Zindankap, Deirmen Sokak, No: 15 34134Eminn/stanbul

Tel: (0212) 522 02 02 - Faks: (0212) 513 54 00

zgn AdKunst und Alltagsleben im Osmanischen Reich

C. H. Becksche Verlagsbuchhandlung (OscarBeck), Mnih 1995

Tarih Vakti Yurt Yaynlar

Yayma HazrlayanHasan Kuruyazc, Ayen Anadol

Kapak ResmiMangala oynayan 2 gen kz

Osmanl Saraynn ocuklar, Hlya Tezcan s. 160

Kitap TasarmHaluk Tunay

Kitap UygulamaAysel Kazc

Kapak UygulamaHann Ylmaz (Myra)

BaskG.M. Matbaaclk ve Ticaret A..

(0212) 629 00 24

Birinci Basm: 1997kinci Basm: 1998

nc Basm: 2000Drdnc Basm: 2002Beinci Basm: 2005

Altnc Basm: Temmuz 2008, Kasm 2008, Mays2009, Kasm 2009, ubat 2010

ISBN 978-975-333-066-4

iindekiler

Telif Sayfas Kapakthafnsz

BRNC BLM GRKNC BLM BR DNYAMPARATORLUUNUN DOUU

I KLTR: OLUUMU VE YAYILIINC BLM YENAIN BAINDAOSMANLI MPARATORLUUNUNEKONOMK VE SOSYAL YAPISI

DRDNC BLM DNYA VE ZAMANKAVRAMI

BENC BLM SINIRLAR VE SINIRLARIAANLAR

ALTINCI BLM KADIN KLTR

C:\Users\admin\AppData\Local\Temp\donB8C\OEBPS\Text\..\Text\Copyright.xhtmlC:\Users\admin\AppData\Local\Temp\donB8C\OEBPS\Text\..\Text\title.xhtmlC:\Users\admin\AppData\Local\Temp\donB8C\OEBPS\Text\..\Text\Ithaf.xhtmlC:\Users\admin\AppData\Local\Temp\donB8C\OEBPS\Text\..\Text\Onsoz.xhtmlC:\Users\admin\AppData\Local\Temp\donB8C\OEBPS\Text\..\Text\01.xhtmlC:\Users\admin\AppData\Local\Temp\donB8C\OEBPS\Text\..\Text\02.xhtmlC:\Users\admin\AppData\Local\Temp\donB8C\OEBPS\Text\..\Text\02.xhtmlC:\Users\admin\AppData\Local\Temp\donB8C\OEBPS\Text\..\Text\Part1.xhtmlC:\Users\admin\AppData\Local\Temp\donB8C\OEBPS\Text\..\Text\03.xhtmlC:\Users\admin\AppData\Local\Temp\donB8C\OEBPS\Text\..\Text\03.xhtmlC:\Users\admin\AppData\Local\Temp\donB8C\OEBPS\Text\..\Text\03.xhtmlC:\Users\admin\AppData\Local\Temp\donB8C\OEBPS\Text\..\Text\04.xhtmlC:\Users\admin\AppData\Local\Temp\donB8C\OEBPS\Text\..\Text\04.xhtmlC:\Users\admin\AppData\Local\Temp\donB8C\OEBPS\Text\..\Text\05.xhtmlC:\Users\admin\AppData\Local\Temp\donB8C\OEBPS\Text\..\Text\05.xhtmlC:\Users\admin\AppData\Local\Temp\donB8C\OEBPS\Text\..\Text\06.xhtml

II SANATLARYEDNC BLM MMARLAR, VAKIFLARVE YAPILARDA GZELLK

SEKZNC BLM KENTTE YAAMAK:KENT BLNC VE EV KLTR

DOKUZUNCU BLM DN TRENLER,ENLKLER VE BEZEME SANATI

ONUNCU BOLUM OKUYAN, YAZAN VEANLATAN

ON BRNC BLM YEME-ME VE DOSTSOHBETLER

III DEEN KLTRON KNC BLM KRZLER VE YENBALANGILAR (1770-1839)

ON NC BLM ALAFRANGA,TOPLUM ELETRS VE DOMATESLEROSMANLI ST TABAKA KLTRNDEDEM (1840-1914)

ON DRDNC BLM SONU

RESMLERKAYNAKA

C:\Users\admin\AppData\Local\Temp\donB8C\OEBPS\Text\..\Text\Part2.xhtmlC:\Users\admin\AppData\Local\Temp\donB8C\OEBPS\Text\..\Text\07.xhtmlC:\Users\admin\AppData\Local\Temp\donB8C\OEBPS\Text\..\Text\07.xhtmlC:\Users\admin\AppData\Local\Temp\donB8C\OEBPS\Text\..\Text\08.xhtmlC:\Users\admin\AppData\Local\Temp\donB8C\OEBPS\Text\..\Text\08.xhtmlC:\Users\admin\AppData\Local\Temp\donB8C\OEBPS\Text\..\Text\09.xhtmlC:\Users\admin\AppData\Local\Temp\donB8C\OEBPS\Text\..\Text\09.xhtmlC:\Users\admin\AppData\Local\Temp\donB8C\OEBPS\Text\..\Text\10.xhtmlC:\Users\admin\AppData\Local\Temp\donB8C\OEBPS\Text\..\Text\10.xhtmlC:\Users\admin\AppData\Local\Temp\donB8C\OEBPS\Text\..\Text\11.xhtmlC:\Users\admin\AppData\Local\Temp\donB8C\OEBPS\Text\..\Text\11.xhtmlC:\Users\admin\AppData\Local\Temp\donB8C\OEBPS\Text\..\Text\Part3.xhtmlC:\Users\admin\AppData\Local\Temp\donB8C\OEBPS\Text\..\Text\12.xhtmlC:\Users\admin\AppData\Local\Temp\donB8C\OEBPS\Text\..\Text\12.xhtmlC:\Users\admin\AppData\Local\Temp\donB8C\OEBPS\Text\..\Text\13.xhtmlC:\Users\admin\AppData\Local\Temp\donB8C\OEBPS\Text\..\Text\13.xhtmlC:\Users\admin\AppData\Local\Temp\donB8C\OEBPS\Text\..\Text\13.xhtmlC:\Users\admin\AppData\Local\Temp\donB8C\OEBPS\Text\..\Text\13.xhtmlC:\Users\admin\AppData\Local\Temp\donB8C\OEBPS\Text\..\Text\sonuc.xhtmlC:\Users\admin\AppData\Local\Temp\donB8C\OEBPS\Text\..\Text\Resimler.xhtmlC:\Users\admin\AppData\Local\Temp\donB8C\OEBPS\Text\..\Text\kaynaklar.xhtml

Yazar Hakknda

C:\Users\admin\AppData\Local\Temp\donB8C\OEBPS\Text\..\Text\Yazar.xhtml

Zdenka Vesel ve Rudolf Veselyye

nsz

Bu kitab, Almanyadaki okurlar dnerekhazrladm. Bu nedenle evrilmesi iin teklifaldm zaman hem sevindim, hem de tel-alandm. Sevindim, nk ok severekyazdm bu kitabn Almanya dnda da ok-ur kazanacak olmas beni onurlandrd. ste-lik Osmanl tarihiyle ilgili bir kitabn, konuyailgi duyan ve kitab deerlendirecek kadarilgili sorunlardan anlayan bir okur kitlesineulamas, hi phesiz ki onun Trkeyaymlanmasna da baldr. Baka bir dey-ile, Trke olarak kmasyla kitap aslyerine dnm olur ve bu dn bana,uzun bir yolculuktan sonra evine dnm biryolcunun sevincini tattrmtr.

te yandan bu kitabn kimi okurlara pekyabanc gelebilecei olasl benidndrd, hatta ciddi kayglara drd.Zira bu kitapta ska Avrupa tarihine gn-derme yaplyor. Bu gndermelerin birblm stanbuldaki yayn ynetmenleritarafndan karlm olabilir. Fakat esasolarak bu gndermeler belirli bir yaklamnrn olarak kitabn plannda yeraldndan, u veya bu cmleyi karmaklazlecek bir sorun oluturmuyorlar. Budurumda bu kitabn Trkiyedeki okurlar,arada srada yine Avrupa tarihiyle ilgilicmleciklere, hatta paragraflara rastlaya-caklardr.

Ayrca durumu yeniden deerlendirdiimzaman bu gndermelerin kimi zaman pek deo kadar sakncal olmadna kanaat getird-im. Zira artk bugnk tarih bilimi Osman-l uygarln ayn ktay, hatta ayn dnyaypaylat dier uygarlklardan ayr, datmyle kapal bir uygarlk olarak dn-myor. Divan airleri, ulema, vakanvisler

ve yazl uygarla aina olmu bakalar daCahiliye ann Arap airlerini, ortaaArap dnyasnda oluturulan fkh ve hadisilmini, randa yaratlan mesnevileri, Mem-lk ve Timur dnemi tarihlerini dolayl veyadolaysz olarak tanm ve kendi yaptlarn,bildikleri rneklere gre ayarlamlard.Resim sanatna gelince Timur dnemiminyatr sanat Osmanl sarayna alannakkalara vazgeilmez bir rnek olmutur.Sonu olarak bu eskileri tanma fasl, her-hangi bir yapt yaratmann nkouludur. l-gili yazar, air veya vakanvis ne kadar yar-atc olursa olsun, seilen dalda belirlisayda rnek bilinmeden, henz hibir yaptmeydana getirilememitir.

Dnyann dier kesimlerinde de skarastladmz gibi Osmanllar da yapt yar-atmalar iin gerekli ve nemli olan kimi es-in kaynaklarn kendi dnyalarnn dndabulmulardr. Hatta siyasi plandaki dman-lklar byle bir esin arayn her zaman en-gellemitir. Bir rnek verelim: Daha nceki

paragrafta Timurun evresinde yaratlansanatlarn Osmanl dnyasndaki etkisizerinde ksaca durulmutu. Oysa hepimiz-in bildii gibi Timur, Sivas halknn bykbir blmn kltan geiren ve zamannnOsmanl sultan olan Yldrm BayezidiAnkara yaknnda ar bir yenilgiye uratankiidir. Siyasi dzeyde Timur istilasndankalm birok olumsuz hatralarn 16.yzylda da var olduu phesizdir. Oysa budnemin nemli yazar ve tarihisi Mustafali, Timur ve Timur soyundan gelenhkmdarlarn tevik ettikleri saray uy-garlna duyduu hayranl hibir zamangizlememitir. 19. yzyla geince benzeridurumlara rastlanabilir: Osmanl mparator-luu ile Fransa arasndaki ilikiler her za-man dosta olmad bilinir. Bununlabirlikte, bu dnemde yaayan Osmanl ay-dnlarnn d dnya uygarlklaryla tem-aslar, nemli bir lde Fransz dilininaraclyla olmutur.

Elsineyi selaseyi bilmek ve slamdnyasnn neresinde olursa olsun budillerde yazlm yaptlar zmlemek Os-manl saray uygarln benimsemek isteyenkiinin zamann igal etmitir. Ancak Os-manl dnyasnda yapt yaratan kiilerinnemlice bir blm, stanbul gibi okeitli yerlerden gelmi insanlar barndranbir kentte yaam ve orada klasik slamkltrnn kapsamna girmeyen olgularlada karlamlardr. Bu sefer 18. yzyldanbir rnek verelim: stanbulda kesilen koy-unlar, bugnk Bulgaristan veyaMakedonyadan gelen celepler tarafndanEdirnekapya getirilmitir. Kara surlarnndndaki bahelerde ise Arnavutluk veyaMakedonyadan gelen bahvanlar igrm ve bakkallarn hi de kmsen-meyecek bir blm, stanbula Yun-anistandaki, bugnk ad Lamia olan zdinveya Zeytun kasabasndan gelmilerdir. 17.yzyla geri gidince deniz leventlerininnemlice bir blmnn eitli yerlerden

devirildikleri veya yeni Mslman ya daHristiyan olduklar anlalmaktadr; zatenliman kentlerinde her yasaktan sonra yinealan meyhaneler, bu tr kiilere hizmetvermektedir. Daha da geri gidecek olursaksavalarn sonucu olarak 15. ve 16. yzylBursasnda, nfusun sayca nemli birblmn, Srbistan, Macaristan, Ukraynave tek tk de olsa Hindistandan getirilmikle ve azatllar oluturmaktadr. Bu insan-lar dokumac, tccar yardmcs veya ev hiz-metisi gibi mesleklerde altklarndanyerli nfus ile i iedirler. Sonu olarakgnn Selanik veya zmir gibi byk li-man kentlerinde, Bursa veya Halep gibiticaret merkezlerinde, fakat zellikle birokhalktan insan barndran imparatorlukbakentinde geiren kii, elsineyiselaseye dayanan uygarln yan sra buuygarlktan olduka farkl ve belki DouAkdeniz uygarl olarak adlandrabile-ceimiz uygarln iinde yorulmutur.

Bylece sarayn evresinde i yapan veyksek eitim grm insan grubunundna ktmz zaman ve gnlk yaamzerinde younlaan bir almada, bunuyapmak zorundayz uygarlk asndanolduka karmak olan evrelere girmektey-iz. stelik bu giriimimiz, karlatrmaltarih diyebileceimiz ve Osmanl tari-hileri tarafndan henz pek denenmemibilim ufuklarn amaktadr. rnein stan-bul, yeryznde nfus ve uygarlk asndanbyk bir eitlilik gsteren tek imparator-luk merkezi olmamtr. Tam tersine eskialarda Akdeniz dnyasnn bakentleriolan Roma ve skenderiye, yeniada iseHindistandaki Mool hkmdarlarnnmerkezleri olan Delhi ve Agra, 19.yzyln bakenti diye bilinen Paris, veyabugnk New York ile ayn kategorileregirmektedir. Bylesi eitli katmanlardanoluan bu kenti anlamamz iin, Osmanltarihini bilmemiz yeterli deildir. Ali Ufkgibi bir 17. yzyl musikiinas ve aydnnn

dnyas, bir yandan Osmanl kaynak-larndan, dier yandan ise zamannn Batve Orta Avrupasnda geerli olan dnceakmlarndan beslenmitir. Bu incelemedesz edilecek ve kimi zaman oldukamtevaz bir hayat srdren daha baka pekok insan, snrlardan geme deneyiminiAli Ufk ile paylamlardr. Bu kitaptabyle insanlarn maceras n planakarldna gre, zaman zaman Avrupatarihine yaplan gndermeler, tmylezamansz olmayabilir.

SURAIYA FAROQHI Mnih, Mart 1997

Harita 1. Osmanl mparatorluunda kentler.

BRNC BLM

GR

Bu kitapta Osmanl mparatorluundakibaz sanatlarn uygulanmas ve insanlarca ka-bul edilmesini, zellikle de mimarlk veonunla akraba bir sanat dal olan sslemeyianlatacaz. Zaman zaman byk ustalarnbyk eserlerine gndermeler yapacak olsakda, bu almann ana eksenini onlar olutur-mayacak. Daha ok, okuma yazma bilen yada en azndan yazl kltre dolayl olarakulaabilen Osmanl kentlisinin, evresindeyaratlan yaplara, kitaplara ve enliklere nelde ve hangi koullar altnda katld sor-usu zerinde duracaz. Bu belirleme, sanateserini yaptranlar, sanatkrlar ve izleyicilerarasndaki ilikileri ele almamz gerektii an-lamna geliyor. Ayn ekilde, rnein enlik-

lerde olduu gibi, karmza bir arada kaneitli sanat dallar arasndaki ilikileri deincelemek istiyoruz. Bu ereve iinde, mi-marlk ve bezeme sanatnn yan sra, Os-manl dneminde enliklerin ayrlmazparas olan seyirlik gsteriler, gnlk vemektup gibi sradan yaz etkinlikleri, bir dealk sanat balca inceleme alanlarmzoluturacak. Alk sanatn en son sradaanmamz, neminin dierlerinden daha azolduu anlamna gelmiyor. Geri alk,eskiden olduu gibi bugn de gndelik birura, ama dar bir erevede de olsa, sanat-sal yaratcla olanak veriyor.

Bunlardan baka, sanat retimi asndanbelirleyici nemi olan bilginin yaylmasnayarayan insanlar aras iletiim alarn daele alacaz. rnein Osmanl mimarlnnbir eserini anlamak istiyorsak, mimarlarnnasl eitildii konusunda da bir eyler bil-mek zorundayz. Mimarlktaki belirlibiimler ve enliklerin simgesel ieriklerizerine yaz yazan ya da bir mimarlk es-

erinin gzel saylabilmesi iin hangi nite-likleri tamas gerektii sorusunu ele alansaray evresi yazarlarna ilikin bilgi sahibiolmamz da gerek. ansmz varsa bunlar,padiahn yakn evresindeki kiilertarafndan okunmu, dile getirdiklerigrler de bina planlamasnda etkili olmuyazlar olur. Ayrca bu metinler, dolaylbiimde de olsa, u ya da bu padiahn birmimarlk eserinin ina edilmesi ya da resmibir enliin dzenlenmesinde gtmolabilecei politik ama hakknda da bilgiverirler. Tabii ksa bir kitapta kltreladan nemli iletiim alarnn sadecekk bir blmnden sz etme olanavardr. Haklarnda grece fazla belge bu-lunduu iin bizim burada zerinde dur-acamz baz iletiim alar belki de sanatretimi asndan, kaynak eksiklii neden-iyle ele alnamayan daha bakalar kadarnemli olmayabilir. Yine de bu yolla, bil-gilerin gnlk aktarm ile sanatsal retim

arasndaki balanty gn na karmakolana vardr.

Bir Uzak Kaln TarihiOsmanl dnemine ilikin byle toplu birbak denemesi imdiye kadar pek yapl-mad. Tabii ki mimarlk, resim ve seyirlikgsterilere ilikin birok yaz var. Mimarlktarihinde, teden beri nem verilen konu-lardan biri olan binalarn belgelenmesininyan sra, plan ve cephe izimlerine tarihselaklamalar getirebilme abalar da sry-or.1 Resim tarihi alannda, insan ve hayvantasvirlerinin yaplmasn engelleyen dini ya-saktan tr, elde kalan olanaklar zerindearatrmalar yapld; hat sanat, soyutbezemeler, bitki ve iek tasvirleri in-celendi. Ama tarihiler iin bu yasan,genellikle saray evresi balamnda, oukez dar tutulmas ya da delinmesi de bir okadar nemli.2 Tiyatrobilimciler, hem Os-manl topraklarnda kkl bir gelenei olan

tuluat tiyatrosuyla, hem de 19. yzylnikinci yarsnda stanbulda hzla poplerlikkazanan Avrupa kaynakl repertuvartiyatrosuyla ilgilendiler. Ama btn budeiik sanat dallarn toplumsal ereveleriiinde bir arada inceleme denemesi nere-deyse hi yok. Bu eksiklik ksmen birokYakndou ve Trkiye uzmannn yntemkonusundaki tutuculuuyla aklanabilir.Siyaset ve kltr tarihinin grece deerizerindeki tartma Almanyada daha 19.yzyln sonlarnda ortaya kmt. Amakltr tarihileri kendilerini ancak snrllde kabul ettirebilmilerdi ve o sralarhenz bamsz bir disiplin haline gele-memi olan Osmanl tarihi bu tartmakapsamna girmemiti.3

1930lardan beri, modern Trk tarihiler-inin yaptklar almalar artyor ve bualmalar daha ok yaymlanyor; buyzden biraz gecikmeyle de olsa, artk dahakapsaml malzemeye ulamak olana var.Bu bilgiler deiik kltr olaylar arasnda

ne gibi bir balant olduu sorusunu dahakolay yantlanabilir hale getiriyor. Ama bun almalarn yararlar yine de belirlisnrlar iinde kalyor. nk Trk tarihekol, kltr ve toplum ilikisiyle, son beon yl bir yana braklrsa, sadece ilkdnemlerinde, yani 1930larn sonuna kadaryoun olarak ilgilendi. Oysa byle bir ilgioda olmakszn edebiyat, sanat vegndelik kltr arasndaki balantlarn neolduu sorusunu yantlama olana yok.4Toplum ve kltr ilikisi zerinde daha son-ralar, bata Sabri lgener ve AbdlbakiGlpnarl olmak zere, sadece belirlibirka aratrmac alt. GlpnarlMevlevilik ve Mevlevi edebiyat konusundabirok alma yapt. 1960lardan beri deerif Mardin 19. yzylla 20. yzylnbalarndaki din, politik ideoloji ve edebiyatgibi konular zerine eiliyor.5

Tarihilerin ou politik, ekonomik vetoplumsal yaplara yneldiler ya da eitlimetinleri yayma hazrladlar. Bu olgu ks-

men yle aklanabilir: Kltr tarihi aynzamanda dinle bir hesaplamay da ierir,bu dnemin, ou dnyevi eilimlere sahiptarihileri ise dine epeyce yabancdr. teyandan din konusundaki bu yabanclyksek sesle dile getirmemek, Trkiyededn olduu gibi bugn de terbiyenin birgerei kabul ediliyor, bu yzden konununbtnne ynelik hesaplamay da ierendoyurucu almalara ok az rastlanyor.

Bunlarn da tesinde, ierdii zenginmalzemenin bugn bile ancak bir blmgnna karlabilmi olan Osmanlarivlerinde bir almay sonulandrmak,byk bir aba gerektiriyor ve sk sk dilegetirilmese de, tarihi bir bilim niteliinekavuturacak temel verilerin sadece arivmalzemesinden elde edilebileceidncesi ar basyor.6 Trk toplumsaltarih aratrmalarna, kent ve blge plan-lamacl ile kurulan ibirlii de nemlilde damga vurdu. Bu alanda, politikideoloji, sanatsal simgecilik, hatta kiisel

duygularn dile getirilmesi gibi konular elealanlarn dncelerinden ok, ticarete,zanaata ve politik kuramlara ynelikzmlemeler geerli oldu.

Gndelik Kltrn KefiAma bugn durum deimeye balad:Gnmz Trkiyesinde dinci hareketleryirmi yl ncesinden ok daha belirgin; bunoktada da kltrel etmenlerin ne ldeetkili olduu sorusu yeni bir biimde gn-deme geliyor. Bunun dnda zellikle elitkltr evrelerinde, bir zamanlar abartl birdeer biilen devlete kar kukular art-makta; devletin dndaki toplumsal dinam-iin ilenebilmesi, ancak kltrel etmenler-in de iin iine sokulmasn benimsemekleolanakl.7 te yandan, Avrupal tarihilerarasndaki tartmalarn da etkili olduunusylemeliyiz; nk son yirmi be yliinde, kltr tarihinden ne anlalmasgerektii hakkndaki dnceler esasl

biimde deiti.8 Bugn artk bu kavramlasadece sanat, bilim ve edebiyat kastedilmiy-or, gndelik kltr de iin iine katld.Gndelik kltr geni bir kavram. Komuziyaretlerinde dikkat edilmesi gereken neza-ket kurallarndan yemein nasl hazr-landna, ya da ocuklarn nasl yetitir-ildiine kadar pek ok eyi ieriyor.Gndelik kltrde, renklere yklenensimgesel zelliklerden, erkeklerin kahv-elerde ya da kadnlarn rg rerken anlat-tklar hikyelere kadar pek ok eyin yerivar. Tarihilerin gndelik kltr kavram adaltnda ele alp aratrdklar alanlarn ou,halkbilimciler ve etnologlar tarafndan daincelenmekte.9

Gndelik kltre ynelik ilgi ksmen,gnmzde pek ok tarihinin kafasnda de-mokratik n kabullerin nemli bir rol oy-namasyla balantlandrlabilir; oysa, enazndan Almanyada 1960larn ncesindebyle bir ilgiyle ok az karlaabilirdiniz.10Bu n kabullerin yerlemesiyle, sadece

birka kiiyi ilgilendiren yksek kltrnyannda, sz konusu elit tabaka iinde yeralmayan insanlarn kltrel grleri detarihilerin ufkuna girdi. lkin, ekonomikyaama katlan zanaatkarlar, kyller, uak-lar ve hizmeti kadnlarla insan olarak ilgi-lenildi. Ama 1970lerle birlikte, znelliklebu gruplarn yelerinin ounlukla piyasayauygun davranmadklar, tersine kendilerinezg toplumsal bir deerler sistemine sahipolduklar bilinci geliti. rnein daha 19.yzylda, serbest piyasann ykselidneminde sistemli olarak bu piyasannyasalarn bozan bir davran biimi, sadeceve sadece toplumsal ve kltrel aklamamodelleriyle ele alnabilirdi; bu durum tabiiki ekonomi ve toplum tarihilerinin bilin-cine gndelik kltrn sokulmasn kolay-latrd.11

Bu deiikliin Osmanl toplumunun in-celenmesine ynelik etkilerine gelince:Yakn zamanlarda gndelik kltr ko-nusundaki aratrma sonular, bu terim

aka kullanlmasa bile, bir araya topland.Bu erevede elimizde ev kltrne vestanbul sokaklarnda, bazen deBoaziinde ya da Halite padiahn em-riyle dzenlenen enliklere ilikin bir dizialma, hatta son zamanlarda ortaya kanbir anlat ve an edebiyat var.12 Artk eldekikaytlardan, 16. yzyln sonlarnda ya da19. yzyln balarnda hali vakti yerinde birailenin evinde hangi eyalarn bulunduunugayet iyi biliyoruz. Ama dnyann pek okyerinde olduu gibi burada da yoksul in-sanlara ilikin bilgilerimiz ok eksik. 17.yzylda yaam olan Evliya elebi gibiOsmanl yazarlar da, birok Avrupal da,kazanlan savalar, padiahlarn oullarnnya da kzlarnn doumlarn ya da haccagidenlerin salimen geri dnlerini kutla-mak iin dzenlenen elenceleriayrntlaryla anlatmlard.13 Uzun yllar,Osmanl toplumunda anlarn ve en geneldeyazarnn azndan anlatlm hikyelerinbulunmad dnlm, bu bolua

gereke olarak da, 19. yzyln ortalarndannce birey olma bilincinin bulunmadgsterilmiti. Oysa son yllardakiaratrmalardan elde edilen sonular busavn en azndan iyice greceli olduununkabul edilmesi gerektiini ortaya koydu.14

Yksek Kltr, Halk Kltr, PoplerKltrBu kltrde yaratc ya da sradan kullancolarak yer alan kadn ve erkeklerinoluturduu evre de ok nemli. lkdnemlerde yksek kltr ve halk kltrkavramlaryla almak kabul gryordu.Ama daha yakndan baklnca, bu kavramifti zerine kurulan bir zmlemeylekarmak gerekliin ok zor kavranabile-cei anlalr.15 Yksek kltrde olay ilkbakta gayet basit grnr. Osmanl sttabakasnn bir mensubu olarak kabul edile-bilmek iin, bu kltr iinde yer almakzorunluydu; bunun anlam kiinin Msl-

man olmas (var olan baz istisnalar kuralbozmuyordu), yazl ve szl Osmanlcaybilmesi ve bu tabakada geerli olan davrankurallarna uymasyd.16 Bu grubun ya dadaha dorusu bu grubun en kltrl mensu-plarnn kltr de Osmanl yksek kltrolarak adlandrlmalyd.

Oysa, szcn gerek anlamyla oksnrl bir evreyi kapsayan ve ilk baktaolduka homojen gibi gelen bu kltrniinde de gzle grlebilen alt kltrlervard. lmiye snfnn saygn bir mensubuolarak nce mderrislik yapmak, daha sonrada kadla gemek isteyen bir kii, eriatlave fkhla uramak, dolaysyla bu ko-nudaki Arapa metinleri okumak zorunday-d. Bu yzden de deneyimlerinin ufku, Farsve Osmanl edebiyat ile ilgilenen devletricalinden daha farklyd. nk mensuplar16. yzyln ikinci yarsndan itibaren na-diren medrese eitimi gren Osmanlmerkezi brokrasisinde (kalemiye), grecednyevi bir kltr ar basmaktayd.17 Os-

manl brokratlarnn ou dini sradan,doal bir olgu olarak ele alm olmallardrki, gndelik yazmalarda bu konuda pekender gr belirtmilerdir. Ulemann yansra, hem st snftan insanlar, hem dealan snflardan kiileri bir araya getirenbir derviler evresi de vard ve bu kesimdede eitli kltrel gelenekler sz ko-nusuydu. Baz tarikatlarda, rnein mensu-plarnn ou st tabakadan gelen Mevlevil-ikte, ulemann ounun hi de ho karla-mad devran ve sema trnden uygu-lamalar tasavvuf yaantsnn en u nok-tasn oluturmaktayd.18 Yani temel ka-bullerdeki gr birliine karn Osmanlst tabakasnda, birbirlerine aka aykralt kltrleri ieren alt gruplar vard. Bazgrler nce ok dar bir grup iinde ortayakonuyor, ancak bundan sonra daha geni birkesim tarafndan benimsenebiliyordu.rnein, mlkiye ya da ilmiye snflarndanbirine katlmak zere yetimeyen ve 19.yzylla 20. yzyln balarnda belirleyici

bir konuma ulaacak olan ktiplerin grecednyevi kltrleri asndan durum by-leydi.19

Tabii ki eitli alt kltrlerden kendi bi-reysel sentezlerini oluturmaya alan in-sanlar da vard ve bunlar ounlukla en yar-atc olanlard. Daha sonralar bir tarihiolarak n kazanan Ahmed Cevdet din ei-timini tamamlamak zere 19. yzyln or-talarnda stanbula geldiinde, medresederendikleriyle yetinmek istememiti.20 Buamala, kendisine Farsa ve edebiyat dersiveren Nakibendilerin toplantlarna katl-makla kalmam, ayrca zel retmenler-den ders almt. 16. yzylda, ok iyi eitimgrm, tarihi ve brokrat Mustafa Alimedrese alt kltrn, gerek kalemiye,gerekse tasavvuf kltrleriyle birletire-bildii iin zellikle gurur duyuyordu.21Tabii byle ularda dolaan kiiler, zamanzaman, iinde bulunduklar eitli evrel-erin elikili taleplerini hissediyorlard.Mustafa li bu erevede ortaya kan

sorunlarn skntsn mr boyunca ek-miti.

Halk kltr kavram ise ok dahasorunlu. Yenian balarnda Avrupaltarihiler arasndaki tartmalarda bu kav-ramla uzun sre, hmaniste yetimi sttabakann Latinceye dayanan yazlkltrnde yer almayan insanlarn kltrkastedildi.22 Oysa aydn ve saraykltrnn dnda kalm olan Avrupalkentli ve kyller hi de homojen bir kitleoluturmuyordu. Bu erevede zanaatkrlar,tara soylular ve toplumun her kesimindenkadnlar vard; bunlar sadece kendi anadillerinde okuyup yazabiliyor ve okumakiin almanaklar, dua kitaplar, kk risalel-er satn alyorlard. Ama grlerini vednce kalplarn sadece ksmen szlgelenekten edindikleri iin, onlarnkltrn halk kltr olarak tanmlamakdoru deildi. Bu yzden gnmzdebirok kltr tarihisi, ikili yksek kltr-halk kltr emasn kaba bulup redded-

iyor. Ama bu dalist anlay olduka inat;tam byk bir grlt patrtyla kapdandar atlmken, hi de ho olmayan birbiimde bacadan ieri girmeye kalkyor.23

Burada iki seenek var: Birincisi kendikltr evrelerinin yksek dillerinden ilgiliolduklar kltrlerle birlikte dlanan, amayazl iletiimde yine de yer alan insanlarnana dillerinin kltrn belirten nc birkategori ortaya konabilir.24 Bu kltr iinpopler kltr terimi benimsendi. Poplerkltr zellikle Balkanlarn Hristiyanhalklar arasnda 20. yzyln balarnakadar belirleyici oldu. Rum Patrikhanesineait ruhban okulunda ya da yurtdndakiyksekokullarda renim grm kiilerdenoluan kk bir elit grup bir yanabraklrsa, bu blgede herhangi bir yksekkltre dahil olabilen insanlarn says okdkt. Osmanl-Trk alannda ise poplerkltr neredeyse hi aratrlmamtr. Tari-hiler ve filologlar daha ok sarayn ve ule-mann kltr zerinde durmular, folklor

aratrmaclar ise eserleri ksmen szl,ksmen de yazl olarak gnmze ulaanhalk airleri gibi g bir konuyla ilgilen-milerdir.25 Osmanlca-Trke olarakyazlm, baslm ve datlm popleredebiyat eserleri konusunda u anda ok azey biliyoruz. Bu alanda elimizde Bul-garistan ya da Yunanistan zerine yaplmalmalarla karlatrlabilecek lekte birey yok.

kinci seenek, bu anlamda bir kltrsnflandrmasndan tmyle vazgemek.18. yzyl Parisindeki ev, saray ve sokakkltr ile uraan Fransz tarihiler, eller-indeki gazeteleri, risaleleri, mahkemede vepoliste alnm ifadeleri ve daha bakamalzemeyi ikili ya da l bir ema iineyerletirmeye almyorlar.26 rnein yan-l bir bilginin -belki de geree uyan birhaberin- gazeteciye kraln memurlarndanbirisi tarafndan fsldandn sylemekleyetiniyorlar. 18. yzyl Fransasnda hi deseyrek karlalmayan byle bir olguyu uy-

gun biimde snflandrmak, kral vememurlarn popler edebiyatn reticisiolarak gstermek baya zor olurdu. Hersnflandrma denemesi, yalnzca insanlardeil edebi rnler de birden fazla kltredahil olduunda, daha da zorlaacaktr. 17.yzylda bile Avrupadaki en soylu beylerarasnda Latinceyi ok az bildikleri iin diniayinleri izleyemeyenler vard. Bu insanlarsaray halknn nde gelenlerinden olabi-lirlerdi ve kukusuz saray kltrnde de birpaylar vard. Ama ayin srasnda tespihekerek dua eden ve Latince okuyamayanbu kiileri popler kltr dzlemine yer-letirmek de olanakldr.27

Bu kitapta yksek kltr, popler kltrve halk kltr gibi terimlerden olab-ildiince kanmaya kararlym. Bu, ilkeselolmaktan ok pragmatik bir karar. Dahance de belirtildii gibi, Osmanl-Trkevresindeki kitap retimine ilikin henzok az n alma var. Bunun nedeni sadece19. yzyl sonlarndan nce kitap basmnn

yaygn olmamas deil; nk sonu olarakel yazmalar da geni bir okuyucu kitlesiiin byk lekte retilebilir.28 Ama kentpopler kltr diye adlandrlabilecekeyler zerine ok az ey bilindiinden,Trke yazan ve Mslman olan kentlilerintm iin ortak saylabilecek homojen birpopler kltrden yola klp klamay-acan saptamak olana yok. Blgesel vebelki de toplumsal farklarn bu kadar bykolmasndan tr, byle birok kltrdenyola kmak gerektii de dnlebilir.Aratrmalarmz daha da gelitiinde, bugrece soyut dzlemde alabileceiz. usrada daha ok Mslman kentlilerinkltr zerinde durmak, gayrimslimlerede frsat ktka gz atmak amaca daha uy-gun grnyor. Bu insanlar sarayn dzen-ledii enliklere katldklarnda ya dakyllerden ve gebelerden dinledikleriylemenakbnameler kaleme aldklarnda, darevrelerinin kltrnn dna kmaktay-

dlar; biz de onlar bu yolda izlemeye gayretedeceiz.29

Kltrlerin eitliliiOsmanl mparatorluunda kltr alannda,yenian bandaki Avrupa lkelerindenok daha fazla eitliliin bulunduunu gznnde tutmak gerekir. Yahudilerin or-taan sonlarnda srgn edilmelerinden veeitli reformasyon ve kar-reformasyonhareketlerinden sonra Avrupa lkelerininounda sadece kk dini aznlklarkalmt.30 Osmanl mparatorluu egemen-liindeki Balkanlarda u ya da bu youn-lukta Ortodoks Rumlar, Katolikler vebugnk ad Transilvanya olan Erdel bl-gesinde belirli sayda Protestanlar yaamak-tayd. Bunlarn yannda zellikle stanbulve Selanikte Yahudiler de vard. Anad-oluda, saylar 19. yzyla oranla 16.yzylda daha az da olsa, Rumlar ve Er-meniler yayordu. Bu gruplarn her biri iba-

detlerinde, gndelik yaamda konuulandanfarkl bir dil kullanyordu. rnein SefaradYahudileri gndelik yaamlarnda, yabancdil bilen Evliya elebinin Yahudice diyedeerlendirdii bir spanyol lehesikonuuyorlard.31 Orta Anadoludaki Orto-doks Rumlarn iinde gndelik yaamdaTrke konuan ve ocuklarna Trke ad-lar koyanlarn says hi de az deildi;Rumca sadece din adamlar tarafndan ayin-lerde kullanlyordu. te yandan AnadoluMslmanlar arasnda da deiik inancasahip byk bir grup, Aleviler, vard. Bun-lar, Mslman olmayanlarn tersine,takibata uramlard; ama bu takibat onlararasnda yine de byk bir zlmeye yolamamt. Aleviler gnmz Trkiyesindede nemli bir dini aznlk olarak varlnsrdryor. Osmanl mparatorluunda, in-anl Kzlbalar (bu ad balarna sardklarsarktan gelmektedir) camiye gitmiyorlar,devlet kurumlarndan olabildiince uzakduruyorlard. ou Tanr-insann zaman za-

man yeryznde grndne inanyordu;Hz. Muhammedin damad Hz. Ali ve ilkSafevi hkmdar ah smail (1487-1524)onlara gre Tanr-insann rnekleriydi.Kzlba kltrndeki pek ok ey sadeceszl olarak aktarlmtr, bu yzden sadeceparalar halinde bilinmektedir. Ama yazlaktarlan edebi eserler de vardr ve bunlar,Alevilerin ada Trk kltrne en nemlikatksdr.32

O halde saray ve ulemann kltrnnyannda, reayann birok grubu arasnda dayazl kltrler varln srdryordu vebiz bugn bu kltrlere on ya da yirmi ylncesine gre daha byk bir deer veriyor-uz. Ortodoks Rumlarla Latinler arasndakiortaa atmalarnn hzn yitirdii 17.yzyldan balamak zere, saylar hi deaz olmayan Rum, Padovada ya da bakatalyan yksekokullarnda renim grd.33Bu akademik merkezlerdeki eitim etkinliistanbuldaki zengin Rum tccar aileleriolan Fenerliler tarafndan destekleniyordu.

Gerekli paray ksmen, Eflak ve BodandaOsmanl voyvodas olarak grev yapan Fen-erliler salyordu.34 17. ve 18. yzyllarboyunca Msrdaki askeri birliklerinkomutanlar da eitli binalar ina et-tirmilerdi. Bunlar, 15. yzyldan beripadiahlar tarafndan desteklenen ve btneyaletlere yaylm olan imparatorlukslubunun eleriyle Msrn ortaa(Memlk) mimarlk sanatnn motiflerinibirletiriyordu.35 Elinizdeki kitapta insanzahmetten kurtaran bu yksek kltr-halkkltr ikilisinin izlerine zaman zamanrastlamak olasysa da, Osmanl evresindebu ksaltmay kullanabilmenin, yeniabalarndaki Fransaya oranla ok daha zorolduu aktr.

Osmanl mparatorluunun ekirdeiniOluturan lkelerdeki MslmanKentlilerOsmanl kltrnn btn bu ynlerini or-taya koyabilmek iin tek bir kitap deil,ciltler tutan bir dizi gerekir, bu da tek kiininaltndan kalkabilecei bir i deildir. Ohalde bir seim yapmak gerekiyor. Bukitapta, btn n aklamalara karn zamanzaman yksek kltrlerden sz ediliyorsa,bununla ulemann ve fkh eitimi grmey-en devlet hizmetlilerinin daha ok stan-bulda yaylm olan kltrleri kastedilmek-tedir. Aslnda saray kltr de tmylekonunun dnda braklamaz; nk bukltr, dar anlamda dinin de tesinde, kent-lilerin etkilendii nemli kaynaklardanbiridir. Ama bizim amzdan saray kltr,saray dndaki insanlarn bu kltrle hesa-plamas lsnde nem tamaktadr.

Bu yksek kltre sadece snrl birbiimde giren kadn ve erkeklerden, daha

ok Mslman olanlarla, Anadoluda, stan-bulda ve Rumelinin dousundakikentlerde yaayanlarla ilgileneceiz. So-nuncularn anadilleri balangta farklidiyse de, yaz yazarken ou kez Trkeyikullanmlard. Aralarndan saray kltrnbilen ve belirli bir dini eitimi olanlar,yazlarn brlerine gre daha ok Arapave Farsa szckle sslemilerdi. Ortodoksve Katolik Hristiyanlarn Bosnal Msl-man komularn Trk diye adlandrm ol-malar ve hl da byle adlandrmalar, buMslmanlar arasnda Trkenin yaygn ol-masyla ilikili bulunsa gerektir.36 Bubalamda stanbulda oturanlarn zel birnemi vard. nk burada Osmanlca-Trke okuyup yazanlarn says, imparat-orluun baka herhangi bir yerine gre okdaha fazlayd. Ayrca camilerdeki, tekke vezaviyelerdeki ok sayda ktphane dekentlilerin yazl kltre ulamalarn kolay-latryordu. Ayrca ktphaneleryazmalarn grece korunabildii yerlerdi,

dolaysyla sradan kentlilere aityazmalar, stanbulda, baka yerlerdeolduundan daha oktu. Ktphanelerounlukla ta binalard; evlerde saklananyazmalarn ou yok olup giderken,ktphaneler yangna kar daha bir gven-likliydiler.

Anadoludaki kentlilerin sesi ok daha azduyulur; bu durum Osmanl mparator-luunun btn blgeleri arasnda Anad-olunun hl en az aratrlm blge olduugereini yanstyor. Anadolu kentlerininbirounun sadece orta byklkte ol-malarndan tr, okuryazar kentlilerin to-planabilecei eitim kurumlar da epeycekk aplyd. En fazla eitim kurumunarastlanan kentler, saysz klliyenin bulun-duu eski bakent Bursa, bir de Mevleviderghna ait (varln gnmzde de kor-uyan) zengin bir ktphanenin yer aldKonyayd.37

Corafi adan belirtmek gerekirse, ilgi-leneceimiz alan tarihilerin teden beri

Osmanl mparatorluunun ekirdei diyeadlandrdklar, yani GneydouAvrupadan Bat ve Orta Anadoluya kadaruzanan blge olacak.38 Gneydou Avrupaderken bugnk Yunanistan, Bulgaristan,Arnavutluk, Makedonya, Srbistan veBosna-Herseki kastediyoruz. Gnmzdebyk bir blm Hrvatistana ait Dal-maya kylar da Osmanllarn bu ekirdekblgesi iindeydi. ekirdee girmeyenyerler ise bugnk Romanyada bulunanEflak ve Bodandr. Geri bu iki blgeninvoyvodalarn saray atard, ama oradaMslmanlatrlm bir yerli st tabakayoktu, Mslman Trk de azd. Osmanlegemenlii grece ksa (1540-1683)srd ve sk sk sava kan bir snr bl-gesi olduu iin Macaristan da incele-memizin dnda tuttuk. Benzer nedenlerleDou Anadoluyu da kapsam dnda brak-tk. Bu blgede ok az kent merkezi buluy-ordu ve bunun da tesinde 19. ve 20. yzyl-lardaki savalar buralardaki ktphane ve

arivlerde saklanan malzemeye nemlilde zarar vermiti. Daha kapsaml bireserde, Diyarbakr, Gaziantep, Bitlis ve Vandaha fazla ele alnabilirdi, ama bizim bualmamzda bir seim yapmamzgerekliydi. Kukusuz en nemli kayp, Arapvilayetlerinin, yani bugnk Suriye, Msr,Irak, Libya, Tunus ve Cezayirin incelemekapsamnn dnda tutulmu olmasdr.Yine de bu blgelerin ouyla, zellikle deSuriye, Msr ve Tunus ile ilgili, eitliAvrupa dillerinde yazlm zengin in-celemelerin varl bizi bir lde avutmak-tadr.39

Bu kitabn konusu olan kentliler, tmsanayi ncesi toplumlarda olduu gibi, to-plam nfusun sadece kk bir blmnoluturuyordu. Osmanl mparatorluu n-fusunun byk ounluu kyllerdi. Bazblgelerde, zellikle Orta Anadoludagebeler ve yar gebelerin de nemli birrol vard. Ama kentlerin dnda epeyceaz sayda cami ve dini bina bulunmaktayd;

sanayi ncesi baka kyl toplumlardaolduu gibi Osmanllarda da okuryazarsays ok azd. Bunlarn da tesinde, varolan birka kaynak ou zaman kamuoyunaulamam ya da baka biimde deerlendi-rilmiti. Yazk ki bu yzden, nfusun bykounluunun kltrne sadece olanaklarnelverdii lde eilmekle yetinmekzorundayz.

Osmanl Dnyasnda Zihniyet TarihiSon otuz ylda Avrupa kltr tarihindekiyenilenmede zihniyet tarihi dediimiz al-mann kukusuz nemli bir rol vardr.40Bu konuda yaplan incelemeler, ender yazyazan kiilerin brakt izlerin peindedir.Tarihiler allm kaynaklarda karlnbulamadklar sorulara bu kiilerin vasiyet-namelerinde kullandklar deiik biimler-den, llerin ansna hazrlatlan kitabeler-den, askerlerin ailelerine yazdklar basitmektuplardan, mezarlklardaki ve park-

lardaki antlardan yant bulup karmayaalrlar: Hangi toplumsal gruplar rgtldinden kopmu ya da tam tersi onaynelmi, yeni yerleen politik sistemlerindeeri ne, ya da dostluk ve sevgi ne biimdedile getirilmi? zlenen yntem yledir:Olabildiince sreklilik tayan belgeler biraraya getirilir ve ardndan bu malzeme tablove grafikler halinde dzenlenip insanlarndavranlarndaki gze arpan deiiklikler-den sonular karlmaya allr. Tabii buyntemde de kaynak eksiklii yzndenalamayan snrlarla sk sk karlalr.Ama inanlmayacak kadar ok rnektegrlebilecei gibi, bir kez sorular sorul-duktan sonra, bunlarla ilgili kaynaklar dabulunabilmektedir.

Osmanl dnyasnda bu yntem, zellikle17. yzyln sonlarnda balayan dnemasndan ilgintir; nk bu dnemdenkalm mezartalar ya da oradan buradanokunarak edinilmi bilgilerin zaman zamankaydedildii mecmualar gibi insanlarn zel

yaamna ilikin ok sayda kaynaa sahib-iz. eitli vakfiyeler de bu balamda elealnabilir. Byk kentlerin kad sicillerindedzenli olarak tutulmu kaza kaytlar dazihniyet tarihi asndan bavurulabilecekkaynaklardr. Ama bu malzemeleri deer-lendirmek olduka zordur, nk sadece be-lirli baz konularda (rnein stanbuldakibaz mezar talar konusunda) n almalaryaplmtr. ou kez yerel tarihe ynelikmasrafl aratrmalar yapmak gerekir ki,aratrmaclar bunlar sk sk herhangi birkurumun destei olmadan yrtmekzorunda kalrlar.41 Ama bu traratrmalarn yardmyla, elit tabakayadahil olmayan Osmanl kentlileri asndandinin ne anlam tadna dair bir fikir ed-inebilme olana vardr. Elinizdeki kitaptabu tr aratrmalara bir ereve oluturmayaaltk.

Kltr atmalar ve ToplumsalGerilimlerOsmanl toplumunda birbirleriyle ak ya dagizli mcadele srdren toplumsal gruplarvar olduundan ve bu gruplarn oununkendine zg kltrleri de bulunduundan,toplumsal atmalarn kltr alanna datanmas hi de az karlalan bir durumdeildir. 16. yzylda Anadolu gebelerin-in, merkezi iktidarn sapkn gzyle baktbir din bilgininin teslim edilmesi isteineuymamalar ve ona kitaplaryla birlikte sak-lanabilecei bir yer salamalar her eydennce politik bir tavrd.42 Ama bu gebegrubunun nderleri ayn zamanda, konuk-severliin gerekleri, ayn boyun insanlararasndaki ba (sulanan bu din bilgini aynboydan da olabilirdi), hatta belki de gerekinanla sapknlk arasndaki snr gibi konu-larda Osmanl merkezi ynetimiyle kendiaralarndaki fark dile getirmi oluyorlard.Ama bunlar politikay aan kltrel

kartlklard. Ya da zanaatkarlar sevmedik-leri rakiplerini kendilerinden uzak tutmakiin onlar hamdest diye, yani yeterinceyetimemi kiiler olarak adlandrdklarnda(bunu da ierse bile), olas mterilerininsadece ekonomik karlarna hitap etmiyor-lard.43 20. yzyln balarnda ortadansilinene kadar Osmanl lonca kltr,zanaatkarlarn kent toplumuyla btn-lemesini salamaya ynelik bir tren vedavran kurallar sistemi olan ftvvetindamgasn tayordu. Lonca kurallarnauymayan zanaatkar sadece ekonomik deil,toplumsal olarak da dlanyordu. Kitabnilerki sayfalarnda toplumsal temel zerin-deki kltr atmalaryla sk skkarlaacaz.

Bu olguyu Osmanl balamnda zelliklevurgulamak gerekiyor. nk uzun yllaregemen olan yaklam, 19. yzyln or-talarndan nceki toplumsal atmalarn sttabakann eitli gruplar arasndakikavgalarla snrl olduu biimindeydi.

Buna belki zaman zaman tek tek milletlerininsanlar arasndaki hesaplamalar katmakgerekebiliyordu. Bu egemen yaklama greOsmanl politik snfnn dnda toplumbirbirinin zerinde yer alan yataytabakalardan deil, yan yana dikine duranrkn, yani direklerden oluuyordu. Bu ka-bullere dayanlarak toplumsal atmalarnen alt dzeyde olduu bir toplum tablosuiziliyordu. Ayn tartma uzun yllarAvrupa toplum tarihi evresinde, zelliklede sanayi ncesi Fransayla ilgili olaraksrdrlmt. Bu tartma erevesindegnmzde birok Fransz toplum tarihisi,17. yzylda srekli artan kraliyet vergilerikarsndaki ayaklanmalarn, tara soylu-laryla kyllerin ibirlii sonucu ortayaktn ne sryorlar. Onlara gre buayaklanmalar 19. ve 20. yzyllardaki snfatmalaryla hibir biimdekarlatrlamaz.44 Oysa yerel dzlemde,yoksullarla zenginler arasndaki kanlatmalar hi de az rastlanr olaylar deildi.

Osmanl toplumu iin de benzer bir temelyapdan yola kmak istiyorum. Gndelikpolitik yaamda gebelerle yerleikler yada askerlerle kyller arasndaki atmalar,zenginlerle yoksullar arasndaki kavgalaragre daha fazla gze batyordu. Yine de buatmalarn birouna bakldnda, halivakti yerinde tccarlarla yoksul zanaatkar-lar, askeri snftan vergi demeyen ayrc-alkl kapkullaryla gvencesi olmayanleventler arasndaki elikiler nemli bir roloynuyordu. Tekil olaylarda, bir atmadahangi elikilerin belirleyici olduunusaptamak her zaman kolay deildir. Tekilolaylarda iyi belgelenmi atmalarnayrntlaryla incelenmesi muhakkak bazsrprizler getirecektir. Ama bir kltr tarihi,kltr atmalar olmadan dnlemez.G ve zenginlik farklar bir kez kurumlararaclyla belirginletikten sonra (ki bukurumlar iinde devlet en nemli rol oyn-ar), kltr tarihiyle ayrlmaz balar olan

toplum tarihi, toplumsal atmalar olmadandnlemez.

Kltr atmalaryla toplumsal ger-ilimlerin arasnda sk bir ba bulunduugrnde diretiliyorsa da, hangisinin dahanemli olduuna dair henz bir ey sylen-mi deildir. ou kez bunlardan birinin yada brnn lehinde kant bulmak zor olsabile, ben yine de toplumsal gerilimlerin be-lirleyici olduu kansndaym. Ele alnan birkltr atmas toplumsal arka plandorultusunda aratrldnda, elde bulunanbelgelerden yola kmak gerekecektir.nk rnein filanca edebi polemiin yada karlkl iki tarikat eyhinin arasndakifalanca tartmann arkasnda belirli birtoplumsal atmann yatt gibi kant-lanamayacak trden savlarn kimseye biryarar olmaz. En kts de, byle bir dur-umda (benim mantkl bulduum) modelsaygnln yitirir: Gerekten de din ya daedebiyat alannda gndelik yaamdan uzak-m gibi grnen sorunlara ilikin grler,

nce kendi alanlarnn zdinamii iindeanlalmaldr. Ama bu gr dile getirenintoplumsal konumu da nemlidir. Osmanlst tabakasndan, rnein tarihi Mustafali gibi bir insan, devlet grevlisi olacaklariin din ve hukuk eitiminin nemi zerindeduruyorsa, bu gr kesinlikle onun kendimesleki karlaryla da balantl olarakgrlmelidir.45 Bununla birlikte, en-telektel grlerin toplumsal bir baklayorumlanmas, ancak elde yeteri kadarkaynak varsa ve nemli malzemelerin hepsiincelenmise doyurucu sonulara gtrebi-lir.

Araclaru ana kadar kltr toplumsal kavgalarn,dlanmalarn, hatta bazen de ste kmannarac olarak grdk. st tabaka, egemenolanlarla egemenlik altnda tutulanlararasndaki ayrm akllarna yerletirmekamacyla, halkn nne baz kltrel

gstergeler koyuyordu. rnein yzyl-lardr sk sk tekrarlanan, ama her zamanda uyulmayan kyafet talimatnameleri buamaca hizmet ediyordu. Mustafa Ali gibiaydn bir Osmanlnn grne gre, sttabaka ile sradan vergi mkellefleriarasndaki duvarlar, btn egemenlik sis-teminin iyi ilemesinin temel n kou-luydu.46 Dinden sapm diye baklan Kzl-balar zerindeki basklar ve 17. yzylnsonlarndan balamak zere gebelerin za-man zaman zorunlu iskna tabi tutulmalarbir kenara braklrsa, 17. yzyln or-talarndan nce st tabaka kltrnn halkarasnda yaygnlatrlmasna ynelik diedokunur bir abann olmamas bu durumadenk dyordu. Gebelerin zorunluisknnn toplumsal, politik ve ekonomikboyutlarnn yan sra kltrel boyutlar davard; bir zamanlarn gebeleri yerleikkltre almalydlar. Ama kltrlerinbirbirine uyumu, egemenlerin giriimi ol-makszn da gerekleebiliyordu. Bunun bir

kant, dervilerin, kent kent dolaan mol-lalarn ve imamlarn, yazma alkanlnAnadolunun ve Rumelinin en ssz kel-erine kadar tam olduklarna ilikin bil-gilerimizdir. Yrelerinde erdiine inanlaninsanlarn yaam yklerinin, ou kezlmlerinden uzun yllar sonra yazl halegetirilmi olmasn da bu kiilere borluy-uz.47

Modern tarih aratrmalarnn en bykbaarlarndan birisi, kltrel araclar olarakdervilerin etkinliklerini aydnlatabilmi ol-masdr. Bu araclk, Trk boylarnn Anad-oluya geldikleri 11. yzyla kadar uzanr.Ama derviler daha sonraki dnemlerde dearaclk etmilerdir. rnein Hac BektaVeli Dergh Orta Anadolunun ilerinde,en yaknndaki kent olan Krehirden bileolduka uzakta, krsal bir alandayd. Sap-alna ramen, Hac Bektaa sayg bes-leyen Osmanl st tabakasndan birok kiiburay ziyaret ediyordu.48 19. yzylagelindiinde burada, dergh mensuplarnn

ya da ziyarete gelenlerin baladyazmalardan zengin bir ktphaneolumutu. Kimi baka tarikat mensuplarise byk bir dergh ziyaret ettiklerinde,kendilerine gereken metinlerin kopyasn dakaryorlard. Ktphanelerden bu yollayararlanma 19. yzyln sonlarna kadarsrd.

Uzun zamandan beri aratrma konusuolan, ama henz kesin yant verilmemi birsoru, Osmanl toplumunun kltr alannda18. yzyldan beri Avrupadan almayabalad yeniliklere kimlerin araclk et-tiidir. Konuyla ilgili en eski yaynlardakarlalan modele gre, Osmanl sttabakas Avrupadan gelen yenilikleri ancaksrekli askeri yenilgilerin basksyla kabul-lenmitir. Yine bu gre gre btnbunlara, sadece zorunlu teknik yeniliklerlesnrl kalmas ve Osmanl kltrnnzne dokunulmamas kouluyla olumlubaklmtr. Bu modelde gerek paynn bu-lunduu kesindir, nk bu davran biim-

iyle bugn bile tutucu evrelerde karlal-maktadr. Bu modeli benimseyen tarihiler,mesleki eitimleri gerei Franszca renengen insanlarn farkl metinleri, en bata daedebiyat metinlerini okumaktan alko-namayacaklarn da kabul etmektedirler.Ayrca kabul edilen bir baka olgu da, eitlidurumlarda neyin teknik eitim kapsamnagirdiini saptamann epeyce g olduudur.rnein fizik ve matematik bir bilim olarakbalistiin temellerini olutururken, birokmatematiki felsefeyle ilgilenmeyi, almaalanlarnn getirdii bir gereklilik olarakaklyorlard. Bu aklamada da dorulukpaynn olduu kesin; ama birok soru yinede yantsz kalyor. rnein kendi ders kita-plaryla yetinmek istemeyen gen insanlarnniin zellikle belirli baz kitaplarayneldikleri merak konusudur.49 Osmanlaskeri okullarndaki retmenlerin etkinlik-lerini bu bak as altnda daha yakndanaydnlatmak gerekir. 19. yzyln or-talarnda Osmanl ynetimi tarafndan

renim iin Avrupaya gnderilmeyebalayan genlerin eitimi ve daha sonrayaptklar iler de hem Fransz, hem de Os-manl kaynaklarna dayanlarak dahaayrntl ele alnmaldr. Kltrel deiiklik-lere araclk eden kiiler olarak bu insanlarzellikle nemli bir rol oynam olmaldr-lar.50

Bundan baka gnmzdeki anlay er-evesinde, askeri alann mutlak nceliiolduu gr karsnda da baz kukularduymak gerekir. Daha nceleri hibir istisnagetirilmeksizin kabul edilmi olan, Osmanlmparatorluunun srekli yryhalindeki bir ordu olduu ve bu yzden dekltrel deiimin tmnn askeri zorunlu-luklarla aklanmas gerektii dncesine,bugn daha kukuyla baklmaktadr. Yen-ian balarnda Avrupa devletlerinintemel etkinlii de sava deil miydi? Devgibi bir orduya sahip Prusya dnda, mut-lakyeti Fransa 1789da art arda gelensavalarn ykn tayamad iin k-

mt.51 Yani Osmanl mparatorluu,adalarndan daha az ya da ok savabir tablo izmiyordu. Bu yzden de Osman-l st tabakasnn sadece askeri-politik mo-tiflerle hareket ettii varsaymn haklgsterecek zel bir neden sz konusudeildir.

Deien bu bak as iinde, OsmanlMslmanlarnn kendi dnemlerindekiAvrupa ile kurduklar dorudan ya dadolayl iliki ok merkezi bir rol oynuyor.Bugn biliyoruz ki, 16. ve 17. yzyllardakiMslman Osmanl tccarlar, bir zamanlarvarsayld gibi, kfirlerle iliki kur-makta dini koullanmalar nedeniyle ekin-gen davranm deillerdi.52 Hatta bu tccar-lar Venedike o kadar sk gidip geliyorlardki, daha 17. yzyln balarnda Venedikliyneticiler onlar iin Fondacco dei Turchiadl bir konaklama yeri kurmay gerekligrmlerdi. lke iinde de, kendi isteiyleya da tutsak olarak buraya gelmi ve sonrayerlemi pek ok kiinin varl dolaysyla

iliki olanaklar vard. zellikle Anadoludayaayan Hristiyanlarn says hi de azdeildi ve bu insanlarn yazp daha sonrabastrdklar kitaplar herhangi bir Msl-man tarafndan pek okunmu olmasa bile,yine de szl anlatm biimindeki biraracl hesaba katmak gerekir.53 Sonzamanlarda yaplm okumaya deer biraratrma, u ya da bu biimde Osmanl m-paratorluu topraklarna girmi spanyol,Fransz, talyan balklarn, askerlerin vezanaatkrlarn baz insani ilikiler kurduk-larn ve her iki kltr evresinin yazar-larnn da bundan haberlerinin olmadnortaya koymutur.54 te yandan Osmanltccarlar, balklar ve askerleri de komuAkdeniz lkelerindeki yaam tarzylatanmlard. Sonu olarak, Avrupakaynaklarnda sk sk anlatlan insaniilikilerin, ancak iki taraf da buna hazrolduu zaman kurulabildii ortaya kyor.zellikle alt tabaka Mslman Osman-llarn Avrupa konusunda o dnemde, kita-

plarda anlatlandan ok daha fazla bilgisahibi olduklar varsaymna ben dekatlyorum.

Bir Uyar: Geleneksel Kltrzellikle 1950ler ve 1960larda konuyla il-gili yaynlarda sk sk rastlanan bir kavramabu kitapta bilinli olarak yer verilmedi. Bukavram, birok aratrmacya gre btnsanayi ncesi toplumlarn alt tabakalarnnsahip olduu, geleneksel kltr kavramdr.Bu kavram stnde duran toplumbilimciler,modern kltrn 19. yzyln sonlarnda veesas olarak da 20. yzyln balarnda yay-gnlaan ynlerini geleneksel olmayantoplum tanmnn belirleyici lt kabul et-mektedirler. Buna rnek olarak gazete ok-uma verilebilir. Ama radyo dinleme ya daseimlere katlma da ayn kapsamdadr. Butr etkinliklerle henz tanmam btntoplumlar geleneksel toplumlar olarak sn-flandrlmaktadr ve bu anlamda kylerde

oturanlar politik st tabakadan olanlara greok daha uzun sre geleneksel konumdakalmaktadr. Geleneksel kltr kavramnda,toplum iin karakteristik olann, anonimlikdeil, birbirlerini kiisel olarak ya da enazndan anlatlanlardan tanyan kiilerin or-tak etkinlii olduu varsaym da yer almak-tadr.55

Amalarmz asndan geleneksel kltrkavramn kullanmamamzn balcanedeni, bu kavrama gre modernnitelendirmesine giren insani ilikilerin okaz ile alveriimizin olmasdr. Fakat kav-ramlar, deerlerini durum ve kavrayarasna bir snr koyarak edinirler. Amageleneksel kltr kavramna daha nemlibir baka itirazmz var. Gelenekselkltrden sz edildiinde, i elikilerindengrece arnm bir sistem dnlr, ya daen azndan, gerekte var olan elikilertoplumun yeleri tarafndan ounlukla al-glanmaz. Oysa bu kitap tam da Osmanlkltrnn ezamanl olmayan elerini ve

elikilerini ele almaktadr ve bu anlamdabu kltre geleneksel nitelendirmesiyaplamaz.

Dnemlere Ayrma zerineDnemlere ayrma ii ilk bakta, karmakbir malzemeyi dzenli hale getirmek iinyaplan basit bir ilem gibi grnr. O za-man da dnemlerin snrlar zerinde tart-mak, bir oyun ya da bir renci tuhaflgibi gelir. Ama daha yakndan bakldnda,dnemlerin snrlarnn hibir zamanrastlantyla seilmedii, tersine, bunu yapantarihilerin toplumsal dnmleri naslgrdklerini yanstt ortaya kar. rneineer bir arpma ya da bir hanedann yk-selii kltr tarihinde de bir dnemin snrolarak kabul ediliyorsa, bu yaklam aynzamanda (en azndan tartlan bu zel dur-umda), politik olaylarn birincil, kltreldeiimlerin ise ikincil niteliktegrldn ortaya koyar. Osmanl tarihi,

zellikle de Osmanl kltr tarihi,gemiten bugne kadar sregelen nyar-glardan kurtulmann zor olduu bir alandr.Bu yzden de, dnemlerin snrlar gibiskc bir sorunu biraz ayrntl olarak elealmamz gerekiyor.

Daha nce kltr tarihi erevesinde or-taya km tanmlamalar btn bir dnemikapsayacak kadar geniletmek Avrupakltr tarihinde hep yaplagelmitir. Bununsonucunda bir barok iirden, bir klasiknesirden ve benzerlerinden sz ederiz. Os-manl kltr tarihi henz balangcndaolduu iin, bugne kadar bu erevede birdnemletirmeye gidilmemitir. Amaedebiyat ve mimarlk tarihileri kendialma alanlarnda daha ok yolalmlardr. Bu alanlarn her ikisinde de birerken dnemin varl kabul ediliyor. Klasiksentez ad verilen erken dnemde, 15.yzyln sonlaryla 16. yzylda iyicearln artracak olan saray kltr henzortaya kmamtr. Erken dnem, mimarlk

tarihilerine gre daha 14. yzyln ikinciyarsnda sona ermiken, edebiyat tarihileri15. yzyln ortalarna kadar srdn ka-bul ediyorlar.56 Bu zaman iinde TrkiyeTrkesi edebiyat dili olarak ortaya k-mtr. Bu erevede Arapadan, zelliklede Farsadan saysz szck ve terkipalnmtr. 16. yzyln ikinci yarsndaMustafa li, kendisinin gerek kltrolarak grd saray ve medrese kltrnOsmanl mparatorluunda yerli yerineoturtanlarn Arap ve ranl bilginlerleedebiyatlar olduunu ileri srebilmitir.Ama ona gre bu kazanm henz hi desalamca yerlemi deildir ve padiahnsrekli dikkati ve destei olmadan bu nariniein yaama ans yoktur.57

15. yzyln ortalar sadece edebiyat tari-hinde deil, mimarlk alannda da birdnm noktasdr. Fatih Sultan Mehmed (hd1451-81) stanbulu fethettikten sonraEdirnede ve zellikle yeni bakent stan-bulda grkemli bir imar etkinlii balat-

mt. Bu etkinlikle birlikte TopkapSarayna egzotik (zellikle ran kkenli)motifler girdi.58

Deiim cami mimarisine biraz dahasonra, yaklak 1500lerde ulat. nk 14.yzyln sonlar ve 15. yzyln balarndaBursadaki selatin camilerinde rastlanan vearka arkaya iki kubbe ile yanlardaki kanat-lardan oluan (ve ters T adyla anlan)plan bu tarihlerde btnyle terkedilmiti.59 Onun yerini ortadaki tek birkubbenin yarm kubbelerle desteklendii,kare ya da dikdrtgen biimindeki merkeziplanl yap almt. Bu biim, baz deiik-likler olsa da, bundan sonra Osmanl m-paratorluundaki mimarlk etkinliklerininhepsinde korundu. Bu biimin ortaya k,mimarlk tarihinde bir dnm noktasn,Mimar Sinann eserleriyle zenginleenklasik slubun balangcn iaret ediyordu.1538-1589 arasnda mimarba olarak grevyapan Mimar Sinann damgasn vurduubu slup, 18. yzyln balarna kadar an-

tsal Osmanl yaplarnda deimedensrdrld.60

Baka bir dnm noktas olarak 1570lergrlebilir. O tarihlerde II. SeliminEdirnede yaptrd Selimiye Camiinintamamlanmasyla (1574-75) en azndanbugnk bak amza gre, klasik slupdoruk noktasna ulamt.61 Ama dneminaydn kiilerinin pek ou, parann deeryitirmesini, askeri yapdaki rgtlenmesorunlarn ve uzun savalarn artk bykfetihlerle sonulanmamasn, politik birkn ilk iaretleri olarak gryorlard.62Gnmzde baz tarihiler bu tr ifadelerisnrlandrmak, onlara kukuyla bakmakeilimindedirler: ehzade Korkud, kzamanlar sylemini daha Osmanl padiah-larnn byk fetihleri srdrdkleri 16.yzyln balarnda bile kullanmt.63 Amaayn yzyln ikinci yarsnda, 1570lerde ve1580lerde, aydnlarn, byk saygyla an-lan ve lmnn zerinden henz uzun birzaman gememi olan Kanuni Sultan Sley-

mannkinden (hd 1520-66) farkl bir adayaadklarna inanyor olmalar hayli il-gintir.

16. yzyln sonlarn, 17. yzyl ve 18.yzyln balarn ayrntlaryla ele alabil-mek iin 16. yzyln ikinci yarsna kadarkigelimeleri zetlemekle yetineceiz. Bununpratik bir nedeni var. 1560-70lere aitbelgelerin saysnda ani bir art gzlenmek-tedir ve bunun devlet brokrasisindekibymeyle ilgili olduu kesindir. Dahayakn zaman dilimlerinden de biliyoruz ki,brokratlarn says arttka yazl belgelerinsays da artmaktadr. te yandan kit-abmzda resmi alann dnda mahrem vezel yaamn kltrne de deinmemizgerektiinden, yazma etkinlii o dereceyaygnlam olmaldr ki, bunlara ilikinkaynaklar var olabilsin. Bunun dnda bukitabn yazarnn alma alan yenianbalardr ve ounlukla zor bir ura olankaynak tarama ii iin nbilgilerin eldeedilmesi zorunludur.

Kitapta ayrntlaryla ve konu balklarnagre blmlenmi olarak ele alnan dnem,aa yukar 18. yzyln ortalarnda sonaerer. Konuyu 1789a kadar ayrntlarylasrdrmek pratik zorunluluklar yzndenolanakszdr. (Askeri reformlar yapmaytasarlayan, aydn grl III. Selimin tahtakt 1789 yl, yeni bir dneminbalangc olarak da kabul grmektedir.) 18.yzyln zel zorluklar vardr; nk biryandan, bu yzyldan kalma Osmanlyailikin ok sayda belge vardr, te yandanda zerinde ok az aratrma yaplm birdnemdir. Ayrca bu dnemin zengin arivmalzemesinin de ancak ok az bir blmkataloglanm ve aratrmaya ak hale ge-tirilmitir. Kitapta, 1730 sonras dnem buyzden olduka ksa oldu. Yeni yrtl-mekte olan aratrmalarn bu alanda dahane kadar ok kefedecek eyin olduunugstermesi, bu eksiklii daha da zc halegetiriyor. Ama yine de bu hedef, imdiliksadece gelecee ynelik gzel bir d.

Buna karlk seilen zaman kesiti,1718den 1730a kadar sren ve kltrtarihi asndan ok ilgin bir dnem olanLale Devrini yaknlan aydnlatmayaolanak veriyor. Bu dnemde Avrupadangelen barok ve rokoko sluplarnn etkilerigrlr; ama bu etkilenme mimarlktan oksslemede gze arpar.64 Bu sluplara sanattarihileri yllarca kt gzle bakmtr.Milliyeti eilimli Cumhuriyet dnemiaratrmaclar, bu sluba ve ona balolarak saray evresinde yaygnlaangrkemli yaay biimine stanbul halknniddetle kar km olmasn kendilerinedayanak yapmlardr. Bu yzden de buslubu daha ok, ulusal gelenekleri unut-mu saray evresinin lkeye soktuuyabanc bir ithal rn olarak grmler-dir.65 Avrupal tarihiler ise, romantik mil-liyeti dncelerden fazlaca etkilenmiolduklar iin, bu kozmopolit slubunkeyfine yeterince varamamlardr. Ancakson yllarda, aratrmaclarn hi deilse bir

blmnn milliyeti tarih yazmnndnce emalarn sorgulamayabalamalarndan sonra, bu tr binalardakizgr biimleni ve zerafet ilgiuyandrmtr. Bu ilginin nedeni 18. yzylagenelde artk (sadece Osmanl tarihileriarasnda deil, son dnem Hindistan tari-hileri arasnda da grld gibi) olumlubaklmaya balanmasdr.66 Eskiden 18.yzyl, Osmanl kltrnn kmeyebalayp Avrupa etkisinin yaygnlat birzaman kesiti olarak deersiz grlrken,bugn artk bu dnemin zerafeti ve can-llna deer verilmektedir.

Bu uzun 18. yzyln (1718- yak. 1840)sona erdii an saptamak o kadar kolay biri deildir. Ama grnd kadaryla, yak-lak 1840tan sonra yabanc eler ele dahadeiik alnmaya balamtr. Artk sz ko-nusu olan, onlarsz da ileyebilen birsisteme, u ya da bu egzotik kltr eler-inin eklenmesi deil, st tabaka kltrnntmnn yeniden yaplanmasdr. Bu sre

roman, yalboya resim, tiyatro ve dahasonralar sinema gibi yeni sanat biimler-inin ortaya kmas ve halka ulamasylasonulanmtr. Ayrca gndelik kltr debundan etkilenmitir. Pastaneler 19.yzyln sonlarnda stanbulun sadece be-lirli semtlerinde grlrken, daha sonrakiyllarda giderek yaygnlamlardr. Cum-huriyet dneminde pastanelerin nemi,kahvelere sadece erkeklerin gitmesinekarlk, buralara kadnlarn ya da karkgruplarn da gidiyor olmasnda yatmaktadr.

Son iki blmden biri 1770 ile TanzimatFermannn ilan edildii 1839 arasndakidnemi, ikincisi ise Osmanl mparator-luunun gerek 19. yzyl olarak ad-landrlabilecek yllar ele almaktadr.Bununla kastedilen, bir aratrmada Os-manl mparatorluunun En Uzun Yzylad altnda ele alnm olan 1839 ile 1908arasndaki zaman dilimidir.67 Buradadnemin balangc olarak 1770 tarihiseilmitir, nk 1760 ile 1770 arasnda

bolluktan bunalma doru bir konjonktrdeiiklii olmu ve bunun sonucunda or-taya kan para sknts yap etkinliklerinide etkilemitir. 1839 ise sanat alannda dabir yol ayrm noktas oluturur: BugnDivanyolunda hl ayakta duran II. Mah-mudun trbesi ar ktlesiyle, Osmanlrokokosunun artk gerilerde kaldn habervermektedir.68

Kitabmz 1908 ylnda, Jntrk devrim-iyle sona ermektedir. Bu olay, II. Abdl-hamidin istibdatnn sonu anlamna gelir.Geri II. Abdlhamid ertesi yl iktidar yen-iden eline geirmek iin bir giriimde bu-lunmutur, ama baar kazanamad gibitahtn da kaybetmitir. 1912de BalkanSavann patlak vermesine daha drt ylvardr. Bunu izleyen ve Balkan SavandanI. Dnya Savana, Kurtulu Savandan1923te Cumhuriyetin kurulmasna ve Loz-an Antlamasna kadar uzanan savadnemi, ciddi karklklarn ve ykmlarnyaand bir zaman kesitidir ve bu sre

iinde, para gerektiren kltr etkinliklerininhibirinde bir yaam belirtisi grlmez. Budnemin hemen sadece edebiyat vegndelik kltr asndan verimli olduusylenebilir ve bu yzden kitabn kapsamdnda braklmtr.

Bilim alannda henz tartlm zelkonularn seilip yeniden yorumlanmasnadayanan bu kitapta, yazarn temel dncel-eri ister istemez, monografk bir almadaolduundan ok daha fazla n plana ka-caktr. Bu yzden burada temel bir kabulaka ortaya koymak gerekir: Her kltrdeolduu gibi Osmanl kltr de, iindeyaayanlara, uzak durmalar olduka zordavran biimleri sunmutur. Ama bunusylemek, bu insanlarn sadece nceden be-lirlenmi kalplara gre davranmaya zor-landklar ve baka hibir seenekleri ol-mad anlamna da gelmez. Ben daha ok,tmyle sradan insanlarn bile zaman za-man kltrlerinin onlara sunduu elerdenyeni baz zmler yarattklarn varsayarak

yola kyorum. Bu seenekleri, kimlerinhangi koullar altnda deerlendirdikleri,kitabmzn konusunu oluturacaktr.69

1 Az saydaki toplu bak denemelerinden birisiolarak Turan (1990) belirtilebilir. Mimarlk tarihi ko-nusunda temel eserler olarak Goodwin (1971) veKuran (1987) kullanlmtr.

2 Renda (1990).

3 Bu tartmann, 1880lerde gen bir kltr bilim-cinin aratrmalarn nasl etkilediini Gombrich(1984) ok gzel ortaya koyuyor, s. 42 vd.

4 Cumhuriyet dnemi Trk tarih yazm iin kr.Berktay (1991).

5 Glpnarl (1931), (1953) vd; Mardin (1962),(1983) vd.

6 Ocak (1991), Kafadar (1989).

7 Devletin kutsanmas ve bunu amann olanak-laryla ilgili olarak bkz. Berktay (1992).

8 Muchembled (1978), Vovelle (1982), Ginzburg(1982) yeni tarz kltr tarihi iin gzel rneklerdir.

9 Bu ilikilerle ilgili olarak hem Berlioz ve LeGoffun tarihe ynelik etnoloji konusundaki, hemde Vaucheznin dini anlayn tarihi konusundakiaratrma raporlarn karlatrn. kisi de Duby veBalard (ed.) (1991) iinde.

10 Almanyada gndelik kltr zerine yaplanaratrmalarda sradan insanlarn sanayilemeyi,nasyonal sosyalizmi ve sava nasl almladklar or-taya konmaya allmaktadr.

11 Burada E. P. Thompsonn almalar yn gster-ici olmutur. zellikle bkz. Thompson (1971).

12 rnein mamolu (1992), And (1982), Kafadar(1989).

13 Evliya elebi (1896/97-1938), c. 10, s. 406 vd;And (1982), Reyhanl (1983), s. 48 vd.

14 Kafadar (1989).

15 Chartier (1984), s.17-18.

16 Findley (1980), s. 8 vd.

17 Fleischer (1986), s.35 vd.

18 Glpnarl (1953), s.167.

19 Findley (1980), s. 9-11.

20 Chambers (1973), s. 454.

21 Fleischer (1986), s. 136 vd.

22 Halk kltr ile ilgilenen tarihiler deiiktanmlamalar yapyorlar, Muchembled (1978) bukavram okuma yazma bilmeyenlerin, zellikle dekyllerin kltr anlamnda kullanyor, s. 11-19.Buna karlk Chartier (1982) aydn, soylu ve ynet-

ici olmayan herkesin kltrn popler kltr olaraktanmlyor s. 88 vd.

23 Chartier (1982) culture populaire terimindenolabildiince kanmak istediini yazyor, s. 10.

24 Bulgaristan, Yunanistan ve eski Yugoslavyadakipopler kltre ilikin ayrntl bir aratrma iin bkz.Roth (ed.) (1983).

25 Birok almasnda zellikle eserleri yazlolarak gnmze kadar ulam halk airleri zer-inde duran Pertev Naili Boratav (Paris) bu alannduayeni saylr.

26 Kr. Farge (1992).

27 Sallmann (1986) ilk bakta halk dinine, hattabyye mal edilebilecek uygulamalarn 16. yzylnsonlarna doru Napolide de st zmre arasnda nekadar yaygn olduunu gayet ak ortaya koyuyor.

28 Balkanlarda uzun yllar bu tr retim yaygnd.Kr. Kechagioglou (1993), s. 64 vd.

29 Azdan aza yaylan metinlerin yazya geir-ilmesi sorunu iin kr. A. ve J. Assmann, yay. Hard-meier (1993).

30 Delumeau (1973) ve (1977).

31 Lewis (1982), s. 82.

32 Glpnarl (1963).

33 McNeill (1974).

34 Yayna kimin hazrlad belirtilmemi olan Sym-posium (1974) adl eserde Fenerlilerin kltrel etkin-liklerine ilikin genel bir fikir veriliyor.

35 Raymond (1984), s. 91 vd.

36 Eski Yugoslavya blgesinde 16. yzylda metin-lerini Osmanlca olarak yazan yazarlar iin kr. Pop-ovic (1992).

37 Bu yazma koleksiyonunun katalogu konusundakr. Glpnarl (1967).

38 Hangi blgelerin Osmanl mparatorluununekirdei olabilecei konusunda bkz. Kreiser (1979).

39 Raymond (1984) ve (1985), Osmanl dne-mindeki Arap kent kltr konusuna bir giri sunuy-or.

40 Vovelle (1982), s. 25 vd.

41 Bacqu-Grammont vd (1991) ve Laqueur (1993)bu almann u sradaki en yeni sonularn ortayakoyuyorlar.

42 Ahmet Refik (1932).

43 nalck (1969).

44 Tartmann bir zeti iin kr. Le Roy Ladurie(1977), c. 1, s. 819 vd.

45 Fleischer (1986), s. 204.

46 Tietze (1982), Fleischer (1986), s. 6-8.

47 Faroqhi (1979) bu duruma ilikin baz bilgilerieriyor.

48 Fleischer (1986) s. 167.

49 Mardin (1962) bu sorunu tartyor.

50 Adnan imann bu konuya ilikin doktora teziyazk ki yaymlanmamtr.

51 Goubertde (1966) XIV. Louisnin bitmek bil-meyen savalar nedeniyle Fransann gcnntkenmesine ilikin etkileyici szler yer alyor, s.252 vd.

52 Kafadar (1986).

53 Tietze (1991).

54 Bennassar ve Bennassar (1989).

55 Lerner (1958).

56 Bombac, ev. Melikoff (1968) Osmanl edebiy-atnn klasik dnemini politik bir olayla, 1453teKonstantinopolisin fethiyle balatyor, s. 267 vd.

57 Fleischer (1986), s. 253 vd.

58 Necipolu (1991), s. 212 vd.

59 Goodwin (1971), s. 178, 185.

60 age, s. 333-355.

61 Kuran (1987), s. 169.

62 Cemal Kafadar bu k bilinci konusunda biraratrma hazrlyor.

63 Fleischer (1990).

64 Arel (1975) bu konuyu yeniden deerlendiriyor.

65 Olduka olumsuz bir deerlendirme iin bkz.Kuran (1987), s. 246.

66 zellikle bkz. Bayly (1989).

67 Ortayl (1983).

68 Akn (1993).

69 Mziin bu almann dnda braklmakzorunda kalnmas zc oldu. Osmanl mziinindikkati ekici bir yan da, 17. yzyldan, hatta tektk de 16. yzyldan kalma nota rnekleriyle dahabaka bilgilere sahip olmamz ve bunlara dayanaraksz konusu paralarn nasl icra edildii konusundasonular karabilmemiz. Bunu zellikle, AlbertusBobovius imzasn da kullanan, Polonya kkenli AliUfk Efendiye ve daha baka gzlemcilere borluy-uz. Ali Ufk Efendi sarayda dinlenen mzii kay-detmiti. Bunun yannda daha baka mzik trleride vard. rnein gnmze kadar ulam olan

Mevlevi mzii bunlardan biridir. Mzik eitimiminve bilgimin bu konuda ie yarayabilecek bir eylersyleyebilmeme yeterli olmadn kabul etmekzorundaydm. Beni bilgilendiren Andreas Tietzeyeve zellikle ok ey rendiim Cem Beharateekkr ederim. Yetersiz bilgimle bir zet yapmayakalksaydm Beharn ilgin almalarna bir eyeklemi olmayacaktm.

KNC BLM

BR DNYAMPARATORLUUNUNDOUU

Orta Asyadan g ettikleri kabul edilenTrkler 11. yzyln sonlarnda Anadoluyave daha az olmak zere de Balkanlara yer-lemeye baladlar. Seluklu Sultan Al-parslann Bizans mparatoru Romanos Dio-genesi yenilgiye uratp tutsak ald1071deki Malazgirt Sava bu srete birdnm noktas oluturur.1 1176daki ardakSavandan sonra Bat Anadolu da Trklerinyerleim blgeleri arasna girdi. 13. yzylnsonunda Bizansllar Anadolunun neredeysetmn yitirmilerdi; ellerinde sadece Phil-adelphia (Alaehir), Trabzon ve aslnda

baka bir devlete ait olan birka kk to-prak paras kalmt.2 1258e kadarHallarn ve Venediklilerin Konstantino-polisten srd Palaeologoslarnbakenti olan Nikaia (znik) bile 1331deOsmanllarn eline gemiti.

Anadolu Gebeleri: Din ve syanAnadoluya gelen Trklerin ou koyun be-sleyen ve eyalarn develerle tayangebeler olmalyd; aralarnda hali vaktidaha iyi olanlar ata biniyordu. Ama gelen-lerin ou hzla yerleik dzene getiler. Anadoludaki en kra topraklarda bilebugnk gibi, sulama gerekmeksizin tarmyaplabiliyor olmas bunu kolaylatrmt.3Osmanl vergi kaytlarna toprak kul-lanmna ilikin ilk bilgilerin girdii 15.yzyln ikinci yarsnda, Anadolu nfusubyk lde yerleik kyllerden oluuy-ordu. Yerleik nfus 16. yzylda daha dafazlalat; tabii her zaman var olan ve 20.

yzylda da sren yazlar hayvan otlatmakiin kyn yaknlarndaki bir yaylaya kmagelenei, yerleik dzene gemi olmaniteliini bozmuyordu.

Anadoluya g edenlerin hemen hepsiMslmand. Ama bazlarnn Mslman-lamas herhalde biraz yzeysel kalm ol-malyd. Baz gruplar Bizans blgesine yer-lemiler ve Hristiyan olmulard; bu toplu-luklardan en nemli olan bugn hl Ro-manyada yayan Gagavuzlard. Bazaratrmaclar, 1923teki Ahali Mbade-lesiyle Yunanistana gitmelerinden nceTrke konuan ve Rumcay sadece diniayinlerde kullanan Karamanllarn da, or-taada Hristiyanlam Trk topluluk-larndan birinin soyundan geldiini dn-mektedirler.4 Ama Hristiyan Trkler, gedenler arasnda yine de kk bir aznlk-tlar.

te yandan Mslman gebelerin ou,renim grm kendilerinki gibi din bil-gisine dayanan salam bir inantan henz

yoksundular. Gebelerin slami inan-larna yn verenler abdal denen dervilerlebaba ad verilen baz tarikat eyhleriydi.Bunlar doa kltnn, bazen de bazamanizm elerinin gnlk ibadetegirmesinde etkili oluyorlard.5 Bu er-evede kendi dinamiine sahip yeni bir dinisentez yaratmlard. Snni slamn sapkn-lk sayd bu din anlay, daha sonrakiyzyllar boyunca Osmanl, zellikle deAnadolu kltr tarihinde nemli bir roloynayacakt. Babalarn ounun yazlkltrle ilikisi ok az olduu iin, adlarkaynaklarda gemez. Ama bunun, 13.yzyln sonlarnda Anadoluda, Suriyede,Bat randa etkili olmu ve allmamkl ve sapkn grleriyle ulemaykzdrm Barak Baba gibi istisnalar davardr. Barak Baba sonunda 1307/08 ylndaranda, Gilan kentinde ldrtlmtr.6

Barak Babadan yaklak bir kuak nce,yani 13. yzylda, mritleri tarihe Babaileradyla geen isyanc baz babalar ortaya k-

mt. 1240 ncesinde, Baba lyas ve Babashak nderliinde Seluklu sultanlarnakar byk bir ayaklanma balad.7Seluklularn 1079 sonrasnda Orta Anad-oluda kurduu devletin byk kentlerindeincelikli bir saray ve kent kltr filizlen-miti. Kentlerden uzak blgelerde isegebe konfederasyonlarnn beyleri ks-men balarna buyruk bir yaam srdrmek-teydiler. Friedrich Barbarossa, ncHal Seferi srasnda Kudse giderkenSeluklu topraklarndan gemi ve 1190daSilifke yaknlarnda Gksuda boularaklmt.

Babai Ayaklanmas Gneydou Anad-oluda zellikle iddetliydi, ama Amasyadada iddetli olmad sylenemezdi (dahasonra, Osmanl dneminde de bu kentte sksk ayaklanma kacakt). Babailer 1240taKrehir yaknlarndaki Malyada yaplanarpmada yenilip yok edildiler. Buarpmada Seluklularn emrinde Frenk,yani Gney ya da Bat Avrupal paral ask-

erler de savamlard. Bu olay, AnadoluSeluklu Devletinin sonunun balangcoldu; yl sonra da Moollara yenikdtler. Aa yukar ayn yllarda Mool-lar Orta Avrupada Silezyaya kadaryayldlar. Ayaklanmalarn kanl biimdebastrld bu dnemin karmaas iindecanlarn kurtarabilen babalardan ikisibyk olaslkla Hac Bekta ve eyh Ede-bali idi. Bylelikle, balattklar ayaklan-malar ilk bata hi de dini bir niteliktamayan babalarn hi olmazsa bazlar,gitgide daha fazla Mslmanlaan Anadolutoplumu iinde kendilerine bir yer edin-milerdi. nk babalarn kafa kaztma,hayvan postlarndan basit giysiler giyme vegrltl mzik yapma gibi detleri, tarikatbenzeri ilikilerle Tanrya giden yolu aray-an ve ounlukla resmi dinle pek fazla il-gilenmeyen derviler arasnda en ok kabulgren yaam tarzlarndand.

Hac Bekta herhalde Malyaarpmasndan sa kurtulduktan sonra Su-

lucakarahyk kyne (bugnk Hacbek-ta) ekildi ve orada, ilerde Osmanlpolitikasnda ok etkin bir yer alacak Bek-tai tarikatnn merkezi haline gelen birdergh kurdu. Ama Bektai tarikat rgtselbiimine ancak 15. ve 16. yzyllardakavutu.8 eyh Edebali ise o zamanlar sa-dece znik ve Bilecik evresindeki kkbir beylie hkmeden Osmanllarabaland. Osman Beyin (. 1326) dindanman oldu ve kzn da onunlaevlendirdi. 15. yzyla ait bir vakayinamedeOsmann bir gn ryasnda gbeindenkp byyen bir aacn glgesinin btndnyay kapladn grd, eyh Ede-balinin de bu ryay, Osmann gelecektednyaya egemen olacann iareti olarakyorumlad anlatlmaktadr.9

Gebeler ve yar gebeler Malyadakiyenilgiye ramen, sapkn saylan slami an-laylarn brakmadlar. Grndkadaryla Babai geleneinden bir eyh, 14.yzylda Orta Anadoluda Seluklularn

devam olarak ortaya kan ve daha son-ralar Macarlarla ittifak yapacak olan Kara-man Beyliinin kuruluunda anahtarroln oynad.10 Ama Osmanl Devletinekar daha byk bir gebe ayaklanmasancak 1500lerde, Osmanl egemenliininmerkezlerinden uzaklardaki gebelerleyar gebelerin siyasal memnuniyetsizlik-lerinin iyice younlat bir srada ortayakt. Buna, Safevi soyundan bir dervi olaneyh smailin ah olarak ran tahtna k-mas (1501) ve srtn kabilelerin gcnedayamas yol amt. ah smail, Batrandaki Erdebil kentinde Safeviyetarikatn kuran eyh Safiyeddin shakErdebilinin (1252-1334) soyunun devamolan Safevilerden geliyordu. ah smailindedesi eyh Cneyd 15. yzylda Anad-oluya yerlemiti. Burada, sapkn gzylebakt gebeler evresinde iiliin arbir varyantn yaymaya almt.11 eyhCneyd ve daha sonralar da smail,vaazlarnda Hz. Muhammedin amcasnn

olu ve damad Aliye, sahip olduu tarih-sel roln ok tesinde semavi bir ilev at-fediyorlard. Ar ii inantaki gebeler,dini nderleri olarak grdkleri Safevilerenemli bir destek saladlar ve eyh smailbu destei daha sonra siyasal iktidar elegeirmek iin kulland.

Osmanl Devleti iinde marjinalleen An-adolu gebeleri, sk sk yeni kurulan SafeviDevletinin tarafn tutuyor, eitli ayaklan-malar siyasal gerilimi iyice artryordu.1511/12deki ahkulu Ayaklanmas, osralar Anadolunun denetimini henztmyle eline geirememi olan OsmanlDevleti iin ok byk bir tehlike yarat-mt.12 Bu ortamda Osmanl sultanlarnn,gebelerin sapkn saydklar dini uygu-lamalar karsndaki tutumlar deiti. Dev-letin ilk yllarnda Osmanl sultanlar ege-menliklerini daha ok Hristiyan komu-larnn, yani Bizansllarn, Srplarn veArnavutlarn zararna yaygnlatrmalard.Bu dnemde gebe ve yar gebe

mritleriyle snr boylarnda savaan dervieyhlerin sapkn dncelerini hogrylekarlyorlard. Durum Safevilerin devletkurmalaryla deiti; 16. yzylda Osmanlsultanlar ortodoks Snniliin militansavalar haline geldiler.13

Sultan II. Bayezidin (hd. 1481-1512) bubalam iinde Bektai tarikatna, gebeleriSnnilie yneltsinler diye arka kt an-lalmaktadr. Bu ama dorultusunda,rnein Kuzey Anadoludaki Osmancktave Hacbektata Bektai derghlarnn kur-ulmasn desteklemitir. Ama dervilergebelere hitap edebilmek iin onlarndnce dnyalarna uyum salamakzorundaydlar. Buna eklenecek bir bakanokta da, ii Safevilere sempati be-slediinden kukulanlan sapkn dervilerin16. yzylda Anadoluda uradklar kanltakibat srasnda, artk kurumlam ve buyzden de daha az tehdit altnda olan Bek-tailiin korumas altna ynelmi ol-malardr. Bylece 15. yzyln sonlarnda

az ok Snni olan bir tarikat, yaklakyzyllk bir dnem ierisinde ii dncel-erin damgasn tayan bir cemaat halinegeldi. Bu inan topluluunun dncednyasna, rnein Fazlullah Astara-badinin propagandasn yapt harf mistis-izminin [hurufilik] nemli bir etkisi oldu.Bu yzden Bektailerin ikonografisindeharflerden oluan yzler nemli bir rol oy-namaktayd.14

Yerleik Yaayanlarn Dini:MslmanlamaAnadoluda kalan Bizansl kyllerin ouzamanla slamiyeti benimsedi; ama bu sre-cin nasl gerekletiine ilikin ipucu verenok az kaynaa sahibiz. Seluklu, ardndanda Osmanl sultanlar Hristiyan ve Yahudinfusu Mslmanlatrmak iin planlabalara girimemilerdi. Yine de reayaasndan Mslman olmann ekici yanlaroktu. Mslmanlar, gayrimslimlerin de-

mek zorunda olduu cizyeden muaftlar vemahkemede tanklklarna gayrimslimkomularnnkinden ok daha fazla deerveriliyordu. Siyasal alanda yer edinmeisteindeki erkekler iin de Mslman ol-mak zel avantajlar salyordu. Geri 14.yzylda ve 15. yzyln balarnda, ege-menlik altndaki Balkan devletlerinin kksoylular iin bir tmar elde etmek ve busayede Osmanl ynetici snfna ykselmekolana ara sra kyordu ve bunun iinkendi inanlarndan vazgemeleri de gerek-miyordu.15 Ama burada sz konusu olantara yneticilikleriydi; merkezi ynetimdebir makam sahibi olmak isteyenler Msl-manl kabul etmek ve Osmanl Trkesinirenmek zorundaydlar. Buna eklenecekbir nokta da, Hristiyan ve Yahudicemaatlerine hogryle yaklalyor olsabile, bu cemaatlere mensup olanlara pek defazla sayg duyulmamasyd.Gayrimslimlerin belirli kyafetler giymekzorunda bulunmalar, binek hayvan kullan-

malarnn kstlanmas ya da camilerinyaknnda oturmalarna izin verilmemesigibi sorunlar da baz kimselerin dindeitirmesine yol am olabilir.16

Birok yerde de Ortodoks kilise rgt,12. ve 13. yzyllarda Trklerin Anadoluyayaylmalar srasnda paralanp dalmt.Konsillere katlan piskoposlarn listelerin-den (notitiae episcopatum) bilgi elde etmekher zaman kolay deildir; nk bulistelerde adna rastladmz baz pisko-poslar, atandklar blgelerde bir sredir birkilise yaam bulunmad iin grevleriniyapamam olsalar gerektir. Buna karlkgrevlerini gerekten yerine getirebilen,ama yollarn gvenlikli olmamas ya dadaha baka nedenlerden tr yola kpkonsilin topland yere ulaamam pisko-poslarn bulunduunu da modern tarihilerkolayca atlayabilmektedir. Kilise rgtlen-mesinin dalmasnn, ayn zamanda cemaatarasnda din deitirmeye de yol atn an-cak belirli koullar iin varsayabiliriz.

Birok rnekten bildiimize gre, siyasalgcn ekilip gitmek zorunda kaldblgelerde bazen bir din hibir kilise r-gtlenmesi olmadan da kuaklar boyuvarln srdrebilmektedir. Sapkn olduk-lar gerekesiyle Bizans devlet kilisesininve Balkanlarn kuzeyindeki Katolik hiyer-arinin takibatna urayan cemaatler oukez zellikle slamiyete ynelmilerdir.rnein ortaada Bosnada, ktlkilkesine de [eytana] en az Tanrya verdik-leri kadar nem vererek dualist bir retiyeynelen Bogomiller saysz baskyauradklarnda byle olmutur. Ama slam-iyeti seen Bonaklarn hepsinin Bogomilevresinden olduuna inanmak da tmyleyanl olur.17

Anadolunun ve Balkanlarn belirliblgelerinin Mslmanlamasnda dervilerok nemli rol oynamlardr. Daha 15.yzylda kan bir rivayete gre Hac Bek-ta bir Ortodoks rahiple arkada olmu vebu kii sonunda slamiyeti benimsemiti.18

Benzer bir rivayet de Mevln CelaleddinRuminin lmnden ksa bir sre sonrakmtr. Eflaknin yazd, ksmen ef-sanevi eler ieren biyografisinde an-latldna gre, Mevln Celaleddin sul-tana rica ederek, lme mahkm edilmigen bir Hristiyann kurtulmasnsalam.19 Gen adam bunun zerineMslmanl kabul ederek Mevlnnnsadk mritlerinden biri olmu. Ama kiiolarak Mevlnnn zelliklerinden biri de,inanlarn deitirmeyen Hristiyanlarla dailikisini srdrmesidir. rnein, Mevlevil-iin kurucusunun Konya dndaki bir ma-nastrn keilerini sk sk ziyaret ettii an-latlr.20

Derviler slam dininin yaylmasna sa-dece vaazlar ve din konusunda rnekoluturmalaryla deil, srf varlklaryla dahizmet ediyorlard. Tannm bir velininlmnn ardndan mritleri, ou kez,mezar banda yaplacak dualarn yerinegeleceine inanyorlard; sonunda bu tr

yerler ziyaretgh olup kyordu. Bu yollaevliya mezarlarnn evresinde derghlar veou kez kyler oluuyordu. Hatta bazen,daha nceden de evresinde sayg gren birkiinin Mslman bir veliye dntnede rastlanmaktadr;21 ama bu tr olaylarnsays ok kabark deildir. Yine de, isterbir blgeye Mslman halkn nderi olarakyeni gelsinler, isterse de henz Mslman-lamam halk arasnda misyoner gibialsnlar, derviler slamiyetin yaygn-latrlmasnda, genellikle kentlerde etkinlikgsteren ulemadan ok daha baarlolmulardr.

Dil11. yzyldan itibaren Anadolunun OrtaAsyaya balants, bu dnemde Anadolusaray evresinde ve ulema arasnda kul-lanlan dilin niin Farsa olduunu gsterir:Buhara ve Semerkandl bilgelerin ou,gnlk yaamlarnda Trk dillerinden birini

konusalar da, Farsay kullanmlardr.Mevln Celaleddin Rumi iirlerini ve Mes-nevi'sini Farsa yazmtr. stadn yapt-larnn renilmesi, onun kurduu tarikat-taki manevi yaamn temelinioluturduundan, Mevlevi dervileri,tarikatn ayinlerine katlabilmenin nkouluolarak 20. yzyla kadar bu dili ren-milerdir.22 En bata bn Bibininki (.1285ten sonra) olmak zere, 15. yzylakadar vakayinameler de Farsayazlmtr.23

Arapaya ilahiyat ve slam hukukunundili olarak zen gsterilmi ve medreselerderetilmitir. Bir kurum olarak medrese odnemde olduka yeniydi; ilk medreseleri11. yzyln sonlarnda Byk SelukluSultan Melikahn veziri Nizamlmlknkurduu kabul edilmekledir. Bu yeni okul-lar Anadolu Seluklularnda saraytarafndan zellikle desteklenmitir.24 An-adolu Seluklularnn bakenti Konyadaki,yazn ve kn kullanmak iin ayr ayr

meknlar bulunan, grkemli inilerlebezeli medrese yaplar bugn hl ayak-tadr.25 Ayrca, medreselerin kurulmasndannce yaplageldii gibi, camilerde de hukukve din dersleri verilmekteydi. Bu dnemdenbize ulaan Arapa metinler arasnda dinivakflarn kurulularna ilikin belgelerbyk bir yer tutuyor. Birok cami vemedresede, vakfn kurucusunun ve o sradatahtta bulunan sultann adlarnn, vakfnamacnn ve kurulu ylnn belirtildii kit-abeler yer almaktadr.26 13. yzylda kur-ulmu baz vakflarn Arapa yazlm vak-fiyeleri de mevcuttur. Ama bunlarn oudaha sonraki yllara, Anadolu Seluklu-larnn glerini yitirdikleri dneme aittir.27Arapa, Anadoluda 14. yzylda da yeter-ince yaygnd, yle ki Kuzey Afrikalseyyah bn Battuta Anadoludaki gezileriboyunca sk sk konuabilecei bir kimseylekarlaabiliyordu. Ama kendinden sonrakibaz seyyahlar gibi o da evirmeninin da-laverelerinden ikyet edecektir.28

Derviler arasnda da inanlarn Arapadile getirenler vard. Varlklarn tmnnTanrda birletii dorultusundakigrleri tartma konusu olan mutasavvfbn Arabi (1165 Murcia - 1240 am)Seluklu bakentinde kendine bu yollamrit toplamaya alyordu. DamadSadreddin Konevi de Konyada, gnmzekadar ayakta kalm bir dergh kurmutu.Derghn bugn mevcut olmayan zenginktphanesi 15. yzylda yreyi fethedenOsmanl sultanlarnn gzlerini o derecekamatrmt ki, fetihlerden sonra kendiler-ine sunulan vakf kaytlarndan kitaplarnbir listesini karttrmlar ve 16. yzylboyunca bu kitaplar tekrar tekrar istinsahettirmilerdi. ou Arapa olan bu deerlikopyalardan pek aznn bana daha sonrakidnemde ne geldiini biliyoruz. Bazlarbugn Konyadaki Yusuf AaKtphanesinde bulunuyor.29

Anadolunun kentlerinde de konuulandil kukusuz balangtan beri Trkeydi.

Bu dilde yazl ilk eserler arasnda MevlnCelaleddinin olu Sultan Veledin baziirleri de vardr. Sultan Veled Rumca dizel-er de yazmtr.30 eyh Elvan elebinin,byk bykbabas Babai nderi Baba ly-asn onuruna yazd menakbname 14.yzyl rnlerindendir.31 13. yzyln son-laryla 14. yzyln balarnda ortaa rangelenei iersinde yer alan romantik destan-lar Anadolu Trkesine aktarma denemel-eri de vardr.32 15. yzylda Osmanl-Trkedebiyat vakayiname gibi yeni trlere dekaplarn amt; bu dnemden sonravakayiname ile menkbe arasndaki farkiyice belirginlemeye balad.33 Daha son-raki tarihlerde, o zamana kadar el atlmamalanlar da Trk diline ama abalar oldu.rnein ilk kez 18. yzylda mezar ve vakfkitabelerinin Trke yazlmas yaygnlat;oysa daha nceleri bu tr yaztlarda Arapave Farsann kullanlmas detti. 19.yzyln sonlarnda slam hukuku Trkeolarak yazya geirildi ve bylece

Arapann slam hukuku alanndaki tek dilolmas son buldu.34 Bu erevedenbakldnda, Cumhuriyet dneminde siy-aset adamlarnn ve edebiyatlarn,yaamn akla gelebilen her alannda Trkekullanlmas ve ayrca, gerektike uygunuzmanlk dilleri oluturulmas giriimlerin-in eski bir gelenek iinde yer ald grlr.

Kent Halk ve Yap SanatAnadoludaki Bizans kentleri daha or-taan balarnda ufalmt ve birkaistisna dnda bunlar gerek anlamda kent-ten ok, iyi korunan kk yerleimbirimleri diye adlandrmak gerekiyordu. Buyzden 13. yzylda Seluklularn korumasaltnda yeniden oluan Anadolu kentlerindeMslmanlar nfusun ounluunu ya daen azndan nemli bir blmn oluturuy-ordu.35 Saraya yakn duran ve bu yzdende Konya, Kayseri ve Sivas gibi merkezikentlere yerleen gebelerin yan sra, An-

adoluya bugnk Afganistandan ve OrtaAsyadan da kentliler gelmiti. Yenifethedilen blgelerde hzla gelikin birslam kltrnn ortaya kmasnn ve iirletarihsel edebiyat alannda 13. yzyl, mi-marlkta da 12. yzyldan itibaren nemlirnlerin verilmi olmasnn nedeni bu-dur.36

Mslman kentlilerin g etmesi, enazndan 13. yzylda, Cengiz Hannfetihlerini izleyen sarsntlarla aklanabilir.Moollarn aknlarndan etkilenenler dahaok Yakndounun byk kentleriolmutur. rnein 1221de Niapur veMerv, 1258de de Badat, Moollartarafndan fethedilmi, yamalanpyklmtr; Halep bile bu kaderden kurtu-lamamtr.37 Ama Muhammed CelaleddinHarezmahn paral askerlerden bir ordukurarak Moollarn zorunlu katlm dayat-masna kar kmaya almasndan trde Orta Asya kentleri byk aclar ek-milerdir. Afganistandaki Belh kentinde

doan Celaleddin Ruminin (1207-1273)nl bir mutasavvf ve hoca olan babas,byk olaslkla yneticilerle arasnnbozulmas zerine lkesini terk ederekKonyaya yerlemitir.38

Bugn eski Seluklu bakentlerindenbirini ziyaret edenler iin mimarlk ve yapbezemesi rnekleri o dnemden kalan endikkat ekici ipularn oluturur. Dahance de sz edilen medreselerin yan sra,bu kentlerde zellikle camiler gze arpar.Bunlarn ou ortaada yaygn olan ulu-cami tipinde ina edilmitir. Ulucamiler,aty ok saydaki ayak ya da stununtad dikdrtgen planl byk yaplardr.Mihraplar ounlukla dikdrtgenin uzunkenar zerinde yer alr. Kabartma ya darenkli inilerle bezenerek daha belirgin halegetirilmi de olsa, kk boyutlu oluundanve mekndaki ok sayda ayak ve stundantr namaz klanlarn tm mihrab iyigremezler.39 Anadoluda ina edilmi ulu-camilerin ounun zeri kubbelerle

rtldr. Daha kk camiler bazenmedrese, dergh ve camiyi yaptranntrbesinden oluan bir klliyenin iinde yeralrlar. Bazlarnda ibadet ve eitim aynmeknda yaplr. Bu tr kk camiler ouzaman tek ya da ift kubbeli meknlardr.15. ve 16. yzyllarda ulucami emas git-gide ortadan kaybolurken, bu tip iyicegelimitir.40

Sivil mimarlk rneklerinden bugnekalanlarn banda kervansaraylar ve k-prler gelir. Kervansaraylar, AnadoluSeluklu Devletinin bakenti Konyay li-man kenti Antalyaya, Aksaray ve Kayserigibi baka nemli kentlere balayan yollarzerindeydi.41 Ama daha douda, rneinMalatya evresinde de byle kervansaray-lara rastlanyordu. Bu durum, 13. yzyldaAsyann geni blgelerinde yaygnlamolan Mool barnn (Pax Mongolica)etkisiyle Anadoludan geen ticaret yol-larnn nemini gsteren bir kanttr. Ker-vansaraylarn eitli meknlarla evrelen-

mi dikdrtgen biimli ak bir avlusu oluy-ordu. Bundan baka yolcular iin konak-lama meknlaryla, ahr olarak dnldanlalan, ou zaman antsal byklkte,kapal bir yap da vard. Avlunun ortasnda,altnda eme bulunan, ayaklar stndeykseltilmi bir mescit yer alyordu. Amaahrn yan sra en antsal blm, yazkuaklar ve daha baka oyma ve kabart-malarla bezeli takapyd. Bu tr antsaltakaplar bazen dini vakflara ait klli-yelerde de bulunmaktadr. Bu takaplarniinde muhafz odas da olurdu ve ou ker-vansarayn tek giri yeriydi; bu da ker-vansarayn bir kale ve askeri garnizonolarak kullanlmasna olanak veriyordu.1272 ylnda Mool valisi Nureddin binCaca Krehirde bir medrese vakfn hemkent halkna, hem de Mool askerlerine tes-cil ettirmek istediinde, her iki taraf Kre-hir yaknlarndaki bir kervansarayda biraraya getirmiti.42

Osmanl ncesi dnemden kalan kprlertarihiler iin zel bir nem tarlar; nkbunlar, kimisi epey zamandr deimi olanyollar hakknda ipucu salarlar.43 Budneme ait hemen hibir konut gnmzeulamamtr; sadece yrtlen kazlardanBeyehir Gl yaknlarndaki KubadbadSarayna dair bir fikir sahibi olabiliyoruz.Bu sarayn temellerinden baka, inibezemelerinin de baz kalntlar bugneulamtr. Konyada da Seluklu sultan-larnn saraynn bir blm bugn ayak-tadr.44 Btnyle Seluklu dnemindeyaplm kent surlar da yine ok enderdir.rnein Konya surlar bu yzyln bandayklmtr; Ankara Kalesindeki Selukluyaplar da daha eski tarihli Bizans kalesinesonradan yaplm eklentilerdir.45Ortaada ve yenia balarndaki Malatyakentinin yaknnda kurulan EskiMalatyann kalesi geri byk ldeSeluklu dneminde yaplmtr, ama bugnok kt bir durumdadr ve yredeki cam-

ilerden ok daha az korunmutur. Bunedenle Seluklu dnemindeki bykkentin grnmn ancak kaba izgilerlegzmzde canlandrabilmekteyiz.

Daha sonraki dnemde, yani AnadoluSeluklu Devletinin yklmasn izleyen,Osmanllarn henz tmyle oturmu birdevlet haline gelmedii yllarda durumbiraz daha iyidir; Gneybat Anadoluda budnem 1430larda sona ermektedir. Buyrede iktidar boluunun ne zamanbalad belirsizdir, nk Gneybat An-adoluda Seluklu denetimi batan berigevektir. Burada kurulan MenteeBeyliindeki Pein bir sre en nemlikentlerden biri olmutur. Osmanl dne-minde ise, sadece be kilometre tedekiMilasn rekabetine dayanamayp krelmi,ama hibir zaman yok olmamtr. Ennemli antlar, zellikle de Ahmed GaziMedresesi ayakta kalmtr, ayrca yredeson yllarda kazlar yaplmtr.46 Kale deiyi korunmu durumdadr; daha sonraki

dnemde pek ok Osmanl kentinde olduugibi, burada da yerleimin tamam deil de,daha kk ve daha iyi savunulabilecek birblm surlarla evrilmitir. Ahmed GaziMedresesinden baka birok kervansarayda kentin surlarla evrili ksmnn dndayer almaktayd.

Kazlar sonucunda tandmz bir bakayer de ortaada Efesin yanna kurulan,talyanlarn Altiluogo, OsmanllarnAyasolu adn verdikleri kenttir. Burasbugnk yerleim blgesinden ayr bir yer-dedir ve byk lde Bizans dnemiyleOsmanl ncesi ge ortaada ortaya k-mtr.47 Daha sonraki yllarda Kkmend-eresin tad alvyonlar liman doldur-arak kullanlmaz hale getirmi, bu da, 16.yzyln balarnda hl ok canl olankentin kmesine yol amtr. Orta Anad-oluya gelince, Krehir bu blge iin iyibelgelenmi bir rnektir; Pein ve Ayasolugibi terk edilmemise de, 1450 ncesindesahip oldu nemi Osmanl dneminde kay-

betmitir.48 te yandan kentte ortaa son-larnda yaplm birok yap, belki de bunem kayb nedeniyle, gnmze kadarayakta kalmtr. Yok olan yaplar ko-nusunda da Osmanl vakfiyelerinde deerlibilgiler bulunmaktadr.49 Yani ge ortaakentinin, en azndan Anadolu kentlerinintarihi, ksa bir sre sonra ortaya konabile-cektir.

1453 Sonrasnda Siyasal DeiimSultan II. Mehmedin 1444-46 ve 1451-81arasndaki saltanat dnemi Osmanl tari-hinde siyasal bir deiime yol amtr; budeiim stanbulun fethinden ok dahanemlidir. Bu dnemden balayarakhkmdar, gayrimslim genler arasndandevirilerek saraya getirildikten sonraburada slami ilkeler ve hkmdara mutlaksadakat dorultusunda eitilen siyasal birsekinler grubuna dayanmtr. Sadrazamlarbile ou zaman bu grup iinden k-

mtr.50 Bu kapkullarnn stats klel-erinkine eit deilse bile yakn bir konumdaolduu iin hkmdar onlar keyfi birbiimde azletme, hatta yarglanmadanldrtme hakkna sahip olmutur.51 Bunakarlk kapkullar arasnda, mensuplarbirbirlerine sadakat balaryla bal ve oukez hemerilik temeline dayanangruplamalar olumutur.52

Fatih saray protokolnde, saray mi-marlnda ve resmi enliklerin dzenlen-mesinde baz kesin deiiklikler yapmt.Padiahlnn daha ilk yllarnda evresin-dekilerle ilikileri hl grece gayri re-smiydi. Baz nl ulemann aktardnagre, o sralarda sultann huzurundakilereer varsa kzgnlklarn ya da hayalkrklklarn gizlemiyorlard; bu da belirlibir insani yaknln varln ortaya koy-uyordu.53 Buna karlk Fatihin daha son-raki yllarda oluturduu saray protokolpadiahla sradan faniler arasndaki bykmesafenin altn iziyordu. Devlet ricali

arasnda Fatihin balatt hiyerarik iliki,zellikle Kanuni Sultan Sleymannsaltanat dneminde (1520-1566) bazdeiikliklere uradysa da, temelde 19.yzyla kadar korunageldi.54

Sanat Eserlerini Yaptranlar ve slupBunlarn da tesinde Fatih eski Anadoluyerel hanedanlarnn siyasal nfuzunu danemli lde azaltt, temsilcilerininounu Balkanlara g etmeye zorlad; buaileler oralarda nemli bir desteki kitlesibulamadlar ve birka kuak sonra siyasalnfuzlarn yitirdiler.55 Fatih, saltanatnnson yllarnda, ounu kkl Anadolu ailel-erinin ynettii birok dini vakfa el koydu.Ama kendisinden sonra tahta kan II.Bayezid bu konuda geri adm att.56 Osman-l mparatorluunun politik yapsndakikkl deiiklikler kltrel alanda daetkisini gsterdi. Anadolunun kkl ailel-erinin mimarlk ve edebiyat alanlarnda her-

hangi bir eser sipari vermelerine artk pekender rastlanyordu. Yksek kltre ilikinalanlarda sadece padiah ve birka ehza-deyle yksek devlet grevlisi sanatkrlarabir eser smarlayabiliyordu. 1500den sonra,rnein mimarlkta Saraybosnadan amakadar her yerde hemen ayn zelliklerigsteren bir Osmanl imparatorlukslubunun yaygnlamas ancak byleaklanabilir.57

Geri Fatih dneminde bu btncl sluphenz olumamt. Padiah, yaptfetihlerin bykln herkese gstermek-ten holanyordu. Bu amala stanbulda in-a ettirdii sarayda eski Osmanl karak-terini tayan yaplarn yannda ran ve ta-lyan sluplarnda yaplara da yer vermiti.Eski Osmanl karakterindeki yaplar, stan-buldan nceki bakentlerin, Edirne veBursann biim dnyasn devam ettiriyor-lard. ran slubundaki inili Kkle, UzunHasana kar kazanlan zaferin anmsan-mas istenmiti. Uzun Hasan Gneydou

Anadoluda Diyarbakrn yan sra rannbyk bir blmn de elinde tutmu birhkmdard.58 talyan slubundakibezemelere gelince, bunlardan gnmzekalanlar ok azdr. Ama padiahn GentileBellini tarafndan yaplan nl portresi bizeulat gibi, baz talyan Rnesans san-atlarnn gerekletirdikleri fresklereilikin yazl bilgiler de vardr