrıntılı biçimde anlatan müellif, bunlarla ilişkilimeseleleri şöylece ortaya koymaktadır:

Bir çok câhil şehirli veya râiyyet oldukları hâlde, sırf vergi ve hizmettenkurtulalım diye sahtekârlık edip başlarına yeşil sarınıp gezerler. Bu türseyyidlik taslayanlar zamânede pek çok olduğu için halkın seyyidlere o kadarrağbeti kalmamıştır. Özellikle vilâyet kâtiplerinin önlerine gelen reâyâdan bir



kaç akçesini aldıklarını, Defter-i Hakanî’ye seyyid olarak yazmaları yüzündensipâh tâifesine büyük gadr olmuş, dünyayı sahte seyyidler kaplamıştır.

Başlarına yeşil sarık sarındıkları halde mahkemelerde yalancı şâhitlik edenlervardır. Gerçek seyyidlerin yalancı şâhitlik etmeleri mümkün değildir. Nakîbü’l-eşrâflar sâlih ve fâzıl kişiler olsalar, rüşvet almaktan kaçınsalar, bukonuda kimsenin şefââtım kabûl etmeyip dikkat ve özen gösterselerİstanbul’daki seyyidlerin durumu bir parça düzene konulabilirdi. İstanbuldışındaki seyyidlerin teftişi için de, yine seyyidlerden salâh ve diyânetiyletanınmış birkaç doğru ve maczûl bulunan kadı seçilmeli, bunların her biri bir beylerbeyiliğe gönderilmelidir. Bunlar gerçek seyyid olan, elinde soyağacı ve

nakibü’l-eşrâftan alınmış sağlam belgesi bulunanlar için -doğru kişilerin biz bunun babasını ve dedesini gerçek seyyid biliriz diye tanıklık etmeleri hâlinde-ellerine hüccet vermelidir. Hüccet için yoksullardan para almamalı,zenginlerden otuzar akçe almalı, fazlasını almamalıdır. Ama bu kadılar sırfhüccet akçesi fazla olsun diye her seyyidlik taslayana hüccet vermemeli, rüşvetalmaktan son derece kaçınmalı; dinini, imânını koruyup seyyidlerin durumunu

bir ölçüde düzeltmeğe çalışmalıdırlar. Doğrulukla bu hizmeti yerine getirmelerihâlinde kendilerine terakki ile birer iyi kadılık verilmelidir.

Kadılar, kendilerine büyüklerden birinden seyyidlik taslayan birihakkında mektup gelmesi hâlinde bununla ilgilenmemeli, doğrulukla iş görüpkimsenin hatırını gözetmemelidirler. Kadılar, bu konularda uyarılmalı ve

bunca uyarıdan sonra kendilerinin veya yanındaki adamlarının rüşvet almalarıhâlinde şiddetle cezâlandırıldıktan sonra ebediyyen görevden alınıp, sürgünegönderilip öylesine horlanmalıdırlar ki diğer rüşvetçilere ibret teşkil etmelidir.

Bölük halkı, zeâmet ve timar sâhipleri arasında da seyyidlerden kimsenin bulunmaması uygundur. Aslında en uygunu seyyidlerden ehl-i ilm olanlarının

kadı veya müderris, müderrislik ya da kadılık yolunu seçmeyenlerin vaiz veyaşeyh olmaları; bunları da istemeyenlere istihkaklarına göre zevâidden maaş yada durumlarına uygun cihet (evkaf maaşı) verilmesidir. San’at sâhibi olanlarkendi hâllerine bırakılmalıdır.



HIR ZÜ’L-MÜLÛK’ÜN MEVCUT NÜSHALARI VEMETNİN YAYININDAKİ YÖNTEM

Bir devlet görevlisi olması kuvvetle muhtemel bulunan ve ismi bilinmeyenyazarın yaklaşık 1580 yılı dolaylarında III. Murâd’a sunduğu kabûl edilenHırzü’l-Mülûk’ün bu güne kadar iki nüshası olduğu bilinmekteydi. Bunlardan biri ve müellif hattı kabûl edileni Topkapı Sarayı Kütüphanesi, Revan 1612numarada kayıtlıydı. Diğeri ise, istinsah edilmiş nüshaydı ve İstanbulÜniversitesi Kütüphanesi Türkçe yazmalar, 4657 numarada yeralmaktaydı.XVI. yüzyıl sonlarına ve XVII. yüzyıl başlarına ışık tutan Osmanlı devletdüzenine dair kaynaklar arasında önemli yeri olan Hırzü’l-mülûk’ün bu gün ikinüshasını daha meydana çıkardık. Bunlardan ilki Romanya AkademisiKitaplığında Şark yazmaları arasında 20 numarada kayıtlı bir mecmuada yeralmaktadır. İkincisi de bir özel kitaplıktadır. Böylece elimizde biri müellif hattı

diğer üçü istansah edilmiş nüsha olmak üzre Hırzü’l-Mülûk’ün dört nüshasımevcuttur.

I. Topkapı sarayı Kütüphanesi, Revan No. 1612 (Kısaltması T):

Varak

Ölçü

Yazı

Satır

KâğıtYazım tarihi

MüellifiCilt

Vakıf ve Temellük Mühürleri: Birinci yaprakta I.

Mahmud’un (1730-1754) mührü vardır. Yine aynıyaprakta, Türkçe eserin IV. Murad’a sunulan asıl nüshaolduğuna dair bir kayıtta bulunmaktadır.

65.210 x 145 mm. (165 x 95 mm)

Nesih ve harekeli, cetveller kırmızı, fasıl başlıklarıkırmızı.

13.Aharlı.

Yok.

Belli değil.Miklepli şemseli, koyu kahverengi deri cilt.

II. İstanbul Üniversitesi Kütüphanesi No. 4657 (kısaltması Î.Ü):

Varak :53.

Ölçü:200 x 125 mm. (135 x 65 mm.)



Yazı

Satır KâğıtYazım tarihi

Müellifi

Cilt

: Nesih, çerçeveler kırmızı, ser levha siyah çerçeve,mühezzeb.

17.Aharlı.Yok.

Belli değil.

Miklepli, şirazesi dağınık, kahverengi cilt.

III. Romanya Akademi Kütüphanesi, Şark yazmaları No. 20 (Kısaltması R):

Yarak Ölçü

Yazı

Satır

Kâğıt

Yazım tarihi

MüellifiCilt

56 (Vrk 146 b- 202 b).210 x 150 mm.

Nesih.

15.

Aharlı, filigranlı, beyaz.

1722./

Belli değil.Kahverengi.

IV. Özel Kütüphane (Kısaltması Ö):

Varak

Ölçü

Yazı

Satır

Kâğıt

Yazım tarihi

Müellifi

Cilt

34.

215 x 125 mm.

Nesih, bölümbaşları ve ayetler kırmızı.

21.

Aharlı.

Yok.

Belli değil.

Yok.

Bu suretle elimizdeki biri müellif hattı kabül edilen diğer üçü istinsah

edilmiş nüsha olan dört yazma nüsha karşılaştırıldığında aralarında tam bir birlik olduğu ortaya çıkmıştır. Müellif nüshası olarak kabul ettiğimiz (T)nüshasının âdeta kopyası olan diğer üç nüshadan yanı (R), (Î.Ü) ve (Ö)nüshalarından metin tesisinde faydalanılma yoluna gidilmemiştir. Çünkü,gerçekten de incelendiğinde üç nüshanın da kelime kelime (T) nüshasının aynıolduğu ortaya çıkmıştır. Bu istinsah nüshalar arasında, sadece (R) nüshasındaistinsah tarihi olarak 1722 kaydı vardır. Kezâ müellif nüshasında eksik kalmışolan V-VIII. fasıllar diğerlerinde de yoktur.



Bu sebeplerledir ki, yayında Hırzü’l-Mülûk’ün (T) nüshasını esas alarakmetini ortaya çıkarmaya çalıştık. Bu çalışmamız sırasında metne, muhtemelen

yazım hatasından kaynaklanan eksikleri gidermek için küçük ilâveler yapıldı.Metnin Türk harflerine çevrilmesinde önceki yayınladığımız metinlerde takipedilen yol izlenmiştir. Böylece Hırzü’l-Mülûk’ün olabildiğince normalleştirilmiş bir metini ortaya çıkartılmaya çalışılmıştır. Eserde yer almış olan âyetve hâdislerin doğru şekilleri metne alınmış ancak notlarda gösterilme yolunagidilmemiştir. Kitabın kapsamı bölümünde eser metni en belirgin çizgileriylenakledilmiştir. Bu vesileyle Hırzü’l-Mülûk’ün III. Murâd’a sunulmuş olmasıkonusuna dikkatimizi çeken arkadaşım Halil Erdoğan Cengiz’e teşekkür

ederim.Ayrıca Hırzü’l-Mülûk’ün, yukarıda tafsillerini verdiğimiz nüshalara ilave

olarak, Süleymaniye Kütüphanesi, Hacı Mahmud Efendi Nr. 4974’de de biristinsah nüshası daha bulunmaktadır. Ne var ki, bu nüshada da müellif diğeristinsah nüshalarında olduğu gibi (T) nüshasına sadık kalmış ancak, diğerlerigibi, bazı tasarruflarda bulunmaktan geri kalmamıştır.





(lb)BİSMİ’LLAHÎ’R-RAHMANİ’R-RAHİM

Hamd-i fırâvân ve şenâ-i bi-pâyân ol pâdişâh-ı kevn ü mekân ve mâlik-irikâb-ı ins ü cana ki asayiş ü huzür-i kâffe-i enam ve rahat ü hubür-ı havâşş ucavâma selâtin-i cizâm ve havâkin-i sacâdet-encâmı sebeb kıldı. Ve şıla-işalavât-ı bi-ğâyet ol sultân-ı kişver-i risâlet ve kahramân-ı memâlik-ı hidâyethazretlerinün rüh-ı mukaddesine vâsıl ola ki, hilcat-i dlbâ-yı saltanat-ınübüvvet ve kabâ-yı zıbâ-yı şevket-i risâlet ile Cenâb-ı Hayy-i Kadîm o şân-ıkerimi taczim ve tekrim itdi. Bir şehin-şâh-i risâlettir ki mülük-i cihan (2a) veerkân-ı divân-ı zemân emrine muti4ve bende-i fermandır

M e s n e v i :

Sey y id - i kây in â t ü şemc-i rüsü l* M e fhar - ı enb i yâ imâ m - ı sübü l

Şâh - ı ger dün-şeri r ü encü m -ceyş * M e ş ca l-e frü z-ı düd m â n-ı K ü reyş

Ve tahiyyât-ı vâfire ve teslimât-ı mütekâşire zümre-i âl-i kiram ve aşhâb-ıcizâmınun merkad-i şeriflerine mütevâşıl ola ki cümlesi hâfız-ı şerc-iMuhammedi ve nâşır-ı tarîk-ı Ahmedî ve bâğbân-ı gülşen-i risâlet ve râz-dârân-ı esrâr-ı nübüvvettir.

B e y t:

Kamu aşhâb ı e rbâb- i h idâye t * G edâ yân - î der- i şahib-v i lâye t

Huşüşâ çehâr yâr-ı bâ-şafa ki her biri sultân-ı risâlete vezir-i şâdık vemüşir-i muvafıktır

Bey t:

H e r b ir i â ftâ b - ı çerh -i h im em * B a h r- i ş ıd k u h a yâ vü zad l ü ke re m

Amma bacdü erbâb-ı elbâba maclümdur ki uclemâ-i selef ve fuzalâ’-i halef(2b) Rahimehu’llah egerçi tefrih-i zamâyir-i pâdişâhân-ı hüş-mendân içün

ahvâl-i eslâf-ı kiram ve şemâyil-i selâtin-i cizâma şâmil nice teşânif-i müfidesilk-i tahrire keşide itmişlerdir; lâkin bu bende-i nâ-tuvâna dahi her zamanhâtır-nişân olurdı ki din ü devlete nâfic ve her emr-i mühimmi câmi‘ bir kitâb-ınâ-yâb ve hikmet-nişâb tahrir ve taştir idem ki her kelâm-ı pür-beşâreti ziver-ıhikmetle ârâste ve her peyâm ve cibâreti hilye-i cibretle pirâste olup âyin-i şehr-yâr-ı macdelet-güsterı ve merâsim-i kâm-kâr-ı raciyyet-perverl babında kütüb-isâlifeden her vech-ile mümtaz ve fayik ve münderic olan diirer-i şâhvâr nişâr-ıhâk-i pây-i şeh-i câli-tebâr olmağa sezâvâr ve lâyık olmağa ricâyet-i raciyyet ve



himâyet-i vilâyet huşüşmda (3a) ve sâyir saltanata mütecallik cüz°I ve külliumürda calâ vefkı’l-merâm vuküf-ı mâ-lâ-kelâm tahsil itmeğle eyyâm-ı

saltanatlarında âmme-i recâyâ âsüde-hâl ve kâffe-i berâyâ müreffehü’l-bâl olupher diyar ve bilâdda olan cibâd-i cubbâd ve şulehâ vu zühhâd cenâb-ı saltanat-me^âblarm hayr ile yâd itmeğe sebeb ola. Bu cihetten cemic cihanı terk idüpekser evkâtta dide-i cibretle ahvâl-i cihâna nigerân ittügümce bekâ-yı devlet vesaltanat ve âsâyiş-i ahvâl-i raciyyete mütecallik niçe re3y ü tedbîr hâtıra / . . . /olup zâ3il olmasun diyü cemcve tahrir iderdim ve baczı erkân-ı devletten binâ-yısaltanat-ı kahire ve esâs-i hilâfet-i bâhirenün el-iyâzü bi’llâh tezelzül veihtilâline sacy-ı beliğ işcâr ider baczı nâ-şâyeste evzâcve etvâr müşahede itmeğle

âsitân-ı (3b) sacâdete huluş-ı cubüdiyyetüm hasebiyle iclâm ve carz itmeğiüzerime vâcib ve farz bilüp, lâkin

Bey t:

H e s t der z ir -i çerh -i b ü ka lem ü n * Kül lü emrin b i -vak t ih i merhün

mazmünınca ola ki bir zamân-ı ferruh-falda mâ-fi’l-bâl hâlden kale gele diyüp bu üslüb üzere çehre-i matlüb niçe rüzgâr mestür ve mahcüb kalmıştı. Hâlâhezârân hezâr minnet-i bi-şumâr ol Hâlik-ı perverdigâr’a ki memâlik-i

cOşmâniyye’yi bir şehr-yâr-ı nâm-dâruiî keff-i iktidarına tefviz itti ki âşâr-ıfütühât-ı tlâhı cebhe-i murâdmda lâmic ve envâr-ı füyüzât-ı nâ-mütenâhîçehre-i tâlicinde tâlic olup ol sâye-i Hudâ’nun câmme-i recâyâ üzerine mezidşefkati bir vech-ile merhamet-güster olmıştır ki halk-ı câlem ve cumhür-ı beni-âdem şahn-ı feragatte hâb-ı râhate ve güşe-i istirâhâtte (4a) emn ü câfiyete vâşılolmışlardır.

M e s n e v i :

cÂdl ü dadı mişâl - i bâd- ı seher* Eyledi rüy- i dehr i taze vü ter* Kimse devr inde ey lemez zar i * M eğ e r a n c a k h ezâr-ı g ü lzâ r i

Acni şâhenşeh-i felek-rifat müşteri-fıtnat ve melek-haşlet

Be y t:

H u srev -i ğ â z i m u cizzü ’d-devle sâ h ib -cad l ü d â d * A fitâ b - ı evc-i b urc-ı sa lta n a t

S u l t â n M u r â d

Kıtca:

Serv- i gül - zâr- ı Muradı dây imâ ser-sebz o la

Gülşen-i cömrine yâ Rabb irmesün bâd-ı hazân

D evle t-ile ola d â yim kâ m -b in ü k â m -yâ b

° îzze t - i l e o la her dem kâm-bahş u kâmrân.

Lâ-cerem hâtif-i RabbânI ve îlhâm-i yezdâniden şimden girü bu âmâl-icazimü’ş-şânı zuhüra getürmekte zinhar ihmâl ve taksir erzânl görülmeye diyü



güş-i cana bir hitâb-ı (4b) nihânî vâşıl olmağın, Cenâb-ı melik-i vehhâb veRabbü’l-erbâb’dan istihare ve ervâh-ı enbiyâc-i cizâm ve esrâr-ı evliyâ-yı

kiramdan istimdâd ve istifaza ittükten şorîra Ve ufevvizu em rii la ’l lâhi diyüp bi-tereddüd ve iştibâh bu kâr-ı celilü’l-ictibâra şurü olunup bu defter-i hikmet-güster niçe naşâyih u fezâDili şâmil güzide-i resâ°il olup hırz ü hamâ°il gibisultân-ı cihânuiî bir ân huzür-ı mevfüru’l-hubürlarmdan dür u mehcürolmayacak bir ceride-i müfide olmağın H ır z u l - M ü lü k diyü tesmiye olunup veniçe hâlâtı muhtevi olmağın sekiz faşl üzerine tertib ve tafsil ve bu vech-iletezyin ve tekmil olundı. V a l l â h u l - m ü s t e câ n ve caleyhi t-tüklâ n. F A Ş L - IEVVEL, ahvâl-i (5a) hazret-i pâdişâh-ı rubc-ı meskün -Ebbedehu’Uahu tecâlâ

ilâ ye vm i y ü b caşün-; F A Ş L - I Ş ANI , ahvâl-i vüzerâ-i cizâm eşlah’llâhu tecâlâşânehum ilâ yevmi’l-kıyâm; F A Ş L - I Ş Â L İŞ , ahvâl-i mir-i miran ve sâyir

ümerâ ve casâkir-i manşüre; F A Ş L - I R A B İc, ahvâl-i culemâ ve meşâyih vesâdât-ı kiram -D âm e t f e z â Dilühüm k e m â ta b e t ş emâ^ ilühüm; F A Ş L - IH A M İŞ , ahvâl-ı defterdârân ve nişancı ve re3is-i küttâb ve emin-i defter-ihakâni; F A Ş L - I S A D İ S, ahvâl-i reDisü’l-etıbbâ ve şehremini ve aşçıbaşı vematbah emini ve helvacıbaşı;_ F A Ş L - I S A B İC, ahvâl-i İstanbul ve sâyir bilâd-ı m acmüre ve Tersâne-i Amire; F A Ş L - I S A M İN, ahvâl-i Venedik vesâyir küffar-ı hâksâr beyânmdadır. Hudây-ı bi-hemtadan recâ olunur ki kitâb-ı

şadâkat-nişâb catebe-i caliyye-i saltanat-me°âbda carz-ı (5b) hulüş-ı cubüdiyye-tüme vâsıta ye Cenâb-ı Hazret-i müsebbibü’l-esbâb huzürunda dahimağfiretüme sebeb ve rabıta ola.

Amma bacdu, evvelâ her câkıl u dânâya zahir ve hüveydâdır ki, saltanat-ıdünyâ ve hilâfet-i cuzmâ Cenâb-ı kibriyâ’dan baczı cibâd-ı câlî-nijâdunzimmetlerinde emânet-i kübrâdır. Ol şadr-ı aclâda taht-nişin olup cümlesinünefdal ve acdeli olan server-i enbiyâ ve ser-hayl-i aşfıyâ Muhammed Mustafa

caleyh i efd a li’t-tah ây â ll&zrzÛeTİ emr-i dini iclâ ve şerc-i mübini ihya husüsmdaenvâc-i mihnet ve belâya ne mertebe tahammül ve rızâ göstermişlerdir. Bumertebeden makşüd-ı şerifleri mahzâ hulefa-yı ümmete ve selâtin-i câll-himmete taclîm ve irşâd idi; yohsa hergiz zahmet çekmeyüp Cenâb-ıUlühiyyet’ten her ne kim mecmül-i şerifleri (6a) olsa fı’l hâl-huşüle mevşülolmak mukarrer idi ve emr-i vezâret ki çehâr yâr-ı güzin makâmıdır, maclüm vemeşhürdur ki ol hazarât-ı şerife Cenâb-ı risâlet-penâh’a kemâl-i istikâmetle nemaküle hidmet iderlerdi ve intizâm-ı ahvâl-i raciyyet içün ne mertebe mihnetçekerlerdi; huşüşâ ol razdâr-ı esrâr-ı Ahmedl, hazinedâr-ı gencine-iMuhammedi, hem-dem-i hâşş-ı şâni işneyn, re^s-i havâşş-ı resülü’ş-şakaleynHazret-i Ebü Bekr-i Şıddlk ki Sultân-ı enbiyâ’nun vezîr-i aczamı makâmmdayâr-ı catikı ve vefadâr refikiydi, 3emvâl-i bi-nihâye ve nefs-i girân-mâyesiyle fisebili’llâhi ne vech-ile hidmet ve izhâr-ı sadâkat itmiştir. Vezir-i şâni emirü’l-mü’minîn ve halîfe-i halîfet-i Rabbi’l-Câlemin sâlik-i râh-ı şavâb Hazret-i cÖmerİbn-i Hattâb’dır ki Sultân-ı Risâlet’ün uğur-ı hümâyûnunda ne mertebehakikat (6b) ve istikâmet göstermiştir. Ahvâl-i raciyyeti bicz-zât kendüsi ricâyet



idüp cümle câlemün mahdümı iken fukaraya hidmet itmeği cânma minnet vecizzet bilürdi. Vezir-i şâliş, kâtib-i vahy-i cenâb-ı hazret, emin-i kelâm-i Rabb-icizzet; makbül-i rasül-i seyyid’il-kevneyn, Hazret-i cOsmân-ı zi’n-nüreyn’dir kiHak yolında terk-i baş u cân ve Resülu’llâh aşkına mâ-melekini der-miyânitmiştir, vezâret şadrma ol nizâm virdi ve emaret emrine ol intizâm ve istihkâm

buldurdı. Vezir-i râbic gevher-i kân-ı lâ fetâ, sultân-ı serir-i hal-etâ; Hazret-iesedi’llâhi’l ğâlib cAli bin Ebi Tâlib’dir ki fi sebili’llâhi ğazâ ve cihâda naşb-ınefs itmiş ve zehârif-i dünyâdan yüz çevirmişti. Ayet-i sehâvet ve şecâcat anunhakkında nâzil olmıştır ve mekârim-i ahlâk (7a) ol hazretün şân-ı şerifindenihâyet bulmıştır. Bu zikr olunan hulefa-i cizâmun her biri bu denlü cazamet ve

şevketle muktedâ-yı nâs-iken yine geydükleri pelâs ve bir köhne kirbâs idi.Müdâm tevfîr-i beytü’l-mâl-i müsliminde ne mertebe cidd-i belîğ ve sacy-i bî-diriğ iderlerdi. Macazâlike mehâbetleri câlemi tutmıştı ve cihanı heybet veşalâbetleri kaplamıştı. Selâtin-i Rüm u cAcem anlarun havfindan lerzân vesergerdân ve Husrevân-ı Türk ü Deylem nâm-ı şerifleri yâd olunsa havf uhaşyetten lâ-yackıl ve bi-cân olurlardı. Hakikat-i hâl mehâbet-i câh u celâlcemc-i mâl ü menâl ile olmaz, belki halife-i Rabbi’l-Câlemin ve pâdişâh-ı İslâm

ve Müslimin’ün hidmet-i şeriflerinde istikâmet idüp sadâkat birle hidmet

itmeğle olur ve illâ hıyânet-ile mevşüf olanlar her ne mertebe (7 b) câli manşıbdaolsalar yine sitâreleri düşkün ve yüzleri kara ve rikâb-ı saltanatta ittüklerihiyânet elbette bir gün âşikâre olur ve her biri şânlarma lâyık ve sezâ olancezâyı bulur. Bu takdirce şadr-ı vezârette olan merd-i câkıle dahi lâzımdır kidâyimâ ol hazarât-ı câliyenün sâlik oldukları reh-i hudâya zâhib ve rızâ-yıHudâ’ya râğıb ve tâlib olub cife-i dünyâ-i dün ile âlüde ve meftün olmayup fi’l-ğu-düvvi ve’l-âşâl kendü âmâllerin terk idüp hemân recâyâ ve fukarâ ahvâliyle

ve tevflr-i beytü’l-mâl ile mukayyed olub itlâf ve isrâftan ziyâde hazer

buyuralar ki Resül-i Hudây-ı mütecâl hıfz-ı beytü’l-mâl huşüşmda buyurdukları ahâdiş-i şerife kütüb-i şahihada mastür ve beyne’l-cumhürmeşhürdur. Yalnız bu sacâdet yetmez mi ki, (8a) Hak subhanehu ve tecâlâcinâyet idüp kişver-i küfr ü dalâletten milk-i hidâyete çıkarup nicmet-i İslâm-ile

behremend ittükten şonra padişâh-ı İslâm’a vezir ve ahkâm-ı saltanatta müşireyleyüp şehryâr-i kâmkâr hazretleri anlara ictimâden zimâm-ı raciyyeti yed-ikudretlerine tefviz eyleye. Bu nicmetüiî şükrin itmemek insaf değildir. Rüz-icezâda herkes kendünün hisâbım virmekte Câcizdir; fe-keyfe ki ahvâl-i raciyyet

andan su3âl oluna, ğâyet müşkil olmaz mı? İlâhi Clnâyetün refik eyle; Hudâyâ !Hidâyetim şefik eyle. Egerçi pâdişâh-ı rüşen-zamir ahvâl-i câleme bi’z-zât vuküf tahsil itmek ğâyet emr-i casirdir; lâkin cazimet-ı hümâyûn ve niyyet-iisâbet-makrünları ışlâh-ı ahvâl-ı raciyyet ve emn ü emân-ı vilâyet olıcak cinâyet-i BârI her yirde yâri olup (8b) envâc-ı feth ü zafer müyesser ve halk-ı câlem emr-işeriflerine râm ve musahhar olmak mukarrerdir. Bu bende-i nâtüvânlarımuttali0 olduğum baDzı havâdiş ki cenâb-ı şeriflerine iclâm itmeğe ihtiyâc-ıtâmm vardır, inşâD-Allâhü’l-melikü’l-habir her biri mahallinde tafsil ve tahrir

olunsa gerektir. Nazar-ı hümâyûnları mütecallik oldukta te3emmül-i dakik ve



fıkr-i camik buyurula ki kelâm-ı Hak kendüyi gün gibi aşikâre ider. înşâD-Allahşâhid ü beyyineye muhtaç olmayup ahvâl-i saltanata mütecallik baczı umür-ı

garibeye vuküf-ı tâmm ve ıttılâc-ı mâ-lâ-kelâm tahsil buyurulmakmuhakkaktır. Maclüm-ı Hazret-i Pâdişâh-ı zıllu’llâh’tır ki ecdâd-ı cizâmlarm-dan cenâb-ı mağfiret-penâh merhüm Gazi Sultân Selim Hân -Tabe serâhu-

hazretleri (9a) çevgân-ı himmetleri ile güy-i saltanatı rubüde ve az zamândaniçe memâliki feth ve zabt idüp şâhân-ı cihân çehre-i mezellet-behrelerin ğubâr-ı semendinden fersüde ittiklerine bâciş cemic-ı kârda Cenâb-ı Hakk’a tevekkülidüp din ve devlete nâfıc bir huşüş olsa bu kânün-ı cOsmâni’ye muhâliftirdimeyüp hemân icrâ idüp “Selâtin-i cizâm her ne iderlerse kânün olur” diyü

buyururlarmış. Niçe defa vâkic olmış ki ümerâ ve defterdârlardan ve etrâf ueknâfta beğlerbeği olan ihtiyârlardan zamir-i müniri tecrübe-i rüzgârla cilâ-

pezir olan sâhib-i tedbir ve âkil ü habır kimesneleri iltifat buyurup getürüpvezir iderlermiş ve cenâb-ı şeriflerine kemâl-i ihtişâş üzre olan baczı kullarındanemr-i saltanat ve ahvâl-ı raciyyette bir cüz°i günâh şâdır olsa (9b) hergizhimâyet itmeyüp ve bunca zemândır bana mahrem ve hemdemdir dimeyüphakkından gelürlermiş ve ekser zamânda ayak divânı idüp vüzerânun her biriyle tenhâ müşâvere buyurup birünün kelâmı birini munâkız ve müdâfıcve

birünün re’y ve tedbirine biri mânicolsa hâllerin tecessüs buyurup hak kankıcânibde olduğı zâhir olduktan şonra din ü devlete ve ışlâh-ı raciyyete münâsibolan umürı terk idüp mahzâ kendünün ğaraz-ı fasidini ilerü getürüp vezir-iâharı âsitâne-i devletten dür ve mehcür itmek içün söyleyen veziri hemân oldem tucme-i şimşir itmeğle sâyirinün dahi hâtırmda var ise def olup cemicumürda yek-dil ve yek-cihet olurlarmış. Ve merhüm ve mağfurun leh cenâb-ıfırdevs-mekân, cennet-âşiyân Sultân Mehemmed Hân (10a)c A le y h i’r-ra h m eti

veH-ğufrân- hazretleri dahi maclüm-ı câlemiyândur ki dâyimâ culemâ ve şulehâve fuzalâ ve cukalâ ile mucâşeret buyurup umür-ı saltanatta re°y-i dil-pezirleriolan niçe cakıl ve ehl-i tedbirleri gâh emir ve gâh vezir idüp baczı zamânda niçerüzgâr makbül-i cenâb-ı gerdün-iktidârları olan ba’zı ümerâ ve vüzerânunahvâl-i raciyyete ricâyet itmekte kuşür ve ihmâline ve baczı nâ-şâyeste evzâcmavâkıf olmağla hemân ol sâcat huzür-ı hazretlerinden mehcür, belki cânmteninden dür iderlerdi. Eslâf-ı kirâmdan olan selâtin-i cizâmuiî ale’d-devâmahvâl-i şerifleri bu minvâl üzere olduğı nazar olunsa hikmetten hâli olmayupdevâm-ı devlet ve bekâ-yı saltanata mütecallik niçe fevâ’id ve menâfi cimüştemil bir tarz-ı makbül (10b) ve bir vazc-ı mackül olduğunda tereddüd ve

iştibâh yoktur. Hülâşa-i kelâm ve muhasşal-ı merâm oldur ki âhiretimüzdenhavf idüp, maclümumuz olan huşüşları ruhsat buyurulursa hak üzerine âsitân-isacâdet-âşiyânlarma iclâm ve iclân itmekte taksir itmezüz; irâdetu’llahu herneye mütecallik olursa zuhür ve şudür bula. Allâhu şâhidün ve kefa bihişehıden. Dünyâ-yı düna mütacallik aşlâ bir carzımuz yoktur. Maksüd-ı aşlidevletlü ve sacadetlü yüce pâdişâh-ı câlem-penâh hazretlerini vebâldensakınmaktır. Hudây-ı müstecân sultân-ı zemânun dâyimâ kalb-i hümâyûnlarına din ü devlete nâfıc huşüşları ilkâ eyleyüp cemicre3y-i latiflerin şerc-i şerife



muvafık kılıvirüp enbiya-ı cizâm ye evliya-i kiramun cinayet ve himmetlerinüzerlerinden eksik itmeye. (İla) Amin yâ Rabbe’Pâlemin.

Faş l - ı Evve l :

A h vâ l-ı pâd işâ h -ı cih ân-penâh ve ka d e r-i dest-gâh beyânındadır.

Sultân-ı ehl-i Islâm ve hâkân-ı kâffe-i enâm olan şeh-i câlî-mikdâr ve pâdişâh-ı cihândâr hazretlerine evvel lâzım olan budur ki şalâh ve cadâlet vefelâh ve diyânet üzre olup her kâr-ı cazimün hayr ile itmâmı içün iki rekcatnamâz kılup, Cenâb-ı vâhibü’l-merâm’dan teveccüh-i tâmm ile istihâre buyuralar ki inşâ allâhu Tecâlâ cemıc-i umürda işâbet idüp mü'yyed mincindi’llâh olmaları muhakkaktır ve salavat-ı istihâre Hadis-i şerifle şâbit olupİmâm Muhammed Gazâli Hazretleri İhyâc-i cUlüm’da zikr itmiştir. Ve olşehryâr-ı kâmkârun kelâm-ı dürer-bârları muntazam ve hemvâr olmak içüntahsil-i culüm ve nıacârif ve tekmil funün (11b) ve latâyife sacy-i cemil buyurupve mühimm olan huşüşları tahrir içün bir mikdâr fenn-i kitâbetten dahi habirolmaları lâzımdır ki hatt-ı şerifleriyle kelâm-ı latiflerin görenler B a r e k a llâ h u

T ecâlâ ahse nt diyüp ‘‘K e l â m u l - m ü l ü k , m ü l ü k u l -k e l â m ” fehvâsma mâ-şadakvâkic olmak ancak bu mertebe olur diyü bi-nihâye tahsin ideler. Ve evkât-ı

şerifeleri dahi ekser zamânda mutecayyen olup, meselâ yirmidört sâcatün üçsacati cibadet ve tilâvete ve iki sâcati tevârih ve sâyir latif kitâblar mutâlacasmave dört sâcati ahvâl-i memlekete mütecallık olan umürı, vüzerâ-i cizâm Ve sâyircakl-ı selim ve tabc-ı müstakime mâlik olan sâhib-i tedbir kulları ile müşâvereyeve altı sâcati seyr ü şikâra ve kalb-i hümâyûnları münşerih olacak kâra (12a) vetokuz sâcati câlem-i ferâğat ve hvâb-ı râhate m aşrüf buyurulmak münâsibdir.Ve ol menbac-ı eltâf dâyimâ cadl ü inşâfı elden komayup imsâk ve isrâftan dahiictinâb buyurup envâc-ı ikdâm ve sacy ü ihtimâmla cemc ve tahsil olunmış

beytü’l-mâlün tazyic ve itlafın revâ görmeyüp bezi ü catâ ve cüd ü sehâyımahalline buyuralar. Ve ol sâye-i İlâh sacâdetlü pâdişâh-ı câlem penâhhazretlerine bir lâzım olan dahi budur ki eger kerime-i mucazzama ve egerhemşire-i mufahhamalarıdır, aşlâ ve katcâ vüzerâya ve beğlerbeğilere tezvic

buyurulmayup dört-beş yüz bin akça hâslar ile sancâğa mutasarrıf bir nâmdâr beğe tezvic buyurulup anun dahi sancâğı ser-hadde olmayup, iç illerde olup bervech-i te3bid mutasarrıf ola (12b)

E 1- c ü z 0- ü ’ 1- ş â n i:Ve saltanatun bekâsı cadâlet ve yarar casker iledir ve caskerün tâbicolması

istihkâklarma göre dirlik virilmekledir. Ve bu vech-ile ricâyet olunmağa vâfirmemleket ve müstevfî hazine gerekdir ki baczısına culüfe ve baczısma zecâmet vetimâr ve sâyir câlî manşıblar virile. Bu takdirce memâlik-i mahrüsede vâkıcolankasabalar ve karyelerim ekseri havâşş-ı hümâyûn ve zecâmet ve timârlar olmaklâzım iken şimdiki hâlde ekseri vakf ve mülk olup zecâmet ve kılıç timârlar cüz3!kalmıştır. Hele selâtin-i cizâm evkâfma ne söz ki kuvvet-i kâhireleriyle feth



ittükleri memleketlerden cimâret ve câmiclerine vakf itmişlerdir. Haksubhânehu ve tecâlâ kabül itmiş olup cümlesin (13a) rahmeti deryasına

müstağrak itmiş ola. Amma inşâf mıdır ki sâyir incâm ve ihsandan mâcadâyalnız bir vezire kırk-elli pare karyeler temlik oluna? Vezâret gibi âli manşıb ilericâyet olundukları kifayet itmez mi? Huşüşâ vezir-i aczam olana karye temlikolunmağa ne ihtiyâç? Ol hod her kimürî elinde milk karye ve mezraca vedeğirmen ve çiftlik ve hammâm ve bunlarun emşâli ne bulursa birer tariklealmıştır. Bu bâbda sözüme kavi delil budur ki Vezir-i aczam Mehemmed PaşaHazretleri kullarına merhüm ve mağfurun leh Sultân Süleymân Hân -cA le y h i’r-

rahm eti ve ’l gu fran- Hazretleri ile fırdevs-mekân cilliyyin-âşiyân merhümPâdişâh Hazretleri yüz pâre mikdârı karyeler ve mezracalar ve müstakilkasabalar ve iskeleler ve niçe mahsûl virür yirler temlik buyurmışlardır (13b).“Bu mikdâr karye ve mezraca temlik olunmağa sebeb nedir? Bir-ikisi kifayetitmez mi?” diye su3al buyurulursa cevâb budur ki vezir-i aczam olduktanşonracadâlet idüp felekte bir nâm komağa mukayyed olmayup hemân fırsat elvirmişken kendümüze vâfir karyeler temlik ittürelüm; kimini vakf idüp ve kimievlâdımuza kalsun diyü bu sevdâyile vilâyeti yazdurmağa mubâşeret idüpgönderdükleri kâtiblere muhkem tenbih iderler ki: “Kendümüze b a3zı karyelertemlik ittürmek isteriz; gerektir ki yazduğunuz yirlerde etrâfı vâsic mahsûlü

karyeleri; kimini bin beş yüz akçaya ve kimini bin akçaya ve baczı aclâmezracaları üçer-dörder yüz akçaye yazasın.” diyü işmarlamağın onlar dahi tekhidmet yanaşduralum diyü bir kurı iltifata dinin ve imânin şatup on beş (14a)ve yirmi bin akçaya ve dahi ziyâdeye mütehammil olan karyeleri defter-icedid’e bin ve bin beş yüz akçaya ve dahi aşağa yazup defterin südde-i sacâdetegötürdüklerinde ol aşıl karyeleri telhis idüp pâye-i şerire gönderdükte anlardahi görürlerdi ki yazuları cüz’i birkaç karye ve mezracadır, çok nesne değildiyü temlik buyururlardı. Bacdehu her birine yazdurdukları milk-nâmede falan

karye ve mezracayı cemlchudüdı ve tevâbicve levâhıkı ile ve cöşr-i ğallâtı veharâcı ve ispençesi ve mâl-i ğâyibi ve mâl-i mefküdı ve beytü’l-mâli ve yavaşı vekaçğunı ve cürm ve cinâyeti ve resm-i carüsânesi, kul ve câriye müjdegânesi vesâyir bâd-ı havâsı ve recâyâsı ve evlâd-ı recâyâsı ve evlâd-ı evlâd-ı recâyâsı vehaymanası ve evlâd-ı haymanası ve evlâd-ı evlâd-ı (14b) haymanası ile ve bi’l-cümle kâffe-i hukük-ı şerciyye ve câmme-i rusüm-ı cörfîyyesiyle M im m â zü k ire

ev lem yüz ke rü m in kü l l i l vucüh serbest ve mefrüzu’l-kalem ve maktücu’l-kademtemlik eyledüm diyü yazdururlar. Bu vech-ile mülk-nâme-i hümâyûn

yazıldıktan şoiîra kendülerine tâbic olan bir kadıya ve yâhüd bir müderrise:“Var bu karyenün smurm tacyin eyle.” diyü hükm-i şerif ile gönderdükte oldahi kezâlik manşıb ucundan istikâmeti terk idüp, ol karyenün üzerine varup,kadimi smurı üzerine gitmeyüp, etrâfmda olan zicâmet ve timâr karyelerinünaclâ yirlerin alup: “Bu karye smurmdandır.” diyü cebren fuzüli bir yire taşlardiküp ve calâmetler naşb eyleyüp, mufaşşalan sicili idüp, şüretin imzâlayup, vemühürleyüp südde-i sacâdete götürdükte ana göre smur-nâme-i hümâyûn (15a)dahi yazdururlar ve ol yirleri alman zicâmet ve timâr şâhibleri başları havfmdan



dacvâ ve nizâca cür°et idemezler. Bacdehu ol temlik olunan karye vâkic olduğıkâdılığun kadısına bir hükm-i şerif gönderülüp şöyle yazdurulur ki: “Falan

nâm karye vezir-i aczama temlik olunmıştur. Karye-i mezbüre recâyâsı vesonradan gelüp karye-i mezkürede mütemekkin hâriç recâyâ dahi cemic-icavârız-ı divâniyye ve tekâlif-i cörfîyyeden mucâf ve müsellem olmışlardır.Ümenâ ve cummâlden ve ğayrıdan kimesne dahi itmeye.” diyü kayd olunmâğlave kadıya dahi mü’ekked mektüb gitmeğle kâdı olduğıyçün neylesün emr-işerife imtişâlen ve hem hidmet yanaşturmak ümidiyle muhkem tenbih ve nidâittürdükte recâyâ dahi zulumden kaçup, vezir-i aczam karyesine varup (15b)sâkin olursak cemic-i belâdan halâş oluruz, diyü eger havâşş-ı hümâyûn

recâyasıdır ve eger beğlerbeği ve sancakbeği ve zucamâ ve erbâb-ı timârraciyyetleridir, cemic-i tekâlifden mucâf ve müsellem olduklarıyçün ekseritemlik olunan karyeye gelüp mütemekkin olup, iki-üç yılun içinde ol karye birkasaba gibi olup defterde yazusı bin veyâ bin beş yüz akça iken elli altmış bin

belki dahi ziyâde mahsûl virür bir aclâ karye olur. Sâyir karyeler ve mezracalardahi bu minvâl üzeredir ve hâsları dahi zâhiren on iki kerre yüz bindir. Ammâelli-altmış yüke belki dahi ziyâdeye mütehammildir; zırâ ekseri hâslarıVenedik’e karib olan deryâ kenârmda olmağın hâşıl olan terekeleri,

voyvodaları gemilere tahmil idüp Venedik’e ve sâyir küffar-ı hâksâra (16a) herkilesini ikişer fıloriye, dahi ziyâdeye satarlar. Ve iç illerde olan hâsları karyeleridahi üçer-dörder yazusma mütehammildir. Bu takdirce bi’l-ficl vezir-i aczamhazretleri kullarımın hâsları mahşüliyle evkâf ve emlâki mahşüli cümle yeniçerikullarunun mevâcibine kifayet itmek değil, dahi aşurı gider. Bu takdirce bukadar beytü’l-mâlün isrâf olunması rüz-i kıyâmette 3izzetlü pâdişâh-ı câlem-

penâh hazretlerinden su3âl olunmak lâzım gelür. Bu bende-i kemterlerimutasarrıf olduğum dirligüm helâl olsun diyü vâkic hâli icmâlen hâk-pây-i

şeriflerine iclâm eyledüm. Bâkisine devletlü pâdişâh-ı rubc-ı meskün hazretleriaclemdir. Zâhir budur ki memleket ve vilâyetler feth olunmaktan makşüdtevsic-i memâlik ve tekşir-i hazâyindir; yohsa vüzerâya ve ğayra (16b) temlikiçün değildir. Lâzım olan oldur ki min bacd vüzerâya ve ğayra karyeler vemezracalar ve bi’l-cümle arz-ı miriden bir nesne temlik olunmak revâ buyurulmaya. Eger bir mikdâr zemâna değin dahi bu minvâl üzere karyeler vemezracalar temlik olunursa vâridât maşârife kifayet itmedüginden gayrı kılıçtimâr cüzH kalup - İyâzen bVllâhi Tecâlâ- bir taraftan acdâ hareket ve hucümeylese mukavemette külli müzâyaka ve ıztırâb çekilmek lâzım gelür. Aşılmünâsıb olan hiç temlik olunmamak gerek; bâri olunursa bir-iki karye temlikolunup ol dahi şu maküle vezir-i aczama gerektir ki tamac-ı hâmdan beri oluphâsları mahşüliyle kanâcat idüp dünyâ ve âhiretin şakmup, menâşıbım ehlinetevcih ve carz eyleyüp gereği gibi istikâmet ey ley e. Anun gibi müstakim (17a)vezir, zühr-i âhireti içün muhtâc ve münâsib olan mahalde bir câmicve cimâretyapmak makşüd idinürse icâzet-i hümâyûn erzâni buyurulup andan mâcadâmütecaddid cimâret ve câmicyapmağa ruhsat buyurulmaya. Eger bir yer câmiceve cimârete muhtâc mahall olup yapılmak lâzım geldükte vüzerâdan ve ğayrden



bir defa binâ itmeyen kullarından biri tâlib olursa icâzet-ı şerif buyurula, tâlib bulunmaz ise cânib-ı aclâlarmdan binâ olunup nâm-ı şeriflerine ola ve bi’l-

cümle vüzerâ°-i cizâma ve gayrı kullarına lâyık değildir ki mücerred vemütecaddid hayr itmek içün recâyâdan ve gayrdan celb-i mâl eyleyüp dahicâmicler ve cimâretler binâ eyleye. Bunun misâli öksüz oğlanun kaftanınarkasından alup, dul cavrata geyürmek gibidir. Ecdâd-ı Cizâmlarmdan merhüm(17b) ve mağfürunleh Gâzi Sultân Selim Hân -cAleyhi r rahmet i ve’ l -ğufrân-

Hazretleri caşrmda vezir-i aczam olan umdetü’l-vüzerâ merhüm Piri Paşa, re3y-i dil-peziri ile niçe memleket feth ü teshir ve niçe cadü tucme-i şemşir olup birmerd-i câkil ü dânâ ve makbül-i hazret-i kişver-küşâ iken her kaçan ki takrib

düşürüp zühr-i âhiret-içün kendüye bir karye temlik olunmak bâbmda istid ayı cinâyet eyledükte: “Piri bilürem seni, sadâkat ve istikâmetle ittügün hidmetmukâbelesinde envâc-ı ricâyete mustahakk olmışşmdır. Lâkin benden ne talebidersen eyle, karye temlik olunmasın recâ eyleme. Hocam Mevlânâ Halimi’ye bir karye temlik itmiştim, hâtır-ı şerifüme geldükçe def-i iztırâb idemem.Padişâhlara lâzım olan casker (18a) ve memlekettür.” diyü bunun emşâli niçemackül cevâb-ı şerif-ile hâtırm tesliye idüp müstakili bir karye temlik itmeyüphuccet-i şerciyye ile şatun alduğı bir milkı karyesinden defterde bir sipâhiye iki

yüz akça maktücyazılmış imiş, ol maktucı ref eylemiş. El-hak inşâf ile nazarolunıcak ğâyetle mackül buyurmışlardır. Hak subhânehu ve tecâlâ rahmetinziyâde eyleyüp zir-i zeminde âsüde olduklarınca cizzetlü ve sacâdetlü

pâdişâhımuz hazretlerini serir-i sacâdette bâki ve pâydâr eyleyüp nihâl-i nev-residelerin mucammer ve ber-hordâr eyleye. Amin yâ mucin. Ve hidmet-ivezâret evlâdı ve tevâbiçi çok kimesneye virilmeyüp akvâm ve akrabâsı yok bircâkıl ve müstakim kullarına cinâyet buyurulmak gerektir ki evlâd ve tevâbicikaydından beri olup hemân (18b) dâyimâ tedbir-i memleket ve âsâyiş-i

raciyyete mukayyed ola ve hâsları dahi leb-i deryâda olmayup Sivas ve Haleb veDiyârbekr ve Arz-ı Rüm Beğlerbeğlikleri’nde ola. Ve ol şehriyâr-ı kâmkâr vesâye-i kirdigâr hazretlerine bir lâzım olan dahi oldur ki ne ğazüb ve ne halimolup, her emrde ictidâli elden komayup belki ğazab canibine mâyil olmaları dinü devlete enfac olmak fehm olunur; zirâ vüzerâ-i cizâm sultân-ı enâmı ekserzamân hışm-nâk göricek havf u haşyetten hâli olmayup şalâh-ı hâli dahi yoğsa

bi’z-zarüre her biri başı ve mansıbı havfmdan ğaraz-ı fasidi mâ-beynlerindenref idüp, vâkic olan umür-ı mucazzamada bir hatâ itmeyelüm, diyü cümlesiyek-dil ve yek-cihet olurlar.

(19a)

E l - C ü z ^ ü ’ s - S â l i s ü :

_ Ye her halefti’s-selâtin ve şerefü’l-havâkin hazretlerine lâzımdır ki dahiserir-i saltanata culüs itmedin sancağ-ı hümâyünda iken vüzerânun ve

beğlerbeğilerün ahvâllerin tamâm tetebbu0 ve tecessüs ittürüp her birinünahvâline mümkin olduğı kadar vukuf ve ıttıla0 tahsil eyleyüp, dahi cülüs-ı



hümâyün vâkıcolduğı gibi mevcüd buldukları vüzerâM izâmun fikr ü fîrâset veakl u kıyâsetlerin ve şalâh ve diyanetlerin tecrübe ve imtihan içün baczı umür-ı

müşkileyi hufyeten başka-başka bir kaç defa şorup her birinün takrir ve tahririne vech-iledir tamâm maclüm-ı şerifleri olduktan şonra eger içlerinden birinünekşeriyâ tedârük ve tedbiri mümtâz ve dil-pezir olup vezâret-i cuzmâ ve şadâret-i(19b) kübrâ hidmetine lâyık ve evlâ ise şâliş ve sâdis ve râbic ve hamişdinlemeyüb hemânâ ol câkıl ve dânâya mühr-i sacâdet irsâl ve cinâyet

buyurulmak münâsibdir. Ve vizâret hidmetine harem-i şeriften çıkmaklâzımdır, dinilmeyüp hemân bir tabc-ı pâk ve sâhib-i idrâk olan kullarınacinâyet buyurulmak gerektir. Nitekim ecdâd-ı cizâmlarmdan merhüm ve

mağfurun leh Sultân Selim Hân Hazretleri merhüm Piri Paşa’yı ehl-i tedbir bulmağla defterdâr iken vezir-i aczamlık hidmetin tefviz buyurmuşlar. Ve olceliyyü’ş-şiyem ve caliyyü’l-himem hazretlerine bir enseb ve elzem olan dahi

budur ki serir-i sacâdete cülüs buyurdukları gibi, evvelâ taşra hâzineyi, saniyeniç hâzineyi yoklayup nuküd ve esbâb ve sâyir metâcu kitâb ve cevâhir-i nâyâbve cebehânede olan (20a) yat ve yarak dahi yoklanup eger cümle esbâb-ı sefermükemmel ise febihâ, ve illâ kuşürı tekmil olduktan şonra ekser zamânda ayakdivânları olup ne maküle vilâyetler feth olunmak münâsibdir ve kankı kral ileşulh olunmak din ü devlete enfacdır, her vezir ile bir kaç defa müşâvere

buyurulduktan şonra cümlesinün tedbiri bir huşüşta muvâfık bulunursa “L a

t ec t em f üm m et i a la ’d -da lâ l e t i” fehvâsmca ol huşüşa mubâşeret buyurulup eger baczısmun re’yi baczısma muhâlif ise bir niçe defa sorulduktan şonra birkaçınun fıkr ü fırâseti ve din ü devlete nâfıc ise ve sacâdetlü pâdişâh-ı rubc-ımeskün hazretleri dahi tenhâlarında her birünün sözüni micyâr-ı tabca urupre’y-i rezin ve fıkr-i işabet-karinlerine (20b) muvâfık gelürse anunla camel buyurulup be-her-hâl evâyil-i cülüsta mümkin olduğı kadar feth-i memâliklâzım olup küffâr-ı hâksârun bir mikdâr kalblerine inkisâr virmek mühimmât-ıdin u devlettendir. Ve ol mihr-i sipihr-i saltanat ve mâh-ı münir-i evc-i hilâfethazretlerine bir lâzım olan dahi budur ki, her huşüşta kâmil bir müdebbir veâkil, kıyâfeti makbül ve kelimâtı muntazam ve mackül tamac-ı hâmdan beri veğaraz u nisbetten Gâri ehl-i fîrâset ve şâhib-i tedbir ve kiyâset kimesnemusâhibleri olup leyi ü nehâr din ü devlet ve bekâD-i saltanata mütecallik olanahvâli sırran ve calaniyeten tetebbucve tecessüs idüp havaşş u cavâm ve bi’l-cümle kâffe-i enâm vüzerâ-i cizâm ve ümerâ-i kirâm hakkında ne söylerler,sadâkat ve cadâletle meşhür ve macrüf (21a) olan kimlerdir ve sakâmet u

hıyânet ile maclüm ve mevşüf olanlar ne maküle leDimlerdir ve culemâ-i cizam vefuzalâ-i kiramdan cale’d-devâm şuğl üzere olup ve müderrislerden ders-ilemukayyed olanlar kankı duacılarıdır ve müderris nâmına olup medreseyevarmayup kendü hevâsmda ve yâhüd baczı maslahat bitürmek içün vemunâfıklık itmek içün katırına binüp ekâbir kapusm gezen cahil ve nâdânkimlerdir ve bi’l-cümle cemic ahvâle vuküf tahsil idüp dahi nakir u kıtmirsıhhati üzere gelüp hâk-pây-i şeriflerine takrir eyleye. Ammâ muşâhib olankulları şalih ve mütedeyyin olup Hak subhânehu ve tecâlâ’nun hışm ve



kahrından korkup kimse hâtırm gözetmeyüp, eyü kimesneleri eylik üzere veyaramazları iki gözi dahi olursa (21b) kemlik üzere yâd eyleyüp, Hudâ-yı

kâhir’i her yerde hâzır ve nâzır bilüp, tarik-ı haktan cudül eylemeye. Ammâzemânede bu maküle kimesne değmede ele girmez.

Bey t:

B u lu n m a z h â k - i âdem değm e k â n d a *A n unçün a z olu r âdem cih ânda

Ve bi’l-cümle muşâhib olan kulları şöyle müstakim gerektir ki vüzerâ-icizâm ve ekâbir ve acyândan biri: “Pâdişâh hazretleri huzürmda bizi eylükle yâdeyle.” deyü bin fılori virse ve hadd-i zâtında ol kimesne yaramaz olsa, ol

muşâhib filoriye tamâc idüp ol sakimi müstakimdir diyü terbiye eylemeyüphakikat-i hâl ne ise anı söyleye. Ve muşâhib iki olsa belki dahi nâfîcdir; zirâ ikiolıcak birbirinden havf idüp hilâf-ı vâkc nesne söylemeğe cür°et idemezler. Vemuşâhib iki (22a) olmamın bir nefi dahi budır ki sacâdetlü pâdişâh-ı câlem-

penâh hazretlerin ün baczı kimesneler söziyle bir kimesneye süc-i zanları olsa,kalb-i hümâyûnlarına itmPnân gelmek içün ikisine bile: “Fülân kimesneyi niçe bilürsiz.” diyü su3âl buyursalar, anlar dahi vâkıf oldukları üzere: “Eyü kimesne bilmezüz.” diyü cevâb virseler, sacâdetlü pâdişâh hazretleri anlanın ahbârıyla

ol kimesneye citâb eyleseler mucâtib olan kimesne hadd-i zâtında eyü dahi olsaşercan pâdişâh-ı câlem penâh hazretleri âsim olmamak fehm olunur; zirâ olkimesnenün yaramazlığına nevcan iki kimesne şahâdet itmiş gibi olur. Butakdirce muşâhibün iki olmasınun dünyâ ve âhiretlerine bu vech ile dahi nefivardır. Ve ol menbac-ı cakl u fırâset ve mecmac-ı kiyâset ve sezâvâr-ı tâc (22b) utaht hazretlerine bir lâzım olan dahi budur ki, memâlik-i mahrüsede ne kadar beğlerbeğilik ve sancak ve defter kethudâlığı ve defterdârlık ve ülke ve ağalık vekapudânlık ve bunlarun emşâli ne mikdâr menâşıb var ise defter ittirilüp, ol

defter dâyimâ huzür-ı şeriflerinde durup ve bi’l-fıcl zikr olunan manşıblarkimlerün taşarruflarmdadır ve her biri kaç yıldan beri mutasarrıftır ve neredenhâşıl olmadır; istihkâk ile mi almıştır, yohsa iltimâs ile mi mansıba duhûlitmiştir ve kimlere tâbicdir, künhü ile ol defterde her biri tafsili ile yazıla.Bunlardan birinün mansıbın âhire carz eyledüklerinde müstahakk ise ol carzittüklerine tevcih ve cinâyet buyurulup ve defterde mahalline işâret oluna ve budefter harem-i şerifte hidmet (23a) iden hâşşa oğlanlardan kitâbet âhvâlin bilür

bir müstakim kullarına tefviz buyurula ki defter anun zabtında olup tebdil vetağyir olundukça emr-i şerifleri ile ol oğlan kayd eyleye. Zirâ bu defter huşüşiesrâr makülesinden değildir. Bu hidmeti içerüde bir oğlan görmek câ’izdir.Eğer bu üslüb üzere bi’l-fîcl huzür-ı şeriflerinde bir defter olaydı, nice nâ-müstahaklarun manşıbları almup sancağ-ı hümâyûndan gelen ağâlara ve sâyirmüstahak olan kullarına cinâyet buyrulduğundan gayrı, zikr olunduğı üzerehâliyâ manşıbda olanlar ne maküle kimesnelerdir ve kaç yıldan berümutasarrıflardır ve kimlere tâbicdir ve bi’l-cümle cemiG-i ahvâl tedriçle maclüm-ı şerifleri olurdı. Ve bir lâzım olan dahi budur ki vezir-i aczamdan mâadâ her



vezire: (23b) “Memâlik-i mahrüsemde menâşıb tasarruf idenlerden yarar vememleket zabtına kadir câkıl ve müstakim kullanım kimlerdir, şimdiden

tetebbuc ve tecessüs idüp her birinün ahvâllerin hâtır-nişânurî eyleyesin. Bumanşıb mahlül oldukta “ Kime mahaldir.” diyühufyeten sana suDal eylesemgerektir. Sen dahi ol zamânda cevâb göndüresin; ammâ zinhâr buhuşuşu aharvezire açmayasın.” diyü başka başka her birine bu uslüb üzere tenbih ve te0kid buyurulıcak bu haletten her birine böyle hâtıra olur ki: “Sacâdetlü pâdişâh-ıcâlem-penâh hazretleri bende istikâmet müşâhade itmekle buhüsuşu müstakili

bana ışmarlamıştır.” diyü şânında sakâmet dahi var ise istikâmete mübeddelolup bir manşıb mahlül oldukta mustahakk kimesneleri sevk iderler. Bu veçh

ile (24a) her birine tenbih buyurulduktan şonra vezir-i aczam kullarına dahi: Bir beğlerbeğilik ve sancak ve bunlarun emşâli manşıblar düşdükte evvelâ mahlülolduğun iclâm eyleyesin. Biz dahi taharri idelüm, kime vech ü münâsibgörülürse şonra ana carz eyleyesin.” diyü işâret buyurulmak lâzımdır. Butakdirce bir manşıb düşdükte vezir-i aczam kulları evvelâ mahlül olduğun iclâmeyledügi gibi sacâdetlü pâdişâh-ı rubc-ı meskün hazretleri vech-i meşrüh üzereher vezire: “Bu mansıba kim lâyıktır.” diyü su3âl buyurduklarında zahir budur ki her biri bir kimesneyi tacyin eylese gerektir. Şonra ta cyin ittükleri

kimesnelerün ahvâlleri tetebbu0 buyurulup re’y-i sâyibleri üzere kankısmamünâsib görürlerse ana cinâyet buyurula. Böyle olıcak (24b) umür-ı saltanata bi’z-zât sacâdetlü pâdişâh-ı câlem-penâh hazretleri mukayyed olmış diyü,istihkâkı olmayanlar rişvetle manşıb almaktan ümizi ka tcidüp, vüzerâ-i cizâmadahi havf düşüp eyyâm-ı saadetlerinde ekser manâşıb ehline virilürdi. Ve birlâzım olan dahi oldur ki, sacâdetle cumcaya ve seyr ü şikâra çıktuklarmda rukcaşunan fukâranun rukcaları redd olunmayup, aldırulup eyü ve kem mümkinolduğı kadar her birinün fehvâsı maclüm-ı şerifleri olmak mühimmât-ı din ü

devlettendir. Huşüşâ selâtin-i mâziye rukcadan niçe ahvâle ve niçe hıyânetlerevâkıf olmışlardır. Rukcanun ne zararı vardır? İçinde yazılan şundan hâli değilki ya vâkicola, ya ğayr-i vâkıc. Hilâf-ı vâkicolacak olursa arz-ı saltanata (25a)ne halel gelür? Amma vâkic olacak olursa eyyâm-ı cadâletlerinde niçe hakmüstehakka vâşıl olur. Eger bir bed-baht ya kendü ficliyle ve yâhüd birmelcünun taclimi ve tahriki ile rukcasmda baGzı nâ-sezâ kelimât yazmış olsa, anadahi ne iGtibâr.

M ı şr a c:

D eryâ -ı F ir âvân n eşeved ti re ie -se n g i

Bi’l-cümle tâyife-i recâyâ ki vedâyic-i Hâlik-ı berâyâdır, cemicahvâllerinemukayyed olmak sacâdetlü pâdişâh-ı câlem penâh hazretlerimin zimmet-i bülend-himmetleri ne lâzımdır. Huşüşâ, fuzalâ-i pişin ve culemâ-i mütekaddi-min recâyânun pâdişâhlara olan calâkalarm evlâdun pederlerine olanmahabbetine teşbih iderler. Vâkıcâ öyledir, belki dahi ziyâdedir, zirâ cadâlet-i

pâdişâh-ı cihân ile rüy-i zemin ü zemân emn ü emânda olmayıcak nizâm-ı câlem







Vezir-i aczam kethudâsmun zicâmeti otuz beş bin, nihayet-ı mertebe kırk bin akça; vezir-i şâni kethudâsmun otuz bin, sâyirlerinürî yirmi beşer bin akça

ola. Gayri âdemlerinim timârları olmayup kendü hâsları mahsûlünden culüfevireler ve sefer-i hümâyûn vâkicoldukta kethudâları kânün üzere cebelülerinirsâl ideler ki zecâmetleri mahşüli bir mikdâr helâl ola (30a) Vezir-i şâliş’tenveyâ Râbicden din ü devlete nâficbir kelâm-ı câmicşâdır ve vâkicolsa cümlesi olemrde anun sözine tâbicolup, ğarazan mânicve dâfıcolmayup her biri ğayret-iîslâmiyye muktezâsmca ol emr-i celilü’l-kadrün zuhürunda bezl-i makdüreyleyeler. Sâyir vüzerâ-i Aşaf-re’ye dahi lâyık ve sezâ oldur ki her biri halvet vetenhâlarında bu m acnâyı hâtır-ı câtırlarma getüreler ki vezir bir iki olmayup altıyedi olduğı mücerred şevket-i saltanat içün değildir, belki meşveret-i umür-ıhilâfet içün vazcolunmıştur. Bu takdirce her birine lâzım olan oldur ki ahvâl-isaltanata ihtilâl virür, meşkûk ve mübhem bir emr-i mucazzamı vezir-i aczamcarz eyledükte havflarmden yalan şâhid olmayup fıkr-i fasidin ve hayâl-ikâsidin (30b) Hazret-i pâdişâh-ı cihâna yâ sırren veyâ calâniyyeten cayân ve beyân eyleyeler. Ve bi’l-cümle vüzerâ-i cizâmda diyânet ve îslâm şu mertebegerektir ki “el -Cevâdı ka d y o cş i r ” fehvâsmca ittifak şeh-i şahib-serirden halel-

pezir bir re’y ve tedbir şâdır olsa sadaka’l-emir, dimeyüp, mahzürı ne ise hüsn-itacbir ile tefhim ve takrir eyleyüp hazret-i şehriyârı ol hatarlu kârdan rucücve

ferâğat ve âhar nâfıcumüra şürucve mübâşeret ittüreler.

Faş l - ı Şâ l iş :

A h vâ l-i m irân-ı fih â m ve üm erâ-i k irâ m ve ca sâ k ir -i îs lâ m - i n uşre t-

encâm beyâmndadır .

Tâyife-i zucamâ ve sipâh ve gürüh-ı eşhâb-ı cizz ü câha serdâr ve pişvâ olanemirü’l-ümerâya elyak ve ahrâ oldur ki memâlik-i mahrüseden bir vilâyete

beğlerbeği naşb (31a) olunup vardukta evvelâ beğlerbeğiliğine mütecallik olankuzât u ümerâmın fı’l-ğudüvvi ve’l-âşâl cemicahvâllerin yoklayup, diyânet vecadâlet üzere olanlara istimalet virüb recâyâ ve fukarâya zulm ve tacaddisiolanları himâyet itmeyüp hak üzre südde-i sacâdete carz eylemeği üzerine vâcibve farz bilüp mezâlimün defi ve zâlimün refi bâbmda envâc-ı sacy u ihtimâmeyleyüp recâyâ ve berâyânun âsüde-hâl ve fariğu’l-bâl olmalarına kasd eyleyeve kuttâc-i tarik ve anlara refik olanları ele getürüp ehl-i fesâda ruhsat veeşkıyâya merhamet itmeyüp kâdı marifetiyle siyâset ittürüp bir vech-ilehaklarından geldüre ki sâyirlerine mücib-i cibret ve nasihat vâkic olupmemleket ve vilâyet emn ü emân ve recâyâ ve berâyâ refahiyyet ve itminânüzere ola. Bacdehu mutaşarrıfan-ı (31b) emvâl ve mübâşirân-ı acmâl olanümenâ ve cummâl ahvâlin yoklayup, eger recâyânuiî cebren mâlın almışlar ise bi-tereddüd girü şâhiblerine teslim ve işâl ittürüp eyyâm-ı cadâlet-i pâdişâhi vehengâm-ı hilâfet-i şehinşâhıde hilâf-ı şercü kânün ve muğâyir-i emr-i hümâyûnkimesneye iş ittürmeye. Bacdehu zucamâ ve erbâb-ı timârun ahvâl ve etvârmhufyeten yoklayup, her biri timâra ne vech ile duhûl ve ne bahâne ile zecâmete



vuşül bulmışlardır, tamâm vuküf ve şucür tahsil ittükten şoiîra ecnebi olupşâhid-i zür ile timâr alduğı şubüt ve zuhür bulan ehl-i tezviri bilâ te3hirin maczül

ve taczir idüp, belki tahkir ve teşhir eyleye ki sâyirlere nümüne ve cibret olupmin-bacd hile ile timâr almağa kimse cür’et itmeye. Amma şahih ecnebi olduğıtakdirce dahi (32a) on yıldan ziyâde timâra mutasarrıf ola, nevcan emekdârolmış olur. Ânun gibi ecnebi mürür-ı zamân hasebi ile rencide olunmayup bukâcide on yıldan berüde olanlar hakkında icrâ olunmak münâsibdir. Ve birmahlûl timâr vâkicoldukta yâ irişüp sefere iktidârı olan şahih sipâhi-zâdeye veyâhud tuvânâ ve yarar eli emirlülerden bir bi-kes ü üftâdeye tevcih olunupnokşân ve terakkisi içün tâlib olanlara virilmeye; meğer ki sipâhi-zâde ile eli

emirlü kalmaya, ol zamânda mahlûl olan hisseler yarar ve vâcibü’r-ricâyeolanlarun nokşân ve terakkileri içün câ3izdir ve kılıç timâr cale’l-ıtlâkkimesnenün nokşânı veyâ terakkisi içün zecâmet ve timârma ilhâk olunmakaşlâ câyiz değildir. Umür-ı saltanata ihtilâl virenlerün biri dahi budur. (32b)Her ne kadar ki bu bâbda pâdişâh-ı îslâm hazretlerine ilhâh ve ibrâm itselermünâsıb olan kaîcâ rizâ gösterilmemektir. Yeniçeri huşüşunda bir makbülkânün vazc olunmış. Hudâ’y-ı bi-çün vâzıcma rahmet ve makâmın cenneteyleye. “Nedir?” diyü buyurulursa bir Cacemi oğlanı bir kaç yıl culüfesiz hidmet

idüp, bacdehu bir akçaculüfe tacyin olunup bir niçe eyyâm dahi culüfe ileistihdâm okunurken yâ iki veyâ üç akça ile kapuya çıkar. Andan şonra yedisekiz yıl dahi aşağı yukarı niçesinün hidmetkârı olmağla buçuğar terakki alur,tâ culüfesi sekiz akça olunca temâm sekiz olduğı gibi aşlâ buçuk virmezler, andanihâyet bulur. Ol dahi: “Kânünumuz budur” diyü ayrık terakki ümidindeolmayup, yâ ğayrı mertebeye ve yâhüd timâra çıkmağa tâlib olur. (33a) El-hak

bir kâcide-i pür-fayidedir. Şad hezâr âferin bu kânün ve âyini vaz3iden âkıl-ıhurde-bine. Bu vazc-ı makbül her yerde me3mül iken, bilmem ne hâlet olmuş ki

serrâclarda ve cebecilerde bu kâcide ricâyet olunmamış. Cebeciler,yeniçerilerden eşref bir tâyife değil iken iki akça culüfelü bir cebeci her culüfede buçuğar terakki almağla bir kaç yıla değin culüfesi yirmi otuz akça olur vekezâlik bir zelil ve aç, bir pula muhtâc iken ekâbirden biri çerâğ ve sirâcidinmek içün buçuğla şâgird-i serrâc ider. Bir kaç yıla değin bir ağır culüfelümüstakil serrâc olur. Ve bi’l-cümle cebecinün ve serrâclarun culüfelerineyeniçeri gibi bir hadd olmamağla kırk elli akça culüfelü serrâc ve yigirmi otuzakça culüfelü cebecinün nihâyeti yoktur. Münâsib olan bunlarun dahiculüfelerine bir hadd tacyîn (33b) olunup andan ziyâde buçuk virilmeye. Huşüş-ımezbür bu mahalde îrâd olunmaktan makşüd ve murâd oldur ki kezâlikzicamete dahi bir hadd-i mucayyen ve bir zâbita-i mukannen olmamağla niçele°imler iki üç bin akça timârdan birkaç yıla değin kırk elli bin akça zacimlerolmışlardır. Yeniçeri culüfesi sekizde karâr eyledügi gibi zicâmet dahi yigirmi veyigirmi beş bin akça olup nihâyet-i mertebesi otuz bin ola, andan yukaruzicâmet olmaya. Ve alay beğlerinün zucamâdan farkı olmak içün zecâmetleriotuz beş bin ola ve dergâh-ı câli müteferrikalarmun zecâmetleri kırk veyâ kırk

beş bin akça olup ğâyetle vâcibu’r-ricâye olanlarımın ellişer bin olup andan



yukaru olmaya. Ve müteferrikalık bir şerif manşıbdır, olur olmaz kimesnelerevirilmek münâsib değildir (34a). Uğur-ı hümâyûnda defacât ile hidmeti sebkat

idüp envâc-ı dilâverligi ve yararlığı zâhir olmış kadimi emekdârlara veihtiyârlara virilmek gerektir ve dergâh-ı câli çavuşlarımın on nefere varıncavâcibu’r-ricâye olan ihtiyârlarmuiî zecâmetleri kırkar ve otuz beşer bin akçaolup mâcadâsmun yigirmi ve yigirmi beş ve otuz bin ola. Bu hadd-imucayyenden tecâvüz itmeye. Ve çavuşlar dahi üç yüz nefer olup ziyâde venokşân olmayup bir kimesneye çavuşlık virilmek lâzım gelse mahlüldüşmeyince virmeyeler. Hidmet ve mülâzemet üzere olan çavuş oğulları dahikırk elli nefer vardır. Bu takdirce cümlesi üç yüz elli nefer olur, tamâm mertebe

kifayet ider, ândan ziyâde olmak beytü’l-mâle ğadrdir. Ve baczı ihtiyâr çavuşlarvardır ki ne istihdâma (34b) kâbildir ve ne kânün ve kâcide bilürler; olmaküleler mütekâcid olmak nâfıcdir. Ve çavuşlar: “Bizüm kânunumuzelimüzde olan dirlikle mütekâcid olmaktır.” diyü bi-vech nizâciderler. Şimdikihâlde elli altmış bin akça zecâmetlü ihtiyâr çavuşlar vardır ki aşlâ bir menfacateyaramaz. Anun gibiler oturak olduğı zamânda elli altmış bin akça zecâmetleoturak olmak inşaf değildir. Münâsib olan oldur ki ağır zecâmetlü ihtiyârçavuşlar yigirmişer bin akça zecametle mütekâcid olup çavuşlukları oğullarına

virilmekle ricâyet olunmak gerektir. cllm-i şerif-i câlem-ârâlarma hafi buyurulmaya ki şimdiki hâlde vüzerâ ve ümerâdan ve sâyir ekâbir ve aşâğırdanhavf kalkup, her birinün gözüni ve gönlüni tamac-ı hâm kaplayup, helâl veharâm dimeyüp, mâl-ı Kârün cemcitmek (35a) sevdâsmda olmağla ekser umürmuhtel olup, hattâ zucamâ ve erbâb-ı timârun dahi ahvâli mazbut olmayup,ecnebileri mâl kuvveti ile timâra duhûl idüp, sipâhi-zâdelerün ve eli emirlülerünekseri fakir olmağla mahrümu, nâ murâd gezerler. Meselâ, bir kimesne hemyarar ve hem şahih sipâhi-zâde olsa, ammâ fakir olup beğlerbeğiye murâdüzere rişvet virmeğe kudreti olmasa, cömri mülâzemetle geçer gider, timârolmak ihtimâli yoktur; amma bir mâl-dâr ecnebi timâra duhûl itmek dilese

beğlerbeği ve defter kethüdâsı ve defterdâr hâllü hâline göre zehr-i kâtilinalurlar, dahi bir fakir sipâhi-zâdenün berâtıyla düzerler koşarlar, bir şüretekoyup ve yâhüd eli emirlünün biri fevt olsa ismine muvâfık bir ecnebi bulurlar,dahi ol emr ile timâra duhûl ittürüp, anunla (35b) dahi komayup her yıl birer

bahâne ile terakkiler alıvirüp zacim dahi iderler. Beğlerbeğilere: “Niçün böyleidersiz.” dişeler “Ya niçe idelüm? Altı ayda bir vezir-i aczama bu kadar binfilori göndermek lâzımdır. Hâslarımız mahşüli iseharcımuza ancak vefa ider.

Böyle rişvet almayınca ya bu kadar filoriyi biz kandan tahsil idüpgönderelüm,” diyü cevâb virüp ve bu sözi havf itmeyüp calâniyyeten söylerolmışlardır. El-hak beğlerbeğiler olduklarıyçün neylesünler, görüyorlar kimanşıb istihkâkla almmayup filori ziyâde viren alur, ana binâcen göz kararduphelâl-hârâm dimeyüp mâl cemc idüp, muttasıl bu cânibe göndermeküzerelerdir. Şöyle ki tahminden eksik filori gönderseler maczül olmağla değil, başlarına dahi niçe belâ geleceğin mukarrer bilürler. Ve cemic (36a) menâşıbtasarruf idenlerün ahvâlleri böyledir; her biri eline giren mâlı üç bölük idüp bir



bölüğin kendülere alıkoyup iki bölüğin vezir-i aczama gönderürler. Bu takdircehic zulm def olmak ihtimâli var mıdır? Meğer ki bir beğlerbeğilik mahlül

oldukta vezir-i aczam makşüd idindüği kimesneye virülmeyüp sacâdetlüpâdişâh-ı câlem-penâh hazretleri diyânet ve cadâlet ve istikâmet ve şecâcatineictimâd-ı şerifleri olduğı bir kullarına cinâyet itmeği hâtır-ı şeriflerindemukarrer kılup ve ol kullarına vireceklerin bir ferde ifşâ buyurmayup, bacdehuol kullarını çığırdup bu vech ile hitâb buyuralar ki: “ Sana filan beğlerbeğiliğicinâyet eyledüm. İmdi şakın sen bu ihsânı bir ferdden bilmeyesin ve seni banakimse terbiye itmemiştir. Öyle fehm eyleme ki (36 b) bu beğlerbeğiliği sanakimsenün iltimâsiyle ve terbiyesiyle virmiş olam. Hemân senün diyânet ve

cadâletine ictimâd-ı hümâyünum olmağın recâyâ ve berâyâ zulmden âsüdeolsun diyü cinâyet eyledüm. İmdi Hak subhânehu ve tecâlâdan gayrı kimsedenkorkmayasın. Emrinde müstakil olasın. Senün hakkında kimsemin sözindinlemem. Hâslarun mahşüliyle kanâcat idüp kimsenüiı eline bakma. Zecâmet

ve timârları kemâl-i mertebe mustahakk olanlara tevcih eyle. Rişvetin alupecnebileri timâra duhûl ittirme. Şimdiye değin duhûl itmiş dahi var ise timârınalup müstahak olanlara tevcih eyle. Ve bir kimesne gereği gibi hidmette ve

yoldaşlıkta bulunmayınca dirliğe veyâ terakkiye carz eyleme ve bu cânibe rişvetgöndermek içün helâl ve harâm dimeyüp bulduğun kimesnenün (37a) mâlınalmaktan ziyâde hazer idesin. Yarar câsüslarum vardır, hufyeten senünahvâlüni yokladup ve imtihânlar itsem gerektir. Gaflet itmeyüp basiret üzereolasın. Göreyim seni, er gibi olup, vilâyetün ahvâlin acyânmdan ve ehl-i

vuküfundan şorup bir emr-i mucazzam vâkic oldıkta umür-dide kimesnelerün vech ve münâsib gördügi üzere tedârük idüp carz ve nâmüs-ı saltanatun hıfz uhırâsetinde ve ahkâm-ı şerciyyenün icrâsmda mücidd olup, zâlim olanlar herkim olursa olsun fülâna tâbicdir diyü havf itmeyüp ahvâlini der-gâh-ı sacadet-dest-gâhuma carz eyleyüp ve bi’l-cümle ehl-i fesâd oğlun dahi olursa merhamet

itmeyüp muktezây-ı şerc-i kavim üzere hakkından gelüb gereği gibi cadâleteyleyesin.” diyü tenbih ve nasihat buyurulıcak inşâ3-Allâhu tecâlâ (37 b) olkulları varup ol memleketi bir mikdâr işlâh itmek umulur ve illâ bundan gayrıışlâR-ı memleket mümkin değildir. İnşâ3allâhu tecâlâ bu huşüşuiî din ü devleteküllî nefi olmak fehm olunur. Hayrlusı ne ise Hak sübhanehu ve tecâlâ kalb-ihümâyünlarma ilkâ eyleye. Beğlerbeğilik bu vech ile tevcih olunmakta küllimenfacat vardır. Saltanatun lezzeti dâd u dihiş iledir. Beş on yıldan berü dâd udihiş pâdişâhlardan gidüp vezir-i aczam olanlar tasarrufuna düşmiştir. Zirâ

şimdiki hâlde cemic manâşıb vezir-i aczam terbiye ve carz eyledüği kimesnelere virülür. Bu takdirce cemicmanşıb alanlarun ictikâdı bunun üzerinedir ki cemîctasarruf ve Gazl ve naşb vezir-i aczam elinde ola. Bu takdirce manşıb alanlaradahi lâzım gelür ki vezir-i aczamuiî rizâsından taşra (38a) olmayup hayrdan veşerden her ne ise emrine tabic olalar. cIyâzen-bi’l lâh eyü nesne değildir. Birhâlet olmak gerektir ki manâşıb tasarruf idenler cemic taşarrufatı sacâdetlüpâdişâh-ı câlem-penâh hazretlerinden bilüp nihâyet mertebe vezîr-i aczamunsözünün nüfüzı bir nesneyi hak üzere carz eyledüği zamânda olur diyü bu



ictikâd üzere olalar. Ol zamanda bir manşıb mahlül oldukta vezir-i aczammakşüd idindükleri kimesnelerden birine alıvirmege sacy idüp ol kimesneye dir

imiş ki: “înşâDallâhu tecâlâ yarın carz ideyin; amma tahkik sana virilecegintacahhüd idemem. Şâyed carz eyledüğümde pâdişâh hazretleri bir âharkullarına cinâyet buyuralar, hele var ducâyâ meşğül ol.” diyü cevâb virirmiş,Hattâ ol kimesneye baczı ahibbâsı: “Mübârek olsun.” (38b) didüklerince olkimesne dahi dirmiş ki: “Neden bildünüz ol manşıb bana virileceğin? Şâyedcarz olundukta pâdişâh hazretleri âhare vireler,, diyü cemictaşarrufâtı pâdişâhhazretlerine hami iderlermiş. Şimdiki hâlde bir mansıbı ki vezir-i aczam dahicarz itmedin bir kimesneye virdüm dise, ol kimesne hemân ol mansıbı kendüyemukarrer bilüp aşlâ tehallüf ihtimâlin virmez ve cemic dostlan gelüp:“Mübârek olsun.” dir olmışlardır. Bu sözlerde çok nükte vardır, inşâ’allâhutecâlâ can-karib maclüm-ı şerifleri olur.

E l C ü z 3 ü ’ l - H â m i s :

Faşl- ı R â b f : A hvâ l - i cu lem â3- i ci zâm ve m eşâyih ve sâdât - ı k i râm -D âm et

f e z a i le h u m ve tâ y e t şem â y ileh u m beyân ındadır.

Zümre-i culemâ ve fırka-i-fuzalâ ki fı’l-hakika vereşe-i enbiyâ-ı (39a) cizâmve hazîne-i esrâr-ı hazret-i seyyidü’l-enâmdır, huşüşâ kelâm-ı mucciz-nizâm-ıHazret-i Nebiyy-i Medeni “M e n e k re m e câ lim e n f e k a d e k r e m e n i ” anlanın şân-ıfazîlet-nişânlarmda vâkicolduğmdan gayrı fi nefsi’l-emr kendüler dahi nâyib-menâb-ı nübüvvet-penâh ve kâim-makâm-ı Resul-ı İlâh olduklarında tereddüdve iştibâh yoktur. Bâ-vucüd deryâ-yı cehâletten sâhil-i hidâyete vâşıl olmakanlarun sefîne-i macârif-gencineleri ile hâşıl olur ve bi’l-cümle bu eşref-i tavâyif,selâtîn ve halâyıkun envâc-ı ricâyet ve eşnâf-ı himâyetlerine mazhar olıgelüp buşerif tâyifeye ecdâd-ı sâlifelerinden merhüm ve mağfürun leh Sultân

Mehemmed Hân Gâzi Hazretleri külli iltifat ve hâtır-nuvâzi buyurmağlazamân-ı şerîf ve evân-ı latiflerinde ne mertebe câlim ve fazıl ve cârif (39b) vekâmiller zuhür eyledüği elsine-ı eumhürda mezkûr ve meşhürdur. Bu makülemucazzez ve mükerrem ve merî ve muhterem bir gürüh-ı pür-şüküh ikenşimdiki hâlde bunlarda dahi metâlib ve manâşıb istihkâk ve merâtib ilevirilmeyüp, câlim ve nâdân heb yeksân olup, belki müncim ve mütemevvil olancâhiller ekâbir kapusm gezüp rişvet virmekle niçe fazıl ve kâmillere tekaddümitmeğin leyi ü nehâr cilme meşğül olanlar dahi: “Şuğl ile maksüd ve me°mül

hâşıl olmaz imiş.” diyü hazin ve melül olup ekseri şuğlden feragat ve ekâbirkapusma mulâzemete mübaşeret itmişlerdir. Fi’lhakîka neylesünler, bi’z-zarüre böyle itmek lâzım gelür. Zemân-ı evâyilde olan ekâbir ve efazıl belki pâdişâh-ı câdil intizâm-ı ahvâl-i culemâ ve itmâm-ı âmâl-i fuzalâyile mukayyedolup, hattâ rivâyet olunur ki (40a), selâtin-i cizamun mümtâzı ve havâkin-ikirâmun ser-efrâzı olan merhüm ve mağfürun leh Sultân Mehemmed Hân-ıGâzî Hazretleri culemâ ahvâliyle kemâl mertebe takayyüdlerinden bicz-zât



tetebbu0ve tecessüs buyurup medreselerde tahşil-i kemâl ve güşiş ve iştigâlüzere olan talebeden murür-ı rüzgâr ile zuhür idüp, fazıl ve namdâr olacak

kâmilü’l-cayâr cevherlere envâc-ı iltifat ve ictibâr buyurup, hergiz tâ°ife-iculemâyı, vüzera ve ümerâ kapularma muhtâc itmeyüp her birinün isticdâd-ıilmisine göre ricâyet ve câhil olanlarına dahi istimâlet virmekle ol caşrda niçeferidü’d-dehr zuhür bulurmış. Macrüf ve meşhürdur ki anlarun muhabbetineniçe bin ferâsihden culemâ ve meşâyih gelüp mahrüse-ı İstanbul’da temekküniderlermiş; hattâ fuzalâ-i (40 b) dehrden, Mevlânâ Kirimi dahi ol caşrda gelüppâdişâh-i heft-iklim hazretlerinin her vech-ile taczim ve tekrimlerine mukârinolup külli iltifat ve iGtibâr bulmuştı. Bir gün şehr-yâr-i melek-hişâl vilâyet-ı

Kırım ’un ahvâlin Mevlânâ-yı müşârün ileyhten su’âl idüp: “ Kütüb-i tevârihtemastür ve efvâh-ı câlemiyânda mezkûr ve meşhürdur ki sevâlif-i eyyâm vesevâbık-ı acvâmda vilâyet-i mezbüre hayli macmüre olup macdin-i meşâyih vezuhhâd Ve mâ-şadak-ı lem yuhlak mişluhâ f i ’l-bilâd olan nefs-i Kırım’da fetvâ

virmeğe kâdir müsellem ve makbül altı yüz culemâ-i cizâm ve te’ li f ve tasnifemeşğül üç yüzden ziyâde fuzalâ-i kirâm var imiş. Çok zamân geçmeyüpmerzbüm, makâm-ı büm ve mesken-i şüm olup culemâsı münteşir ve recâyâsımüteneffır olmağa (41a) âyâ sebeb ne oldı ola?” diyü hitâb buyurduklarında

Molla Kirim i dahi: “ Sacâdetlü pâdişâh-ı rubc-ı meskün hazretlerinün cömr üdevleti, rüz-be-rüz efzün olsun; gerçek buyururlar, ben dahi ol nizâm uintizâmun âhir ve encâmma iriştüm ve bakıyye-i culemâsı ile görüştüm. Olmemleket harâb ve yebâb melcemi büm u ğurâb olmağa baciş bir merd-isitemkâr vezir-i şehriyâr olmağla makâdir-i culemâyı ricâyet itmeyüp belki her birine bir ğüne ihânet itmeğin ol diyârun meşâyih ve culemâsı ol cefa-pişenünzulm ve tacaddisine tahammül idemeyüp, müteferrik olup her biri bir diyârafırâr itmişlerdir. Her diyârun culemâsı meselâ cesed-i insânide olan kalb

mesabesindedir. Pes kalbe bir maraz cârız ve târi olsa fî’l-hâl sâ°ir bedene dahisâri olup libâs-ı (41 b) sıhhatten câri olmak muhakkaktır. Lâbüd culemâsmunperişân oldukları ol vilâyetün harab ve yebâb olmasına müfzi ve bu denlüfesâdı mahzâ ol vezir-i bed-kirdârun evzac-ı nâ-hemvârı muktazi oldı. Fi’l-vâkicmâdâm ki culemâD-i cizâm mazbütu’l-ahvâl ve fuzalâc-i kirâm mağbütu’l emşâlolmayalar, hergiz ahvâl-i saltanat muntazım ve umür-ı hilâfet müctemic vemülte3im olmaz.” diyü cevâb virmeğin, merhüm Sultân Mehemmed Hân -cAleyhir rahmeti ve’l-ğufrân- hazretleri Molla Kırimi’nün kelâmından

müteJesşir olub fî’l-hâl vezir-i dil-peziri olan Mahm üd Pâşâ-yı rüşen-zamirigetürdüp Mevlânâ-yı mezbürun kelâmın bir bir takrir buyurduktan şonra,Mahmüd Pâşâ’ya maclüm oldı ki bir vilâyetün harâb olması vezirden imiş diyühitâb buyurduklarında, (42a) Mahmüd Pâşâ dahi: “Hayır devletlü pâdişâh!Belki vilâyetin macmür ve harâb olması şehriyâr-i kâm-yâb elindedir. Eğer

vilâyet-i Kırım ’un pâdişâhı ancılaym zâlim ve bedhâhı vezir itmese mülki ol vech ile halel-pezir olmazdı,, didükte merhum Sultân Mehemmed HânHazretleri, Mahmüd Pâşâ’nun kelâmını tasdik ve hayli istihsân eyledi. Bukelâm-ı hikmet-encâmun me^li neye müncer olduğı zâhir ve bâhir olmağın



tafsil olunmayup, eşnaf-ı culemanun icmalen ahvali ve evsafına şuruc olundı.V a l la h u ’l -m uv af f ık v e ’l -m ucin

M ih r - i s ip ihr-i f a z i le t ü ercüm end i ahvâl-i hoca e fen d i beyânındadır:

Ol vâli-i vilâyet ü bilâd ve hâmi-i cibâd-ı Melik-i cevâd; matlac-ı âfıtâb-ıâmâl ü murâd ve menbacı makâşıd u emânî-i fuDâd olan pâdişâh-ı câli-nijâdhazretleri (42b) hoca ve ustâd olmağa bir câlim ve fazil ve nihrir-i kâmilmünâsibdir ki, fazilet te N ucmân-ı zamân ve belâğatte Sahbân-ı VâDil ve fenn-iinşâcda murvârid-ı devrân ve Hvâce-i Cihân’a mucâdil olup sâyir culümda dahiher vech ile mümtâz ve fâyık ve serdâr-ı culemâ-i ebrâr ve muhtâr-ı fuzlalâc-i

ahyâr olmağa sezâvâr ve lâyık ola. El-hak hoca efendi bu fehvâya mâ-şadak veenvâc-ı ricâyete ahrâ ve elyaktır. Ye ol muktedâ-yı ahâlî ve pişvây-i ecâli olanhoca efendi hazretlerinim zimmet-i himmetlerine lâzımdır ki şehriyâr-ı gerdün-vakâr hazretlerine evkât-ı şerifelerinde musâcade oldukça mehmâ-emkentahşil-i macârif ve hıfz-ı letâyif ittirüp tecessüs-i âdâb-ı enbiyâ ve mürselin vetefahhuş-ı menâkıb-ı mulük-ı selâtin itmeğe terğib eyleyüp, anun gibi kitâbet veimlâlarında (43a) habt u hatâ var ise işlâhmdan ibâ itmeyüp belki semt-ı inşâyasâlik ve latif edâya mâlik ve muhâzarâtta hâzır ve nazm u neşre kâdir eyleye ve

buhür-i şi’re vuküf ve şucür ve kâfiye ve redife ıttilâctahsil ittürüp ebyât-ı latifehıfzından imtinâ eylemeye. Ammâ be-şart-ı ân ki Sultân-ı cihân ve pâdişâh-ızamân dahi m acrifete tâlib ve âbâ-i kirâmları gibi culemâ sohbetine râğıb ölalar. Nitekim ecdâd-ı cizâm ve eslâf-ı fihâmlarmdan merhümân ve mağfürunlehumâ Sultân Mehemmed Hân ve Sultân Bâyezid Hân -cA ley hu m e’r -rahm et- i

ve ’l-ğufrân - Hazretleri dâyimâ fuzalâdan niçe nâm-dâr kimesnelere iltifat veictibâr buyurup, kendülere hvâce idünüp cömr-i nâzeninlerin muşâhabet-icilmiyye ile geçürmeği câdet ve âyin idinmişler imiş (43b) ve evkât-ı şerifelerin

culüm-ı nâfıca ve kemâlât-ı lâzime tahsiline şarf itmekle her vech-ile kütüb-inefise mutâlacasma kâdir olmışlar ve ekser evkâtde bir niçe culemâ ve fuzalâyıcemcidüp, meclis-i şeriflerinde mubâhaşe-i cilmiyye ittürüp; “Risâleler tahrir vekitâblar teclif idünüz.” diyü teklif buyurmağla nâm-ı şeriflerine niçe latifkitablar teclif ve bi-bedel risâleler tasnif olunmış ki makbül-i ahâli olmağa birân mutâlaca olunmakdan hâli değildir. Ve ol zamânun culemâsı dahi pâdişâh-ımelek-şıfâtun bi’z-zât tarik-ı cilme rağbet buyurdukların görüp her biri cale’t-tevâll fı’l-eyyâm ve’l-leyâlı sacy ü iştigâl ve tahsil-i kemâlden hâli olmayupekâbir kapusmda mülâzemetle tazyic-i evkât ve tactil-i sâcat itmezler imiş. Ve olmelâz-ı fuzalâ (44a) ve macâd-ı şulehâ olan hvâce-i pâdişâh-ı kişver-güşâyalâzımdır ki culemâya mutacallik manâşıbda nezâret-i câmmesi olup nevc-isâfllden cins-i câliye varınca her tabakada olan erbâb-ı manâşıb-ı cilmiyyenünferden-ferdâ ahvâllerine cale’t-tafşil vuküf ve ıttilac tahsil itmeğe cazimeteyleyüp bir manşıb garazla bir nâ-ehle carz olunmak ihtimâli oldukta hiçkimesnenün hâtırm gözetmeyüp: “Ol mansıba fulân ducâcıları müstahaktır”diyü hazret-i pâdişâh-ı İslâm’a hufıyeten işcâr ve iclâm eyleye ve pâdişâh-ı câli



merâtib hazretlerine dahi lâyık ve münâsib olan oldur ki culemâya mutacallikumür-i mucazzamadan bir huşüş carz olundukta fi’l-hâl fermân-ı câli-şânları

şâdır olmayub, bir kaç gün techir buyurup hvaceleri, (44b) ve sâyir cenâb-ışeriflerine hulüş ve sadâkat üzere olan ducâcıları ile müşavere buyuralar. Böyleolıcak inşâ0allâhu tecâlâ her kâr hayr-ile huşüle mevşül olmak me’müldür. Veol cârif-i esrâr-ı hakâyık ve vâkıf-ı ahkâm u dakâyik hazretlerine münâsib velâyık olan oldur ki vüzerâ ve ümerânun baczı ahvâline vâkıf ve muttali0olsaaşlâ tevakkuf itmeyüp hâk-pây-i şeriflerine carz ey leye. Meselâ vezir-iaczamdan din ü devlete zararı olur baczı evzâc müşâhede eylese, “Veliyy-inicmetimdir, beni hocalık mansıbına ol getürmiştir.” diyü hâtırm ricâyetle

mukayyed olmayup, cemi taşarrüfı Allâhu Tecâlâ’dan bilüp, iki gözü dahiolursa şakmmayup, pâdişâh-ı Câlem-penâh hazretlerini hufyeten âgâh eyleye.

Şe yh u l - İ s lâm , m üf tV l - enâm (45a ) H azre tl e r in im A hvâ l i B ey an ındad ır :

Mesned-i fetvâ bir ehl-i takvâ câlim ve fakihe tacyin ve tevcih buyurulmakvech-i vecihdir ki kelâmı faşih ve edâsı şahih olup cemic culüm ve fünündamâhir ve her ne müşkilden su°âl olunsa fi’l-hâl hail itmeğe kâdir ola ve faziletiancak bir fenne mahsüş olmayup envac-ı culümı câmicve her kelâmı beyne’l-

culemâ naşş-ı kâtıc olup ol caşrun fuzalâsı üzere her vech-ile fayık ve aclem-iCulemâ dimeğe kemâ-huve hakkuhu lâyık ola. Mesâ3il-i şerciyye ve umür-ıdiniyyede murâcacat olundukta eşhahh-ı akvâl ile cevâb vire. Meselâ erbâb-ıdevlet ve erkân-ı sacâdetten biri baczı ağrâz-ı fasidesini ilerü getürmek içünmurâdına muvâfık bir fetvâ taleb eylese mahzâ anun hâtırım (45b) ricâyet ecliyçünhakk-ı sarihi ve kavl-i sahihi terk idüp rivâyât-ı zacife ile fetva virmeğe vekelâm-ı hakkı her kande olsa farzâ pâdişâh huzürunda dahi bulunsa Cenâb-ıHakk’a tevekkül idüp bi-bâk söyleye. Fi’l-hakika dünyevi ğaraz-ı fasidi

olmayıcak din ü devlete nâfıcolan kelâmı söylemeğe ikdâm iden kimesneye herkanda olsa Hak subhânehu ve tecâlâ mucin ve nâşır oldüği gün gibi zâhir ve bâhirdir. Nitekim merhüm Sultân Selim Hân Gâzi - R a h m e t u l - l â h i caleyhi

r a h m e t e n v â s f a t e n - zamânmda memâlik-i Oşmaniyye’ye Cale’l-ıtlâk ve bi’l-istihkâk müfti’l-enâm ve şeyhü’l-îslâm olan müfti cAli Çelebi Efendi ki zâhid-imüteşerriçve âbid-i müteverricbir caziz olup resm ü câdeti böyle imiş ki kendü(46a) bir çartakta oturup aşağıya bir zenbil sarkıdurmış; müstefti olan kimesnesüret-i fetvâyı ol zenbilün içine koyup ipini tahrik itdükte Mevlânâ-yı muşârün

ileyh fi’l-hâl yukarı çeküp nişânlayup yine zenbille sarkıdırmış. Bu vazcdanmaksüdı mahzâ fukarâ muntazır olmasun dimek imiş, F i’l-vâkic anunzamânmda etrâf ve eknâftan fetvâ içün gelen fukarânun hemân ol günmaslahatı hâşıl olup, irtesi çıkup gidüp müfti kapusında intizâr çekmezler imişve ekâbirden hergiz bir kimesne andan murâdma muvâfık şerc-i şerife muğâyirfetvâ iltimâs itmeğe mecâl bulımaz imiş. Beyne’l-enâm her kelâmı muşaddak veicrâ3-i hak itmekte seyf-i kâtıcdinilse ahak imiş. Rivâyet olunur ki bir zamandaSultân Selim Hân (46b) -cA ley h i ’r - rahm et i ver-r idvâ n- hazretleri hızâne^-i



câmire huddâmmdan yüz elli nefer ğulâmun katline emr ider. Hazret-i Mevlânâhuşüş-ı kaziyyeDi işidüp hemân Divân-ı cadâlet-unvân’a varur. Vüzerâya haber

olup cemican istikbâl iderler ve getürüp şadr-ı meclise geçürüp: “Sultânum nemakûle mucazzam hâdise vâkic oldı ki bi’z-zât divâna gelmenüz îcâb eyledi,,didüklerinde; “Pâdişâh hazretlerine mülâkât içün geldüm.” dimeğin pâdişâhhazretlerine carz eyledüklerinde; “Gelsün.” diyü işâret olmağın Mevlânâ içerügirüp selâm virdikten şonra: “Devletlü pâdişâh! Mesned-i fetvâda olanducâcılarırîuzun zimmetine vâcibdir ki devletlü pâdişâh hazretlerini vebâl vegünâh olacak nesnelerden saklaya. İttifak (47a) beşeriyyet muktezâsmca şerc-işerife muğâyir ve hilâf-ı zâhir bir vazc şâdır olsa cenâb-ı şeriflerine varup ma-

huve’l-hak ne ise iclâm eyleye. Hâlâ şöyle istimâc eyledüm ki bir cüz’i günâhiçün bir niçe kullarmuzun katline fermân-ı hümâyûnunuz şâdır olmış.Bihasbi’ş-şerGanlara kati yoktur. Be-her hâl bu emr-i ğayr-ı meşrücdan ferâğatve rucucitmek vâcibdir ve illâ cinda’llâhu tecâlâ mescül olursız.” didükte, SultânSelim Hân merhüm maclümdur ki bir ğazüb pâdişâh imiş, Mevlânâ’nunkelimatmdan ğâyet hiddete gelüp: “Umür-ı saltanata karışmak senün vazifendeğildir,, diyü buyurduklarında, Mevlânâ dahi: “Ben umür-ı saltanata tacarruzitmezin; belki ancak câhiretinüz huşüşma mukayyed olurm; ol benüm

vazifemdir, söylemeyüp süküt itsem (47b) günâh-kâr olurın. Emr-i macrüf venehy-i munker bana lâzımdır. Şerc-i şerife ittibâcitmekte Hak Tecâlâ’nurî kâffe-i cubbâdı hem-serdir; emir ü vezir, ğani ve fakir, sağir ü kebir cibadu’llâholmakta ber-â-berdir. İçlerinden birine irâdet-i Subhâni ve meşiyyet-i Rabbânimutacallik olup saltanat-ı dünyâ ve hilâfet-i cuzmâ tefviz olunmaktan makşüdtenfız-i ahkâm-ı din ve icrâ3-i şerc-i mübin itmektir ve sebeb-i fesâd ve bâcistahrib-i bilâd olan erbâb-ı bağy u Cinâdun haklarından gelmektir. Yohsa kendümuktezâsı üzere mücerred hazz-ı nefs içün Müslümanları zulmen kati itmekdeğildir. Hak tecâlâ her günâhun mukâbelesinde ya taczir ve yâhüd bir hadd-ımu’ayyen takdir itmiştir. “ V e m e n y e t e ca d d e h u d üd a H lâ h i f e k a d z a le m e

nefsehu,, B u mikdâr cürm içün Hak subhânehu ve tecâlâ (48a) kati emr itmedi.Yevm-i âhirette pâdişâhumdan suDâl olunur.” didükte, Hazret-i pâdişâh-ıcadâlet-pişe niçe zamân fîkr ü endişe idüp, Mevlânâ’nun cemic kelimât-ı şerifesihak olduğun muhakkak bilüp cümlesinün günâhını afv buyurur. Mevlânâ-yımuşarun ileyh gittükten şonra pâdişâh-i merhüm bir kâğıd yazup: “Kâzı-Caskerliği dahi sana ihsân eyledüm; zirâ bildüm ki sen bir hak söyleyicikimesnesin, mücerred beni günâha girmekten şakınup tarik-i Hakk’a irşâd

eyledüiî. Dâyimâ bu câdet-i haseneyi terk itmeyesin.” diyü buyurduklarındaHazret-i Mevlânâ dahi: “Devletlü pâdişâhun Hak subhânehu ve tecâlâ dünyâve âhiretün macmür eylesün. Emr-i şeriflerine imtişâl zimmetimüze vâcibdir velâkin Allâhu Tecâlâ Hazreti’yle ahdüm vardır ki benden “Hakemtü” lafzı şâdırolmaya; (48b) diyü cevâb gönderdükte merhüm Sultân Selim Hân HazretleriMevlânâ’nun manşıb ve câha teveccühi olmaduğm görüp, kemâl mertebe hazzidüp derün-i dilden mahabbet eyleyüp, culüfesine terakki idüp ve beş yüz dânesikke-i hasene ihsân buyurmışlar. Fi’l-vâkicol mesned-i celilü’l- ictibârda olan



şeyhü’l-îslâm hazretlerine lâyık olan oldur ki def-i mezâlimde ve sâyir umürdadin ü devlete nâfıcolan hususları pâdişâh-ı câlem-penâha iclâm eyleye, Hazret-işehr-yâr-ı kâm-kâr dahi anun gibi ducâcıları bi-ğaraz olup mahza fî sebili’llâhsacy ittüklerin bilüp her ne söylerler ise istimâcve ittibâceyleyüp tenfîzine sacyve ihtimâm buyuralar.

E l - C ü z 3ü ’s - S â d i s

(49a) ve etrâf ve eknâfta müftiler naşb olunmaktan murâd fukarâ-i ibâd vezucafa-ı bilâd tacab ve zahmet ve belâ ve meşakkat çeküp, aksâ-yı memâliktenmenâzil ve mesâlik katcidüp fetvâ talebi içün İstanbul’a gelmemektir. Şimdiki

hâlde zaleme-i vulât ve cehele-i kudât ahkâm-ı şerciyyeyi icrâ itmedüklerindenmâcada fukarânun ibrâz ittüği fetvâ içün kenâr müftisinün: “Ancak biz dahi olkadar bilürüz.” diyü ketm-ı hak idüp fetvâlarma bakmayup götürüp üzerlerineatmağ ile nizâcve dacvâları munfasıl ve makşüd ve müddecâları hâsıl olmayupCâciz kalurlar. Bu takdirce lâzımdır ki: “Kenâr müftilerinüiî fetvâlarıyla camelidesiz.” diyü kâdılara ahyânâ mücekked ahkâm-ı şerife irsâl olunup,mütenebbih olmayanlara tevbih ve güş-mâl oluna. Ve müderrisinden (49b)fakâhet ile maqrüf ve diyânet ile mevşüf, kimi hârieden maczül ve kimi dâhile

mutasarrıf olup fetvâ virmeğe iktidâri olan müsmn ve ihtiyâr ducâcıları kendühallerine konulmayup; “Müslümanlar’a nâfic siz,, diyüp etrâf ve cevânibdefetvâ hidmetine sevk olunmak münâsibdir.

D ibâ ce-i k itâ b - ı S er -bü le n d ahvâl-i K â d ıa ske r E fe n d i B eyân ındadır:

cUlemâ-i ebrâr ve fuzalâ-i ahyâr mâbeyninde cale’l-merâtib ve aksa’l-metâlib olanlarun biri dahi kâdı-caskerliktir. Kemâl mertebe bir manşıb-ı şerifve nihâyet derecede bir pâye-i latif olmağla zamân-ı sâbikta değme kimseye

lâyık görülmeyüp tahşil-i kemâlât ve fezâyil itmiş bir kerimü’l-hışâl vecadimu’l-mişâl câlim ve fazıla tevcih olunurmış. Bu kâcide-i pür faDide dâyimâricâyet olunmak (50a) sebeb-i bekâ-i devlet olduğundan şekk ve ribet yoktur. Butakdirce sâye-i kirdigâr olan hazret-i şehr-yâr-i kâm-kânm zimmet-i bülend-himmetlerine lâzımdır ki her bâr ol pâye-i celilü’l-ictibâr culemâ-i ebrârdan birCâli-mikdâra tevcih olunmak lâzım gelse Cale’l-acele bir nâ-ehle virülmeyüpculemâ ve fuzalânun ahvâli sırran ve cehren tetebbu0ve istıkşâ olunup bir kaçgün taharri olunduktan şonra şalâh ve diyânet ve kemâl-i ehliyyeti zâhir vemütebeyyin ve fazl u dânişte, tefavüt-i fahiş ile emşâlinden mümtâz vemütecayyen, her vech ile istihkâk ve liyâkati olan bir fayıku’l-akrân ve lâyıku’l-ihsân ducâcılarma cinâyet buyuralar ki ol menbac-ı fazileti şadr-ı sacâdettegörenler

B eyt :

E l-ham dü l i ’l lâh i ca lâ mehl ih i* ha d receza l -h a k k u i lâ eh l ih i diyü Hudây-ı

(50b) Mennân’a hamd-i fırâvân ve sultân-ı sâhib-kırâna ducâ3-i bi-pâyân

ideler. Her tabc-ı nüktedâna hafi ve nihân değildir ki tarik-ı cilme çalışup



dânişmend olmak makşüd idinen kimesne bir mikdâr zaman evkâtm nahv üsarfa ve sâyir muhtaşarâta şarf ve mantık ve kelâm ve mecâni okuyup, bacdehu

dânişmend oldukta İstanbul’da olan Hâşiye-i Tecrid medreselerinim her birinde üçer dörder ay yatup, şuğl eyleyüp, her müderristen beş altı dersokuyup bu uslüb üzere hareket idüp, dört beş yıla değin ŞemâniyyeMedreseleri’ne varup, anda dahi bir yıl mikdârı turup, andan pâdişâhmedreselerine varup ve bi’l-cümle niçe efazil hidmetine yetişüp her birindenniçe istifade ve istifâza idüp, her veçhile meleke ve isticdad (51a) geldüktenşonra yiğirmibeş otuz yaşında mülâzım olup, ya medreseye veya kâdılığa tâlibolur. Meselâ bir divârun temelinde zelel muhtemel ola, üstüvâr olmak ihtimâli

yoktur. cIlm-i şerifim dahi esâsı şarf ve nahvdir. Nahv ve sarfta ve sâyir fünün-iâliyede câhil olan cUlüm-ı câliyede dahi racil olmak muhakkaktır. Bumukaddimeden makşüd oldur ki şimdiki halde culemâ ahvâli dahi muhtel olupmeselâ şarf ve nahv görmemiş ve muhtaşarât okumamış bir câhil ya mâlkuvvetiyle ve yâhüd bir tarikle üç dört yıla değin dânişmend olup, uğraduğımedreselerden ders okumayub her biri câhil idüğin bilüp, bir tarikle üzerindenşavup, ol câhil bu vech ile hareket idüp ve mülâzım dahi olup bacde ya rişvet ileve yâhüd şefacatle bir kâdılık (51b) alup; çıkup gidüp, varup kâdılığındaMüslümânlarun dacvâlarm yalan yanlış hükm idüp niçe mefsedet-i cazimeyesebeb olur. Dânişmend ve mülâzım ahvâli böyle olıcak sâyir ahvâlleri bundandahi harâbdır. Geçenlerde: “Bir dânişmend ibtidâ0-i hareketinden beş yıladeğin Şemâniyye’ye varsun.” diyü emr-i şerif olmışken aşla icrasına mukayyedolmazlar. Bu takdirce ser-hayl-i culemânun kâmil ve hüş-mendi olan kâdı-casker efendilere lâzımdır ki kudât ve müderrisinden bi’l-fı’l manşüb ve maczülolanları ve dahi manşıb tasarruf itmeyüp hâlâ kazâ ve medreseye tâlib olanmülâzimleri esâmileri ve şöhretleri ile defter idüp her birinün ibtidâc-i zuhürlarıne vech-ile olmıştır ve kimlere uğrayup her birinüfî yanında ne mikdâr zamân

şuğl itmiştir; (52a) kânün ve kâ3ide üzere hareket idüp kimden mülâzımolmıştır ve hâlâ cihet-ı cilmiyyesi ve keyfiyyet-i râsıhası ne tabakadadır, tamâmmaclüm idinüp her birinün ahvâlin isminün altına mufaşşalan şerh virdüktenşonra bir manşıb mahlül oldukta kimesnenün rişvetin almayup ve kimesnenünşefacatin kabül itmeyüp hemân ol deftere nazar idüp ol mansıba bir fâ3ik vemümtâz cehl-i cilm tâlib olsa: “Sen mevtâden mülâzimsin,, ve yâhüd:“Zamânun azdır,, dimeyüp, ol mansıbı ol ehl-i cilme virüp emşâlindenmünâkaşa idenlere: “Manşıb ehl-i cilmindir„ diyü cevâb vire. Ve leyh ü nehâr

şuğl idüp bağçe seyrlerinde olmayup halk içinde şalâh ve ehliyyet ile meşhürolanlar bi’l-fi’l medreseye mutasarrıflar ise, her birinün ahvâlin pâye-i serir-isacâdete (52b) carz eyleyüp terakkiler alıvire. Eğer maczüller ise: “Zamânınuzazdır.” dimeyüp iç il medreselerinden birer aclâ medrese tedârük idivirüp ve

bi’l-cümle dâyimâ ahâli ve fuzalâya ricâyet ve icânet ve nâdân ve cühelâya herkime mensüb olursa olsun, hakâret ve ihânet üzere olalar ki anlara dahi ğayretve hamiyyet gelüp dâyimâ şuğl idüp tazyic-i evkât itmeyeler. Ve niyâbet-inübüvvet-penâh ve hilâfet-i risâlet-destgâh olan manşıb-ı kazâD-i cadâlet-iktizâ



bir vedica-i bedi ca-i Rabbâniyye ve bir emânet-i vâcibi’ş-şiyâneti Rahmâniyyeolup, her şahsa tevcih ve taklidi câyiz değildir. Fi zamâninâ ekser kudât mürteşi

ve cahil olup manşıb-ı kaza mahzâ, cehl ü irtişadan kinâyet olmıştır. Rişvetle veşefâcat ile kadılık alan kimesnelerün hükmi nafiz olmaduğı kütüb-i (53a)fetâvâda muşarrahtır. Eyle olsa etrâf-ı memâlikte olan kuzâtun ekseri rişvet veşefacatile kadılık almıştır. Bi-hasebi’ş-şerci’ş-şerif icra ittükleri ahkâm nafizolmaduğı takdirce vâki olan tezvic ve nikâh huşüşları hayli müşkil olmaz mı?cAceba dergâh-ı Hakk’da bu huşüşlar kimden su3âl olunur. Kâd ı-Caskerefendiler ise manşıbları havfmdan icrâ-i hak itmeğe kâdir olmazlar, nâçâr olupekser menâşıbı ekâbir şefâcatiyle câhillere virürler. Meselâ bir kâdılık şalâh vediyânet ile macrüf ve cadâlet ve istikâmetle mevşüf bir ehl-i cilme tevcih olunsa

varup Müslümanlarun dacvâlarm hak üzere görüp, kimseye buğz ve ğarazitmeyüp tamac-ı hâmı olmamağla lâzım olmayınca hüccet ve sicili (53b) itmez.Bu takdirce kâdılığı mahşülı cüzJi olup vech-ı macişetine ancak kifayet ider;ammâ ol kâdılıkta olan recâyâ mezkûrdan her vech ile râzı ve şâkir olup:“Kâşki vilâyetimüze her zamân böyle bir kâdı gelse.” diyü Hak Tecâlâ’yatazarru0iderler. Bacdehu ol kâdılık bir zâlim ve murteşi câhile virilse varduğıgibi beğlerbeği ve sancak beği subaşılarıyla ve sâyir ol yirürî zâlimleriylemüttefik ve mütehhid olup bir kimesneyi müncim ve mâldâr fehm eyleseler bir

nesne isnâd idüp mâlımın ekserin alduklarmdan şonra varup Asitâne-isacâdet’e bizden şikâyet eylemeye.” diyü üç talâka şart virüp, andan şonrahabsten çıkarurlar. Bunlarun emşâli zulm ü tacaddinün nihâyeti olmaz. Olmürteşi kâdı (54a) bu vech ile bir yıluiî içinde bi-nihâye mâl u menâl tahsil idüpniçe peşkeşler ve tuhfeler tedârük eyleyüp bu cânibde mucin ü senedi ve zahir vemesnedi olan murteşilere göndermeğile oturduğı yerde terakkiler alıvirüptecdid-i müddet dahi ittürürler. Lâkin fukarânun işi tamâm olur. Acaba Rüz-ıcezâda bunlarun hakkı kimden taleb olunur? Pâdişâh-i din-penâh

Hazretlerinün zimmet-i câli-nehmetlerine vâcibdir ki nâmüs-i şerc-i şerifi ihyâ ve kânün-ı saltanat-ı münifi icrâ itmekte kemâl mertebe ikdâm ve ihtimam buyurup kâdı-casker efendilere: “ Zinhâr cemic menaşıbı her yech-ile ehl-i cilmolup cadâlet ye istikâmetle macrüf olan kimesnelere tevcih eylenüz. cAzl venaşbmuzı benden bilüp kimseden havf itmeiîüz. Vüzerâ ve ümerâ şefacatiyle ve

baczı (54 b) mürteşiler iltimasıyla bir câhile manşıb virmeiîüz, ehl-i cilm olupşâlih ve mütedeyyin olanlara virünüz. Şöyle ki fermân-ı hümâyûnuma muğâyirnâ-mustahakka iltimâs-ıla manşıb viresiz, envâc-ı satvet-i kâhireye mazhar

olursız,, diyü tenbih ve te3kid ve dâyimâ tecdid buyurulıcak inşâDallâhu tecâlâ,culemâ ve recâyâ ahvâli muntazam olup kâdı-casker efendiler dahi meJmüroldukları hidmette müstakili olıcak fermân-ı câli-şâna muğâyir iş itmeğemecâlleri kalmaz. F i’l-vâkıcinşâf mıdır ki kâdı-casker olan kimesneler ehl-i cilmmanşıblarmı tevcih itmekte vezire murâcacat idüp ânunla müşâvere ideler. 01eclden cemic cömr-i nâzeninlerin macârif ve fezâyil tahsiline şarf itmiş niçekâmiller ekâbirden mesnedi olmaduğı (55a) eclden menâşıb-ı,cilmiyyedenmahrüm, belki cihet-i macişette dahi kemâl mertebe Câciz ve mütehayyir



kalmışlardır ve niçe ecnebi ve câhil vezir-i aczama ve sâyir ekâbire intisâb İletarik-ı cilme dâhil olup zamân-ı kalilde merâtib-i câliyeye vâşıl ve bi-nihâye mâl

ve menâle nâ3il olmışlardır. Herkes cilmi içün ricâyet olunmayup bi3z-zât rağbetolmaduğı eclden, etvâr-ı selef ref ü telef olup tahsil-i cilme sacy ve güşiş iderkimesne az kalmıştır. cAli medreselerde olan müderris efendilerden ekşerinün.cilmi ü faziletten behresi ve kemâl ve macrifet ile şöhresi yoğ-iken kimi intisâbla

ve kimi mâl virmegle ve kimi molla-zâde olmağla müderris olup ifade veistifade ber-taraf olmıştır. Mesela ebü’l-hayrât olan merhüm (55 b) SultânMehemmed Hân Gâzi Hazretleri binâ ittükleri Şemâniyye Medreselerinde nemertebe ihtimâmlar buyurmışlar ve fermân-ı şeriflerinde ol medreselerim her birin mevâli-i caşrun mevleviyyet ile meşhürlarmdan ahali-i dehrün fazilet veehliyyet ile mezkûrlarından olup engüşt-nümâ-yı devrân ve müşârün ileyhi bi’l- benân olmış zat-ı şeriflere tevcih buyururlarmış. Bi’l-ficl ŞemâniyyeMedreselerine mutasarrıf olan sekiz müderristen ehl-i cilm nâmına iki üçkimesne yoktur. Bâkisi cehl ile meşhür olup kimi henüz fezâDile dest-res bulmamış tâze nev-heveslerdir ve kimi dahi şuğl zamanın geçürmiş ve şayd-ıcilmi dâm-ı tahsilden kaçurmış bir kâlıb-ı efsürde ve bir pir-i sâl-hürdedir. tnşâfmıdır ki, anun gibi ğâzi pâdişâhun envâc-ı (56a) ihtimâm ve ikdamlar itdügimedreselerde bir niçe kalilü’l bidâca ve cadimü’l-istitâca kimesneler müderris

ola? Elhamdü’h’llâhi’l-mehki’l-mennân sultân-ı şâhib-kırânun eyyâm-ısaadetlerinde

B ey t:

cUlemâ vu füzalâyâ hadd yok * Pâdişâh işigidür dânâ çok .

Münâsib olan ol maküle şerif medreselerim her biri kemâl-i fazilet ile nâm-

dâr ve Gilm ü macrifet ile iştihâr bulmış fazil ve kâmillere tevcih olunmaktır kiifade ve ifazaya kâdir olup meclis-i feyz-bahşmden niçe tâlibler müstefıd ola.cAcebdir ki şimdiki zamanda: “ Filân-zâdedir.” diyü mahzâ şeref-i nesebihasebiyle ve yâhüd bir cazim âsitâneye intisâbı sebebiyle baczı çelebileriŞemâniyye Medreselerine ve altmış akça medreselere müderris iderler. Anlardahi (56 b) utanmayup katGa okumak yazm ak ne idügin bilmezler iken gâhiikdâm idüp varup: “Ders dirüz.” diyü yalan yanlış bir kaç söz sÖyleyüp gelüpgiderler. Andan aldukları vazife helâl mıdır? Menâşıb-ı Cilmiyyeye istihkakfılân-zâdelik ile olmayup mahzâ cilm-ile olduğı azher mine’ş-şemstir. Vâcibü’r-ricâye olup cilm ü faziletten mahrüm olan mahdümlar ğayr tarîkten ricâyetolunmak gerektir. Eyle olsa cinâyet-i pâdişâhiye mazhar olup kâdı-casker olankâmil ve hünerverlere lâzımdır ki bu maküle huşüşlarda hergiz kimesnenünhâtırm ricâyet itmeyüp câhil olan kendünüû oğlı dahi olursa bu tariktençıkarup ğayrı cihetle behremend eyleye. Ve bi’l-cümle pâdişâh-ı evreng-nişin(57a) ve cadâlet-âyin hazretlerine lâzımdır ki, innallâhe ye°müruküm en tiPeddü’l-emânâti ilâ ehlihâ fehvâsmca her mansıbı ehline tevcih buyurmağa



sacy ü himmetlerin ziyade kılalar. Hak subhanehu ve Tecala cemic-i kar ücamellerin rüşd ü tevfîka karin ve refik kıla.

Ahvâl-i culemâ icmâlen bu mikdâr ile iktifa olundı. Cenâb-ı kibriyâdanistidcâ olunur ki şehr-yâr-ı kişver-güşâyı culemâ ve fuzalânun hayr ducalarmamazhar, gül-i nev-residelerin dahi berhordâr ve mucammer eyleye.

Ahvâl-ı meşâyih-i cizâm -Erşedehumu’llâhu ilâ yevmi’l-kıyâm- beyânında-dır:

Makâm-ı meşihat ve pâye-i tarikat bir şadr-ı celilü’l-kadrdır ki herkimseye lâyık ve sezâ ve mahall ve ahrâ değildir. Ol şadr-ı câliye bir bedrü’l-ahâlı elyak ve evfaktır ki dahi şüfî ve mürid iken (57 b) cilm ü şalâh-ile ferid vezühd ii felâh-ile vahid olup mevâli cizâm ve meşâyih-i kirâm hidmetine yitişüpher birinden niçe istifade ve istifaza idüp içlerinden veracve takvâ ve terk-i riyâile imtiyâz bulmış bir ehl-i niyâz cazizden beycat idüp, âyin-i meşihatı tahsil vetarik-i taşavvufı tekmil kılup, her ciheti macmür bir câlim ü zâhid ve mürtâz ucâbid olup tefsir ve hadis nakline kâdir ve mevâciz ve naşâyihe mütecallik niçemiPeşşir kelimât-ı ekâbir hâtırma alup ve bi’l-cümle şöyle himmet itmek

gerektir ki meclis-i feyz bahşmdan bir niçe güm-râh kendü ahvâlinden âgâholup tarik-ı dalâlinden dönüp semt-i hidâyete sâlik ve vilâyet-i kerâmete mâlikola. Am mâ baczı ümmi kimesneler dahi olur ki (58a) kuyüd-ı calâyıktan mutlakolup hulüş-ı bâl ile rizâ-yı Hak talebinde iken ittifak bir câlim ü câmil ve birmürşid-i kâmilün hidmet-i şerifine yetişüp hayr ducâ ve himmet-i culyâsmamazhar düşmekle müstecâbü’d-dacve bir caziz-i şâhib-temyiz olur. Anungibiler Cenâb-ı Kibriyâ’dan sevk ve ilkâ olundukta câhildür diyü ibâolunmayup kıbel-i Hudâ’dan bir atıyyeD-i cuzmâ ve behiyye^-i kübrâ bilüp

dâyimâ pend ü nasihatiyle câmil olup işâret-i pür-beşâretinden ğâfil olmamakgerektir. M aclüm ve meşhur ve kütüb-i tevârihte mastürdur ki, zamân-ı sâbıktameşâyih-i kibârdan baczı nâmdârun etrâf u cevânibde olan mürid vemuhiblermden mâcadâ subh u mesâ hânkâh ve zaviyelerinde sâkin olur üç dört

yüz mıkdârı süfîleri (58 b) olup memlekette bir fetret veyâ bir aralık olsa fursatıganimet bilmek gerektir diyü, bir ânda süfî ve mürid ve muhibb-i müridlerin

yanma cemc idüp binden ziyâde âdem ile hurüc eyleyüp kaşd-ı saltanat veâheng-i hilâfet iderlermiş. Hattâ Kızılbaş-ı evbâş’un ibtidâJ-i zuhürı bu vech-ile

olduğı mezkûrdur. ctlm-i şerif-i câlem-ârâ ve re3y-i münir-i kişver-güşâya hafi buyurulmaya ki beyza-i saltanat bir gevher-i zi-kıymettir. Seng-i havâdiş vesâyir inkisârma bâciş olacak nesnelerden şiyânet ve himâyet mühimmât-ı din üdevlettendir. Bu takdirce vilâyet-i pâdişâhi ve memâlik-i şehinşâhîde hâlâ şeyhnâmına olanlar her kim olursa olsun hânkâh ve tekyelerinde şüfî ve müridleri

yigirmi (59a) otuz nefer, nihâyet mertebesi kırk nefer olup andan ziyâdezâviyelerinde şüfî tutup cemciyyet itmeyeler diyü memâlik-i mahrüse kâdılarmamüDekked ahkâm-ı şerife gönderilmek münâsib fehm olunur.



Ahval-i sadât ve eşraf lâ-zale mazharan li’l-mekarimi vel eltaf- beyânındadır:

Server-i kâ°inât ve mefhar-ı mevcüdât -cAleyhi efdalıt-tahiyyât-xm evlâd-ıemcâdı olan şürefa ve sâdât ne mertebe aşhâb-ı sacâdât olduklarına bu âyet-ikerime’nürî fehvâ-yı şerifi delâlet ider. Kul lâ esêlukum caleyhi ecren illel meveddete fVl-kurbd Allâhu aclem Hak Tecâlâ Habib-i ekremi’ne emr idüpümmet ve aşhâb ve etbâc ve ahbâbma di ki: “ Ben size tebliğ-i risâlet idüp tarik-ihidâyete sâlik kıldım ve sizi nür-ı imân-ıla zulümât-ı küfrden (59 b) ve dünyâ veâhirette ve cazâb-ı elimden halâş ve emin eyleyüp cennât-ı na'îmMe ebeden vesermeden mukim olmanuza bâciş ve delil oldum. Bu mukâbelede sizden ecr-i

cezil istemezin, illâ ehl-i karâbetüme mahabbet ve meveddet itmemiz isterin.“ Bu âyet nâzil olıcak Resülu’llâh’tan: “ Ehl-i karâbetün kimlerdir,, diyü su^âlittüklerinde: “ Fâtıma ve cAli oğullarıdır” diyü buyurmışlardır. Bu huşuştamâm cây-i ictibâr ve mahall-i efkârdır ki küfrden İslâm’a gelmek ve cehenemcazâbmdan halâş olup cennet nimetleriyle mütenaccim olmak mukabelesindeevlâd-ı Resül’e dostluk itmeği Hak Tecâlâ ücret yerine tuta. Bu takdirce butâyifeden makbül ve mucteber ve bunlara muhabbet itmekten bihter bir nesneolur mı? “Allâhümme uhşirrıâ macahum yevme’l-kıyâmeti” . (60a) Ve ehâdiş-i

şerife’den: “ men şalla calâ merreten şalla llâhu caleyhi zaşren \ yacni “ Birkimesne bana bir kerre taşliye eylese Hak subhânehu ve tecâlâ ana on kerretaşliye ider. “Hâşıl-ı kelâm Hazret-i seyyidi’l-enâm caleyhics-salâtü ve’s-selâm’a taşliyeyi itmegün şevâb ve berekâtma had yoktur. B mahalde fazâ^l-itaşliye-yi irâd itmekten maksüd ve murâd, taşliyenün fazileti maclüm olıcak, âl-iResül’e dahi mahabbet itmegün fevâyidi maclüm olur. Zirâ bir kimesneResülu’llâh’a taşliye itmemiş olur, tâ âline dahi taşliye itmeyince; ana binâDenki Seyyidü’l-kevneyn ve Resülü’s-şakaleyn Hazretleri’ne: “Ya Resüla’llâh,

sana ne vech üzre taşliye idelüm?” didüklerinde: " Allâhümme salli calâ Muhammedin ve calâ âli Muhammedin kemâ şalleyte calâ îbrâhime ve calâ âli îbrâhime inneke hamidun mecidun Allâhümme ( 60b) bârik alâ Muhammedin ve calâ câli Muhammedin kemâ bârekte calâ Îbrâhime ve calâ âli îbrâhime inneke hamidun mecidun” . Pes âl-i Resül’ün cızam-i şâm ve anlara mahabbet idenünHak Tecâlâ katında kadri buradan maclüm olur ki hiç bir namâz tamâm olmaz;illâ tahiyyette bu vech üzre risâlet-penâha ve âline taşliye itmeyince. Pes farz vesünnette ve bi’l-cümle şalât ve cibâdette sâdâta taşliye lâzım olıcak, kıyâs olmak

gerek ki ne mertebe celilu’l-kadr ve cazimu’ş-şân kimesneler olurlar. Rıdvânu llâhu Tecâlâ caleyhim ecmahin. Ve âl-i Resül’ün culüvv-i mertebe vesümüvv-i menzilesine bu Ayet-i kerime’nün fehvâ-yı şerifi dahi delâlet ider:

Innemâ yundu llâhu li-yuzhibe cankumu’r-ricse ehle’l-beyti ve yutahhirekum tathiran. Allâhu aclem macnâ-yı şerifi budur ki: (61a) Yâ ehl-i beyt-i Nebi! Hak Tecâlanun ir âdeti ânun üzerinedir ki yaramazlığı sizden gidere ve her yaramaz nesneden sizi tamâm pâk eyleye. M aclümdur ki Hak Tecâlâ’nun murâdı elbetteelbette olsa gerektir ve ehl-i beyt-i Nebi pâk ve tâhir olup pâklikle dünyâda



dirülüp ve pâklikle Hakk’a vâşıl olsa gerektir. Bu Ayet-i kerime’nün nuzülündeResülu’llâh Hazretleri yenleri vâsic bir cübbe giymişlerdi. Şabâh vakti idi,

otururlar idi. Hazret-i Fâtıma geldi, ol cübbemin içine aldı. Bacdehâ Hazret-i Ali geldi, anı dahi cübbeye koydı. Bacdehu îmâm Haşan ve îmâm Hüseyingeldiler. -Radiyallâhu canhum- anları dahi cübbeye koyd. Andan şonra bu

veçhile ducâ eylediler: “AUâhümme hâula i ehli beyti izheb (61 b) Canhumur-ricse ve tahhirahum tathiran.” yacni: “ Yâ Rab! Ehl-i beytüm bunlardır, yaramazlığı bunlardan gider ve bunları pâk ve tathir eyle. ” didiler. Tefasirde mervidir ki buhuşüş risâlet-penâhun ezvâc-ı mutahharelerinden Ümmü Seleme -Radya’llâhu canhumâ- hazretlerinim sacâdet-hanelerinde vâkic olmıştır. Ümmü Seleme buhâli göricek ilerü vardı, “Yâ Resül’allah! Ben dahi ehl-i beytünden değilmiyin?,, didüklerinde “Nacam, ehl-i beytimdensin; ammâ bu hikem bunlaramahsüştur.” diyü buyurdular. Pes Allâhu Tecâlâ’nun irâdeti mütecallik olupHabib-i ekrem’ün ducâsı munzamm olıcak Ehl-i Beyt’ün tahâretinde ve anlararicâyet ve mahabbet Hak Tecâlâ’ya mücib-i kurbet olduğmda şübhe yoktur.Ehl-i Beyt-i Nebinün fazlına delâlet ider bir Ayet dahi budur ki: (62a) “Selâmun calâ âli yâ-sîn innâ kezâlike neczi’l-muhsinin” . Baczı müfessirin Hazret-i Ibn-icAbbâs -Radıyallâhu Canhümâ-dan rivâyet iderler ki: âl-i yâ-sm’den makşüd âl-i Muhammed’dir. Allâhu aclem, macnâ-yı şerifi, selâmun calâ, âl-i

Muhammed” dimektir. Bu ne taczim ve tekrimdir ki, Hazret-i Hak celle ve calâcazametiyle furkân-ı kerim’inde âl-i Muhammed’e selâm itmiş ola. Kadr verifat ve cazamet ve şevketleri ne mertebede olduğı bundan dahi maclüm olur.

Ye Imrân bin Huşayn - Radıyallâhu canhu- rivâyet ider ki: Seyyidü’l-beşer veşefıc ül-mahşer buyurdılar ki: “Se’eltecan Rabbi -cAzze ve celle- cen lâyecFhule’n- nâre ahadün min ehl-i beyti fe-actâni zâlike”; yacni, “Rabb’ümden istedüm ki, ehl-i beytümden bir ahadi nâra koymaya, Hak Tezâlâ kabül eyledi.” Ve lesevfe yuctike (62 b) Rabbuke feterdâ,, âyet-i şerifî’nün tefsirinde îbn-i GAbbâs

Hazretleri buyurmışlar ki: Zikr olunan Hadiş-i şerif ün fehvâ-yı latifi üzereHabib-i ekrem -Salla llâhu Tecâlâcaleyhi ve sellem- Hazretleri’nün cümle rizâ- yı şeriflerinden birisi dahi budur ki, ehl-i beytinden bir ahad cehennemegirmeye. Pes Ayet-i kerime ve Hadiş-i şerif muktezâsmca âl-i Resül cehennemodmdan halâş olmağa işâret vardır. El-mer^ü maca men ahabbe hadişinünfehvâsı üzere âl-i Resül ve evlâd-ı betüh sevenler dahi mağfur olmağa beşâretolur. Fezâ’il-i sâdâtı işbât içün âyât ve ehâdişten niçe bunlarun emşâlin irâditmek olurdı. El-kelâm mâ kaile ve delle fehvâsınca ihtişâr ihtiyâr olundı. Bu

mikdâr tafsilden dahi ğâyet-i makşüd (63a) oldur ki: Evlâd-ı Resül her vech-ile vâcibü’r-ricâye bir makbül tâ 3ife iken le canellâhu’d-dâhile fehvâsınca ğâfıl niçecâhiller şehrlü ve yâhüd raciyyet iken mücerred teklif ve hidmetten halâş olalumdiyü tezvir ve telbis-ile başlarına yaşıl şarınup gezerler. Bu maküle müteseyyidzamânede katı çok olmağla necüzu bi’llâh halkun sâdâta çendân rağbetikalmamıştır. Huşüşâ vilâyet kâtibleri bulduğı raciyyetün bir kaç akçasm alupDefter-i Hakâni’ye seyyid yazmağla sipâh tâyifesine külli ğadr idüp Gâlemimüteseyyid tutmıştur. Bâ-vucüd mahkemelerde yalan şahâdetle mütecayyin



olan emir nâmına yaşıl şarmur niçe kimesneler vardır; hâşâ ki şahihü’n-nesebseyyid olanlar yalan (63 b) şehâdeti ihtiyâr eyleyeler. Nakibü’l-eşrâf olanlarsâlih ve fâzıl olup irtişâdan ictinâb idüp bu bâbda kimse şefacatm kabülitmeyüp ziyâde dikkat ve ihtimâm eylese, İstanbul’da olan seyyidler ahvâline

bir mikdâr intizâm gelmek olurdı. Ammâ etrâfta olan seyyidler teftişi içün yinesâdâttan şalâh ve diyânet-ile macrü f bir kaç müstakim maczül kâdılarun her biri

bir beğlerbeğiliğe gönderilüp ahvâl-i sâdâtı teftiş eyleyüp şahihü’neseb seyyidolup elinde şeceresi ve nakibü’l-eşrâftan kavi temessüki olanlar içün: “ Babasın

ve dedesin şahih seyyid bilürüz.” diyü câdil kimesneler şehâdet iderler ise, anurîgibilerün eline hüccet virüb fukarâsmdan hüccet akçası almayup ağniyâsmdan(64a) her hüccetten otuzar akça resm alup, andan ziyâde bir akça almaya. Ammâmücerred hüccet akçası ziyâde olsun diyü bulduğı müteseyyide hüccet virmeye

ve irtişâdan ziyâde ihtirâz idüp, dinin imânın şakmup, sâdât ahvâlin bir mikdârtashih itmeğe sacy eyleye ve hem istikâmet-ile bu hidmeti edâ idüp geldüği gibiterakkiyle birer aclâ kâdılık virile. Ve ekâbir den bir müteseyyidün hakkındamektüb varursa aşlâ iltifat itmeye, hemân hak üzere görüp, kimse hâtırı içün işitmeye. Şöyle ki bu mertebe tenbihten şonra ol kâdı ve yâhüd yanında olanâdemleri rişvet ala, muhkem taczir olunduktan şonra cazl-i ebed ve nefy-i beledolunup bir vech-ile hakâret oluna ki sâyir mürteşilere mücib-i cibret ola. Ve

bölük halkında ve zucamâ ve erbâb-ı (64 b) timârda dahi sâdâttan kimesneolmamak münâsib fehm olunur. Zirâ şâyed baczı hidmet düşüp teklif olunmaklâzım gele ve: “ Filân hidmete niçün gelmedün.” diyü taczir ideler. Aşıl münâsibolan sâdâtun ehl-i cilm olanları yâ kâdı veyâ müderris olup, tedris ve kazâihtiyâr itmeyenler yâ vâcız veyâ şeyh olup, anları dahi ihtiyâr itmeyenlereistihkâklarma göre zevâyidden vazife yâ hâllerine göre münâsib cihet vireler veehl-i şancat olanları kendü hâlerinde koyalar. Sâdâtun dahi ahvâline intizâmgelmek sacâdetlü pâdişâh-ı İslâm hazretlerinün kemâl-i ikdâm ve ihtimâmları

ile müyesser olur. Bu himmet-i bülend ki Hazret-i şehriyâr-i hüşmendde vardır,inşâ'allâhu tecâlâ nizâm-ı memleket ve kıyâm-ı saltanata mütacallik (65a)cumhür-ı umürda mübhem ve mücmel ve meşkük ve muhtel bir nesnekalmayup tedriçle zâlimler merdüd ve bâb-ı irtişâ mesdüd ve müstakimlerimcâkibeti mahmüd ola.

Temmet.

Kâtibine her kim eylerse dıfâ

Eyleye yarın ana rahmet Hudâ





A

cAcem, 174.

Acem i oğlanı, 186.

c Adâlet, 176, 177, 181, 182, 185, 188, 196.

Ağır culüfelü, 186.

Ağır zecâmetlü, 187.

Ahkâm-ı şerif, 198.

Ah vâl-i memleket, 176.

Akça, 176, 177, 178, 179, 184, 185, 186, 187,

197, 201.

Ala y beğleri, 186.

cAlî Çelebi Efendi (Müfti), 192.

Ali Paşa, 184.

CÂ 1Î mansıb, 174, 177.

CÂ 1Î manşıblar, 176.

cÂli medreseler, 197.

cÂli oğulları, 199.

cArabiyye, 183.

Arz-ı miri, 178.

Arz-ı Rüm (Erzurum), 179.

cAsâkir-i İslâm, 185.

cAsâkir-i manşüre,173

.

Asitâne-i devlet, 175.

Asitâne-i sacâdet, 196.

cAsker, 176.

Aşçıbaşı, 173.

cAvârız-ı divâniyye, 178.

Aya k divânı, 175.

Ayâs Pâşâ (Vezir), 184.

B

Bâd-ı havâ, 177.

Bâyezid Hân (II. Bayezid Osmanlı Pâdişâhı),

191.

Beğlerbeği, 175, 178, 185, 187.

Beğlerbeğiler, 176, 179, 187.

Beğlerbeğilik, 181, 182, 185, 188, 201.

Beğlerbeğlikler, 179.

Berâyâ, 172, 185, 188.

Beyne’l-cumhür, 174.

Beytü’l-mâl, 174, 176, 177, 178, 187.

G

Câmic, 178.

Câmicler, 177, 179.

Câriye, 177.

Câriye müjdegânesi, 177.

Câsuslar, 188.

Cebeci, 186.

Cebeciler, 186.

Cebehâne, 180.

Cülüs-ı hümâyûn, 180.

çÇartak, 192.

Çavuş oğulları, 187.

Çavuşlar, 187.

Çavuşlık, 187.

Çavuşluklar, 187.

Çelebiler, 197.

Çerâğ, 186.

Çiftlik, 177.

D

Dânişmend, 195.

Defter kethüdâlığı, 181.

Defter kethüdâsı, 187.

Defter-i cedld, 177.

Defter-i HakânI, 173, 200.

Defterdâr, 187.Defterdârlar, 175.

Defterdârlık, 181.

Değirmen, 177.

Dergâh-ı câli çavuşları, 187.

Dergâh-ı câli müteferrikaları, 187.

Dlnârlâr, 184.

Dirlik, 184, 187.

Divân, 175, 193.

Divân-ı cadâlet, 193.

Diyârbekr, 179.



E

Ecnebi, 186, 187, 197.Ecnebi timarı, 187.

Ecnebiler, 187, 188.

Ehl-i cilm, 196.

Ehl-i îslâm, 176.

Ehl-i şancat, 201.

Ekâbir kapusı, 180, 189.

Eli emirlü, 186.

Eli emirlüler, 187.

Emekdârlar, 187.

Emin, 173.Emr-i şerif, 178, 195.

Emirü’l-ümerâ, 185.

Erbâb-ı timâr, 178, 185, 187, 201.

Esbâb-ı sefer, 180.

Eşkıya, 183, 185.

Evkaf, 176, 178.

Evlâd-ı evlâd-ı recâyâsı, 177.

Evlâd-ı haymana, 177.

Evlâd-ı recâyâ, 177.

F

Fenn-i kitâbet, 183.

Fermân-ı hümâyün, 196.

Fetvâ, 190, 192, 193, 194.

Filori, 178, 181, 184, 187.

G

Gulâm, 193.

H

Haleb, 179.

Hammâm, 177.

Hânkâh, 198.

Harâc, 177._

Harem-i şerif, 180.

Hâriç recâyâ, 178.Hâşiye-i Tecrîd medreseleri, 195.

Hâslar, 176, 178, 187, 188.

hâşşa oğlanlar, 181.

Haymana, 177.

Hazine, 176.

Hazinedâr, 173.

Hazret Ali, 200.

Hazret-i Ebü Bekr, 173.

Hazret-i Fâtıma, 200.

Hazret-i cOsmân, 174.

Hazret-i cÖmer, 173.

Helvacıbaşı, 173.

Hırzü’l-Mülük, 173.

Hızâne’-i câmire, 193.

Hoca, 191.

Hoca efendi, 191.

Hocalık, 192.

Hukük-ı şerciyye, 177.

Hüccet, 196, 201.

Hüccet akçası, 201.

Hükm-i şerif, 178.

î

cîbâdet, 176.

İç hazine, 180.

Ihtiyâr çavuşlar, 187.

İhtiyârlar, 187.

İhyâc-i culüm, 176.

cİlm-i şerif, 187, 198.

İmâm Haşan, 200.

İmâm Hüseyin, 200.cİmâret, 177, 178, 179.

İskeleler, 177.

Iskender-nâme, 184.

îspençe, 177.

İstanbul, 173, 190, 195, 201.

K

Kaçğun, 177.

Kâdı, 177, 178, 185, 201.

Kâd ı-Casker, 194, 196, 197.

Kâdı asker efendi, 194.

Kâdı asker efendiler, 195.

Kadılar, 194, 198, 201.

Kadılık, 178, 195, 196.

Kaftan, 179.

Kânün-ı cOsmâni, 175.

Kapudânlık, 181.

Karye, 177, 178, 179.Karyeler, 176, 177, 178, 184.

Kasaba, 178.

Kasabalar, 176, 177.

Kelâm, 195.

Kılıç tîmâr, 178.

Kılıç timârlar, 176.

Kırım, 190.

Kızılbaş-ı evbâş, 198.

Kile, 178.



Körfös (Kale), 184.

Kul, 177.

Kullar, 179, 180, 181, 182, 183, 188, 193.

Kütüb-i tevârîh, 198.

L

Latif kitâblar, 176

M

Mahlul timâr, 186.

Mahmüd Pâşâ (Vezir-i aczam), 190.Mâl-ı Kârün, 187.

Mâl-i ğâyibi, 177.

Malta, 184.

Manşıb, 182, 184.

Manşıblar, 181.

Mantık, 195.

Matbah emini, 173.

Me%ni, 195.

Medrese, 180.

Medreseler, 190, 195, 197.Mehemmed Paşa, (Vezir-i aczam)

Mehemmed Hân Gâzi (Osmanlı pâdişâhı) 189,

191.

Memâlik-i mahrüse, 181, 182, 184, 185, 198.

Memâlik-i cOşmâniyye 172, 192.

Memleket, 178.

Memleketler, 177.

Meşâyih, 173.

Mevâcib, 178.

Mevlânâ Kirimi, 190,

Mezraca, 177.

Mezracaİar, 177, 178.

Milk-nâme, 177.

Mir-i miran, 173, 185.

Molla-zâde, 197.

M ucaf ve müsellem, 178.

Muhammed Gazâli, 176.

Muhammed Mustafa (Peygamber), 173Murâd (III.) (Osmanlı Pâdişâhı), 172.

Müderris, 177, 180, 195, 197.

Müderris efendiler, 197.

Müderrisler, 180.

Müftller, 194.

Mülâzım, 195.

Mülk, 176.

Mülk-nâme-i hümâyün, 177.

Mürldler, 198.

Müslümanlar, 193- 196.

Müşavere, 175, 176.

Müteferrikalık, 187.

N

Nahv, 195.

Naklbü’l-eşrâf, 201.

Nefer, 187, 198.

Nişâncı, 173.

Nizâm-ı câlem, 182.

Ö

cÖşr-i ğallâtı, 177.

P

Pâdişâh, 171, 174- 176.

Pâdişâh-i İslâm, 174, 183, 184, 186, 201.

Piri Paşa (Vezir-i aczam), 179, 180.

R

Raciyyet, 171, 173- 175, 178.

Recâyâ, 172, 177-179, 182, 185, 188, 190, 196.

Re’is-i küttâb, 173.

Re’isü’l-etıbbâ, 173.

Resm-i carüsânesi, 177.

Rişvet, 182, 183, 187-189, 196.

Rukca, 182.

Rusüm-ı örfıyye, 177.

S

Şadr-ı aczam, 183.

Şadr-ı meclis, 193.

Şadr-ı vezâret, 174.

Sancağ-ı hümâyün, 179.

Sancâk, 176, 182.

Sancakbeği, 178, 196.

Sancak kethüdâlığı, 181.

Şarf, 195.

Selâtin-i Rum, 174.

Selim Han (Yavuz Sultan, Osmanlı Pâdişâhı),

175, 179, 180, 192, 193.

Semâniyye, 195.

Semâniyye Medreseleri, 197.

Serdâr, 184.

Serraclar, 186.

Seyr ü şikâr, 176.



Seyyid, 199.

Seyyidler, 201.

Smur-nâme, 177.Smur-nâme-i hümâyün, 177.

Sicili, 177, 196.

Sikke-i hasene, 193.

Sipâhl-zâde, 186, 187.

Sipâhl-zâdeler, 187.

Sipahi, 179.

Sirâc, 186.

Sivas, 179.

Siyâset, 185.

Şüfl, 198.

Sultan, 172, 173.

Sultân Mehemmed Hân, Gâzî (Fatih, Osmanlı

Pâdişâhı), 175, 197. Bk. Mehemmed Hân

Gâzi.

Südde-i sacâdet, 177.

Süleymân Hân (Kanunî), 177, 184.

şŞâgird-i serrâc, 186.

Şehremini, 173.

ŞerG-i şerif, 175, 193, 196.

Şeyh, 201.

Şeyhü’l-İslâm, 192, 194.

T

Tâ’ife-i culemâ, 190.

Taşra hâzinesi, 180.

Tâyife-i sipâh, 185.

Tâyife-i zucamâ, 185.

Tekâlif, 178.

Tekâlif-i cörfıyye, 178.

Telhis, 177.

Temlik, 177- 179.

Terakki, 186.Terekeler, 178.

Tersâne-i Amire, 173.

Tevârih, 176.

Tilâvet, 176.

Tımar, 176, 178, 184, 186-188.

Timâr karyeleri, 177.

Tımâr şâhibleri, 177.

Timârlar, 176, 185, 188.

Türk, 174.

U

U clemâ, 171, 173, 180, 189, 191, 194, 195, 197, 198.

cUlemâ-i cizâm, 180.

cUlüfe, 176, 186, 193.

Ü

Ülke, 181.

Ümerâ, 173, 175, 180, 187, 192, 196.

Ümerâ kapuları, 190.

Ümerâ-i kirâm, 180, 185.

V

V âciz, 201.

Vak f, 176, 177.

Vali, 191.

Vâridât, 178.

Varüller, 184.

Venedik, 173, 178.

Venediklüyân, 184.

Vezâret, 174, 177.

Vezir, 173, 174, 177, 178, 182, 185, 193, 196.

Vezir-i âhar, 175.

Vezîr-i aczam, 173, 177- 179, 181, 185, 187- 189,

192, 197.

Vezir-i aczam kethüdası, 185.

Vezir-i aczam kulları, 182.

Vezîr-i râbic, 174.

Vezir-i şâliş, 174, 185.

Vezır-i şânî, 173, 184, 185.

Vezir-i şâni kethüdâsı, 185.

Vilâyet, 172, 185, 188, 190, 191, 198.

Vilâyetler, 178, 180.

Vo yvod alar, 178.

Vüzerâ, 175, 176, 178, 179, 187, 190, 192, 196.

Vüzera kapuları, 190.

Vüzerâ-i cizâm, 173, 176, 178- 180, 183.

Y

Yar ağ, 180.

Yat, 180.

Yav aşı, 177.

Yeniçeri, 178, 186.

Yeniçeri kulları, 178.

Yeniçeri culüfesi, 186.

Yeniçeriler, 186.



Zatinler, 18(5.Zaviyeler, 198.

Zecâmet, 176, 185, 187, 188,

Zecâmetler, 187.

Zicamet,

186.

Zicâmet karyeleri, 177.

Ziçamet şâhibleri, 177.

Zucamâ, 178, 185.

Zümre-i culemâ, 189.



* r r

k J C j *7

' 1^ » " I-'

!> j ' ■*> » ı £ > t * ^t»

te i#

*t fe



O * .



:1I * • < ■f'l M f I • / ' ı ' ı • ^ s • ~

U — J a İ L ) 3 j > J I Ö x J ^

' S ■* 4 + ı< • * J* ^ '' î!/'.

J J j J « J < £ L & I o j i t ş - 4 ^ f e - ^ t * 1

t ı - * ı ^ r . i ' s - ' k • " ' • • “ '•> < . < * V C & ? tk + -» * K +

T‘- -İl'1

- *•K /-11 1

*• *'. J v - > l ^ w <~>f& v * * < J r 'U ' ly \ t s V -M J b/ * * ' " * / > ' ;

‘J

“ *v ' ^ V : , * • . ' /

^ • s y ' ' • -

" " ' u v ✓ "V ^

< • * ı •. r-"ı ^

4

.■ ■* s

S • V»«< «0«* ^ S

l-u 4 V ,l A >' ^ U ^ r ' - -

« ^ L -İ^ U j t ö ^ j t & £ l c f f ^ J j l

- < ^ ‘S C w ^ ^ 2 a iî4 .

e A İ Â İ ^ İ r ^ 44 İ j l f ^ < r ^ ^





'İV W ' :"^ K - U

« » ** *

) p t e l } X i y ^ İL

i > ~ s * * j * * j $ J r ) S i V * f

& j j } * o m x > p S t âV ■> . ■"

s - \ J ° { ' ? ’**•— v

M j * y j i J J j ' r ‘j b

\* J 1 •< -

y >•

S * ***

& r p 6 o £ c c j t z i

t â ? •* * t * * f f 9 ^ l ✓ ^ "

i U * ; L "

V * ^ ; V ” ? v ? ^ ^ M K o 9 \ 9 t V / ^ fi dI

Um w -

j £ . C £ . i > X c ^ ^ t . j 4 i >



" < f . . M " , •

J - ^ J .o 4 ) ş > J t £ e > ^ J H T j

/ û-t0000\ 0 * ** ° ** • * # > ■ * ■ % * *

*s â/« *• a* ^ •% - .m'**'*’ ^ <fğ000>\'*‘'

^ tr ~

• * r ; " r i ı r . V ı * ^ ı - r * . ' • - > \ < < * \ ’ ü4%â|

t > * > b £ o

j)

j ^ >

o Ç i ü ^ B a i â h ı ^ u î

OJ0 o f o l< •■✓•*>». « ^ 0 . ) ^ 9 J <s

* x A ^ 0 ^ 1 m ^ $ < £ X i & V A T * «M ,



° V ^ * \ * *? " £ / « -

e a <. *- * < 1 < M-" 2 T V " > .» < • .*>** 0 ~ a* . *

U x £ = t t ' f j & l j p f ^ < Ş J - < S b u J e l J ı

i < s J c S j r O ' * c ,j ^ » b j j j i" S ^

A l > " İ s * * * z j | > . <3>J j 0 ~ d ^ ^ # i • ^ 0

J ji

U ^ - * (jrW a> -

1 * * ^

^ |< ° ^ ı 0 o " J * •< <% * f * * T ^ ° ı » ' *»•" 9 '‘yu tiJU-Lr;üJipjy-»' ‘ -«fîMîaAfjcS^

i . . .. ı. ıniL"«fl.«» p - ı . |j »»""“ _'.i .1'." *_J_!”!İ!J !_"'J.J1 '"*'* " '1'"'" " " *"" —LJ rı J S SI



* - v - : - Y

6 * * \ V . ! • . 1 1 %rK / V ^

* ! ■•

‘ a Ü ^ I ü u p v ^ ^ ' İ İ Ç .

2>!fâ t£ !*XV lIÇtf}j) iiJ)Ajfe-ljii

S J o & y * £ t & ^ y £ i ‘ ^ d l & J i l

Ü *; \ - . . u i - : r j " \ . : i ' ' % {

*» * "/ V ' ı » " » * • ' * ' o S* S S «'ıî'*' o* * / , / ' f

• „ ;> * e £ Ö $ »

* * '" 1 ‘" ’ l ^ "* • ' ' • « '" ■• A w* I * 4





4

J£ < 0 , İÛ İ ^ h•V * ^ '*' y '

, \ 9 f ı • < - " ^ " v r - * /

^ j ^ l ^ U A O ^ L ı y < ^ a J ü t C l » J '- " c ^ -^ ^ ^ %•

l - | > * * ' a J ^ . * < + * f t * •

U ) °ÛL51* > 3 J> %e X ^ j £ > ) )

^ 41

% • /

O j $ ^ Z \ ' * C ' & C c j S ı& ü l j

‘4 l^ S \ jfj Jj-Q»4c>Qj1■% .«* j/F • a*

— U- * ! _ r r ^ 1 K j J ÎI

L ** 1 ? *

i/*» • f . / - 2 ^ r V #





a s •** ** ** o

• X* O j j + J » f ' ■ " > / . >> o » »‘T* ^6 » H > k î V ^ > 'l - J ^ a Î

^ «*** 1

AÜUlı3 •* * * * OJ \J \ • * t ^ * ** * } »*'' — *•* *"' *

* > %J Aİ ı v * J ı < v A i a * a . f

s

® 9 -* < -* * a > » ✓ » ^ * f i l - **!,

• *

d «f 0





! > > '



‘ U ^ ^ ı ^ u s - J > i « ; / . ! ;

c I ^ L ^ O j l l . L ^ ü f ! c c ! * » y j i ç

^ | _ l l ^ C X j > L . j L y <î Ş ^ y l » « M . e i j ç , î * »

Ü ü o * » » Ç f

-...........- ...* *— W— — - -.. ••-" .-. ^ =



o S C ^ I .• *

*# I^ ^ * \ 1 1 9\*+** s x *"* ** 9 * * * * * * • .

_>LlJ 4,1 llj 4/j “cî j gjj kojjjWI* *İ 6 a * V S " • ■ ' ! ? *1-" -" 1 .• *• I' '

«s>*(/ b ı

4< 0 u ^ d l l ' l 2 â Â j y İ -

^ : " 1 •. ' f i . r . - . M v 1 / < < *

• ö l

' • X ' ^ > » * \-< L- *Ü K -" • K - 0 A J

— >■■ ■»*«'.1. ■■' .-« ! M-,—,-, - ......



J x $ > y

> * ** " ' • ' ' S ** • - V ^ ı * 1 • i ’ *

A / 1 * ' * i f v - İ A

» j > j y ı i ^ L f

J ] H $ < j £ y ı ^ * A İ y ü $ * P j j s

% fo İ £ 5 g $ İ - 6$ S # & £ * '

*^ * v . «o* # -^ < ■ "" f . " ' " ' ' ' t i - ' ' -> ■'"

> ) & & * £ ) J G * “ * * î ) «■^

^ » - ^ L İ y l f l l â f 0 1

/ r ^ r r r . " .. * ı ^ - ı ^ ; ,^ e C ^ L y » L j J İ ^ < j

s g i i ^ e S i ® ^ « . 4 î î

A





P 5

‘ İ l

*1 I T * ^ <*/ < a ^ J ^ -f»

^ g L ^ l *» tf^ ç j L o r C ^ ^ / ^ *—

% K ' . r» “ ı^ # k - * * » < ı * ^ . — ' ^ — î * ^ - ■* ,^ * +

. ^ . U , . c L İ 4> j U Z j ı U l b ^ ^ J ^ ^ j !

m J

l i j ^ U ^ - l 4 ^ * ^ ‘ J İ U

O <0* J u£ 4 j 5u £ ‘ 5) j I✓ ^ s . \+ ■ >* ✓ % *

ü f ^ t ı





j c s

J>

i ü J i j i i U & f e i j ş s

^ ç 3 ı ^ s . ‘ â s s K y 4 i £ q f t< ®. O** » ••* \ f ‘> 0 » * ' ** * " V i # " i -* I*

« i 6 J ■ ^ 5 ^ * ' ü

g £ » a j ' o j ^ s g - ^ 1 » ;

• j « â 6 i X < >



4 & ~ j ! 0 ‘ j & j ]i? & > £ C - ‘ 4 J > ı

^ p j ~ X j ^ X ^ j y \ ş £ ‘ Ç Ş , < - j s

{I^C K pSiE Jı

% } & $ * + * &)

»✓ ®* » y

y j ^



• •

•r > j j * £ / j J $ t l İ •■î / S J U S J *4 ) & M i J 0 i S * t

" s 90 \ %

^ 1 & d S j ( ^ j ) JJ% > o ^ j J C Ş î j j j ı

;TÇl&

km#*Ai



j Q > »

^ t > ' -9 * e ' \ a ^ y ' 3• ^ ' ı f u *

ı^ ^ c > 4 ia y ^ 3 Q .o * I '. ;>A * *s * < , J» r ı » *"

J ^ 2 ü c ^ ı ; o ^ £ > y ^ i ı :/ ✓ • j, ^ ^ ®*

V ^«° V ı " ^ f . ı ^ v ı İ ^ ^ ' •■"T- ^ "

^ ^ 4 j o L i u » '4İ * £ ^ ^ ü J j / b j u ) l

A ^ ^ 4 â C ^ . i ^ g ( f e !

t£ > S l i ^ j û İ » - » j> ^ u , ı





J C C y L y L Ç i > j j p

^ ^ ^ 1^ \ ^ V " * M M ' t O > • . - |j

* — a z - J ^ j I ■>-> Jj I

• * * » # + *,* *

* 7 ^ x \ ıy ^ ^ * r* î ** ®-* \* f * * \*

t _ - y — U < £ » k i b î J L s ö j Ij u j U j c U e _ >

* f £ f e £ ı . s j p ; ı ı

'S J ş cf p

' ' Vı ^ * f " * ' * * ** \ ' * * * \ * * ı \ \ s f \ - • : * ^ ^ f r ) • ^ V ? ^

* < 0 *C î ^

* „ w ıo \^3— — *^J l——

^ 4 - S i f e ; i C j i i i S i ' i ; U i i |

A iîfs )

^ I ' i ^ .



^lf-ivJÎ*;W^*r*^ ‘j f t î î Ş t ı

£ r “ ^ h * + * + k i l r - l

> - 4. £ J j L j ^ i ^ j i ' j

• ^ v # 0 / - r'-** # » 0 ** f *

- r ! X * . * ^ • » j l 'I U j J j C >

* x ‘ - / ' " * * v



G'- jg İ Ç .

^ İ ^ İ a ^ ^ L - ' İ ^ I î A ^ I





j ^ l ^ J Ö L ^ f c j i ] Ç & < İ! >

• r » " ' * • '1 .* l - ' ı . T ' * 1 < * " . "^ . L ^ ' i j ^ y ^ o j L i j l d l ' t ) v a j < / 4— -

^ ı . r ^ * ^ t * " " . r ^

e A İ j i U L J c i ^ j ! x X ( w > l ^ e K İ »

® V. fl * * * J * * > f ' * . + + » *r 9 *i

r i > t \ 5 L> -»J t i i y A - î M ^ U i ^ Ş S• * / ' V

! 9 * * * \ * * * Z \ \ 3 “* ’ / > * * • S f . * / •

’ • • f * S o j i \ J t * * *-*ı *

■r, *

İ& > i& S X ş&* • / • x •

; #.*

*» * ■a> ; , <*•*''a

.« f» “T .

w \ «U*ULy»S—■1 *■■III ■'■M■■■■m .| I|~. _» i™.■..!!■■— II I—BW»I—W





t i ^ ' ı i o . c . j a . i t i s i t ı . c s ;

^ ^ \ ' » * * / «\

s 0* •** o + S* * * ' ° -*** * / ** * *\ X*f

•' mc h :.-.>

_________________ JL .





O

% IS | ■

9 . ' ' ’ f * f .? - - » f

% , s * *• * *

P :

^ j .

^ j j o ( J j r '

j j J ^ i ) j \ * £ > 9 ! y J ^ j j r . o C ^ k ,

^ i A > - ^ C i ) I^ ~ “ '~ » J j] 2 c ^ J ü r V '

j*/ . i S ^ » , ✓ 9 - 3 ^ O ^ - f O 0 - ’ ' O f .

5 0 . q $ £ ~ & & : * k x & ~

° ' \ ' ’ J ° \ * y * s" ■< . \ ^ * 0 < \ ° ( C f

• ' 4 J t x £ f t y b ^ H ' x c J ^ v ' i r i ' Ç y y





-A-j/Îİ bfc&S0 * • . ✓ -"i # <*♦ ,• i A A

* 000 9 ** * < * ** ° ^ m ^

* ^ - v t ✓ *

^ ^ S S E fe ğfe l& a S fc â Çi

. ^ K : ı

| ^ > - f O 1 ^ 4 I | > • » . 0 ^ , ! » .. t***

-Ö L ç-^ /^ cU £ t j

s J j ı \ ^ 9^ s a * * 0 J 9 * f * ® # * * "

v J j I ^ i ^ j j S s Z ^ ^ a ^ b u ı y i * .

<*• ** •* I x ^ K '\* * ~7 f* i 1 « ^ " ı \J ~ V ” u *

» » | ^ ^ c<

L)^ ^ ^ ^ o . » l * ^ •» * * -* 0* * f •* ^ J ^ J j İ ^ j J J J ^ İ S J U »

E g a g s ^ â ^ z a ^ i s

#



^ J ^ i J } b j £ I ^ S j ^ / f ^ ^ } j ] j |

J * ^ r> * 0* ~

j J ü U K s l L ^ 4 I ; £ - j Ç

^ s k ı ^ s ^ ^ L ^ L

o X - J ^ 4 5 - y ^ ^ p ( j ^ ' ^ Î j y ç ' b ^

„“ ^ t . * < * ı r . • * : ? i * ‘ . ' s .





K' * * \ f .* r*»* * •ısTı * s (T*1-" <»

^ i S y S Z > j j ^ >

C ^ * o c ı

' ğ f e jÇ M

| ^ 0** 0 9 J* ** &^ Ö ^ ^ * 0 ~ * 3l

I ^ J İ İ U a £ i £ j j « â j L * J J j ı ^ > > ^

^ ‘£ & > ‘ Ü f â j e ' J & b j i ü f j & l

4 j ip* Ü J İ I^ S S /



i y j c ^ ı £ ^ ^ r ^ < j

<V A X İ£ a L ) f

\< ■ ' . • - » ' t f s - ^ - ; r ‘ y " » v „ - Y ı ' - '

^ v < J Î x C İ ' - » jJ 4 j I ^ : — t ^ - 4 - J j l e J O ^

f y ^ ' — * - * f r r 5 ~ t t- ? * — v ı f » ı r ~ t >

4 J j 1 4 ^ > v £ U % ç X - * *

£ £ & *}K ıâs

* 9 S S * ı # * V * <•" (Û y ğ îs , _ r ^ ;

a ) j >} j ^ l s V j ^

• J # -





**

i'tm ı —. ............................ -.... ..................... .... a jqg

O 5 l l - i

f e > l 'J j \ '& O ^ C S B ^ I l i U K

A î ^ a ^ j ^ a B â c c g

j i Ç l i e * Â E ^ , t ^ 5 y ü k

< 0 > I^ Ü a-y O İ ^ j

S i « *

• ^ k J \*\ j < - * A ' J • ’ ^ “, T art r ? ' - r * '

y

g y ^ f s c s ı ^ ı a a ^ ı



r # l - i i p ^ Q : İ Q ^ t o ^

^ * * t < * *

K ^ ü 3 5 u s ç g 5 ç s i ^ '

î ^ . | ^ . i l i ‘ifiS®U l£ .S

" ' • " ı < ' • . r . ' V * ! - ‘ l • - ' ı ' ı ♦ ı ^



' s s » r . s 4

^ * * * X a )x »

✓ ^

o «C - ' \ " ‘ V 4:^ ; . . v ^ - ^ e ^

P^JÇ£

; t ; 3 j l ) 4- M f ö ^ - ü j i U İ j

£ ^ '4 p ^ >/ - v / / . / / i

^ , 0 °

4#.<Pw

*4* * ^ \ .-"✓ ^ 9

* **Jı

S

* *

V İ S ^ '

X ^ >



s « . # * ✓ «» ^

e j j ^ ^ ^ U t U j C ı L f c J a ^ ^ I l C ^ l İ j L :

■’y J - -11ac *%ıT\ ' ' ' •T*r ' ' J «U9 ~ r*C*J

J , J ^ l Ü \ * £ £ 1P & * \ J û j J a î » . A j Ü İ O Ü

^ > < ! U j . H l S j ^ j l l û ^ S j

' ''^ ■ ^ S ^ fX ''j JjU»•^ ■ >r *. ~ ^ %

öC^-oıi^& j'X/ r 'ip

S d A ' l j L l C - j o ' » j ? 4 j Ü J — i l » 2 >

«* , »• %'?^ *■**' >" I » . 3 * * —w*--- ^ w * ^

^ L ^ 4i )J t Lro £ <, 9 J ' #( V ı " - ı ' - i r i i".*" r T * lr "-

w i * J ' o y JU * l> A sC '

Ö^ İv' 9 0 “f °"* t* ' J' i ■*>J i ^ ^^

û - i ü c



S " } }

^ S C i ^ l I ^ y ^ ^ L t

^ j 4 K £ j &

> >





? c

. f â ü

“ '^ J j

. ^ t < * * • " ' * ' J “l - k “ -" * - v .

r f M A

: J < ^ + » . * * o £ . . » » »

y u a ^ j ^ j ^ y ' S ^ J J

— .... - ■■■ ■■>■ * .. .................. ■ -,V x » .. » . I

* &





'A : < ? ' : l ! > H m i ı

j » j l * l < » , o - > < 0 '_ > £ * - *

^ ^ ^ **

^ ^ I f '>> % " <£ * . -" • |» *" I • 1 - ^' i - r d r i ' » j ı t f s T v J s y J o ^ t y y - j

‘Jjk&yjiŞjj **şjyL »öib t *j5CJB A İ ^ A İ J J j Ç j

^ J * f i ) l > [ * i ^ i î İ l â > « a l j j Û j J İ ^ > Ü j * 1 « *✓ . ' “ ✓ - *

#>; » > ° * f 0 9 J * » J S < { ?

îy * 3 ^ ~ i» j v y ^ o U j







> * :

: ç 4 L £ .

• s

s ! t ş t p L ° -> - > /

m t / y ^ ^ v o ^ ^ '

I j # 4

^ j C j ^ l ^ d y l J l j U ^ j s j U ^ İ J s '

\ ' ’

ftÇyûûUjijS



> ^ J ü J

t L j j u J i ^ j Ç l l . $ 1 j r j Ğ Ç < J İ İ . ‘J j !

& d b 't e v j r

/ * * ^ 9 ^ *■'' 3 "" <X ' /> * | - 1 ^ * • ^ 1 ', " ' , » v

* > 4 ^ - J , j ? l ^ b e ^ - ^ l / J ı j

: | ^ ^ K i S S i Ş i l - ^ ı;^ - k İV j#

^ i L c - ^ Q d j



y h









v - * î - l i i > l j p l i ^ ü / i S « ü I

ç . u ~ £ l S İ J b l ^ e > j4 > Û > Û

j Cio*i 4İi(^cJİLİ.!/ıfJ !Ii>c:Ca L İÛ^L, LS AiJjyjr

• < S i ^ 4 » a U I b İ L ^ l c - ' ^ j < C S &



T * • a •" ı *\ * * * 3 / ^ , - * -

eJ 4£ rÇ

“ «• *s

* J X ^ ° -i* I 10^ •* 9 ° ** * t ıX * 00“T

J J â jh J jz Lİ£*jro & j >k t)jo \\3j(j£)' - ‘ 5»

J>' ^ a \< J ° 5 ^ ^ J ° ***** *

" < *V * S 9 1”" * * I - J \J . -*~j*£-~

o j c - J s j - A j 1j l S ^ K ■* 1 ^ * «

İ l v J l ö ş j ' J ö Ş j j I ? V ^ Ğ ,A & ( % r ' l

“J * ^ o S ifîşjj} A j î î



c t i i ö j c .

* \ * * ı > ‘' S ' * ^ \ T ° ‘\ ‘" s

• i l i j f < * — * v 5 A ^ * * j l > j ^

l* y *-»4 4rj C Ç- l?

İ Ö £ J • > *

% \ m * ^

• * K ^ -". • " ı * I ' f " r .

- 5 U - A * « L w - A r o j k M U U ^ j ı j l ı ;* •« ^ ^ ■*

W

» # 0. *» >

r * f s r j û t > ; t > 3 j ^ > "

^ Ü U ^ l . X o X ' - J ^ U S a ^ U İ cI

V f r a ğ





\ #«o**««'-^ o v - » . 1>ı o -<•. • -

^ > - * 1 j * î * Q j U 't c ^ e A p l İ ^

o , I

*" -* t ' V I* * «*ı s a * 4 İ » l £ ,

:1^ 4 r 4 ^ ı;. .^ .^1

^ -

, a * ''' ’ ^ « ■ ' ' t ^ i ? . " ' 1 s t ' a ' S t 3 I

-*~<m rm~.—.—... ... ,.......... ,....—-JKİ~m,.~..---——-- -- A-... ...,&,.......... . .—



’ J & JÇ

*' ** f 1* " 9'■! ’ \ r * ' ’ \ *- T 7& j f S ^ j } j F ' j ' * j * A>

^ V I ■• w <*S» •

' *. X* 1 ■ö - -", ■’ . ’ - A __— -— * f j * "

■yjH3 iy^p^ Şjks»^Jjr £X*_a) ,»->J>Ju Ck*A>.

0 ^ 4 j ) ^ s— .1

* a

ı* 1 } £5 j I f c a i - *

' 4 ^ Â a ^ l - a 3 j ^ - s f û & t - j ) l % jj. jç ,

-> J y ^ feÂl'

^ j l j \

f * * * ’ <*' «* 0 «{





31b

Ş i l i l i i l Q j{ J ± >

j j >1 ( t & c i î L - ^ j

r 'İ f e l ! V ^ - J ^ b Cp-J,

4Jw4£j 41iQ 4ij Jf- ^ ^ ^^ ^ 9 ’ * ** ’ * * ^ f* - ^ * * *

l ) j j x , l j ^ £ j j x ^ j J > j j r l i

a £ - j j ^ L s ^ - I

<S j j 'J ^ \ o > )> j> 4^ >-J*“

î A j £ < * * 5 î X L i h ^ j ^ < 5 ^ " ^ j j j ^ I / ' S i j* ^ * O «* ^ ^ • » 4# &

** * a y Y t f V ^ ^

- ü t !ı *1 _.o 8*_■• F «0 * » * A nBa8S

;» fc > ,s

. - - b _ V,



f • .- * 1 * t * + * >?

ç » / . ^^ - ı - ' r Wl&

^ > ı 3

. I..„ ♦ -' "“ ^ J - p

* *

* • * •* /

Ç £ jU ^ û C l/ j- I Ş ^ S c S S t ^ J j ' j*»i:



. y i





ı p ı » ! i w ^ ı ^ â ö^ ^ I

3SSE Iı

h V*

^ ^ •• •• •• ^ %• «• •* ***

- Û t J ‘ * £ - U L ‘4 t’0 " ,-X &>1

*• \ *

fe ' J -J _ > ) A ^ > » ) ') t ' 0 V i i İA rf^ & > 3U İ ' > ' ^ < ' >

— , - ■— ■* • 1 1 ; ■ * * ■





f o l s £ j

#-«'*'■' V< j j — • > Y " #

J g ^ ^ f 8 J > r

M ^ ® 4< J> * -*V>> ^ * ** *f ** İ A * ^ \ J ^ y y ı J ^ j \ ^ a J , \ ^ p f c \

*> * I • *

.* J*'

> « ? * - > « >. y - x

» c £ A j l >İ>

^ u ^ » ^ ^ u c : ı i i i ^ ' u U -

j t f i e l l j t <4 j - a > û C t > J J İ Î y j j t ç j — ü i ®— i .,.;, ..,. ■ ,



« C İ Û y t ü i i ' j j y j1 ^ ^ *

.* " \ ’ ..İ < • * .\ " ! * V \ r ' “1 ' ' ^ ^ r * , ’ s S

J * ^ ' 4 ^ - « / \ j j J j

J j !> * £ + f i r j j s iU ^ *

i y S j S j 1 ^ * 5 g r A İ U w - ^ i l * 4 j )>>

•-j" ' J> 9

U \ > j \ i^ - J ı

% ■•> ✓ •* • * * ^

v * J * s * " ! « , > < - " . , ’.— ', :e * f , ■* *r

4J 1 * 1 !> v * } « L yg,£

» S 9 S '.* ' J j f 9 f ^ » **40>* i^r^'l ^ ^

v _ j A X ) j l . 5 j ç ^ İ î J j j Q 5 U ^ U ^ v .■ju C m

%^ ** *** * & * * 00' * ** ** \ r* -<■?. 9 ^ » j



W İ j A J j j j J o j <-*> j J J v > f c İ £ y - î *

♦"<# -f #%f" / ** ** \ * f **

A \ jÜ + 2 _ ) o j l ö -iL > «&

< * J * f S * * ! • * * f \ * > * * * * * ? * ^

< r » j X j A İ L F A - i ü j

^ * U y i , l ^ y c ^ v _ Jj â i J J İ .L ( i i _ , J J _, I

< s

• X * . " W t ' ' 1^ ^

- T •* ^ -> "

y ü b

a ı ^ ı > j i ^ ı ; c ^ 6 s 5 ^ d w, ~T,,,.nld ^ w«, .n ^ ,. ^ , , . MWW ,, M, ,,,. „ n, II,,nM an ın........ |„, tifij<wjBL»IIWMiF»'i'«rlı ......... . - n ll. J j n n ^ j M j r l j^

&





S ✓ ^ #»•

^ \ s j x $ * & { ) s L & L l \ a j

V » "<>-'' . <V< , * '< * • '* ' ^ ''1 I ° ■> ~"

t " ’. - ' -.-*'■ ^ ^ ' J s ~ p* } » L - J J ^ j a b 1

i l k c > ) ‘ t ç C > _ ^ a . i * k » 3 C , { ^ i f - i , j C C -

• ‘r ş ; 4 ^ L w , 3 < 3 r ^ . ; "



^ 4 7 * < » f | # # X ■»»»>»1

î ^ _ - ^ • J j a - » 4 ^ a

LK± k>«*

- 1 1 r * Û - > > j ^ i > * _ * > H , t Z d i ) ' ^ - » I

* * '** t * * r ~ y

C c ^ — ^ X ^ İ £ ^ _ A j ^ f j b ^ ) v ^ C l .

* ^ Î a j ü ^ j t f i l j> d b C *

* " ’ \* * T # T*. * "î V > # " ’ ı^ -* • - r "

^ y j y » ^ U j

^ U c Ç U J ö O

l j $ < ;

* . — » - . r , ^



ü f \ * J ^ j \ » J J J U a J o L

• •

p £ $ J ji iiW 2İ £ C İ k * .

* î j A j 4 ) V ’j û c ^ ^ ^ r < a ^ L .I . U . j lS s ^ S ' * ^ •fl

o—> -j/t) U5a jjA^- j G. viiilijjîo-'j Cy_j■ '• ] * '* . '% ',) j ' j j Ç > - L j ) j U ^ J i

1 V * ** I

t i 4 a C '

9 * 9 J

*?

• ■-'■_< A > ' \ • • * . . , , » f ı »•• * * *• ®i • • •• \ 1* *** * \ _ •• , i « ®



K

t* \* ' ^ ^ * *^*f #l 000i % ‘ '"i * 00 * *" Ö V - 3 ^ } ^ _ - j • £ j j I j

ı s c i c ^ v ^ ç ; ^ *Y * * v * *(■ * \ K \* * * ' J < ^ * . *

^ j L i i j j L f 4o ^ 4 ^

✓ «> -X y *•* ^ o S 4* ** » *. s? ** *\ * \

t o ^ j I

j ^ j ! L f t i ü ^ j j ü l✓ *» s S*^ / * / «v» •* •

f ^ İ f ^ e i » Q j J ^ t



k Ş » > .

4 ^ C İ - ‘ 4 ! « İ j ^ j > £ U j s U j ‘ j > J j L j j

O A j İ j & J İ j j j u > + j f c , j ş j y * j Z# A j ^

<0

* l ' -*l ■ v I ■ ' ı , ' - ' ' ^ * • * * % J

' j * 3 9. ' f j k j j b v j k L c ^ t * j <S j • < * » , > ( d i i y Ü

C £ m I j 'C j ^»s* ». W ^

* * * ' <*> * ^ * * * * 9 ı j

S j y ^ Â } s i ) ü A j i j

. j o C ı .



d i

^ -.VTT^rv- V’ e - -

[ # * & \ * v S j L » J ~ Z »+

e*» v \ •* k ^

j j * ' ^ * ♦ -*" |-< ^ ^ ^ r *r S * * *

P 3 ^ l i -/ / -

„ /*-*t -~" 7 0 ^ ^ ^ - -- •

S S * cm ^ ^ ^ ^ 9 * e * 0*

( S ^ j ^ > md ^ ^ M^ j o L L a L

* ^ x ) i ? r ^ - u > ^ ) • j j j y *

^ 1 4 ^ < j ^ S s j ^ 3 ^ - l < j \ J o « £ ^ * J j 5 ^

A » ., - j j j J İ » J J J İ ^ - C * < j f t ) ^ j k > j h 'g +

1



* & & $ *

t o i i i r o C -

* ^ * * * * . t ®, ^ m ^

«* «0 %

®j j 5 ^■«*or/^ A ju * * L Aa»>*#L w*» A ^ J ^ I

• ^ '^ ^ i d ^ ç s O

<sjy*>* LA Qoll (a~41aŞjJ ) «>l* U»I* I t

^ ^ ^ r ı ^ i L i - i

3 > L ^ ; i ^ i ) i " v > * *

< * 1 “1 1 9 x ^ ^ > * * '» sW ? T j y J j ± O J r - < Ş ^ ( M J J İ J İ

■S__==J»■«■ rsggsasaiHB*h«



® ^ ^ o* ® •

# ^ ^WV ^ s) ov

%* " ; ”T ^ ' f ^ ı ' ^ J \ ’ . w " f r r .0 * x * — A J ^ İ j u İ S • •• | « “’ »»

' * r * \ j ^ ^ J \ ~ " * ^^ i r • c ^ 5

a x" * ^ + o ? ? * * ^ J . S J S ^

J * * j & J < f y * j j ~ a > ^ j u ü L o j j j > ^ jL *> \ y j \

< -İM h l J jT jL * I » I w *‘ ✓ - \ t - » -

s * * 0 ? O l * ' * - ’ * ' * ' a f J * * < ? * *

• . • c * I • ^ + + o ^

Z j j İ & j j » Lûc- d j ^ j p < j j l j )

^ **

- o *•>" » bbs» """ ^

yİU? J İH



% &<****&& ^ ^

y * * J 3 U s ^ d J İ ^ ^ ^ J İ A İ o ^ j p .

' / ^ \* \* a ■*'\J 'l ' • 4 < \ S s '

j ^ ^ ^ ^ o <** a »o ^

\ * - Ü * e J J J J S ^ O ^ A J J Ü İ S j f j

% \ y I « u * > ^ w a i i [ / İ J j 1 t ^ A İ * i

* i * ®* y * «

w <** •• . ^ • - *• £ > ^ O J y *> O * * s * S

<-)%! ^4 — j ) 1

✓

9

' « t** ** f * *** I ® *& * * «**

j } \ S J U y K & J i i j f o J Û > l ) t P

"J*” * < “’ . * ' * ' ? ' s - * ’ ,■ * '’S \ * * f% ı ** t*



* • '

J | £ ' L' S ^ p " * 0f ^ I * —

I ^ * t i 4 J i

o > J> »-?,- ° i*" ° -" «'' ^

İ D J ^ İ C ^ ^ İ İ J <L j S İ İ 4 J ^ ^ l ^ - U ı■UJ*

i C ^ i 4 ' Ç û i * i _ ^ < t j ı X i ' ! ) ı :i

^ O İ ^ Ğ û i i û İ ı S İ ı

:J2£ -$T tÖ « c j j i

I b û j i ^ ı ^ v ^ ı

î ^ > 1 >

6» I I ^ ^ ***** ® ^ ^ ^ ^ ^

c ^ > J Z &



_ «e* •>

t :

^ ^ J İ ^ ' j > ü ^ ' * e > L b t İ Î y ^ İ İ L ^ i

» E Ç c ^ / ü X L ^ i ^ / b ^ ^ * Ü â £ ^ L û j *

^ r ? y * 4İ>J ■»£>

< _ Ş ^ *-“ ^ i S l J ı i <— •*> 1 » ^ * J j

^ Y . ( t '/ s •** * / Y ı -* • » * * » j

r f l - J l - C X İ s -

m ^ ' * f J * * "I’/'’'" tL J l ^ ^ > ^ * e x , b l >



i '^ y ^ J - o ^ j I

* -r » .« ".'T.» ' T / ı ^ **■’

^ ı

€ A j L ^ j* J U Û J ^ f y j ’ 4 J ^ U

# , * ^ ✓ S> J . * ^ J » * »* < & * > * ' Q ^ Ğ J ✓ ✓

> U L - J j O - ^ ?

a ) 1^ - l ^ r ^ i y - j j A ^

- t ^ y i ^ g y î



j&;,;L5fö£j£-&L ii;cs&frU —5 — £ Lf

& / ^ L fi ^ ^ 9 *"**. i «K«» £ jp Q ** «f*

* i *• T-1 ^ * -* * ı® k 's " 9 * * • "’' u • " ’ş u j j Ip j

o * O •* a f> S < > .9 o * * „ . » J i :I#* « > < » ' ' ’

^ . O j ^ f c - g K ) O * ' * ' *^ 9 •** **X * * * * $ i ** O ** o «** ö 9 <** 0* **

^ İ ^ ı ^ c l i ^ C S Î i i :% * V ^ "V ^ 9l 1 | t d» **** **(*£ •* o **>a *" $ o J d f '

\ 3 « t U 4 £ A d L * £ ^ Ü U

4 İ d ’. ^ s : Q ü

s ' j j S f * G i 4 & M İ ^ j f » * P

** ^ ** ‘ * **» i S ^ ° m

y C J h u + ^ J j f c j ^ i j t U İ > -

A j \



^ 4 < » j l L > \ v ■* «* • •

- ^ C £ - V j * j y j \ ş j : \ y ı j L İ i c U j J ^ ı

" ( T f * f* Tı ı * • " " ^ u * ' v r r r . ^ ■* *

V ^ y A > j < J ^ j ö J > ^ U 5 J Ü J > -

•> * < . f '^ . - ^ ^ ^ -» .<

' J Â

», 0 -f -* ^ o -»-' i» <✓ i> ^

i i ) (J»L

6

—«JL------------------------------------------------------------------------ :---- —-------- -



• - S . İ Û S j i S c . S ı ^ C c / j t j

* ^ 1 • P t f l ^ d ^ %- ^ «*» ^ d#

x* 1 « 0 * ^ \4 ° “ ' i * * * --

#." ».✓ a ^ e J>

\ & £ & & * < £ J i ^ ö ^ e ^ O U J L -

İ J ^ ^ ^ - i / j j J ^ b Ijj\> > I

şA • * X | - ' < < o ^ a . + S S o S ~f

f & f ö f y y

- y ^

t o r *



< C * “ “ u i ^ * >✓ ■ ✓ V * *

" f .0^ * * T* ı * " V ° *ı y j ^ j y

* ^ ^ [ > h J ^ e ^ j A *

L^y^t-?--»< ^ j £ \ } y * £ - £ Û»! j < J j > j 1>Ss

< • < -* * j * f * .> * -* » / f s f \ ° » f • f i ' bj J ( Sj i Mj z f p* t î i f j j ü ) I « i j 0 j

r i i ; ^ ı ^ ^T iCılc^ \ \ i ^ u r v r 'f . • . ' r . r ^

® ^ ^

9r* ^ ^ ^ 0 a *T® * ***& * f ^ 0% t # j j y ^ Â J Ğ J b f i vîjf^clİZ-u iLâ^l 4 ^ ii

✓* * L » * * **â 0 A â -b» A ^ ea £>&**** 0

& •••••

** * *gs * ı * »



►- î r * ı ! ^ * - ? J j 4 İ l# " - »

• \ j r j 14,1

■ ^ ^ U ^ ^ C * j J ^ ^ ( î ' j U * L - p î k p f l ) j >

v> S ^ H



* *• %

d J L ş . S j l & C

^ 3 «*"’ ^ 0 *>* § ^

? f* e J t»* 0 a ' f J t> 9 3**&

j - J j Â a /* «u - : ı c . ^ j

£ ^ * "ı y 9 "* * *. 0 * ( '\ ‘* X ' *•<• ** 2 j* ~ ) fc < ^ * 1 \o j l ; j - û

# ******* * ^ ^ &** ^ ^ ^ i « ** *£ û

S •J*< ✓ # " " , * 1 1 ^ . •» ■* *f I * \ 1 * <■* o ^ "■ *-*

*■ 7 '*-4£ ^ c3 • ğAj $

û ^ L a X \ J * j ) j z j ı & *

t ”] ? ! > ( * ! ^ v İ 4 ^ j £ £ > t ş i ^ j

« I



4 ^ £ m J { £ > 4 v İ ^ "■U i r ' € 4 ^

• #• ç t ? ** <0* *" • ** * *?• * **

j s



^ J j w « « U -îi < £ 2 *

* Vrff^ • ^ ^ «° I î I ^ * 6 ^ ffl 0B \ 9 ^ \ =>*** €>

* £ * } U J I * ^ M L â ^ $ £ u C j > j U r / J U - f

|o-^ .«^ J \ ' f * " ‘ f i * ^^ <' # .* »

p £ w A x » ^ k p w * ü j j t I o j J ü ı

■:i 4 f c 3

C u rl C j< ü ıi> r

° K ^ °ı <1^ ’ ı t% < S S 9 **• 9 ,

£ * *•

* \ \ ^ * ^ & **' a*f 9^ Y - ? . * * 5 <* ^

A J L * ^

% * - * • «** * « ^ '«*' — ~*r ** t? *'

ö j J W ^ 1 İ 0 X w - Â3 J Ü ^ * Â 2

• J * * 9 ^ » < **?> $ ** 9 *? 0 m J t



* e** » ** » I I o *>*»

j » j \ J

J ^ s ^ < C X ) ş - ) j j ’S j

ı ^ s s ^ a , ^ t ı ^ ^ ^ J r : u -

* «V* I* «| '* 68 '4»

r * > 3



< . -*

L ^ Û U

<* » j S " * . ? > < , • , r - ^ - ^





\ O 15a

a ı » «o* as . * . o / r* 0 * 9 ?

f ‘ S** a A - r * . o

^ ° i r ^ y t - • . ! , - '

V ^ v

' * l< 5^ ' ı ' 0?

| j $ £ £

i * * 00* ^ * * I f* ^ * <** ° ** I f ** S* J

• V ^ V ? !) ® 0 ‘^ — ^ o t f ' j O j 0 1 p > L * i

° ** *• ^ ı < . ° . - y r ° * »<*S) U uw *l â j ^ y ^ i İ £ * * ~ *

o* ^ ? f ^ S % o

V d ^ O A ^ jh > Ç i% ;



/ / i * • > «* * J ^ f J O ?t * J 0 0 f i ^

i t T E J o x ^ > L - ^ » d U 5 c ^ t i > 14

> > % J < * j f ** %s ı J u ^ ^ V t 3 * * - '

^ j j j ) o j j « 1 1 ) j

f o û y ^ Z j , i » l

y j j j J P 1

, J \J * *J *'\\* ®l * ' , - •

C K ^ t t J f y t ö o j J





«

&



İ y L j>

yrfj 1 <0&£. Ci liLlr.£* <0!® ^ o ** as**0'* ? ^ a * **~**•** <3*** ^ j j

•fl * ;^ » ^ ı x ~ . : ^ ı. \ . A \ ^ » 1 * 1 / 1t S b S t f * } . _

/

İ M İ * l *S* < * * * * > %<* -»• ^

I o > 4 ^ « y

î ( f ™ tO

0 “J ğ £ ^ l ^ i / w , > o ] <> - i â l l ^ o »

O" t * - „ * ^

J « -* "* * ■<-** ^ s * * J '"t a ^ t” J J



✓ .



O >> »

İ I İ Û İ İ Ö J I ^ J ^ ^ c i ö i t ı .

y>-«Cİ <3 — 4 ) Ü«cj J j*» * * % * *

j> ^ w a > « © G A I c o I ! Z o L j 4 ^ U u * <Ü 1 2ü 'L - * " J j

^ " ı '" '" ı - ı - İ ^ - ' ı a ^ , 0 a '* t

« k — J j j j L j u a 5 ^ ^ A -m » İ

J’ -j -> j» J» * S . I. s S

r ^ / ı

^ M ‘



&



V i ) U c ^ i « o ^

» jy .

ı & j j x i L ^ < ş J ^ \ ' j+ ^ » j ş , ı

3 j > ' j * o x i - < ' $ I e j o » « l t

Jl



^ j > o L L x - ^

■— f 4 ^ U 6 ^

•* ✓ ®» e# *

J ^ i l i ı l <• V > » j l > 4 ^ ' t > & ~ *

j 6^ 9 ı* s . \ s ** +s s i * J

y i v * A j J % £ ^ s 4 r * ! k < J * J

\ i \ ' j ' \ - , < r ı " ı ' < , * - 'o a b A & ~ J > y j* 1

û / « i,y > .ıid J ^ u ia s L

ı Ç l j l j ç 4 1 * * « ^

* * \











* * + S % • • *1 ^ ^

:S L ^ j I ; \ .K ç.j^sÇ ı

_ i

* j u Q ^ ü ^

’l H ^ _ L _ a - l i L j â ı i

^Jj>j 3 u & 3£ İ^S^* M ?





V

» .^ , jO- * f X*

İÜ ) : > * * ”( £

Ğ &a* O fi•M ‘ “

s& * t . j 0

î o ^ ^ c Ş L û i r ? < A > ^ 5 w j c L a e j l i * ,

O f ^ r ^ f O ü y 0 X 3 ^ j J ^ l - ^ > j j

£ a e*** & ^ o 9 . ^ Jgffi - & * * * ’ . ? £ > S

« j ^ - â f j U L İJ j-

1• ^ c - U t i ^ ^ s c Ş- î Â jJ ^ '

tX^<H lX 'İULCL^ .ûûC j'i

" • V I





a J f j

İJ v„ıJ L#> v ^ l*> - a J ^ t - i»

*r c x v \ \" ^ ^ • ** * **

s

> 1 • -*

•> *

* * * * * o ✓* * v#* 1 * * ** * a

U » * ^ A ^ G ' j - Ç > * ^

^ ^ i r l j ' ^ ' S ^ İ J l r * ' ‘ ‘ Â ^ a İ ^ j İ j İİ j jx - * I * .

- i p > T f . r • ı 3 “ ' o - a ^ •• ■* **-<$ J u * * > < * - « * / i X ^ < y ^ P r j J ü <jü U>-«^—- ^ A y j —•*

s 2 fe û % c rû k ^ i - ü a

ü O S 9 4 i t K y ^ c . - 5 5 r t â



~ ‘r ' "\ “T * > -t

j CL>İ>J

j u u U i s ijj

' ^ j ^ ^ c s ^ j Ç İ 3 X - ^

^ İ ^ U > 5 ^ l i l İ ) ! U j l*

.V, a a t X . ^

o J » . , *S »_S j S ? ^ ^ -«'-*'

' - ^ 3 ^ ^ — > y t ;

>,\









| ^ g a « ^ 3 u v 5 w 4 ^ -

viü Ltf “ j S v t e b j L / j j ) «< > 0 *

A j ; L û j I j î l l ) ! jL * iâ ^ r 4 - t / İ İ j L p C

't £ y Ş j \ y \ j ^ •

^ 3 J U j ) j ı ^ ^ ı ı : ^ ö





6 ^ l> ^ ^ ^ L * ! j _ W ı 6 ü j £ > ı

t j / t Ü L * " € x J M L ^ l l a ^ A İ l t L c :

e x ^ > j W 4 j ^ L L c I

£ - i \ İ j j j o ' *• û l l j

A ^ c S ^ ) o l L ’ < > j £ £ s s > j £ * l^ y £ r » j ^

a £ ^ > * J J b ^ - i r A A £ İ ” 't& jX $ İ ~ > j* j r \ S

1 * Ö “ j r l 5 c ^ \ L ^ ^ O A * > t a r O t L ’l i

ö j> Â İ J l — C ~ S t Ç » Ç ' t i ; J _ * < ~~-Cq

«» * e J> . B <*' »W *r ı * •*£ ®^î s'' •<» i “

^ ^ C mİ 3 Ç - 1 ? ^ 4 % « W £





lb

• j Ş U - j C o k U - * j T S ^

> ®«K ® d «*ü *

*



y ■t #

i Ş ^ ü ^ I ^ V İ â ^ U _ j r

^ jj '>■ k> x

\ - ' îc

TK>’iSmi Rc*M

Documents

Osmanlı Devlet Teşkilatına Dair Kaynaklar - Prof. Dr. Yaşar YÜCEL