Osmanlı dönemi minyatürlerinde el sanatlarından izler

8/3/2019 Osmanl dnemi minyatrlerinde el sanatlarndan izler

1/30

Sleyman Demirel niversitesiGzel Sanatlar Fakltesi Hakemli Dergisi

ART-E MAYIS 2011-07

1

OSMANLI DNEM MNYATRLERNDE

EL SANATLARINDAN ZLER


2/30


ART-E MAYIS 2011-07

2

OSMANLI DNEM MNYATRLERNDE EL SANATLARINDAN ZLER

Okt. Fatma Nilhan ZALTIN

Sleyman Demirel niversitesi Teknik Bilimler MYOEl Sanatlar Blm

tel: 0246 2111956email: [email protected]

Do. Dr. Filiz Nurhan LMEZ

Sleyman Demirel niversitesi Gzel Sanatlar FakltesiGeleneksel Trk Sanatlar Blm

tel: 0246 2113547email: [email protected]


3/30


ART-E MAYIS 2011-07

3

OSMANLI DNEM MNYATRLERNDE EL SANATLARINDAN ZLER

ZETMinyatrler tarihi olaylar betimleyen, dnemin yaam tarzn,

rflerini, adetlerini, geleneklerini, greneklerini aktaran nemli belgelerdir.Minyatrlerde grlen Osmanl dnemine ait gnlk yaamda ve zelgnlerde kullanlm eyalar, o dneme ait el sanatlar rnleri hakkndanemli ipular vermektedir. Minyatrlerde betimlenen olaylar; padiahntahta k, snnet trenleri, eli kabulleri, bayramlar, dnler, enlikler,dini merasimler olabilmektedir. Minyatrler incelendiinde, Osmanldnemi el sanatlarn uygulayan saray ustalarnn teknik, renk, motif,kompozisyon bakmndan belirli bir slup gelitirdii dikkati ekmektedir.El sanatlar rnlerinde farkl malzemeler kullanlm olsa bilekompozisyon, renk ve motifler benzer zellikler tamaktadr. Ahap, cam,maden, keramik, ini, seramik, porselen, tekstil, ta vb. malzemelerdenyaplm gnlk ve zel kullanm eyalar ayn zamanda minyatrlerdekompozisyonu tamamlayan dekoratif unsurlar olarak yer almaktadr.rnein, padiahn arka plannda yer verilen perdeler, yerde serili hallar.

almann amac, Osmanl dneminde yaplm fakl hammaddezellii gsteren el sanatlarnn minyatrlerdeki izlerini incelemektir.Kaynak tarama yntemiyle hammaddesi farkl ahap, cam, tekstil, maden,ini, keramik, kee, deri ileri ve bunlara uygun olabilecek minyatr

rnekleri gzden geirilmitir.

Anahtar Kelimeler: Osmanl, minyatr, el sanat, ssleme sanat.


4/30


ART-E MAYIS 2011-07

4

TRACES OF HANDICRAFTS ON OTTOMAN MINIATURES

ABSTRACT

Miniatures, depicting historical events, transferring the lifestyle ofthe era, customs and traditions, are important documents. Objects used indaily life and special occasions seen in the Miniatures in Ottoman-eraprovide important clues about the handicraft products of that era. Eventsdepicted in miniatures could be accession to the throne of the sultan,circumcision ceremonies, envoy assumptions, holidays, weddings,festivals, religious ceremonies. When miniatures were analyzed, it wasnoteworthy that the Ottoman period palace crafts masters developed a

particular style in terms of technique, color, pattern, composition. Even ifdifferent materials were used in handicraft products, the composition,color and motifs were similar. Daily and special use articles that made ofwood, glass, metal, ceramic, tile, porcelain, textiles, and stone etc.materials was located at the same time as decorative elementscomplement the composition of miniatures. For example, the curtains inthe background of the sultan, carpets laid to floor. This study includedinformation about raw materials used in handicrafts made in Ottomanperiod and the period features of handicraft examples, samples used asdecorative elements containing miniatures was discussed by examiningthe Ottoman period miniatures.

Purpose of this paper is to research the traces of the Ottoman periodhandcrafts -which shows different raw material specialities- on miniatures.Crafts with different raw materials like wood, glass, textiles, tile, ceramic,felt, leather and samples of miniatures which can be appropriate areexamined.

Key Words: Ottoman, miniature, handicraft, decorative arts.


5/30


ART-E MAYIS 2011-07

5

1. GR

Minyatr szc Latincede minium, ngilizcede illumination,

Franszcada miniature ve Almancada ise miniatur olarak kullanlm

ve Trkeye minyatr eklinde girmitir. Osmanlcada minyatre

nak, ustasna da nakka denilmektedir. Minyatr geni anlamyla el

yazmalarnda metni aydnlatmak amacyla yerletirilen aklayc

resimlerdir (Anonim, 1997a:1262). Trk Dil Kurumu szlnde ise;

Eskiden elyazmas kitaplara yaplan suluboya resim. Bir noktadan baka

nem vermeyen, kiilerin nemine gre beti bykl dikkate alnan,

k-glge anlatm ve oylum duygusunun yanstlmas bulunmayan dz

boyal resim olarak aklanmaktadr (http://tdkterim.gov.tr/bts/).

Osmanl dnemi minyatrleri saray hayat, padiah portreleri,

trenler, edebi eserler, dini konular, kent grnmleri, gnlk yaam

sahneleri gibi konulardan olumaktadr. nsan figrleri, hayvan figrleri,

eitli bitkiler ve mimari yaplarn bulunduu minyatrlerde; yerleri,

duvarlar, gkyzn meydana getiren arka plan unsurlar, konulartamamlayc dekoratif elemanlar olarak kullanlmtr. Bu elemanlar baz

minyatrlerde hal, bazlarnda perde, bazlarnda rahle olabilmektedir.

Osmanl mparatorluunun ihtiam gemiten gnmze pek ok

eserde kendini hissettirmektedir. Osmanl dneminde yaplm gerek saray

hayatnda gerekse insanlarn gnlk yaantsnda kullandklar pek ok el

sanat rn deerli rneklerle mzelerde yerlerini almaktadr. Osmanl

dneminde yaplm bu deerli el sanat rnlerini ayn zamanda dnemin

ariv niteliini tayan minyatrlerde grmek mmkndr.

Bu almada, 7 hammaddeye dayal 15 minyatr yer almaktadr.

rneklerde gerek ana tema, gerekse dekoratif unsur olarak ilenen

minyatrler ele alnmaktadr. Osmanl dneminde yaplm el

sanatlarndan ahap, cam, tekstil, maden, deri, ini-keramik, kee vb.

hammaddesi farkl olan el sanatlar rneklerinin minyatrlerdecanlandrld grlebilmektedir. And (2004:66)n, Osmanl Tasvir


6/30


ART-E MAYIS 2011-07

6

Sanatlar adl eserinde yer alan, ekil 1de grlen minyatrde bir ksm

esnafn III. Muradn ehzadesinin snnet dn enliklerinde At

Meydanndan geii ve mehterin almas tasvir edilmektedir. Minyatrdepadiah, kuma dokuyan, demir dven, eer kay yapan esnaf

seyrederken betimlenmitir. Kuma dokuyan ustann tezgh dikey, tek

gcl, basit bir tezgh olup, o dnemde kullanlan kuma tezghlarna

rnek tekil etmesi asndan ilgintir. Tezghta zgnn baland yer,

mekik, tarak ve gc sistemi, dokunmu kuman sarld kuma levendi

belirgin bir ekilde resmedilmitir. Demir dven ustann ekici, rs,

kr, oca, demiri soutmakta kulland su kab, scak demiri dvd

zemin ayrntl olarak anlatlm olup, scak demirciliin yapld

grlmektedir. Kaylar, at koum takmlarnn en nemli parasdr. Eer

kay yapan ustann duvarnda yapt kay eitlerinden rnekler asldr.

Bu tasvirler, uralan el sanatlarnn o dnemdeki zelliklerinin ana

hatlaryla anlalmasn salamaktadr.

ekil 1. Bir ksm esnafn III. Muradn ehzadesinin snnet dn enliklerinde AtMeydanndan geii ve mehterin almas, ehinehnme, [TSM, B200],

(And, 2004:66)


7/30


ART-E MAYIS 2011-07

7

Ulu (2006:484-485)un, Trkmen Valiler, irazl Ustalar, Osmanl

Okurlar eserinde yer alan minyatr Seyyid Lokman tarafndan yaplmtr.

Minyatrde (ekil2); Safev Elisi, III. Muradn huzurunda, getirdii

hediyeleri takdim ederken betimlenmektedir. Takdim edilen hediyeler

arasnda, kymetli kitaplar, sorgular, sandukalar, kumalar ve adr

paralar grlmektedir. Bu tarz ilerin dnem padiahna hediye ediliyor

olmasndan, 16. yzylda el sanatlarna ne kadar nem verildii

anlalmaktadr. Minyatrde bata padiahn kaftan olmak zere eitli

tekstil rnleri (hal, kuma dokumlar), ahap rnler (taht, sandk, ahap

kutu) yer almaktadr. Hnkrn nnde serili olan hal, krmz zeminli bir

madalyonlu Uak hals olup, tm Trk hallarna temel olan sonsuzluk

ilkesine gre yerletirilen yarm madalyonlar dikkat ekicidir. Padiah

evreleyen duvarlarn ve tahtn desenleri, 16. yy sslemelerinde ska

kullanlm desenlerdir. Padiahn kaftanndaki ayrntlar artc olup, o

dnem kaftan desenlerini yanstmaktadr. Burada betimlenen hal, kaftan,

taht ve duvar desenleri minyatrde konuyu tamamlayc dekoratif

elemanlar olarak kullanlmtr.

ekil 2. Safev Elisi Tokmak Han III. Muradn huzurunda, ehinehname, cilt I,

Seyyid Lokman. K F.1404, y.41b-42 a, (Ulu, 2006:484-485)


8/30


ART-E MAYIS 2011-07

8

2. AHAP LER

Ahap, Osmanl dnemine ait mimari yaplarda ska kullanlan bir

malzemedir. Ayrca rahle, Kuran ve cz mahfaz, ekmece, kavukluk,

feslik, sandk, sehpa gibi eyalarda da kullanld grlmektedir.

Genellikle ceviz, armut, sedir, elma, abanoz, gl, mee, am vb.

aalardan yararlanld bilinmektedir (Szen ve Gner, 1998:34).

Kndekari teknii giderek kaybolan Osmanl mparatorluu

Dneminde, Edirnekri ya da kalemii olarak isimlendirilen boyama ile

oyma tekniklerinin sregeldii grlmektedir. Midye kabuundan eldeedilen sedef, yal byk kaplumbaann karn derisi kurutularak yaplan

ba ve fildii kaklarak oluturulan kakma teknii grlmektedir. Tarsi

olarak da adlandrlan bu teknikte, ahabn zerine ince bir kalemle izilen

desene gre alan yuvalara, yine desene uygun hazrlanp kesilen sedef,

fildii, baa, abanoz veya gm teller gmlmekte veya

yaptrlmaktadr. Kakma ve oyma teknii ile yaplm rahleler, saltanat

kayklar, padiah tahtlar ahap uygulamalar arasnda yer alan gzelrneklerdir (Barta, 1998:77).

Ahap sanatnn rneklerinin yer ald bir minyatr ekil 3 de

grlmektedir. Bu minyatrde farkl alarla yerletirilmi st taraf dz,

dikdrtgen formlu adet rahle gze arpmaktadr. Minyatr Nakka

Hasan tarafndan yaplmtr. Solda yazma iiyle uraan yazar Talkzde,

ortada eseri temize eken hattat, sada ise bir kda resim izen nakka

Hasan betimlenmitir (Bac, aman, Renda ve Tannd, 2006:182).


9/30


ART-E MAYIS 2011-07

9

ekil 3.ehnmeci Talkzde, Nakka ve ktibin ehnme yazm iin almas, EriFetihnmesi, Nakka Hasan, y.1598, (Mahir, 2005:65)

Ahap hammaddeli el sanat rnleri arasnda Osmanl dneminde

olduka rabet gren saltanat kayklar da nemli bir yere sahiptir. Oyma

teknii ile iek, midye kabuu vb. motiflerle sslenmi Sultan Abdlmecit

ve Sultan Abdllazize ait saltanat kayklar nemli rneklerdendir (Barta,

1998:86).

Saltanat kayklarnn minyatrlerde de ska tasvir edildii dikkati

ekmektedir. ekil 4de Sultan II. Osman yeni yaplan kasrn nnde ve

saltanat kaynda tasvir eden bir minyatr grlmektedir. Saray surlarnn

dnda, zeri naklarla, arkas ift bal kartal heykeliyle ssl saltanat

kay grlmektedir. Sultan kayn n ksmnda, zerinde fenerin yer

ald kkte oturmaktadr. Sultana ayakta duran bostancba ve solda iki

silahdar refakat etmektedir. Tayfalar sk sralar halinde oturmu krek

ekmektedir (Bac, aman, Renda ve Tannd, 2006:216).


10/30


ART-E MAYIS 2011-07

10

ekil 4. Sultan II. Osman yeni yaplan kasrda ve saltanat kaynda, Ndr, ehnme,1620 civ. TSM,H. 1124, y. 73b-74a, (Anonymous, 1965 23)

Trklerin Orta Asyadan getirdikleri altn taht geleneinin Osmanl

mparatorluu dneminde de srd bilinmektedir. Gnmze gelebilen

bir altn taht rnei Topkap Saray Mzesinde Hazine Dairesinde

sergilenen altn kaplama zebercetlerle sslemeli tahttr. Ayrca

minyatrlerde ve padiah portrelerinde de farkl altn tahtlar grlmektedir

(Pnarba, 2004:77). Ahap el sanat rnlerinden olan taht, hkmdarn

oturduu zel sandalye, koltuk, makam anlam tamaktadr. Taht yapm

16. yzylda altn an yaamtr (Barta, 1998:78).

Osmanl minyatrlerinde taht arkalklarnn emse formunda yer

ald grlmektedir. Tahtlarda kullanlan gne motiflerinin tahtn gksel

anlamna iaret eden bir simge olduu dnlebilir (Pnarba, 2004:82-83). Ayrca Osmanl dnemi minyatrlerinde padiah tahtlarnn farkl

formlarna rastlamak mmkndr. ekil 5de Sultan IV. Mustafa yeil

kaftan ile tahtnda otururken betimlenmektedir. Altn kaplama tahtn

arkal ta eklinde grlmektedir.


11/30


ART-E MAYIS 2011-07

11

ekil 5. Tahtnda betimlenen Sultan IV. Mustafa, (Bac, 2003:150)

ekil 6da Levni tarafndan yaplan minyatrde tahtta oturan Sultan

III. Ahmed, seyyidleri ve devlet adamlarn kabul sahnesi grlmektedir.

Padiah, yksek arkalkl altn tahtta, ayaklarn bir basamaa dayam

otururken betimlenmitir (repolu, 1999:126).

ekil 6. Srnme-i Vehb, Levn, (repolu, 1999:127)


12/30


ART-E MAYIS 2011-07

12

3. CAM LER

Osmanl mparatorluunda cam iilii ok ileri bir seviyededir.

Kanuni Sultan Sleyman devrine ait belgelerde camc isimleri

belirtilmektedir. Camger Hasan, Yusuf bilinen isimlerdir. 1610 ylna

tarihlenen bir belgede ise stanbulda Eyp civarnda uzun zamandan beri

cam ve kandil yapan imalathanelerin bulunduu anlalmaktadr. Evliya

elebi stanbulda Sultan IV. Murat zamannda yaplm bir sayma gre,

devlete bal olarak alan cam atlyelerinin, dkknlarn ve buralarda

alanlarn adedini vermektedir. 1640 tarihli narh defterinde cam eyann

cinsi ve fiyat konusunda bilgiler bulunmaktadr. Sultan I. Mahmut

zamannda ise Fransadan billur ustas getirildiine ait kaytlar vardr

(Barta, 1998:103-104).

Camc esnaf Osmanllar dneminde salam bir rgtlenmeye

sahiptir. alan ii ve ustalarn ounluunu Trklerin oluturduu bir

lonca rgtyle bu meslein sk bir denetim altnda tutulduunu, cam

ileyenlerin devlete korunduunu, saray atlyelerinde alan krk bekadar ayr meslek grubundan birinin de camgeran ad verilen camclar

olduunu, bunlarn bana sercamger denildii kaynaklarda gemektedir.

18. yzylda btn cam atlyeleri stanbulda Tekfur Sarayna

toplanmtr. 19. yzylda da ubukluda ve Beykozda cam atlyeleri

almtr. Bunlardan birincisinde nl em-i blbl ler retilmektedir

(Anonim, 1983:775-776). effaf mavi cam ve stl beyaz camla yaplan

bu paralarda, ya ayr iki cam ktlesiyle allmakta ya da tek renk cam

ktlesi renklendirilerek frnlanmaktadr (Barta, 1998:105). Beykoz

atlyelerinin rettii cam eyalar ise Beykoz ii olarak anlmakta ve ok

deerli saylmaktadr.

Osmanllarda yaplan camlar, dz cam, renkli cam, billur olmak

zere eitten olumaktadr. Binalarn pencereleri iin kullanlan

camlardan baka gnlk ihtiyac karlayan eitli cam eyalar bu sanayide

byk bir srm yeri hizmetini grmektedir. Bunun yannda donanmann


13/30


ART-E MAYIS 2011-07

13

fenerleri ve ordu iin yaplan cam humbaralar (havan toplar) olduka

nemli yer tutmaktadr (Bayramolu, 1974:11-12). Dorudan

pencerelerde kullanlan dz camlardan baka, vazolar, ekerlikler,laledanlar, glabdanlar, bardaklar, fincanlar, srahiler, ila ve koku

ieleri, donanma fenerleri, fanuslar, hamam kubbesi ieleri belli bal

cam eyay oluturmaktadr. Camn baka bir kullanm alan da revzen-i

menku (nakl pencere) ad verilen pencerelerdir. Osmanl dneminde,

ilevsel grevlerinin yan sra, zellikle dinsel yaplarn i bezemelerinde

vazgeilmez bir e olarak her zaman yer almtr (Anonim, 1983:776).

Srnme-i Hmayunun Nakka Osman tarafndan yaplan

minyatrlerdeki baz sahneler o gnn cam retimi hakknda baz bilgiler

vermektedir. ekil 7deki minyatr, camc esnafn geiinde araba zerine

kurulmu bir frn gstermektedir. stanbul camclnn eski gnleri

konusunda bilgi veren minyatrde cam ustalarnn hem geide katldklar,

hem cam retimine devam ettikleri de grlmektedir. Minyatrde, cam

retiminin deiik admlarnda kullanlmakta olan aralarn tmnn

gnmzde kullanlan ara ve gerece ok yakn olduu grlmektedir. Alt

ksmda ate yaklan ve btn sistemi stan ocak bulunmaktadr. Bir yarm

kre eklindeki en st ksm cam retiminin son aamas olan soutma

blmdr. Bu frn evresindeki ustalarn alma biimlerine baklarak,

tam olarak gerek bir cam retiminin yapld anlalmaktadr. Arka

planda, ellerinde dz ve eik kaburgal ieleri tutan figrler yer

almaktadr. Bu ieler huni azl, uzun boyunlu Bizans ielerinianmsatmaktadr (Onur, 2007:19-20).


14/30


ART-E MAYIS 2011-07

14

ekil 7. Nakka Osmann Srnme-i Hmayun isimli eserinden, Camc esnaf ve ustalarngeiini gsteren minyatr, (Aslanapa, 2004:320)

ekil 8de Srnme-i Hmayun 33b sayfasnda, Cmgern Loncas

elemanlarnn gei treni grlmektedir. Bir nceki minyatrdeki gibi

ieler dz ve eik kaburgaldr. Ayrcaortalarndan boumlu cam kaplar

yer almaktadr (zgm, 2000:72).

ekil 8. Cmgern Loncas elemanlarnn gei treni, Srnme-i Hmayun 33b, TopkapSaray Mzesi, (Bayramolu, 1974:2)


15/30


ART-E MAYIS 2011-07

15

4. TEKSTL LER

4.1. Kumalar

Osmanl dneminde dokumaclk ok ileriye gitmektedir. Hemen her

retim dalnda olduu gibi, dokumaclk da sk bir lonca denetimi altnda

uygulanmaktadr. 15. yzyln en nde gelen dokuma merkezi Bursadr.

Bursa ipek dokumalaryla, stanbul-skdar ve Bilecik kadife

dokumalaryla, Bergama ve Denizli pamuklularyla, Ankara ynlleriyle,

Amasya desenli kumalaryla n yapmaktadr (Anonim, 1983:783-784).

Osmanl dnemi tekstil sanatnda, renkli ipliklerle dokunan tek renkli

kumalar arasnda 16. ve 18. yzyllarda ipek atlas, ipek kadife nem

kazanmtr. 18. yzyln sonlaryla 20. yzyl arasnda atlas ve kadifenin

pamuklu cinsi n plandadr. Ge dnem kumalar arasnda, 18. yzyldan

sonra dokunmaya balayan skdarda Ayazma Cami civarndaki

tezghlarda imal edilen, zg ve atks ipekten olup, genellikle boyuna

yollu, kk iekli selimiyye adyla bilinen kumalar grlmektedir

(Barta, 1998:110-111).

Dokunan kuma teknikleri; halk arasnda dokunan kumalar ve

saray tezghlarnda dokunan kumalar olarak iki ynde geliim

gstermitir. zg ve atks ipekli, bazen altn ve gm srmal kalnca

kumalara kemha, zemine oranla sslemesi daha kabark bir kadife

trne atma, ipekten gm veya altn srmal tellerle kark dokunmu

kumaa diba, som srma ve ipekle dokunmu kumaa seraser, altn

dokumaya zerbaft, ipekten renkli parlak kumalara atlas denmektedir

(Szen ve Gner, 1998:192).

Osmanl dokumalar, bata ini olmak zere baka ssleme

alanlarnda da kullanlan ayn motifleri iermektedir. Bunlardan,

ounlukla yinelenen sralar halinde dzenlenmi, lale, karanfil, gl,

smbl, papatya, hilal, rumi, intemani, arkfelek, nar ve geometrik

desenler sk kullanlm motifler arasndadr (Anonim, 1983:784).


16/30


ART-E MAYIS 2011-07

16

Yazl kaynaklar dnda, Topkap Saray Mzesinde bulunan kaftanlar

nemli belgelerdir. Kaftanlar, genellikle yakasz, nden ak bol kollu, uzun

erkek giyimidir. Kaftanlarn bir grubu, deerli kumalar dnda etekucundaki aplike teknii ile yaplm sslemeleriyle ayrt edilmektedir

(Barta, 1998:112).

Kumalar, Osmanl trenlerinin bir parasn oluturmaktadr. Saray

hizmetkrlarna ve yabanc diplomatlara giydirilen hilatlar, kyafetler,

sancak, zar, yani duvar perdeleri ve yer rtleri olarak, geit ve kabul

trenlerine grsel bir grkem kazandran kumalar, padiahn kudret ve

cmertliinin kesin bir gstergesidir (Anonim, 2001:21).

16. yzyln ortalarndan 17. yzyln balarna kadar grlen klasik

Osmanl slubundaki tarihi minyatrlerde, tannabilir kuma tiplerinin

rnekleri yksek sayda grlmektedir.

Seyyid Lokmann Sleymannmesinin bir nshasnda yer alan ekil

9da ayrnts gsterilen minyatrde Kanuninin tabutunun Sleymaniye

Camiindeki mezarna tanmas betimlenmektedir. Kbe rtsnden

kesilmi bir para ile rtlm tabutun ba tarafna Sultann sar

yerletirilmitir. rtnn st kenar sslemesi zikzak hat desenlidir. Trbe

tamamlandnda, bu sark ve rt, sandukann zerine konulacaktr

(Anonim, 2001:22-25). Padiahn tabutu matem kyafeti giymi mollalar

tarafndan getirilmektedir. Cenaze alaynn nnde, bir grevli Sultan

Sleymann birlikte gmlmeyi vasiyet ettii rivayet edilen ekmecesini

tamaktadr (Bac, aman, Renda ve Tannd, 2006:120-121).


17/30


ART-E MAYIS 2011-07

17

ekil 9. Sleymannme, 1579-89, Kanuni Sultan Sleymann cenazesi (ayrnt) SeyitLokman, Chester Beatty Ktphanesi Dublin, T.413, Y. 115 b, (Anonim, 2001:24)

ekil 10da ehzade Mehmed At Meydanndaki brahim Paa Sarayna

giderken betimlenmektedir. ehzade, giyilmesi en uurlu saylan beyaz

renkli bir kaftan giymitir. Burada yerlere, atnn nallarnn altna, gm

ve altn tellerle dokunmu seraserler serilmitir. Bu tr sahneler hem

Srnme de hem de ehinehname de grlmektedir (Anonim, 2001:28-

29).

ekil 10. Srnme, yaklk 1582, ehzadeMehmedin At Meydanndakibrahim PaaSarayna gelii. Topkap Saray Ktphanesi, stanbul, H1344, Y. 12a, Yenieriler,

ehzadenin geecei yollara top top seraserlele demilerdi (Atasoy, 1997:28)


18/30


ART-E MAYIS 2011-07

18

4.2. Hallar

Hal sanatnn en parlak devri 16. ve 17. yzylda grlen Uak hallar

ve Osmanl saray hallar olarak teknik ve desen bakmndan farkl, ancakz bakmdan ayn olan iki grupta grlmektedir (Yetkin, 1991:87).

Uak hallar, Avrupal ressamlarca sk sk tasvir edilip, 18. yzyl

sonuna kadar ok tutulduu halde envanter kaytlarnda Uak yerine Trk

hallar olarak gemektedir. ki esas grup olarak madalyonlu ve yldzl

Uak hallar allm isimlerdir (Aslanapa, 1987:103).

16. yzyl ran hallarnda ok baarl rnekler vermi ve esas motif

olarak kullanlmaya balanm madalyon fikrinin kitap ssleme sanatndan

hal sanatna gemi olduunu gsteren rnekler bulunmaktadr. 15. yzyl

ran minyatrlerindeki hal tasvirlerinde madalyonlarn kullanlm olduu

tespit edilmektedir. Madalyonun ii ve halnn zemini bitkisel sslemeler,

insan ve hayvan figrl kompozisyonlarla doldurulmutur (Yetkin,

1991:87). Trk hallarnda madalyon emas fikri ise, 1514de Tebrizin

fethinden sonra ortaya kmaktadr (Aslanapa, 1987:103). On metre

bykle varan madalyonlu hallar, byk orta madalyonun altnda ve

stnde birer, yanlarda ikier kesik madalyonla sonsuzlua iaret

etmektedir. Madalyonlu Uak hallar 16. yzyldan 18. yzyl ortalarna

kadar devam etmitir (Aslanapa, 1989: 354).

Yldzl Uak hallar, sekiz kollu yldzlarla kk baklava biimindeki

madalyonlarn kaydrlm eksenleri zerinde alternatif sralanmasn

gstermektedir. Bunlar orta boy hallardr ve zaman bakmndan 17. yzyl

sonundan ileri gitmemektedir (Aslanapa, 1987:107).

16. yzyl ortasnda kaynaklarda ad geen daha sonra da tablolarda

grlen beyaz zeminli Uak hallar Kulu Hal diye tannmaktadr. Beyaz

zeminli Uak hallarnda intamani motifli olanlar da vardr. Uak hallar

parlak bir gelime gstermi ancak 18. yzyl sonunda bozulmaya ve

gerilemeye balamtr (Aslanapa, 1989:354).

Klasik Anadolu hallarnn yannda 16. yzyln ikinci yarsndanitibaren Osmanl Saray Hallar denilen teknik ve dekor bakmndan


19/30


ART-E MAYIS 2011-07

19

tamamen farkl bir hal grubu ortaya kmaktadr (Aslanapa, 1989:355).

Hallarda saz denilen haner yapraklar, palmet ve madalyonlar genellikle

natralist lale, smbl, karanfil ve nariekleri ile birletirilerek yeni birslup oluturulmutur. ok ince ve zengin desenli bu lks hallarda ular

birbirine daha yakn olduu iin ran dm tercih edilmitir. Yn ve

pamuktan yaplan dmler, daha sk olup, kadifeyi andran yumuak bir

tesir brakmaktadr (Aslanapa, 1987:137).

16. yzyl ortalarndan itibaren saray iin lks olarak Osmanl Saray

Hallar grubundan seccadeler yaplmtr. Kvrak konturlu mihraplarn ii

bazen bo bazen ieklerle doludur. Bunlar Saray Hallar grubunun en

baarl kompozisyonlardr (Aslanapa, 1989:355).

ekil 11de Sultan II. Selim Safev Elisini Edirne saraynda kabul

ederken tasvir edilmektedir. Minyatrde ak zeminli byk bir madalyonlu

Uak hals grlmektedir. Halnn ortasnda madalyon ve kelerde ikier

kesik madalyon yer almaktadr. Madalyonlarn i ksm koyu renk zeri

rumilerle, zemin ise ak renk zeri bitkisel motiflerle bezenmitir.

ekil 11. Sultan II. Selim Safev Elisini Edirne saraynda kabul ediyor. Nzhet el-esrrel-ahbr der Sefer-i Sigetvar, [TSM,H1339] (And, 2004:210)


20/30


ART-E MAYIS 2011-07

20

5. MADEN LER

Osmanl mparatorluu uzun sre snrlarn geniletmesi ve sava

ortamnda bulunmasndan tr maden iiliinde silah yapm nemli bir

yere sahiptir. Osmanl dnemindeki toplar, bakr ve pirinten yaplmtr


Osmanl mparatorluu Dneminde dkme yan sra dvme ve oyma

eitlemelerinin metal ilerinde uyguland grlmektedir. Kabartma,

atma, kazma, oyma (delik ii, ajur), kakma, helezonlu vidalama, altn

yaldz kaplama (tombak), savatlama, mine, zincir ii, telkri (filigre) gibimetal ii tekniklerinin zengin eitlemeleri ve farkl uygulama biimleri

bulunmaktadr. 15., 16. ve 17. yzyllara ait Fatih Sultan Mehmet, Kanuni

Sultan Sleyman ve I. Ahmetin toplar, dkme tekniinde zellikle byk

paralarda ulalan dzeyi gsteren, deerli rneklerdir (Barta,

1998:89).

19. yzyldan kalan ok sayda metal eya nceki yzyllarda

kullanlan tekniklerin uygulandn ancak altn yaldzl bakr (tombak),

kabartma (repousse), savatlama, mine ve telkarinin yan sra gnlk

gereksinimleri karlayan bakr ii tekniklerinin arlk kazandn

gstermektedir. 19. yzylda tren eyasndan te gnlk ihtiyac

karlamak amacyla yaplan, bakr ilerinde, nceki yzyllardaki

tekniklerin sregeldii, dkme ve dvme teknii ile yaplan kaplarda,

artistik formlar sergilendii grlmektedir (Barta, 1998:93-95).

eitli kuyumculuk ilerinde kk ss eyalar, genellikle som altn

veya gm kullanlarak yaplmaktadr. Ayrca zmrt, elmas, inci gibi

deerli talar ska kullanlmaktadr. Ayna, bilezik, kpe, yzk, fincan

zarf ve kemer tokalarnda, telkari denilen teknie de rastlanmaktadr


ekil 12de Levni tarafndan yaplm Srnme-i Vehbi yani Sultan

Ahmedin dn kitabndan 21b vara rnek verilmektedir. Burada


21/30


ART-E MAYIS 2011-07

21

enliin birinci gnnde yenierilere verilen pilav ve zerde ziyafeti konu

edilmektedir. Saray mutfaklarnn abalar ve anigirler, kapal gm

sahanlar iinde yemek servisi yapmakta; kahve, erbet, glsuyu ve buhurservisi yapan zlfl baltaclar da anigirlere yardm etmektedir. Sinilerin

hepsinin gm olduu bilinmektedir. Sahanlar dnda porselen, gm

ve altn srahi, gm sini ve mavi beyaz porselen kseler ve tabaklar da

bulunmaktadr. Porselen olmayan kaseler altn rengi ile tasvir edilmektedir

(Choi, 2008:18-19).

ekil 12.lk gsteriler ve yenierilere verilen pilav ve zerde ziyafeti, Srnme-i Vehbi,Levni, Kltr Bakanl Topkap Mzesi Ktphanesi, Env.No 3593, (Anonim, 2000:18)

ekil 13de grlen minyatrde geen esnaf alay arasnda bakrclar

vardr. lerinden birisi keskin kllarn zerine yatrlm ve gsne bakr

bir levha yerletirilmi durumdayken dier bakrclar bu levhay

dvmektedir. 120b varanda ellerinde hediyeler tayan bakrclarnarkasnda yer alan arabada bir ran bakr kap dvd ve kalayl

kaplarn sergilendii grlmektedir (Atl, 1999:154).


22/30


ART-E MAYIS 2011-07

22

ekil 13. Srnme, Esnaf alaynn geii, y. 120b-121a (Atl, 1999:154-155)

6. N-KERAMK LER

Osmanl ini sanat slbu, Bursada Yeil Cami ve trbe ile

balamaktadr. Osmanl inileri ilk dnemlerde renk bakmndan daha

zengindir. ini yapmnn geliimine byk katks olmu znik nemli bir

merkezdir. Duvar iniciliinde ve keramiklerde yeni tekniklerle seri

retime geilmitir. Mozaik ve altn yaldzl iniler yerine 16. yzyln

balarndan sonra renkli sr teknii ile birlikte kare formda levhalar

retilmeye balanmtr (Szen ve Gner, 1998:60).

Osmanllarn ini sanatna getirdii ilk byk yenilik kaba olmayan

anlamnda lkb denilen renkli sr tekniidir. Dier bir yenilik ise sratl

teknii ile yaplan mavi-beyaz inilerdir (Anonim, 2007a:405). 16. yzyln

ilk yarsnda altgen levhalarda tekniin deimeye balad

gzlenmektedir. Bezeme teknii artk sraltdr. Koyu kobalt mavisi ve

firuze renklerinin kullanlmaya baland grlmektedir. Duvar inilerinde

dnemin btn desen zellikleri ve zellikle canl natralist desenler hkim

olmutur (Arl ve Altun, 2008:23).

16. yzyln ortalarnda, mavi beyaz bezemeye firuzenin

katlmasndan sonraki dnemde, buulu mor ve yeilin de grlmeye

baland rneklere am ii ad verilmitir. 16. yzyln ortalarndan


23/30


ART-E MAYIS 2011-07

23

itibaren znik seramiinde kabark krmznn da katlmasyla artk gl,

karanfil, smbl, lale gibi iekler, hatayi ve rozetler, natralist eilimin

ar bast yeni bir bezeme slubunu haber vermektedir (Arl ve Altun,2008:25).

16. yzyln ikinci yarsnda ortaya kan Rodos ii keramikler, siyah

kontur iinde lacivert, koyu yeil, firuze, beyaz ve mercan krmzs sralt

sslemeleriyle ayn dnemin inilerine paralel bir renk ve desen zelliine

sahiptir. Trk keramik sanatnn bu en parlak dneminde eserler, saray

nakkahanelerinde hazrlanan desenlerle bezenmi, soyut motiflerin yan

sra natralist iek bezemeleri ile sslenmitir (Szen ve Gner,

1998:69).

17. yzyln ortalar ini ve keramik retiminin verimliliini yitirdii

grlmektedir. Hamur ve srda yaanan uyumazlklar sonucunda ltsn

kaybeden srlarn przl ve atlak olduu, renklerin birbirine akt donuk

yzeyler grlmektedir. Motifler irilemi, bozulmu ve konturlar

kalnlamtr. 17. yzyln sonuna doru yeil rengin ve siyahn da arlkl

olduu rneklerin yannda tekrar krmz renk kullanldysa da 16. yzyln

baars yakalanamamtr (Anonim, 2007b:302-303-304).

17. yzylda znik ini ve keramik merkezi olarak nemini yitirmi,

yerini Ktahyaya brakmtr. lk dnemlerde serbest bezeme anlayyla

mavi, krmz, yeil, sar ve mor renkler kullanlarak yaplan Ktahya

ilerinin yannda, 18. yzyldan balayarak blgesel zellikler gsteren

anakkale ilerinin krmz hamurlu sralt tekniinde yaplm kaba izgili

rneklerinde yelkenliler, balklar, kular, iekler, gemi ve mimarlk

motifleri kullanlmtr (Szen ve Gner, 1998:70).

ekil 14de grlen minyatrde ise bir seramik ustas alrken

betimlenmitir. Usta amura el ile ekil verirken, odun ile yanan bir

seramik frn, pimeye hazrlanm seramik kaplar, ustaya yardm eden bir

rak ve ustay dikkatle izleyen bir figr yer almaktadr.


24/30


ART-E MAYIS 2011-07

24

ekil 14. Srnme-i Hmayun 1582 tarihli minyatr. III. Murat Surnamesindenalnmtr. [TSM:H:1344], (Anonim, 1990:129)

7. DERLER

Osmanllarda derinin ok geni bir kullanm alan bulunduu ve

deriden yaplan eyann sanatsal boyuta eritii, deride ok eitli bezeme

teknikleri uyguland bilinmektedir. Bata ciltler olmak zere, pabu,

izme, torba, kese, kalkan, ok, knlar, hayvan koumlar, perde ve sofra

alt gibi eyalarn yan sra Karagz oyunlarnda kullanlan bebekler dikkat

ekmektedir Ayrca byk emek ve sabrla oluturulmu yazma eserlerin

ciltlenmesi ve ciltilik deri ileri iinde ayr bir yer tutmaktadr (Szen ve

Gner, 1998:156-161).

zellikle 16. ve 17. yzyllarda deri terbiyesi ve deri eya yapanlar

hakknda Evliya elebinin Seyahatnamesinde ok deiik derilerin imal

edildii bunlarn renk, kalite ve ssleme asndan stn zellikte olduu

aklanmaktadr (zdemir ve Kayaba, 2007:39).Dericilikle ilgili bilgilerin bulunduu en nemli grsel belgelerden biri

de 16. yzyla ait ekil 15 deki Srnme-i Hmayunde yer alan

minyatrdr. Minyatrde padiahn nnden tirecilerin geii tasvir

edilmektedir. Krmz, siyah, turuncu gibi deiik renklerde deriler dikkat

ekicidir. Sultan III. Muradn olu ehzade Mehmedin snnet dnn

gsteren minyatrlerde deiik meslek gruplar, kendilerine ait meslek

gerelerini ve rnlerini birer tekerlekli dkkn iinde gstermektedir.


25/30


ART-E MAYIS 2011-07

25

Minyatrlerin deiik sahnelerinde, izmeciler, saralar ve eitli meslek

gruplar grlmektedir (zdemir ve Kayaba, 2007:44).

ekil 15. Srnme-i Hmayun 1582 tarihli minyatr, padiahn nnden tirecileringeii (zdemir ve Kayaba, 2007:45)

8. KEE LER

Doal yn elyaf slatldktan sonra drerek, sktrarak bir tr

presleme teknii ile yaplm keeler giyim eyas yan sra yayg, kap

perdeleri, klah, sikke, kepenek, seccade, hayvan koumlar gibi

rneklerle karmza kmaktadr. Kee zerine yaplm aplike ve zincir ii

ile ilenerek tasarlanm paralar grlmektedir (Barta, 1998:161).

Osmanl dneminde, dzenlenen enliklere ve airlerin ifadelerine

konu olan keecilik, ayn zamanda kavuk ve serpu denilen ba

giysilerinde de kullanlmtr. Kavuk genellikle Osmanl dneminde yksek

rtbeli kiiler tarafndan kullanlmtr. Yenieri askerleri, beyaz keeden

yaplm skf veya brk ad verilen ba giysileri kullanmlardr

(Ergenekon, 1999:36-37).

ekil 16da Srnmeden hayvanlarn gsterisini tasvir eden bir

minyatr yer almaktadr. Minyatrdeki hayvanlarn tamamnn stlerinde

eyer rts ve semer bulunmaktadr. Trk kltr ierisinde nemli bir


26/30


ART-E MAYIS 2011-07

26

yeri olan ve Orta Asyadan gelen, Osmanl dnemi minyatrlerinde de

grlen bu rtlerde, byk olaslkla tepme kee teknii kullanlmtr

(Ergenekon, 1999:34).

ekil 16. 1582 enliinde hayvanlarn gsterisi TSM B.200 (Ergenekon, 1999:34)

ekil 17de Yenierilerin giydikleri balklar 1578 ylnda Trk

ordusunun Kafkasya seferini konu alan Nusretnameye ilikin minyatrde

grlmektedir. Minyatrde Yenieriler tepme keeden yaplan balklarla

tasvir edilmitir (Ergenekon, 1999:40).

ekil 17. Trk Ordusunun Kafkasya Seferinde Yenierilerin giydii kee balklar(Ergenekon, 1999:40)


27/30


ART-E MAYIS 2011-07

27

9. SONU

alma sonucunda, minyatrlerde kullanlan eitli dekoratif ss

unsurlarnn dnemin el sanat rneklerini belgeleyici nitelik tad

grlmtr. Tasvir edilen el sanatlar rnlerinin renkleri, formlar ve

ilevleri dnemin retim tarz hakknda bilgi vermektedir. Dnemin nemli

ustalar elinden kan el sanatlar rnlerinin slup ve teknik bakmdan

yksek bir seviyeye ulat pek ok kaynakta grlmektedir. Saray iin

yaplan el sanatlar rnlerinin yan sra gnlk yaamda kullanlan

eyalarda bile byk bir zen ve ince iilik gze arpmaktadr.

alma kapsamnda yaplan taramalarda eitli kaynak kitaplarda

incelenen hammadde ile ilgili minyatr rneklerine yer verildii ancak

rneklerin az olduu, yine Yksek Lisans tez konusu olarak baz

hammaddelerin aratrld ancak nemli belge nitelii tayan

minyatrlerde geen el sanat rneklerinin saysnn daha da

arttrlabilecei sonularna ulalmtr.


28/30


ART-E MAYIS 2011-07

28

KAYNAKLAR

And, Metin, (2004). Osmanl Tasvir Sanatlar: 1 Minyatr, Trkiye

Bankas Kltr Yaynlar, stanbul, s-66-210

Anonymous, (1965). Miniatures Turgues, Unesco-le grand art en

dition de poche, Milano, s-23

Anonim, (1983). Sanat Tarihi Ansiklopedisi, Grsel Yaynlar, Cilt: 4, s-

775-776-783-784

Anonim, (1990). Turkish Handcrafts, Halk Bankas Yaynlar,

Creative Yaynclk, stanbul, s-129

Anonim, (1997a). Eczacba Sanat Ansiklopedisi, Minyatr

maddesi, Yap-Endstri Merkezi Yaynlar, Cilt:2, stanbul, s-1262

Anonim, (2000). Srnme, Sultan Ahmedin Dn Kitab, Bern,

s-18

Anonim, (2001). pek- Osmanl Dokuma Sanat, TEB letiim ve

Yaynclk A.. adna Azimuth Editions Limited, ngiltere, s-21-22-24-

25-28-29

Anonim, (2007a). Anadoluda slam Kltr ve Medeniyeti,.

Diyanet leri Bakanl Yaynlar: 682, Ankara, s-405

Anonim, (2007b). Anadoluda Trk Devri ini ve Seramik Sanat,

T.C. Kltr ve Turizm Bakanl Yaynlar, stanbul, s-302-303-304

Arl, Belgin D., Altun, Ara, (2008). Anadolu Toprann Hazinesi

ini Osmanl Dnemi, Kale Grubu Kltr Yaynlar, Kitap Yaynevi,

stanbul, s-23-25

Aslanapa, Oktay, (1987). Trk Hal Sanatnn Bin Yl, Eren

Yaynclk ve Kitaplk Ltd. ti., stanbul, s-103-107-137

Aslanapa, Oktay, (1989). Trk Sanat, Remzi Kitabevi, stanbul, s-

354-355


29/30


ART-E MAYIS 2011-07

29

Aslanapa, Oktay, (2004). Turkish Art and Architecture, Atatrk

Kltr Merkezi Bakanl Yaynlar, Ankara, s-320

Atasoy, Nurhan, (1997). Srnme-i Hmayun, Dn Kitab,

Kobank Yaynlar, stanbul, s-28

Atl, Esin, (1999). Levni ve Suname, Bir Osmanl enliinin

yks, Kobank Yaynlar, stanbul, s-154-155

Bac, Serpil, (2003). Konya Mevlana Mzesi, Resimli El

Yazmalar, Konya ve Mlhakat Eski Eserleri Sevenler Dernei

Yaynlar, Konya, s-150

Bac, Serpil, aman, Filiz, Renda, Gnsel, Tannd, Zeren, Osmanl

Resim Sanat, T.C. Kltr ve Turizm Bakanl Yaynlar, stanbul, s-

120-121-182-216

Barta, H. rcn, (1998). Trk El Sanatlar, T.C. Kltr Bakanl

Yaynlar, Ankara, s-77-78-86-89-93-95-103-104-105-110-111-112-

161Bayramolu, Fuat, (1974). Trk Cam Sanat ve Beykoz leri,

Bankas Kltr Yaynlar, stanbul, s-2-11-12

Choi, Sunah, (2008). Srnmei Vehbideki Kap Tasvirleri, Ankara

niversitesi Sosyal Bilimler Enstits, Sanat Tarihi Anabilim Dal,

Yksek Lisans Tezi, Ankara, s-18-19

Ergenekon, Cavidan B., (1999). Tepme Keelerin Tarihi GeliimiRenk Desen Teknik ve Kullanm zellikleri, T.C. Kltr Bakanl

Yaynlar, Ankara, s-34-36-37-40

repolu, Gl, (1999). Levn, T.C. Kltr Bakanl Yaynlar, stanbul,

s-126-127

Mahir, Banu, (2005). Osmanl Minyatr Sanat, Kabalc Yaynevi,

stanbul, s-65


30/30


ART-E MAYIS 2011-07

Onur, Burcu A., (2007). Osmanl mparatorluu Cam Sanat ve

em-i Blbller, stanbul Teknik niversitesi, Sosyal Bilimler

Enstits, Sanat Tarihi Anabilim Dal, Yksek Lisans Tezi, stanbul, s-19-20

zdemir, Melda, Kayaba, Nuray, (2007). Gemiten Gnmze

Dericilik, T.C. Kltr ve Turizm Bakanl Yaynlar, Ankara, s-39-44-

45

zgm, zlifat, (2000). Anadolu Camcl, Pera Yaynclk,

stanbul, s-72Pnarba, Simge , (2004). alar Boyu Tahtn Simgesel

Anlamlar Inda Trk Tahtlar, T.C. Kltr ve Turizm Bakanl

Yaynlar, Sanat Eserleri Dizisi, zyurt Matbaa, Ankara, s-77-82-83

Szen, Metin, Gner, emsi, (1998). Geleneksel Trk El Sanatlar,

Hrriyet Gazetecilik ve Matbaaclk A.., stanbul, s-34-49-52-60-69-

70-192-156-161

Ulu, Lale, (2006). Trkmen valiler, irazl ustalar, Osmanl

okurlar, XVI. yzyl iraz elyazmalar, Trkiye Bankas Kltr

Yaynlar, stanbul, s-484-485

Yetkin, erare, (1991). Trk Hal Sanat, Trkiye Bankas Kltr

Yaynlar, Ankara, s-87

(http://tdkterim.gov.tr/bts/), Minyatr. Er.Tar. 09.02.2011

Documents

Osmanlı dönemi minyatürlerinde el sanatlarından izler