Osmanlı Sanat Tarihi (Mimari) Literatürüisamveri.org/pdfdrg/D02512/2009_14/2009_14_ERAVSARO.pdf · Osmanlı Sanat Tarihi (Mimari) Literatürü 71 ler ve teknik terimler kullanılmıştır

Osmanl Sanat Tarihi (Mimari) LiteratrOsman ERAVAR*

Giri

TRK SANATI tarihinin en uzun ve en verimli dnemlerinden birisini olutu-

ran Osmanl sanat zerine zellikle son yllarda youn ve nitelikli almalar

yaplmtr. Bu almalarn says her ne kadar artm olsa da halen bir ok

alanda boluklarn bulunduu, yadsnamaz bir gerektir.

Osmanl sanat kavramsal olarak birok deikenleri, bileenleri ve sre-

leriyle farkllk ve zenginlikler gstermektedir. Bu sanatn ortaya k Osmanl

Beyliinin kuruluu ile birlikte balarsa da aslnda kken olarak Orta Asya

Trk sanatndan balayarak Balkanlara kadar uzanan bir oluumun ekillen-

dirili srecinin bir paras olarak +deerlendirilmesi daha doru olacaktr.

Osmanl sanat aratrmalar Cumhuriyetten nce balar. Ancak, konunun

son derece geni olmas ve Cumhuriyet dnemi sonrasndaki aratrmalarn

nitelik olarak kapsaml ve farkl balklara ynelmesi sebebiyle, bu dnem

aratrmalarnn ksa bir deerlendirmesinin yaplmas daha yerinde olacaktr.

Bu makale, genelde Osmanl sanatna, zelde ise Osmanl mimarisine ynelik

yaplan aratrma ve yaynlar hakknda ksa bir deneme yapmay hedeflemek-

tedir. Osmanl sanatnn kapsam olarak mimarlktan, el sanatlarna kadar uza-

nan geni ve zengin bir alan iermesi sebebiyle yaplacak deerlendirme

konu ile dorudan ilgili, konusunda yenilikler getiren rlar aan, sanatn alt

dallar ile ilgili ilk bilgi ve bulgular oluturan temel aratrmalar zerine ola-

caktr. Bu balamda Osmanl sanatnn en nemli aheserleri mimaride ortaya

konulmutur. Makalede mimari temelinde Osmanl sanat yazlarna bir de-

erlendirme yaplmas hedeflenmi, bu balamda mimari ssleme iinde yer

alan ini ile ilgili yaynlarn da ksa bir deerlendirmesi yaplmtr. Makalede,

el sanatlar ile ilgili yaynlar zerinde durulmamtr. phesiz ki bu makale

iinde konuyla ilgili btn literatre yer verilmesi ya da ortaya konulmas,

iddia dahi edilemez.

Trkiye Aratrmalar Literatr Dergisi, Cilt 7, Say 14, 2009, 67-96

* Do. Dr., Seluk niversitesi Edebiyat Fakltesi Sanat Tarihi Blm, [email protected].

TALD, 7(14), 2009, O. Eravar68

Osmanl sanat kavramnn ortaya kmasnda birtakm belirleyicilerin

varlna iaret etmitik. Bu belirleyiciler ve bu sanatn kavramsal boyutu ze-

rinde yaplan aratrmalarnn snrl, baz sorularn cevaplanmasnda yn

gsterici olmasna karlk, halen yeterli olmad, sorularnn halen cevapla-

namad blmler olmas sebebiyle ileri srlebilir. Osmanl sanat kavram

zerine yaplan ilk almalarn Anadolu Seluklu ve Beylikler sanatlarnn

devam niteliinde ele alnd, bu sanatn ortaya knda Seluklu kkeni

zerinde durulduu grlmektedir. Dier taraftan baz aratrmaclar, Osman-

l sanat kavram iinde, Bizans sanat ile olan ilikisi erevesinde sanatn

karlkl etkileim ve geliim izgilerini deerlendirmilerdir.1

I- Genel Aratrmalar

Osmanl sanat ile ilgili aratrma ve bulgularn ilk olarak ne zaman belirli

bir tasnif szgecinden getii tam olarak belli deildir. Osmanl mpara-

torluuna gelen seyyahlarn genel anlamda Osmanl sanat, zel anlamda ise

imparatorluun mimarisi zerinde bazen tanmlamalara, bazen de kendile-

rince deerlendirmelere giden tespitler yaptklarn gryoruz.2 Bunlarn asl

amalarnn mimari ya da sanat eserlerini incelemek olmad, daha ziyade

bulunduklar corafya hakkndaki bilgileri aktarmak gibi bir grevlerinin bu-

lunduu da unutulmamaldr. Bu erevede Osmanl sanat zerine dorudan

aratrmalarn XIX. yzyl iinde balam olabilecei varsaym yanl olmaya-

caktr.

Osmanl sanat ile ilgili ilk aratrmalarn mimari temelinde olduu gr-

lr. Bu balamda XIX. yzyl sonunda genelde ayn adla kitap ve makaleler

yaynlanmaya balar.3

Bu kapsamda, ilk olarak Celal Esad Arseven gibi aratrmaclarn Osmanl

sanatn Trk sanatnn bir blm iinde ele aldklarn gryoruz.4 Arse-

1 C. Gurlitt, Die Baukunst Konstantinopel, vol. 2, Berlin: Ernst Wasmuth, 1907; W. Mller-Wiener, stanbulun Tarihsel Topografyas, stanbul, Yap Kredi Yaynlar, 2007; Speros Vryonis, Jr., Byzantine Constantinople and Ottoman Istanbul, The Ottoman City and Its Parts, ed. I. Bier-man et al., New York: New Rochelle, 1991, s. 13-52.

2 Charles Texier, Description de lAsie Mineure, faite par ordre du gouvernement franais, de 1833 a 1837, et publiee par le Ministere de lin-struction publique, 3 vols., Paris, 1839-1849; Xavier Hom-maire de Hell, Voyage en Turquie et en Perse execute par ordre du gouvernement franais, pen-dant les annees 1846, 1847 et 1848, 2 vols.,. P. Bertrand, Paris: Lemercier, 1854-1860; M. Corne-ille Le Bruyn, A Voyage to the Levant: or Travels in the Principal Parts of Asia Minor ..., London: printed for Jacob Tonson and Thomas Bennet, 1702; Joseph Pitton de Tournefort, A Voyage into the Levant: Performd by the Command of the late French King, Containing the Ancient and Mo-dern State of the Islands of the Archipelago; as also of Constantinople ..., London: D. Midwinter, R. Ware, C. Rivington, A. Ward, J. and P. Knapton [1741].

3 Ethem Paa, Larchitecture Ottomane, 1873.

4 C. E. Arseven, Trk Sanat Tarihi, c. 1-3, stanbul: Milli Eitim Bakanl Yaynlar, 1955; C. E. Ar-seven, Trk Sanat, stanbul: Milli Eitim Bakanl Yaynlar, 1970; Cell Esad Arseven, Eski s-tanbul: Abidt ve Mebnisi, haz. Dilek Yelkenci, stanbul: Turing Yaynlar, 1989.

69Osmanl Sanat Tarihi (Mimari) Literatr

venin stanbuldaki Osmanl eserlerini inceledii ve asl Osmanlca olan Eski

stanbul: Abidt ve Mebnisi adl almasnn gnmzde Latin harfleriyle

yeniden basks yaplmtr. Bu almann zgn bilgiler iermesi ve iindeki

fotoraflarn belge nitelii tamas sebebiyle aratrmaclara ilk kaynak olarak

halen fikir verici bir nitelii vardr. Osmanl sanat kavramnn tam olarak ne

zaman ortaya kt bilinmemektedir. Ancak bunun XIX. yzyl iinde olgun-

lat sylenebilir. Bu kavramn tanmlanmas ve ekillenmesi ile ilgili ereve

yaynlar ise birka dnda yetersizdir.5

Osmanl sanat ile ilgili erken dnem almalarnda zellikle cami mima-

risinin ekillenmesinde Bizans sanatnn etkilerinin olduu iddia edilmitir.

Sanatn iinde bu etkiyi en iyi yanstan rnek olarak da Ayasofya gsterilmitir.6

A. Kuran bu fikir temelinde konunun bir deerlendirmesini yapmtr. Kuran,

Ayasofya da dahil olmak zere stanbul siluetini oluturan camilerin btnn

bir paras olduu fikrini ifade ederek, Osmanl klasik mimarnn Ayasofyadan

esinlendiini ve onu mimari olarak ulalmak istenilen hedefler arasnda gs-

terdiini ifade eder.

Trk mimarisi ile ilgili yaplan genel almalar iinde, Osmanl mimarisi-

nin ayr balklar halinde ele alndn gryoruz. Bu almalardan ngilizce

olarak hazrlanan ve Batl aratrmaclarnn Osmanl sanatn tanmalarnda

anahtar rol stlenen B. nsaln Turkish Islamic Architecture in Seljuk and

Ottoman Times 1071-1923 balkl almasnda Trk mimarisinin genel de-

erlendirmesi iinde Osmanl mimarisinin aheserleri olarak adlandrlacak

gzde eserler ksaca tantlmtr.7

Celal Esaddan sonra Osmanl sanatnn Trk sanat iindeki geliimini ise

Doan Kuban, Semavi Eyice ve Oktay Aslanapa ele almtr. Aslanapann edi-

trln yapt Yzyllar Boyunca Trk Sanat adl alma da Osmanl

dnemi sanat; mimari, ini, keramik, hal, minyatr, kitap, aa iilii,

maden sanatlarn kapsayacak ekilde farkl aratrmaclar tarafndan anla-

tlmtr.8 Aslanapa, 1971 ylnda ilk olarak ngilizce yaynlad bu almasn

daha sonra ise Trkesi yaynlanan Trk Sanat adl almasyla devam ettir-

mitir. Bu kitap iinde Aslanapann Trk sanat geliimi zerine yapt u

deerlendirme ilgi eker: Trk sanatnn geliiminde, farkl lkelerden farkl

5 F. Yeniehirliolu, konografi, konoloji ve Osmanl Sanat, Gner nala Armaan, Ankara: Hacettepe niversitesi Yaynlar, 1993

6 A. Gabriel, Les Mosques de Constantinople, Revue Syria, no. VII, Paris: lInstitut Franais du Proche-Orient, 1926, s. 359-461; M. A. Charles, Hagia Sophia and Great Imperial Mosques, Art Bulletin , no. XII, New York: College Art Association, 1930, s. 321-344.

7 B. nsal, Turkish Islamic Architecture in Seljuk and Ottoman Times 1071-1923, London: St. Martins Press, 1959.

8 O. Aslanapa, Yzyllar Boyunca Trk Sanat, stanbul: Milli Eitim Bakanl Yaynlar, 1977; O. Aslanapa, Turkish Art and Architecture, London: Faber and Faber, 1971; O. Aslanapa, Trk Sa-nat, stanbul: Remzi Kitabevi, 1981.

TALD, 7(14), 2009, O. Eravar70

sanatlardan treyen bir diziyle etkilendii aktr. Aslanapaya gre hangi co-

rafyada olursa olsun Trk sanatnn btn antlar, dier sanatsal rnlerden

ak bir biimde ayran karakteristik bir stil tarafndan dorudan bir izlenim

brakmtr. Aslanapann bu almas da tpk ncesinde olduu gibi Osmanl

sanatnn genel erevesini belirlemekte, bata kavram ve slupla ilgili olmak

zere birok soruyu cevapsz brakmaktadr. Dier yandan bu alma Osman-

l sanat aratrmalarnda gerek Batl, gerekse yerli aratrmaclar iin ufuk

ac olacak, en azndan bu sanatn kkenleri ve kurgusunun temelindeki

unsurlar ve belirleyiciler ile ilgili sorular sorulmasn ve cevaplar aranmasn

tevik edici olacaktr.

Osmanl mimarisinin erken dnemde ortaya kndan, ge dnemin

sonuna kadar btn dnemlerini iine alarak bir arada deerlendiren yegne

alma O. Aslanapann dier bir aratrmasdr.9 znikte Orhan Gazi dnemi

mimarisi ile ilgili eserlerle balayan alma, Sultan V. Mehmet Read dne-

miyle sona erer. alma iinde trbeler, saraylar, hamamlar, eme ve sebil-

lere ayrca deinilmitir. alma sonuna snrl ancak Osmanl sanat ile ilgili

temel bir bibliyografya konulmutur. Osmanl dneminin yaplar bazen tek

dze fakat yeterli bilgiyle, bazen de son derece ayrntlara inilerek aratrl-

maktadr. Yayn iinde belli bir metot aklamas yoktur, aratrmann krono-

lojik bir sra dahilinde yaplarn mimari anlatmlaryla snrlanm olmas da

konu hakknda belirli sorularn bulunmamasndan kaynaklanr. Nitekim

btn alma boyunca belirli bir slup, tipoloji ya da mekn kurgu dzeni

zerinde durulmamtr.

Osmanl Devri Mimarisi gibi genel bulgular toplu bir biimde veren yayn-

lar yannda, Trk mimarisi iinde bir blm olarak Osmanl mimarisini

Seluklu mimarisi ile karlatrarak geliimini aklayan baz almalar da

vardr.10 Son yllarda artk yaplmasa da, 1960l yllarda yaplan bu tr al-

malar Osmanl mimarisi aratrmalarnn ereve izgilerinin oluturulmasna

katk salamtr.

Trk sanat iinde Osmanl mimarisini btncl olarak ele alan aratrma-

larn 1960l yllardan itibaren arlk kazanmaya balad grlr. Ulya Vogt-

Gknilin, Yaayan Mimari Osmanl bal altnda yaynlad aratrmas

baz teknik hatalar iermesine karlk balang aratrmalar ierisinde k-

k bir admdr.11 Bu aratrmada yaplar zerinde hemen hi dorudan ince-

leme yaplmamtr. Osmanl mimarisi ile ilgili baz yanl bilgiler, yanl isim-

9 O. Aslanapa, Osmanl Devri Mimarisi, stanbul: Remzi Kitabevi, 1986.

10 Suut Kemal Yetkin, The Evolution of Architectural Form in Turkish Mosques (1300-1700), Studia Islamica, no. 11, Paris: Maisonneuve & Larose, 1959, s. 73-91.

11 Ulya Vogt-Gknil, Living Architecture: Ottoman, New York: Grosset & Dunlap, 1966; Ulya Vogt-Gknil, Die Moschee: Grundformen sakraler Baukunst, Zurich: Verlag fur Architektur Artemis, 1978.


ler ve teknik terimler kullanlmtr. Bunlar bu terimlerin ngilizce kullanmn-

dan kaynaklanm gibi gzkr.

Osmanl sanatnn, Trk sanat iindeki kesin ve etkili snrlara sahip oldu-unun ortaya kmas ile birlikte Batda bu sanat anlama konusunda daha etkili almalarn yapldn gryoruz. Leveyin kitab12 kronolojik olarak blmlenmitir. Her bir blm dnemin sosyal yap temelini ve esasl tarihsel olaylarndan derlenmi bilgileri ierir. Bu bilgiler sultanlarn karakterlerine ynelik bilgileri n plana karmaktadr. nk stanbul ve saray merkezli Osmanl sanatnn belirleyicileri ve deikenleri de sultan ve onun evresinde-kilerin zevk beenileriyle ekillenmitir. Bu almada, yaplarn banisi olan sultanlar hakknda onlarn ina ettirdikleri yaplardan onlarn karakterlerine ynelik bilgilerin elde edilme abas belki de aratrmann en zayf ynlerin-den birisidir. rnein Sleymaniye Camiinin inasnda ini dekorasyonun kullanlmamas yapy ina ettiren Sultan Sleymann ileri derecedeki yana balanmaya allmtr.

Kitap Osmanl sanatnn dal ile ilgilenmitir. Mimari, minyatr ve seramik-ini. Kitapta incelenen rnekler slupsal olarak ele alnmtr. Eser- lerin sanat tarihi deerleri iinde estetik niteliklerine ynelmeler yaplmtr. Osmanl sanatnda birliktelii salayan teknik ve slupsal yaklamn stanbuldan yaylan saray evresi beenileri olduu zerinde durulmutur.

Osmanl mimarisi ile ilgili son derece zenle hazrlanm almalardan birisi Geofrey Goodwinin A History of Ottoman Architecture adl eseridir.13 Bu almann konusunun Osmanl olmasna karlk kken ilikileri balamnda Seluklu ve Beyliklere ksa atflar yaplmtr. 600 yllk Osmanl mparatorluu mimarisi, Hac zbek Camiinden (Hac Zeynel Camii) balayarak, Koca Si- nann muhteem eserlerini iine alarak anlatlmtr. Dier yandan Bebek ve Bostanc camileri gibi mtevaz rneklerle balantl saptamalar yapar. Bu aratrma iinde zenli plan ve fotoraflara yer verilmesi, Osmanl sanat ara-trmalarnda temel kaynak olarak kullanlmasnda deerini artrmtr. Ara- trmada zellikle Bursa, Edirne ve stanbuldaki eserler arlkl olarak irdelen-mitir. Dier yandan Balkanlar ve Dou Anadolu Osmanl mimarisi hakknda zet bilgiler de aktarlmtr.

Osmanl sanat aratrmalarnda baz prestij yaynlarnn da yapldn ve bu tr yaynlar iinde baz nemli makalelerin yaynlandn gryoruz. Bunlar iinde E. Akurgaln editrlnde hazrlanan Anadolunun on bin yl-lk sanatnn tantld yayn n planda gelir. Bu yayn iinde Osmanl sanat ve mimarisi ayr blm halinde balklandrlmtr.14

12 M. Levey, The World of Ottoman Art, London: Thames and Hudson, 1976.

13 G. Goodwin, A History of Ottoman Architecture, London: Thames and Hudson, 2003.

14 D. Kuban, Architecture of the Ottoman Period, The Art and Architecture of Turkey, ed. E. Akurgal, New York: Rizzoli International, 1980, s. 144-145.

TALD, 7(14), 2009, O. Eravar72

Osmanl sanat aratrmalarn iki farkl balkta gruplandrmak yerinde

olacaktr. Bu erevede, sanatn hatlarnn belirleyicilerini mimari ve el sanat-

lar olarak deerlendirmek mmkndr. Her iki dalda da ilk yllarda yaplan

aratrmalar daha ok kataloglama almalar eklindedir. Kataloglama al-

malarnn bazen bir dnem, bazen bir blge, bazen de bir teknik seilerek ele

alndn gryoruz. Aslnda aratrmalarn ilk aamasnda bu ekilde bir tes-

pit yaplmas gayet doaldr. nk bilim tasniftir. Bu erevede yaplan al-

malar balklar altnda aadaki ekilde deerlendirmek mmkndr.

Osmanl mimarlk tarihi ile ilgili ilk kataloglama nitelikli aratrmalarda

zellikle iki isim n plana kmtr: Ekrem Hakk Ayverdi ve Sedat etinta15.

Ayverdi, balangcndan balayarak Osmanl mimarisini padiahlarn dnem-

lerini balklandrarak inceler.16 nceledii eserlerin kendisi ve ekibinde bulu-

nan baz aratrmaclar tarafndan alnan rlve planlar, bu almann pek

ok zgn ynnden birisidir. Ayverdinin Fatih dnemi mimarisi ile zel ola-

rak ilgilendii, bu dnemi anlatan kitaplarnn okluundan anlalmaktadr.

Ayverdi, bu dnem iinde Osmanl-Bizans mimarisi arasndaki ilikiye kstl

da olsa gndermeler yapmtr. stanbul Fatih Camiinin Osmanl mimarisi

iinde ok zel bir yeri vardr. Bu yapy ele alan ilk yaynlarn ok erken tarih-

lerde yaplmaya balanld grlmektedir.17

Ayverdinin Balkanlardaki Osmanl mimarisi ile ilgili aratrmalar, bugn

artk ariv belgesi nitelii tamaktadr.18 Balkanlarda yaanan savalar, i ka-

15 S. etinta, Trk mimari antlar: Osmanl devri: Bursada ilk eserler, Ankara: Milli Eitim Ba-kanl Yaynlar, 1946; S. etinta, Trk mimari antlar : Osmanl devri: Bursa da Murat I ve Bayezit I binalar, Ankara: Milli Eitim Bakanl Yaynlar, 1952; S. etinta, Yldrm Dari-fas, Ankara: stanbul niversitesi Tp Fakltesi Tp Tarihi Enstits, 1952.

16 E. H. Ayverdi, lk 250 Senenin Osmanl Mmrsi, stanbul: stanbul Fetih Cemiyeti Neriya-t, 1976 (A. Yksel ile); E. H. Ayverdi, Orhan Gazi Devrinde Mimari, Yllk Aratrmalar Der-gisi I (1956), Ankara: Ankara niversitesi lhiyat Fakltesi Yaynlar, 1957, s. 115-198; E. H. Ayverdi,Osmanl Mmrsinde elebi ve II. Sultan Murat Devri II, stanbul: stanbul Fetih Ce-miyeti Neriyat, 1972; E. H. Ayverdi, Ftih Devri Mmrsi, stanbul: stanbul Fetih Cemiye-ti Neriyat, 1953; E. H. Ayverdi, Ftih Devri Hattatlar ve Hat Sanat, stanbul: stanbul Fe-tih Cemiyeti Neriyat, 1953; E. H. Ayverdi, Ftih Devri Mmr Eserleri, stanbul: stanbul Fe-tih Cemiyeti Neriyat, 1953; E. H. Ayverdi, Ftih Devri Mmrsi Zeyli, stanbul: stanbul Fe-tih Cemiyeti Neriyat, 1961; E. H. Ayverdi, Osmanl Mmrsinin lk Devri I, stanbul: stanbul Fetih Cemiyeti Neriyat, 1966; E. H. Ayverdi, Osmanl Mmrsinde Ftih Devri III, stanbul: stanbul Fetih Cemiyeti Neriyat, 1973; E. H. Ayverdi, Osmanl Mmrsinde Ftih Devri IV, s-tanbul: stanbul Fetih Cemiyeti Neriyat, 1974.

17 Mehmet Aga-Oglu,The Fatih Mosque at Constantinople, The Art Bulletin, Vol. 12, No. 2, New York, College Art Association, 1930, s. 179-195.

18 E. H. Ayverdi, A. Yksel, G. Ertrk, . Numan, Avrupada Osmanl Mmr Eserleri, Roman-ya, Macaristan I, stanbul: stanbul Fetih Cemiyeti Neriyat, 1981; E. H. Ayverdi, A. Yksel, G. Ertrk, . Numan, Avrupada Osmanl Mmr Eserleri, Yugoslavya II, stanbul: stanbul Fe-tih Cemiyeti Neriyat, 1981; E. H. Ayverdi, A. Yksel, G. Ertrk, . Numan, Avrupada Osmanl Mmr Eserleri, Yugoslavya III, stanbul: stanbul Fetih Cemiyeti Neriyat, 1981; E. H. Ayver-di, Avrupada Osmanl Mmr Eserleri, Bulgaristan,Yunanistan, Arnavutluk, IV, stanbul: s-tanbul Fetih Cemiyeti Neriyat, 1982.


rklklar yannda, Osmanl kltrel varlna kar sergilenen hasmane tutum

sonucunda Osmanl mimarlk eserlerinin birer birer ya tahrip olmas ya da

kt onarmlar ve kullanmlarla ekil deitirmesi, Ayverdinin almalarnn Osmanl miras adna ne kadar nemli olduunu bir kez daha ortaya koymak-tadr. Balkanlardaki Osmanl mimarlk eserleri zerine baz Batl aratrmac-larn da almalar vardr. zellikle M. Kielin almalar hem dikkat ekici-dir, hem de yeni fikirler sergilemektedir.19 Anadolu dndaki Osmanl coraf-yasnda bulunan Osmanl mimari eserlerini Ayverdi sonrasnda ele alan bir dier alma ise F. Yeniehirliolu tarafndan yaplmtr.20 Genel erevede Anadolu dndaki corafyada bulunan Osmanl eserlerinin niteliklerine ve slup zelliklerine ilk kez dikkat ekilen bu alma, sonrasnda yaplacak almalar iin belirleyici kriterler ortaya koymutur. Son yllarda Osmanl corafyas iindeki mimarlk eserlerine ynelik olarak, lkeler erevesinde yaplan doktora tezleri kapsamnda baz almalar hazrlanm ve yaynlanmtr.21 Bu almalar dnda Trk Tarih Kurumu tarafndan yurt dnda-ki eserlerin belgelenmesi amacyla balatlan proje kapsamnda baz lkeler-deki Osmanl eserlerinin incelenmesi tamamlanm ve yaynlanmtr.22 Bu

almalar genel anlamda bir boluu doldurmaktadr. Ancak belirli bir siste-

19 Kielin, Balkanlardaki Osmanl mimarisi ve kltr varlklar ile ilgili eitli aratrmalar bulu-nur. Bunlar iinde Arnavutluktaki Osmanl eserlerinin incelendii almas kitap olarak ya-ynlanmtr. Dier almalarnn birou farkl dergilerdeki makale ve sempozyumlarda su-nulmu bildirilerden olumaktadr. M. Kiel, Ottoman Architecture in Albania 1385-1912, s-tanbul: Research Center for Islamic History, Art and Culture, 1990; M.Kiel, Notes on the his-tory of some Turkish monuments in Thessaloniki, Balkan Studies, 11, 2, Thessaloniki: Ins-titute for Balkan Studies, 1970, s. 122-156; M. Kiel, Observations on the history of Northern Greece during the Turkish rule historical and architectural description of the Turkish monu-ments of Komotini and Serres, their place in the development of Ottoman architecture, and their present condition, Balkan Studies, 12, 2, Thessaloniki: Institute for Balkan Studies, 1971, s. 415-462; M. Kiel, Some Early Ottoman monuments in Bulgarian Thrace, Stara Zagora, Jam-bol and Nova Zagora, Belleten, XXXVIII, sy. 152, Ankara: Trk Tarih Kurumu Yaynlar, 1974, s. 635-656; M. Kiel, The Ottoman Hamam in the Balkans, Art and Archaeology Research Pa-pers, No 9, London: Art and Archaelogy Research Papers, 1976, s. 87-97; M. Kiel, Ottoman arc-hitecture in the Macedonia province: tip, Kumanovo, Prilep and Strumitsa, Gney-Dou Av-rupa Aratrmalar Dergisi, IV-V, stanbul: stanbul niversitesi Edebiyat Falkltesi Basme-vi, 1976/77, s. 153-196; M. Kiel, The oldest monuments of Ottoman-Turkish architecture in the Balkans, the Imaret and Mosque of Ghazi Evrenos in Gmlcine/Komotini, and the Khan of Evrenos Bey in Ilica/Loutra in Greek Thrace, 1370-1390, Sanat Tarihi Yll - Kunsthisto-rische Forschungen, XII, stanbul: stanbul niversitesi Edebiyat Falkltesi Basmevi, 1983, s. 117-144.

20 F. Yenehirliolu, Ottoman Architectural Works Outside of Turkey, Ankara: Turkish Ministry of Foreign Affairs, 1989.

21 A. Uluam, Irakta Trk Mimari Eserleri, Ankara: Trk Tarih Kurumu Yaynlar, 1989; K. Pekta, Tunusta Osmanl Mimari Eserleri, Ankara: Trk Tarih Kurumu Yaynevi, 2002; A. A. Bayhan, Msrda Osmanl Devri Mimarisi, doktora tezi, Atatrk niversitesi Sosyal Bilimler Enstit-s, 1997.

22 Mehmet Z. ., Neval Konuk, Kosovada Osmanl Mimar Eserleri, Ankara: Trk Tarih Kurumu Yaynlar, 2006.

TALD, 7(14), 2009, O. Eravar74

matik ve kurgu yaplmadan hazrlanan bu almalarda ayn proje ierisinde

farkllklar gstermesi Osmanl mimarisi aratrmalarnda karkla sebebi-

yet vereceinden daha dikkatli allmas, metodoloji, kriter ve terminoloji

birliinin salanmas beklenmektedir.

Balkan lkelerindeki Osmanl eserlerini inceleyen bir dier alma ise M.

zer tarafndan yaplmtr. skpteki Osmanl eserlerinin incelendii asl

bir doktora tezi olan bu almada aratrmac, blgede tannmayan ya da

dier aratrmaclarn ok fazla zerinde durmad eserleri incelemi ve bun-

larn kendi dnemleri iinde bir deerlendirmesini yapmtr.23

Osmanlnn Avrupada ina ettii eserleri yerel aratrmaclarn yardmyla

inceleyen M. brahiminin aratrmalarnda, Osmanl eserleri hakknda bu-

gnk lke corafyalar iinde gerekletirilen Srpa ve Rusa kkenli ya-

ynlarn analojisi yaplm ve bu lkelerin arivlerinde incelemeler de yapla-

rak ksa deerlendirmelere gidilmitir.24

Balkanlardaki Osmanl antlarnn iki fotoraf albm hazrlanmtr.25 Bu

albmler iinde yaplar ksa tanm ve bilgilerle anlatlmtr. Grsel zenginlie

karlk, bilgi ve izim ynnn eksik oluu yaynn zayf ynn oluturur.

Osmanl mimarisinin Suriye corafyasndaki geliimleri ve buradaki etkile-

imi zerine yaplan almalar ise snrldr.26 Tarihsel bir metot yaklamyla

am ve Halepteki Osmanl imar almalarnn bir deerlendirmesi yaplmtr.

II- Blgesel almalar

Anadolu corafyas iinde de Osmanl mimarisinin kataloglama almalar

XX. yzyl ilk yarsnda balar. Bu almalarda genellikle bir blge seilerek

yaplm, bu erevede konular erken Osmanl dneminden balayarak ge

dnemlere kadar uzanan ok geni bir perspektif iinde ele alnmtr. Bu ba-

lamda, yaplan almalarn slup ya da sorunsallar deerlendirmekten ok

belgeleme niteliinde olduu grlmektedir. Dier taraftan son yllarda bir

23 M. zer, skpte Trk Mimarisi: XIV.-XIX. Yzyl, Ankara: Trk Tarih Kurumu Yaynlar, 2006.

24 M. brahimgil, Kalkandelendeki Harabat Baba (Sersem Ali Baba) Bektai Tekkesi, Milli Kl-tr, sy. 49, Ankara, 1985, s. 55-60; M. brahimgil, Kosova Prizren Fatih Sultan Mehmet Na-mazgah (Krk Camii) Kaz ve Restorasyon almalar le ehit Baavu Hseyin Kutlu Par-k, Ankara: Trk Tarih Kurumu Yaynevi, 2002; M. brahimgil, Pirlepede Trk Eserleri ve Trk Mimarisindeki Yeri, XIII. Trk Tarih Kongresi, (Ankara 4-8 Ekim 1999), Kongreye Sunulan Bildiriler, III. Cilt, II. Ksm, Ankara: Trk Tarih Kurumu Yaynlar, 2002, s. 1173-1181; M. b-rahimgil, Makedonyada Tekke Mimarisi ve zellikleri, Turkish Art, 10. Congrs Internatio-nal Dart Turc, 1995, Geneve: Foundation Max Van Berchem, 1999, s. 369-379; M. brahimgil, Balkanlarda Kltr Mirasmz, Prof.Dr. Sadk Tural Armaan, Ankara: alk Holding, 2002, s.160-165; M. brahimgil, Balkanlarda Osmanl Mimarisi, Osmanl, c.10, Ankara: Yeni Tr-kiye Yaynevi, 1999, s.499-509; M. brahimgil, Kosovada Trk Eserleri, Trkler, c. 12, Anka-ra: Yeni Trkiye Yaynlar, 2002, s. 23-34,

25 A. Ku, F. imek, . Dvarc, Rumelide Osmanl Miras, stanbul: Hazinedar Holding, 2010.

26 . Kafesciolu, In The Image of Rm: Ottoman Architectural Patronage in Sixteenth-Century Aleppo and Damascus, Muqarnas, Vol. 16, Leiden: E.J. Brill Yaynevi, 1999, s. 70-96.


dnem ya da sluba bal seilen konularn art gstermesi, bu yndeki bek-lentilerin yeni bir ivme kazanacan gstermesi bakmndan sevindiricidir. Blgesel almalarn ilk rnekleri daha ok Bursa ve Edirnedeki Osmanl eser-lerine ynelik yaplmtr. Bursa, Osmanl Beyliinin gelierek imparatorlua dnt sre iinde Osmanl sanatnn ekillenmesinde etkili belirleyici olan yerlerdendir.27 Kentte kltr ve sanatn ekillenmesinde etkili olan eilim-ler, beylikten imparatorlua geite deien zevkleri de yanstmaktayd. Bir yandan Seluklu, dier yandan Timurla birlikte balayan Orta Asya etkisi ken-disini yava yava, Bursa ortamnda hissettirmekteydi. Osmanl tarihi iinde bakentlik srecinin balad ilk kent olan Bursadaki sanat ortam, deiik aratrmaclarn dikkatini ekmitir. Bunlar iinde zellikle A. Gabriel tarafn-dan gerekletirilen aratrmalar, bugn bile geerliliini koruyan bilgilere sahiptir.28 Bursadaki mimari zerine bir dier aratrma ise S. etinta tarafn-dan yaplmtr.29 Yaplarn ayrntl rlve planlarnn ilendii bu almada Osmanl sanatndaki slup geliimi rneklerle ortaya konulmutur. Bursadaki yaplar ele alan baz mnferit almalarda sadece ksa tanmlamalar yaplmtr.30 Bunlarn bir ksm tantm kitab niteliinde, bir ksm ise tek bana bir yapnn problemlerini ortaya koyan almalardr.31 Bursa dndaki dier baz Anadolu kentlerindeki (Tokat, Amasya, Kayseri, Nide, Sivas) imar almalar inceleyen Gabrielin bu kentleri ayr ayr ele ald almalar da bulunmaktadr.32 Bu almada, incelenen ehirlerdeki Osmanl eserlerinin sayca az oluu sebebiyle daha ok Seluklu dneminin eserleri deerlendirilmitir.

Bursann fethinden nce Osmanl dneminin nemli bir kenti olan

znikteki Osmanl eserleri hakknda baz aratrmaclar bilgi verir.33

27 F. Yeniehirliolu, XIV-XV. Yzyl Mimari rneklere Gre Bursa Kentinin Sosyal, Ekonomik ve Kltrel Geliimi, IX. Trk Tarih Kongresine Sunulan Bildiri, Ankara Eyll 1986, Ankara: Trk Tarih Kurumu Yaynevi, 1989, c. II, s. 1345-1353.

28 Albert Gabriel, Une Capitale Turque, Brousse, Bursa, Paris: E. Boccard, 1958. Bu yayn son yl-larda Trkeye evrilmitir. Bkz. A. Gabriel, Bir Trk Bakenti Bursa, ev. N. Er, H. Er, A. Kazan-cgil, Bursa: Osmangazi Belediyesi Yaynlar, 2008.

29 S. etinta, Trk Mimari Antlar: Osmanl Devri: Bursada lk Eserler, Ankara: Milli Eitim Ba-kanl Yaynlar, 1946; S. etinta, Trk Mimari Antlar Osmanl Devri Bursada Murad I ve Bayezid I Yaplar, stanbul: Milli Eitim Bakanl Yaynlar, 1958.

30 N. Beba-H. Denizli, Trkiye de Vakf Abideler ve Eski Eserler III (Bursa l Merkezi), Ankara: Vakflar Genel Mdrl Yaynlar, 1983

31 K. Baykal, Bursa ve Antlar = Bursa et ses monuments, Bursa: T.A.. Vakf Yaynlar, 1982; K. Bay-kal, Bursa Kozahan ve Mescidi, Bursa: Ant Basmevi, 1946; K. Baykal, Bursada Ulu Cmi, stan-bul: Ibrahim Horoz Basmevi, 1950; S. Eyice, Bursa ve evresinde Trk Sanat, stanbul: 1962.

32 A. Gabriel, Monuments Turcs D Anatolie, c. 1-3, Paris: E. de Boccard, 1934.

33 C. Gurlitt, Die Islamitischen Bauten von znik (Nicea), Orientalisches Archiv, Band III, Heft 2, Leipzig: K.W. Hiersemann, 1912-13, s. 49-60; A. S. lgen,znikte Trk Eserleri, Vakflar Der-gisi, sy. I, Ankara: Vakflar Genel Mdrl Yaynlar, 1938, s. 53-69; S. Eyice, znik, Sanat Tarihi Aratrmalar Dergisi, c. I, s. 1, stanbul: stanbul niversitesi, 1987, s. 65-116; J. Raby, A Seventeenth Century Description of Iznik-Nicaea, Istanbuler Mitteilungen, Band 26, s-tanbul: Deutsches Archologisches Institut, 1976, s. 166, 168.

TALD, 7(14), 2009, O. Eravar76

Osmanlnn ikinci bakenti olan Edirne ehri ile ilgili monografik alma-lar ise sayca daha azdr. Bu almalar iinde Aslanapa tarafndan gerekleti-rilen aratrma Edirnedeki Osmanl eserlerinin ortaya karlmas iin atlan ilk adm oluturmutur.34 Kazancgilin almas ise ehrin Osmanl dnemi tarihi iinde mimarlk eserlerinin de ele alnd bir almadr.35

Kentlerle ilgili farkl yaynevleri tarafndan karlan monografilerde Os- manl mimarisi ile ilgili ksa deerlendirmelere de yer verilmektedir. Bunlar ierisinde zellikle Edirne, Bursa, Konya gibi ehirlerin incelendii monogra-fik almalarda genel Osmanl mimarisi iinde blgesel yaplarn ele alnd grlmektedir.36

Osmanl sanat aratrmalar iinde stanbulun zel bir yeri vardr. mpa- ratorluun bakenti olmas eserlerin sayca burada daha fazla bir oranda top-lanmasna neden olmutur. Nitekim Osmanl sanatnn hareket noktas konu-munda olan bu kent, ayn zamanda sultanlarn sanatlar koruduu ve eserler sipari verdii bir konumdayd.37 Osmanllarn stanbulu fethi ile birlikte hzl bir deiim ve dnmn yaanmas kanlmazd. Bu deiimle ilgili yap-lan aratrmalarda Osmanl sanatna ekil veren ilk mimari antlarn ortaya klar da incelenmitir.38

stanbul yaplar erken dnemlerden itibaren aratrlmtr.39 Bunlar iin-de zellikle Cornelius Gurlitt, bir sanat tarihisi gz ile eserleri incelemi ve yaplara dikkat ekmitir.40 Mimari eserin izimini ve rlvelerini yapm, fotoraflarn ekmitir. Fotoraflar artistik olmaktan ziyade belge mahiyetin-dedir. izimler, rlveler byk bir titizlikle hazrlanmtr. stanbuldaki aratrmalardan sonra eser Almanyann Dresden ehrinde Nisan 1907 yln-da basma hazrlanmsa da 1912 ylnda Berlinde 36x53 boyutunda ve 10 kg. arlnda bir kitap olarak ok az sayda baslmtr. Bu aheser ant-kitap Osmanl Trklerinin kltr tarihi ile sosyal hayatn yanstan temel kaynak-

34 O. Aslanapa, Edirnede Osmanl Dnemi Abideleri, stanbul, stanbul niversitesi Edebiyet Fa-kltesi, 1949.

35 R. Kazancgil, Edirne ehir Tarihi Kronolojisi (1300-1994), Edirne: Edirne Valilii, 1999.

36 Anonim, Bir masald Bursa, haz. Engin Yenal, stanbul: Yap Kredi Yaynlar, 1996; Anonim, Serhattaki Payitaht Edirne, haz. E. N. li-M. S. Koz, stanbul: Yap Kredi Yaynlar, 1998; Ano-nim, Gez Dnyay Gr Konyay, haz. A. Erdoan, stanbul: Yap Kredi Yaynlar, 2001.

37 Albert Gabriel, Les mosquees de Constantinople, Syria, 7, Paris: The Institut Franais darchologie de Beyrouth, 1926, s. 374-376.

38 . Kafescioglu, The Ottoman Capital in the Making: The Reconstruction of Constantinople in the Fifteenth Century, Doktora tezi, Harvard niversitesi, 1993. stanbulun fetih sonrasnda-ki topografisi iin I. Manners, Constructing the Image of a City: The Representation of Cons-tantinople, Christopher Buondelmontis Liber insularum archipelagir Annals of the Associati-on of American Geographers, LXXXVII, 1997, s. 72-102.

39 S. Vryonis Jr., Byzantine Constantinople and Ottoman Istanbul: Evolution in a Millennial Im-perial Iconography,The Ottoman City and Its Parts: Urban Structure and Social Order, ed. I. Bierman, R. Abou el-Haj, and D. Preziosi, New York: New Rochelle, 1991, s. 13-52.

40 Cornelius Gurlit, Die Baukunst Konstantinopels, Berlin: Ernst Wasmuth, 1912.


lardan biridir. Gurlitt, yaamnn son yllarnda Atatrk tarafndan TTKya

eref yesi seilmitir.

stanbuldaki Osmanl camilerinin belirli bir sra ile anlatld, mimarileri-

nin tanmlanmasnn zorunluluu aratrmaclarn dikkatini ekmitir.

Sonuta stanbul Camileri bal ile ortaya kan eser, halen bu konuda yazl-

m geerli almalarn banda gelir.41 Aslnda bir katalog olan bu alma,

stanbuldaki Osmanl camileri hakknda zl bilgilerin depoland temel

bavuru kaynadr. Ancak, bilgilerin gncelliini kaybetmesi, zellikle iinde

deerlendirmelerin bulunmamas gibi sebeplerden dolay, bu konuda yeni-

den bir alma yaplmas gerekliliini de ortaya koymaktadr.

stanbulun kuruluundan Osmanl dnemine kadar olan sreci inceleyen

baz aratrmalar42 iinde zellikle Mler-Wienerin almas, Trk fethi n-

cesi kentin mimarisi, fiziki yaps hakknda ayrntl deerlendirmeler

iermektedir.43

Bu ilk almalar her ne kadar stanbuldaki Osmanl eserlerini tanmlasa

da onlarn Osmanl sanat iinde ifade ettikleri anlamlarn bir sentezini kar-

maktan uzaktr. stanbuldaki Osmanl eserlerinin mimari zelliklerini incele-

yip, imparatorluun merkez sanat hakknda bilgileri ortaya koyan almalar,

Osmanl sanat aratrmalar iinde belki de en deerlilerini oluturur. Bu

konudaki almalarn banda D. Kubann stanbul Yazlar gelir.44 stan-

bulun ilk yerleiminden gnmze kentsel geliimi ve deiimini de Kuban

incelemitir.45

III- Erken Osmanl Sanat Aratrmalar

Erken dnem Osmanl sanat aratrmalarnda daha ok Bursa ve Edirne

leindeki yaplarn yukarda belirtilen monografilerde ele alndn syle-

mek mmkndr. Ancak bu dnemi balklandran baz zel almalarn

yapld grlr. Mimari yapm elemanlar zelinde bazen ta kaplarn,46

bazen ini sanatnn ele alnmas Osmanl sanat aratrmalarna yeni bir ivme

kazandrmtr. Erken Osmanl sanat aratrmalarnda aratrmaclar daha

ok Bursa evresindeki zaviyeli cami mimarisi ile ilgilenmilerdir.47 Ancak bu

41 T. z, stanbul Camileri, c. I-II, Ankara: Trk Tarih Kurumu Yaynlar, 1997.

42 M. Maclagan, The City Of Constantinople (Ancient Peoples and Places, 60), London: Thames & Hudson, 1968.

43 W. Mller, Wiener, stanbulun Tarihsel Topografyas, stanbul: Yap Kredi Yaynlar, 2001.

44 D. Kuban, stanbul Yazlar, stanbul: Yap Endstri Merkezi Yaynlar, 1998.

45 D. Kuban, Bir Kent Tarihi stanbul, stanbul: Trkiye Ekonomik ve Toplumsal Tarih Vakf, 1996.

46 . akmak, Erken Dnem Osmanl Mimarisinde Ta Kaplar (1300-1500), Ankara: Kltr Ba-kanl Yaynlar, 2001

47 T. Reyhanl, Osmanl Mimarisinde maret: Klliye zerine Notlar, Trk Kltr Aratrma-lar, Trk Kltrn Aratrma Enstits, XV/1-2, Ankara: Trk Kltrn Aratrma Enstit-s Yaynevi, 1976, s. 121-141.

TALD, 7(14), 2009, O. Eravar78

dnemin dier yap trleri gerek medreseler, gerekse hamamlarn yeterince

allmamas halen bir boluk olarak durmaktadr.

Osmanl sanatnn ilk evresinin Anadolu Beylikler sanat iinde bir dnem

olarak ele alan baz almalar da yaplmtr. Bu almalar iinde G. ney

tarafndan yaplan Beylikler Devri Sanat XIV-XV. Yzyl (1300-1453) adl yay-

n, dnemini mimari, ssleme ve el sanatlar bal altnda incelemektedir.48

Dnem iinde kullanlan ssleme teknikleri ve ssleme program belli bal

birka rnekten klarak anlatlmtr. alma iindeki mimari deerlendir-

me ve analizlerde daha ok Ayverdi tarafndan gerekletirilen almalar alt-

lk olarak kullanlmtr. almann tasnifleme gibi baz problemlerinin

bulunmasna karlk, konusunda ilk yaplan almalar iinde yer almas

sebebiyle nemini ortaya koymaktadr.

Zaviyeli cami mimarisinin geliimi ve deerlendirmesi ile ilgili ilk geni

kapsaml alma Eyice tarafndan yaplmtr.49 Osmanl mimarisi ncesinde

varl bilinen tekke ve zaviye yaplarnn Osmanl mimarisi iinde nasl bir

deiim ve dnm yaad sorusunun cevab aranmtr. Zaviyeli Osmanl

camilerinin dnemi iindeki ada dier beyliklerdeki zaviyeler ile olan ili-

kisi gzetilerek mimari anlamda plan tipolojilerine ve geliim ve deiim iz-

gilerine ynelik irdelemeler yaplmtr. Klasik dnemle birlikte mimari kuru-

lularnda deiiklik yaplan bu yaplarn, zellikle blgesel ve beylik zellikle-

ri btncl olarak irdelenmitir. Eyiceden sonra Tokat rneklerinde konuyu

inceleyen bir alma daha yaplmtr.50

Erken Osmanl dnemi mimarisi iinde trbeler, planlama ve konumlan

bakmndan, nceki Seluklu dnemi trbe mimarisinden biraz farkldr. Bu

farkllklarnn banda ise Sultan Osman Gazi ve olu Orhan Gazinin defne-

dildikleri trbeleri gelir. Her iki sultann da bir kilise iine gmlmesi, bu

dnemin aratrlmasna nem verilmesini salamtr. Konuyla dorudan

ilgili olmak zere S. Eyicenin bir almas bulunursa da, btn erken dnem

trbeleri E. Dan almasnda ilenmitir.51

Erken Osmanl sanat aratrmalar iinde Demiriz tarafndan hazrlanan

Osmanl Mimarisinde Ssleme balkl alma mimari ssleme alannda

yaplm nemli almalarn banda gelir. Bu almada aratrmac tarafn-

dan Osmanl sanatnda sslemenin geliimi rneklerle ortaya konulmu, ili-

48 G. ney, Beylikler Devri Sanat XIV-XV. Yzyl (1300-1453), Ankara: Trk Tarih Kurumu Yay-nevi, 1989.

49 S. Eyice, Zaviyeler ve Zaviyeli Camiler, .. ktisat Fakltesi Mecmuas, XXIII, sy. 1-2, stan-bul: stanbul niversitesi ktisat Fakltesi Yayn, 1963, s. 3-80.

50 S. Emir, Erken Osmanl Mimarlnda ok levli Yaplar: Kentsel Kolonizasyon Yaplar Olarak Zaviyeler, Orhan Gazi dnemi yaplar, zmir: Akademi Kitabevi, 1994.

51 E. Da, Erken Dnem Osmanl Trbeleri (1300-1500), Yksek Lisans tezi, Ege niversitesi Sosyal Bilimler Enstits, 1993; Aziz Doanay, Erken Devir Osmanl Bursa Trbelerinde Tez-yinat, Yksek Lisans tezi, M. . Sosyal Bilimler Enstits, 1994.


kilerin sorgulamalar yaplmtr.52 Osmanl ssleme sanatnn erken dnemi

mimari eserlerinin sslemeleri yapm malzemelerine gre gruplandrlarak

kataloglanmtr. Aratrmac almasnda, ssleme tekniklerini, usta ve atl-

yeleri, ada evreler iindeki ssleme retim anlaylarn ve ssleme etkile-

imi konularnda tespitlerini ortaya koyar. almann birtakm deerlendir-

me asndan fark edilmeyen noktalarnn bulunmas bu konuda yeni bir

alma yaplmasn tevik etmitir. Y. zbek tarafndan yaplan bu almada,

erken dnem Osmanl Beyliinde ta ssleme incelenmitir53. Aratrma

iinde ele alnan rneklerin ayrntl bir kataloglamas ve izim analizleri

yaplm, erken Osmanl ta sslemesinin ada kltrlerle olan ilikisi

deerlendirilmitir. Sonu olarak, erken Osmanl ta ssleme programnn

kendisini ok paral ve heterojen ortama bal olarak ok kurgulu, ok kat-

manl yap olarak gsterdii eklinde bir tespiti ortaya koymutur.

Erken dnem Osmanl sanat iinde mimari sslemeyle ilikili olarak baz

baka almalarda vardr. A. Tfekiolu tarafndan yaplan Erken Osmanl

Mimarisinde Yaztlar balkl almada, gerek anlam gerekse formlan bak-

mndan yaplarn zellikle cephelerinde kullanlan kitabeler zerinde

durulmutur.54 Bu erevede, belirli bir katalog srasnda yaplar incelenmi ve

bu yaplardaki yaztlarn dnemi iinde yaz sanat asndan bir deerlendir-

mesi yaplmtr. Benzer bir alma klasik dnem yaplarndaki yazlar iin F.

zkafa tarafndan yaplmtr.55 Erken Osmanl dnemi mihraplarnn kata-

loglamasn M. Top yapmtr.56 Mihraplar kendi iinde tipolojik olarak ele

alm ancak, dneminin dier beylikleri ile karlatrma yaplmadan, Seluk-

ludan Osmanl sanatna yaanan deiim evresinde mihraplardaki kurgusal

tasarmn boyutlar aklanmamtr. Klasik dnem arlkl olarak Osmanl

mihraplarn irdeleyen bir dier alma ise olduka snrl bir bak asyla

yaplmtr.57 Mihraplar belirli bir katalog dzeni iinde incelenmitir. Son-

rasnda ise bulgularn, malzeme, teknik, mihrap elemanlar ve ssleme balk-

lar altnda kendi iinde snrl kalan bir deerlendirmesi yaplmtr. Sonu

olarak, Erken dnem Osmanl selatin camilerinde, Seluklu etkisinin devam

ettii, klasik dnemde ise tasarm ve ssleme zellikleri bakmndan belirli bir

52 Y. Demiriz, Osmanl Mimarisinde Ssleme, Erken Devir (1300-1453), stanbul: Kltr Bakan-l Yaynlar, 1979.

53 Y. zbek, Osmanl Beylii Mimarisinde Ta Ssleme, (1300-1453), Ankara: Kltr Bakanl Ya-ynlar, 2002.

54 A. Tfekiolu, Erken Dnem Osmanl Mimarisinde Yaz, Ankara: Kltr Bakanl Yaynla-r, 2001.

55 F. zkafa, stanbul Seltin Camilerinin Kuak Yazlar, Doktora tezi, Seluk niversitesi, 2008.

56 Mehmet Top, Erken Dnem Osmanl Mihraplar (XIV.-XV. YZYIL), c. I-II , Doktora tezi, Y-znc Yl niversitesi, 1997.

57 T. Bozkurt, Osmanl Selatin Cami Mihraplar, Doktora tezi, Seluk niversitesi, 2007.

TALD, 7(14), 2009, O. Eravar80

slubun etkisinin srdrld ileri srlmtr.58 Osmanl selatin camileri-nin minberleri zerine de yine benzeri bir almann yapldn gryoruz.59 Ancak bu alma mihraplarla ilgili yaplan tezden farkl olarak, baz yen fikir-ler getirmesi bakmndan daha niteliklidir. Osmanl hanedanna mensup kii-lerin ina ettirdii camilerin minberleri, yine malzeme, teknik, minber ele-manlar ve ssleme balklar altnda durum ve ssleme tespitleri yaplarak incelenmitir. Minberlerin bir snflandrmas yaplarak, minber elemanlar-nn dnemsel kategorizasyonuna dayal bir deerlendirmesi yaplmtr.

Osmanl dnemi mimari tezyinatn naklaryla birlikte deerlendiren bir

alma Doanay tarafndan yaplmtr.60 almada mimari plastik olarak

tanmlanan ssleme programnn tanm ve tariflemesinin yannda Osmanl

mimari sslemesinin baz sorularna cevaplar aranmtr.

A- Ta Kap, Mihrap, Minber

Osmanl mimarisini antsal izgilere tayan birka yapm eleman iinde

ta kaplar belirgin bir ekilde karmza kar. Osmanl ncesinde Seluklu

mimarisi iinde belirli bir tasarm izgisinin olduunu bildiimiz ta kaplar,

Osmanl dneminde ayrntl sslemeden arndrlm ancak, geometrisiyle

etkisini artrm bir konumdadr. Erken Osmanl Mimarisinde ta kaplar ilk

defa toplu olara . akmakn Erken Osmanl Mimarisinde Ta Kaplar ba-

lkl kitabnda ele alnmtr.61 Bu almada zellikle profil planlar karlarak,

belirli bir katalog dzeni iinde eserler incelenmitir. Ta kaplarn byk o-

unluu boyutlu birer ant niteliindedir. Ancak bu almada kaplar sade-

ce iki boyutlu bir erevede malzeme, plan zellikleri, silme, kavsara ve ssle-

me gibi balklar altnda deerlendirilmitir. Sonuta Anadolu Seluklu mima-

risinden farkl olarak erken Osmanl mimarisi iinde ta kaplarn eitli dei-

ikliklere urad, deiikliklerin temel nedeninin plan, cephe tasarmlar ve

malzeme kullanmnda ortaya kan yenilikler olduu ileri srlmtr. Erken

Osmanl ta kaplarn biim bakmndan iki farkl tipoloji iinde deerlendiren

aratrmac, cepheden kntl ve eyvan eklinde dzenlenmi ta kap olarak

bir sonuca ular. Daha ok Seluklu dnemi ile kyaslama yaplarak, getirilen

yeniliklerin bir sorgulamas yaplmtr. Erken Osmanl mimarisini bir dnem

derinden etkileyen Timurlu sanat ya da Balkanlarda fetihle birlikte karla-

lan yeni mimari sluplarn ta kaplar zerinde nasl bir etkisinin olduu,

halen cevab verilememi sorular olarak ortadadr. Klasik dnem Osmanl ta

kaplar ile bunlarn Seluklu dneminden farkl olarak geliimlerini aratran

58 Bozkurt, a.g.t., s. 260.

59 G. Apa, Osmanl Dnemi Seltin Cami Minberleri, Doktora tezi, Seluk niversitesi, 2007.

60 A. Doanay, Osmanl Tezyinat - Klasik Devir Hanedan Trbeleri (1522-1604), stanbul: Kla-sik Yaynlar, 2009

61 . akmak, Erken Osmanl Mimarisinde Ta Kaplar, Ankara: Kltr Bakanl Yaynlar, 2001.


bir alma ise A. dekan tarafndan yaplmtr.62 Bu almada dekan,

Osmanl dneminde ta kapnn, Selukludan farkl olarak yapnn antsall-

nn zerinde topland mimari bir eleman olmaktan ziyade son cemaat

mekn iinde revak akl boyutlaryla ekillenen bir yapm eleman haline

geldii eklinde bir deerlendirme yapar. Ancak ta kapnn girii salama

grevine karlk halen neden antsal l ve formlarda olduuna deinmemi-

tir. Ayrca Seluklu ta kaplarnda grlen antsalln Osmanl selatin camile-

rinde zellikle avluya girilerinde mihrap akslarndaki belirgin abideviliin

gerekelerini ise aklamaz. dekan, Sinann ta kaplarda erken Osman-

l dneminin plastik ifadelerini glendirerek kullandn belirtir.63 Sonu ola-

rak dekan, Ortaa Anadolu Trk mimarisi iinde ta kapnn basit grnl

yapy antsal ereveye ulatrrken, klasik Osmanl dneminde antsal gr-

nml yapda, ta kapnn iddiasz bir grnm olduunu ileri srmtr.64

B- Planlar ve Kurulular

Osmanl sanat iinde farkl evrelerin bulunduunu yukarda belirtmitik.

Bu evreler iinde plan kurgularnn geliimi de farkllklar gsterecektir. Os-

manl cami mimarisinde plan geliiminin formel dzeni ile ilgili ilkeleri belir-

leyen A. Kurann almas bu konuda nc bir nitelik tar.65 Benzer bir al-

ma da D. Kuban tarafndan yaplmtr.66 Kuban, Osmanl camiinde meknn

biimleniini, bu mekn iindeki harekete gre gruba ayrr. Buna gre;

boyuna gelimi mekn, enine gelimi mekn ve merkezi mekn tanmn

yapar. Hristiyan mimarisinde, boyuna gelimi meknn tercih edilmesine

karlk, slam mimarisinde enine gelimi meknn tercih edildiini, bunun

sebebinin de Mslmanlarn kble duvarna paralel sra halinde durma zorun-

luluundan kaynaklandn ileri srmtr. Bu durumun aksine Osmanl

mimarisinde meknlarn merkez planda geliim istei iinde olduunu, buna

Roma, Bizans, Anadolu ve Suriye Hristiyan mimarisinde rastlandn ancak

Osmanllarn bunlarn hi birisinden etkilenmediklerini, ne Anadoluda rast-

62 dekann ta kap konusunda iki almas bulunur. Bunlardan Seluklu mimarisi ile ilgili ola-n yaynlanm, dieri ise yaynlanmamtr. A. dekan, Osmanl ncesi Anadolu Trk Mima-risinde Mukarnasl Portal rtleri, stanbul: stanbul Teknik niversitesi Mimarlk Fakltesi Yaynlar, 1977; A. dekan, Erken Dnem Osmanl Mukarnasl Kap Ni rtleri, Baslma-m Doentlik tezi, stanbul Teknik niversitesi, 1981. dekann, Osmanl ta kaplarn ele ald bir almas iin bkz. A. dekan, Ta Kaplar, Mimar Koca Sinan Yaad a ve Eser-leri, stanbul: Vakflar Genel Mdrl Yaynlar, 1988, s. 521-524.

63 dekan, a.g.e., s. 522.

64 dekan, a.g.e., s. 522.

65 Aptullah Kuran, The Mosque in Early Ottoman Architecture, Chicago and London: Chicago niversitesi Yaynlar, 1968.

66 Doan Kuban, Osmanl Dini Mimarisinde Mekn Teekkl (Rnesansla bir Mukayese), s-tanbul: stanbul Teknik niversitesi, 1958.

TALD, 7(14), 2009, O. Eravar82

ladklar planlar kopya ettiklerini, ne de teorik esaslardan hareketle merkez

planl yaplar kullandklarn Rnesans merkezli yaplarla kyaslama yaparak

aklar.67 D. Kubann ilk yllarda kken konusundaki bu yaklam sonrasnda

deiime uram, plan kkeninde Orta Asya, Anadolu Seluklu balantlar

kurmaya balamtr. Kuban, slam camilerinde altgen ve sekizgen plan ze-

rinde kubbeli cami geliiminin bulunmamasna iaret ederek bunun sadece

Osmanl Trk mimarisinde grldn, XVI. yzyl din mimarisinde yap-

nn ekirdeinde her zaman baldaken tabir edilen kubbeli ardan bulundu-

una iaret eder. Kuban, Osmanl mimarisinin orijinal bir mimari olduunu

gstermek iin onun Bizansla ve kendisinden nceki dnemlerin mimarisi ile

ilikilerini belirtmenin yeterli olmayaca ngrsnde bulunur.

Osmanl cami mimarisinin mekn boluk ilikisini, avlu-harim ilikisi er-

evesinde yorumlayan bulgular erevesinde, meknn oluumunda

boyutlu bir tasarm anlaynn egemenlii tartlmaktadr. Bu tartmalarn

balangcnda nemsiz gibi grnen kk bir makalenin iinde heyecan

verici fikir ve hipotezler ileri srlmtr.68 Gebhard, Osmanl cami mimari-

sindeki boluun, hacimsel kapal boluun simetrisi iin uraldn, kub-

belerin, tonozlarn, yapnn strktr formuna bal duvar yzeylerinin srekli

ve manta uygun olarak yaplarn d yzeyine iaret ettiini belirtir. Bylece

hacimlerin ierisi ve dars arasndaki kapal anlam ilikisi erevesinde, bu

yaplar mimari conctructivismin dikkat ekici rnei olarak yorumlar.

Erken dnem Osmanl cami mimarisinin kurulu ve tasarm ilkeleri zeri-

ne farkl aratrmalar yaplmtr. Bu aratrmalar sonucunda, erken Osmanl

mimarisinin kendi iinde zel tasarm anlay ile nclleri ve ardllarndan

farkllklar grlr. Bu farkllklarn ise aslnda klasik Osmanl mimarisi olarak

adlandrdmz dnemin habercisi olduu bugn artk yadsnmaz bir gerek-

tir. Bu erevede A. Kuran tarafndan yaplan aratrma ilk bulgular ortaya

koymutur.69 Kurann bu almasnda Osmanl Devletinin kuruluundan

yaklak 1500lere kadar olan srete Osmanl camiinin geliiminde belirli bir

uyumun varl sorgulanmtr. Ayrca, bu almada Osmanl byk sultan

camilerinin ortaya knda kken ve kaynak konusunda stanbulun fethiyle

birlikte Ayasofyann dorudan, kesin ve tek belirleyici olarak mimar ve bani-

67 Kuban, a.g.e., s. 16.

68 David Gebhard, The Problem of Space in the Ottoman Mosque, The Art Bulletin, Vol. 45, No. 3, New York: College Art Association, 1963, s. 271-275.

69 A. Kuran, lk Devir Osmanl Mimarisinde Cami, Ankara: Orta Dou Teknik niversitesi Mimar-lk Fakltesi Yayn, 1964. Bu aratrmann sonraki dnemde ngilizceye de evirisi yaplmtr. Bkz. A.Kuran, The Mosque in Early Ottoman Architecture, Chicago and London: Chicago ni-versitesi Yaynlar, 1968. Kurann bu konudaki fikirlerinin ilk olgunlamas daha erken tarih-lerde olmutur. Bkz. A. Kuran, On beinci ve On altnc Yzyllarda na Edilen Osmanl Kl-liyelerinin Mimari Esaslar Konusunda Baz Grler, I. Milletleraras Trkoloji Kongresi, s-tanbul: stanbul niversitesi Edebiyat Fakltesi Yayn, 1979, s. 798-99.


leri ynlendiren unsur olmad da aklanmtr. Kuran, almasnda daha ok mimari form, boluklarn dzenleni emas ile ilgilenmitir. Tek niteli camileri Osmanl cami mimarisinin temel deimezi olarak belirler. Osmanl mimarlarnn bu form zerinde durularn teknik beceri ve kazanmlar ere-vesinde srekli gelitirdikleri zerinde durur. Teknikteki geliimle ters olarak, Osmanl bani nesnelliinin duraan kaldn belirten Kuran, bunun harim iinde mmkn olduunca az, birka yatay strktr elemanyla kesintiye uratlmadan en geni tek meknl kesintisiz boluun oluumunu hazrlad-n aklar. Bylece, btnyle Osmanl cami mimari karakterinin Yunan ya da Latin ha kilise formundan aka ayr gelitiini ortaya koyar. A.Kurann, erken dnem Osmanl camileri iin ortaya koyduu tipoloji halen geerliliini korumaktadr. Yaplar, tek niteli, ters T planl (Bursa camisi olarak adland-rr) ve ok niteli camiler olarak gruplar.

Klasik dnem Osmanl cami mimarisinin geliimini Anadolu ve hatta Orta Asya kkleriyle ilikilendiren baz aratrmalar vardr. Bunlar iinde M. S- zenin aratrmas, bu tr almalarn balangcn oluturur.70 Kitabn ilk blmnde Anadolu Seluklu ve Beylikler dnemi mimarisi zerinde dur-mutur. Bu erevede Karahanl, Gazneli ve Seluklu mimarilerinin ksa birer deerlendirmesinden sonra erken Osmanl mimarisi zerinde Sinann fikirle-rine yn verecek, baz saptamalarn varlna iaret eder. Szen, Mimar Sinann yap eylemlerinde egemen olduu yllarda veya ondan ksa bir sre nce denenmi bu ilgin yaptlarn klasik dnem mimarisinin oluumuna yapt katkya iaret eder. almann arlkl blmn klasik Osmanl ve sonras dnemin mimarisi oluturur. Bu dnemi Mimar Sinann getirdii yenilikler ve katklar erevesinde deerlendirir.

Osmanl dnemi din yaplarnn plan ve cephe geliimleri zerinde belirli ilkeler olduu saptamas ile bunlarn Osmanl ncesi (Seluklu Beylikler) mimari ile kken olarak balamaya ynelik baz aratrmalar da vardr. Bu aratrmalar iinde Oleg Grabarn The Iconography of Islamic Architecture balkl aratrmasnda merkez kubbenin drt ynden yarm kubbeyle des-teklenen plannn kken olarak Kuzey Afrikada da bulunan yerel bir gelenek olduu ileri srlmtr.71 Grabarn bu gr, M. Kiel tarafndan Atinadaki Fethiye Camii leinde deerlendirilmi, The Quatrefoil Plan in Ottoman

Architecture Reconsidered in Light of the Fethiye Mosque of Athens balkl

70 M. Szen, Trk Mimarisinin Geliimi ve Mimar Sinan, stanbul: Trkiye Bankas Kltr Ya-ynlar, 1975. Aratrmac bu yaynndan sonra hemen hemen benzer bir almay farkl bir isimle yaynlamtr. M. Szen, Trk Mimarisinin Tarihsel Geliimi, stanbul: Trkiye Ban-kas, 1980.

71 Oleg, Grabar, The Iconography of Islamic Architecture., Early Islamic Art, 650-1100, VI, Cons-tructing the Study of Islamic Art, Hampshire: Ashgate Publishing Limited, 2005. First publis-hed in Priscilla P. Soucek, (ed.), Content and Context of Visual Arts in the Islamic World, Lond-ra: Pennsylvania State University Press, University Park, 1988, s. 51-65.

TALD, 7(14), 2009, O. Eravar84

alma ile bunun doru olmad ortaya konulmutur.72 Aratrmac sonu

olarak bu plann imparatorluun gcnn bir sembol olarak nemli yaplar-

da kullanldn belirtir.

Osmanl dnemi mimarlar onun yaplarn inasnda plan ve modeller kul-

landklar, bunlara ilikin zellikle Surname gibi minyatr resimli Osmanl

tarih kaytlarnda bilgiler bulunduu bilinmektedir. Ancak bu plan ve model-

lerin birou gnmze gelememi ya da henz kefedilmemitir. Necipolu-

Kafadar, Osmanl mimarisinde yaplarn planlanndan itibaren belirli bir

projelendirme aamasnn bulunduunu somut kantlara dayandrr.73 Bu

planlar zelinde Necipolu-Kafadar, ayn zamanda Osmanl ina sistemi hak-

knda baz cevaplar da aramtr.

IV- Klasik Dnem

Osmanl sanatnn evreleri iinde stanbulun fethinden sonraki dnem

Klasik Dnem olarak adlandrlr. Bu dnem sadece grsel sanatlarda deil,

edeb sanatlarda da klasizmin yaand bir dnemdir. Osmanl sanatnn

aheserleri bu dnemde ortaya kar. Dolaysyla bu dnemi inceleyen eserler

sayca fazladr ve nitelik olarak da daha doyurucu bilgiler iermektedir.

Klasik dnemin sanat ortamn Mimar Sinan olmadan dnmek yanl

olacaktr. Bu sebeple Sinan bu dnemin iinde bir alt blm olarak deer-

lendirmek yerindedir. Klasik dnem Osmanl mimari sanatnda Doan Ku-

bann tespit ve deerlendirmeleri nemli yer tutmaktadr.

Kubann klasik Osmanl mimarisini inceledii ok sayda aratrmas

bulunur. Bunlar iinde son yllarda kard Osmanl Mimarisi adl almas

nitelik bakmndan son derece zgn bir almadr.74 Drt blmden oluan

bu kitabn ilk blmnde Osmanl mimarisinin oluum aamas, kltr ve

sanat ortam, bakentlerin konumu, tarikat yaplar gibi konular zerinde

durulmutur. kinci blmde, yaplar plan tiplerine ve gruplarna ayrlarak

incelenmitir. nc blmde, Sinan sonrasnda Osmanl mimarisinde

yaanan gelimeler, mimarlk mesleinin kurumsal kimlii, baniler, mimari-

nin ekillenmesinde ortaya kan tasarm ilkeleri gibi konular zerinde durul-

72 M. Kiel, The Quatrefoil Plan in Ottoman Architecture Reconsidered in Light of the Fethiye Mosque of Attens, Muqarnas, Vol. 19, Leiden: Brill, 2002, s. 109-122.

73 Topkap Saray arivinde bulunan bu planlarla ilgili ilk aratrma nsal tarafndan yaplm-tr. Bkz. B. nsal, Topkap Saray Arivinde Bulunan Mimari Planlar zerine, (On Plans at the Topkap Palace Archive), Trk Sanat Tarihi Aratrma ve ncelemeleri, 1, stanbul, M.E.B. Devlet Kitaplar, 1963, s. 168-197; Kafadar ise farkl ktphane ve mzelerde bulunan z-gn Osmanl planlarn da derleyerek Osmanl ina sistemini incelemitir. Glru Necipolu-Kafadar, Plans and Models in 15th- and 16th-Century Ottoman Architectural Practice, Jour-nal of the Society of Architectural Historians, Vol. 45, No. 3, California: University of California Press on behalf of the Society of Architectural Historians, 1986, s. 224- 243

74 D. Kuban, Osmanl Mimarisi, stanbul: Yap Endstri Merkezi Yayn, 2007


mutur. Ayrca, din mimari dnda hanlar, arlar, menzil klliyeleri gibi

yaplar zerinde de durulmutur. Drdnc blmde, klasik dnem sonrasn-

da ortaya kan yeni eilimler ve yenilikler zerinde durulmaktadr. Kuban,

hazrlad bu kitabn ne anlam ifade ettiini sonuta u cmlesiyle aklar:

Osmanl mimari tarihini bir yaplar katalou olmaktan karmak iin, onu alt

yzyllk tarihiyle al veri iinde bir sre olarak deerlendirmek gerekir. Bu

kitapta bu srecin doas ve aamalar aklanmaya allmtr.

Osmanl dnemi mimarisini dnemler halinde inceleyen baz almalar

bulunmaktadr. Bunlar iinde zellikle A. Ykselin almalar, Ayverdinin

almalarnn devam niteliindedir.75 Osmanl klliyeleri ve bunlarn geli-

imleri zerinde ilk olarak S. gel durmutur.76 Ancak klliye mimarisi ere-

vesinde konunun deerlendirmesini ise F. Akozan yapar.77 Osmanl mimari-

sinde klliye yaplarnn kurulular hakknda baka yaynlar da bulunur.78

A- Medreseler

Osmanl Medrese mimarisini dorudan ele alan almalar sayca azdr. Bu

almalarn ilk rnekleri daha ok Seluklu ve Beylikler dnemi medrese

mimarisini inceleyen almalarn devam eklindedir. M. Szenin doktora

tezi olarak hazrlad Anadolu Medreseleri Seluklu ve Beylikler Devri balkl

almas, XIV. yzyl Osmanl medreseleri haricinde Anadolu medreselerini

analitik bak asyla deerlendirmitir.79 Szenden sonra ise Osmanl med-

reselerini tarihsel bir bak asyla incelenmesine karlk,80 onlarn sanatsal

ve mimarlk zellikleri zerinde yeterince durulmamtr. Bursadaki klasik

dnem medreseleri hakknda blgesel deerlendirmeler ieren bir alma

bulunur.81

XVII ve XVIII. yzyl medreselerini aratran bir doktora tezi yaplmtr.82

75 . A. Yksel, Osmanl Mimarisinde II. Bayezd ve Yavuz Sultan Selim Devri (1481-1520), c. V, stanbul: stanbul Fetih Cemiyeti Neriyat, 1983; . A. Yksel, Osmanl Mimarisinde Kanuni Sultan Sleyman Devri (1520-1566), c. VI, stanbul: stanbul Fetih Cemiyeti Neriyat, 2004.

76 Semra gel, Die osmanischen Baukomplexe, Anatolica annuaire international pour les civi-lisations de lAsie antrieure, 1, Leiden: Nederlands Historisch-Archeologisch Instituut in het Nabije Oosten, 1967, s. 118-124.

77 F. Akozan, Trk Klliyeleri, Vakflar Dergisi, VIII, stanbul: Vakflar Genel Mdrl Yay-n, 1969, s. 303-308.

78 G. Cantay, Osmanl Klliyelerinin Kurulusu, Ankara: Atatrk Kltr Merkezi, 2002; S. Eyice Hsrev Paa Klliyesi, Trkiye Diyanet Vakf slam Ansiklopedisi, c. 19, stanbul: Trkiye Di-yanet Vakf, 1999, s. 164-166.

79 M. Szen, Anadolu Medreseleri, Seluklu ve Beylikler Devri, c. I, stanbul: stanbul Teknik ni-versitesi Mimarlk Fakltesi Yayn, 1970.

80 C. Baltac, XV ve XVI. Yzyllarda Osmanl Medreseleri, c. 1-2, stanbul: rfan Matbaas, 1976.

81 M. Hzl, Osmanl Klasik Dneminde Bursa Medreseleri, stanbul: z Yaynclk, 1998.

82 Zerrin Kkl, XVII. ve XVIII. Yzyl Osmanl Medreselerinin Tipolojisi, c. 2, Doktora tezi, Atatrk niversitesi, 1999.

TALD, 7(14), 2009, O. Eravar86

B-Saraylar

Osmanl Mimarisi iinde saray yaplarnn zel bir yeri vardr. Bunlarn

mimarisini ve el sanatlarn konu alan almalar ise azmsanmayacak bir

miktardr. Osmanl saraylar iinde zellikle Topkap Saraynn gerek konum,

gerekse tarihi bakmdan tank olduu olaylar sebebiyle aratrmaclar tarafn-

dan zerinde hassasiyetle durulduu grlr83.

Glru Necipolunun aratrmas, Osmanl Saray mimarisinin sembolik ve

trensel geliim izgisini deerlendirir. Ynetim meknlarndan, sultann zel

meknlarna kadar uzanan blm bir geit olarak grlmtr. Yazarn kendi

szleriyle kitap, Topkap Saraynn ok katmanl mimari tanmn analiz eder,

hem de egemenlik ideolojisi, devlet trenlerinin anlam, mimari ve merasim

arasndaki karlkl etkileme, zel yaama kar alenilik ve ada izleyicileri

tarafndan yapnn alglanna ynelik sorular ortaya koyar. Kitabn iinde

zellikle Osmanl saray hayat ilgin ynleri baz olaylarla ilikilendirilerek

anlatlmtr. Osmanlnn stanbuldaki bu en eski saray, dneminin dier

saraylar ile de karlatrlmtr.

N. Atasoy, stanbul saray kltr iinde nemli bir yeri bulunan, ancak

zerinde inceledii dneme kadar ayrntl bir alma yaplmam olan

brahim Paa Sarayn mimari, ssleme ve geliim gibi farkl balklar altna

incelemitir.84

XVI. yzyl stanbul kent yaamnn en canl olduu dnemidir. Bu dnemi

konu alan Metin And, kentteki yaplar, bunlarn kullanmlarn tarih olaylarla

karlatrarak anlatr.85 stanbulun evresinde Osmanl dneminden ok

sayda kk bulunur. Bunlar iinde, Osmanl sultanlarnn kulland Ota-

Hmayun olarak bilinen yap hem mimarisi hem de Osmanl mimarisi iinde

birok dneme tankl sebebiyle nemidir. Bu yap hakknda ilk alma S.

83 R. E. Kou, Topkap Saray, inde geen vakalar, eski saray hayat ve tekilat ile beraber adm adm, ke ke, stanbul: stanbul Ansiklopedisi ve Neriyat Kol. rk., ts.; E. Davis, The Pala-ce of Topkap in stanbul, New York: Scribner, 1970; S. H. Eldem, F. Akozan, Topkap Saray Bir Mimari Aratrma, Ankara: Kltr ve Turizm Bakanl, Eski Eserler ve Mzeler Genel M-drl Yayn, 1981; Anonim, Topkap Saray-Museum, M. Rogers, K. , S. Batur, C. Kse-olu (ed.), (c. 1-5), Tokyo: Schuler Verlagsgesellschaft Herrsching am Ammersee, 1988; S. H. Eldem, Kkler ve Kasrlar, c. 1-2: stanbul, Kutulmu Matbaas, 1969-1974; M. Szen, Devle-tin Evi Saray, stanbul: Sandoz Kltr Yaynlar, 1990; G. Necipolu, Architecture, Ceremoni-al, and Power: The Topkapi Palace in the Fifteenth and Sixteenth Centuries, Cambridge: MIT Press, 1991; Nadide Sekin, Topkap Saraynn Biimlenmesine Egemen Olan Tasarm Gele-nekleri zerine Bir Aratrma (1453-2755), Ankara: Atatrk Kltr Merkezi Bakanl Yayn, 1998; N. S. Arslan, lk Osmanl Saraylar ve Topkap Saray, Trkler, c. 12, stanbul: Yeni Tr-kiye Yaynevi, 2002, s. 204-211.

84 N. Atasoy, brahim Paa Saray, stanbul: stanbul niversitesi Edebiyat Fakltesi Yayn, 1972.

85 M. And, 16.Yzylda stanbul Kent, Saray, Gnlk Yaam, stanbul: Akbank Kltr ve Sanat Ki-taplar, 1993.


Eldem tarafndan yaplm, sonrasnda N. Atasoy ayr bir kitap olarak yapy

tantmtr.86

C- Kaleler

Osmanl kaleleri ve ehirleri zerine farkl almalar yaplmtr. Bununla

birlikte kalelerin hepsini inceleyerek tipolojik bir deerlendirme yapan bir

alma bulunmamaktadr. Boaziinde bulunan Osmanl kaleleri ise daha

ayrntl ve youn olarak incelenmitir. lk incelemeler genellikle kk ancak

yol gsterici bilgiler vermitir.87 Bunlar arasnda A. Gabrielin aratrmas gerek

bulgular gerekse nitelik olarak yaklam bakmndan halen geerlilii olan bir

aratrmadr.88 Gabriel stanbul kalelerini belirli bir sistematik dinamikle ince-

ler. Kalelerin planlar ve baz gravrleri kitapta verilmitir. Yaplarn tarihlendi-

rilmeleri, seyyah bilgileri ve baz ariv bilgilerinden yararlanlarak yaplmtr.

Nazmi Sevgen, Anadoludaki zellikle yerleim yerleri iinde bulunan

byk kaleleri tarihsel olaylar perspektifinde incelemitir.89

Osmanl dnemi Balkan kaleleri hakknda ilk almalardan birisini B.

zgven gerekletirir.90 Kalelerin tasarm, zellikle Fatih dnemi kalelerinin

Avrupa kaleleri ile bir karlatrmalar yaplmtr.

anakkalede bulunan Fatih dnemi kaleleri, Utkularn doentlik tezi

almasnda deerlendirilmitir.91 Ancak aratrmann zellikle deerlendirme

blmnn snrl olmasna karlk, zgn izim ve bilgiler iermesi, mimari

tanmlamalar bakmndan konuyla ilgilenenler tarafndan dikkate alnmas

gereken bir alma olduunu ortaya koymaktadr. anakkale evresindeki

kaleleri aratran bir dier almada konu daha ayrntl olarak incelenmitir.92

86 S. H. Eldem, Kkler ve Kasrlar I-II, stanbul: Devlet Gzel Sanatlar Akademisi Yksek Mimar-lk Blm Rlve Krss, 1973; N. Atasoy, Ota- Hmayun, stanbul: MEPA Medya Pazar-lama Sanayi, 2000.

87 H. Hgg, Trkenburgen an Bosporus und Hellespont; ein Bild frhosmanischen Wehrbaus bis zum Ausgang des 15. Jahrhunderts, Dresden, Focken & Oltmanns 1932; S. Toy, The Castles of Bosphorus, Archaeologia, 1930, 80, s. 215-228; S. Toy, Castles of The Bosporus, Londra: Ox-ford Printed, 1930.

88 A. Gabriel, Chteaux turcs du Bosphore, Paris: E. de Boccard (Limoges: Impr. de A. Bon-temps), 1943; A. Gabriel, stanbul Trk Kaleleri, ev. A. Ilgaz, stanbul: Tercman 1001 Te-mel Eser, 1945. Osmanl dnemi Marmara surlarnn fetihten nceki durumlar hakknda F. Dirimtekinin bir almas bilgi verir. Bkz. F. Dirimtekin, Fetihten nce Marmara Surlar, s-tanbul: stanbul Enstits Yayn, 1953.

89 N. Sevgen, Anadolu Kaleleri, c.1, Ankara: Dou Ltd. ti., 1960.

90 B. zgven, Barut ve Tabya: Ronesans Mimarisi Baglamda Fatih Sultan Mehmed Kaleleri, Doktora tezi, stanbul Teknik niversitesi Sosyal Bilimler Enstits, 1997.

91 . Utkular, anakkale Boaznda Fatih Kaleleri, stanbul: stanbul Teknik niversitesi Yayn-lar, 1954

92 Y. Acolu, anakkale Boazndaki Kaleler, Yksek Lisans tezi, Onsekiz Mart niversitesi, 2006.

TALD, 7(14), 2009, O. Eravar88

Osmanl dnemi kalelerini ele alan baka almalar da bulunur.93 Bunlarn bir ksm daha ok ariv belgelerinden yola klarak hazrlanmtr. Kalelerin mimari ve sanatsal zelliklerine fazla deinilmemitir.94

Osmanl kale kentlerinin kurulularn ele alan baz aratrmalar da bulu-nur. Bunlar iinde G. Tanyelinin Anavarin Kalesi hakkndaki aratrmas daha ok ariv belgelerinden yola karak tanmlama yapar.95

D- Hamamlar

Osmanl dnemi hamamlarn konu alan almalarn Osmanl mimarisine ynelik ilk yaplan aratrmalar iinde yer aldn gryoruz. Bunlar Kling- hartn ve K. A. Arunun almalardr.96 Dorudan Osmanl hamamlarnn tipolojisini ilk defa yapan ise Eyice olmutur.97

Erken dnem Osmanl hamamlarn konu olarak inceleyen bir doktora tezi de hazrlanmtr.98 Klasik dnem hamamlarn konu olarak inceleyen al-malar snrldr. Bunlar iinde Y. nge tarafndan yaplan, Koca Sinann hamamlarn deerlendiren makale konusundaki nc almalar iinde yer alr.99 Hamamlar, baz blgesel nitelikli yaplan almalar iinde de ayr ayr ele alnmtr.100

V- Sinan

Klasik dnem Osmanl sanat ve mimarisi iinde Mimar Koca Sinann ayrca deerlendirilmesi, belki de ayr bir blm olarak ele alnmas gereklidir.

93 Z.Snmez, Osmanl Kale Mimarisinin Ana Hatlar, EJOS, IV(2001) (=M. Kiel, N. Landman & H. Theunissen (eds.), Proceedings of the 11th International Congress of Turkish Art, Utrecht-The Netherlands, August 23-28, 1999), No: 58, s. 1-18.

94 A. Z. Hertz, Armament and Supply Inventory of Ottoman Ada Kale, 1753, A. Z. Hertz, Armament and Supply Inventory of Ottoman Ada Kale, 1753, Archivum Otto-manicum, 4, The Hague: Mouton, 1972, s. 95-172; Enrico A. van Teijlingen, The Fortress of Aya Mavra (Santa Maura) in Ottoman Times (1479-1684): A Preliminary Survey of its Building History, Art Turc/Turkish Art: 10e Congrs International dart Turc, Genve, 1999, s. 718-724.

95 G. Tanyeli, Bir Osmanl Kale Kentinin Yapm: Anavarin rnei, Doan Kubana Armaan, s-tanbul: Eren, 1996, s. 85-93.

96 H. Glck., Die Bader Konstantinopels, Wien: Halm und Goldmann, 1921; K. Klinghardt, Tr-kische Bder. Mit 85 Abbildungen und einer Karte. herausgegeben mit Untersttzung der Not-gemeinschaft der deutschen Wissenschaft, Stuttgart: J. Hoffmann, 1927; K. A. Aru, Trk Ha-mamlar Etd, stanbul: stanbul Matbaaclk, 1949. Arunun almas, Klinghardtn al-masnn Trke tercmesi eklindedir.

97 S. Eyice, znikde Byk Hamam ve Osmanl Devri Hamamlar Hakknda Bir Deneme, Tarih Dergisi, c. XI, sy. 15, stanbul: stanbul niversitesi Edebiyat Fakltesi Yayn, 1960, s. 99-120.

98 B. Erat, Anadoluda XIV. Yzyl Trk Hamam Mimarisi, Ankara, Doktora tezi, Ankara niver-sitesi, Ankara, 1997.

99 Y. nge, Anadolu Trk Hamamlar Hakknda Genel Bilgiler ve Mimar Koca Sinann nsa Et-tii Hamamlar, Mimarba Koca Sinan Yaad a ve Eserleri, stanbul: Vakflar Genel m-drl Yayn, 1988, s. 403-428.

100 M. Denkta, Kayserideki Tarihi Su Yaplar, (emeler-Hamamlar), Kayseri, Kvlcm Yayne-vi, 1998; O. Eravar, Tokat Tarihi Su Yaplar (Hamamlar), Konya: Arkeoloji ve Sanat Yayn-lar, 2004.


Ancak Osmanl mimarisi aratrmalarnda Koca Sinandan hi bahsedilmeme-si byk bir eksiklik olacaktr. Koca Sinan zerine yaplan yaynlarn hacimsel olarak okluu, bu almalarda ortaya konulan farkl grler bulunmas, uzun tartma ve deerlendirmeleri de beraberinde getirmitir.101

Koca Sinann eserleri ve bunlarn yerleri hakknda bilgi veren nemli yazmann varl bu konuyla yakndan uzaktan ilgisi olanlarca bilinir. Bu yaz-malar hakknda birka yayn yaplmtr.102 Tezkireler ve vakfiyeler gibi dne-min ariv belgeleri de kullanlarak Mimar Koca Sinann hayat zerine yaplan

aratrmalarda zellikle eserleri zerinde durulmutur.103 Sinann hayatn ele

alan baz almalarda, hayat hikayesi dneminin ariv belgelerinden yola k-

larak adeta bir roman eklinde sunulur. Afet nann Mimar Sinan zerine yaz-

d kitab bu ekilde bilgiler iermektedir.104 Aslnda bu alma eserlerine

bakp da Sinan tanmak isteyenlere bir anlamda yol gsterici olmutur.

Benzer bir almann ngilizce olarak yaplmas, Sinana olan hayranln

aslnda ulusal erevede olmad, sanatnn etkilerinin derin ve kkl olmas

sebebiyle onu anlama gayreti olduu eklinde deerlendirilebilir. Batda da

Mimar Koca Sinana ilgi duyulmu ve bu sebeple eitli aratrma makaleleri

ve kitaplar yaynlanmtr. Bunlar iinde dorudan Sinan alan A. Stratonun

Sinan adl eseri dikkat eker.105 Bu almada Sinann hayat, yaptlar, bir

asker olarak girdii Osmanl ordusundan, sultann ba mimar olarak k

anlatlr. Bu kitap, aslnda bir mimarn biyografisidir. Ancak ustann eserleri

onun byklnn birer tan olarak, bu biyografi iinde sk sk bavurulan

ahitlerdir. Yazar aslnda bir sanat tarihisi ya da mimar deildir. Biyografist

olduunu da metinde aklamaz. stanbulda Robert Kolejde balad

ngilizce retmenlii srasnda tant Koca Sinann eserleri, kendi zerinde

derin bir etki brakmtr. Bu sebeple yazar Sinann hayatn, yaad dne-

min tarih perspektifi iinde deerlendirmitir. Kitap iinde Sinann eserleri

ve hayatyla ilikili birka tarih olay da anlatlmtr. Olaylarn dizisi ve rgs

101 J. M. Rogers, The State and the Arts in Ottoman Turkey, Part 2. The Furniture and Decorati-on of Suleymaniye, International Journal of Middle East Studies, Vol. 14, No. 3, Cambridge, Cambridge University Press, 1982, s. 283-313.

102 Mustafa Sai elebi, Tezkiretul-bnyn, stanbul, 1315/1897. Sinann hayatn konu edinen bu tezkireler daha sonralar toplu olarak yaynland. Bkz. Z. Snmez, Mimar Sinan ile ilgili ta-rihi yazmalar-belgeler, stanbul, 1988; Dayezade Mustafa, Selimiye Risalesi, Mimar Sinan ile ilgili tarihi yazmalar-belgeler, ed. Z. Snmez, stanbul: Mimar Sinan niversitesi Yayn, 1988, s. 104, 108; R. een, Mimar Sinan hakkndaki kaynaklar, II. Uluslararas Trk ve s-lam Bilim ve Teknoloji Tarihi Kongresi Bildirileri, c. 2, stanbul: T Bilim ve Teknoloji Tarihi Aratrma Merkezi, T naat Fakltesi Matbaas, 1986, s. 8.

103 . Hakk Konyal, Mimar Koca Sinan, stanbul, 1948; Rfk Melul Meric, Mimar Sinan, Haya-t, Eseri: Mimar Sinann Hayatna, Eserlerine Dair Metinler, c. 1, Ankara: Trk Tarih Kuru-mu Yaynevi, 1965.

104 A. nan, Mimar Koca Sinan, Ankara: Trk Tarih Kurumu Yaynevi, 1968.

105 Arthur Stratton, Sinan, New York: Charles Scribners Sons, 1972.

TALD, 7(14), 2009, O. Eravar90

Sinan tanmayan kiiler zerinde bile Osmanl sanatn anlama ya da en azn-

dan ilgilenme drts meydana getirmitir.

Sinan ve dneminin mimarisi zerine alma yapan A. Kuran, lmnn

400. yl ansna byk plan ve fotoraflarla destekledii byk bir Sinan kitab

hazrlamtr.106 Bu alma Sinann hayat ve eserleri zerine hazrlanm

doru yaklam temelleri olan almalardan birisidir. Kitabn ilk blmnde

ada kaynaklarda Sinana yaplan referanslarla biyografik bir deerlendir-

me yaplmtr. Sinann kariyerinin yaplar bir dizi dahilinde bnilerine ve

resm kaytlara gre dizilerek incelenmitir. Sinana atfedilen ancak tanmla-

namam, tahrip olmu, harabe haline gelmi ya da zaman iinde deierek

yeniden ina edilmi yaplarn bir listesinin yannda, ek olarak Sinana ait

olduu kesin olarak bilinen eserlerinin listesi, alfabetik, kronolojik ve blgele-

re gre verilmitir. Metin iinde geen Osmanlca ve teknik terimlerin oun-

luunu dikkate alan Kuran, aratrmann sonuna bir de szlk eklemitir.107

Kuran, kitap iinde Sinanla ve Osmanl mimarisi ile ilgili ksr tartmalara

girmez. Bunun yerine ele ald konu olan Sinan en iyi bir biimde ortaya

koymaya almtr. Kuran, ariv kaynaklarn, bilimsel almalar ve kendi

gzlem almalarn dikkatli bir biimde teknik ve mimari adan gzlemler

yaparak deerlendirir. Kurann yaplar iin kulland grsel malzemelerin

zgnl almann deerini daha da artrmtr.

Uluslararas Sinan Yl sebebiyle Vakflar Genel Mdrl tarafndan

hazrlanan ve koordinatrln A. Kuran, S. Eyice, D. Kuban ve H. Karama-

aralnn yapt Mimarba Koca Sinan Yaad a ve Eserleri balkl al-

mada Sinan ve dnemi farkl yazarlar tarafndan anlatlmtr. Bu alma

iinde zellikle baz makalelerin ortaya koyduu bulgular, zgn tespitler

iermektedir.

Sinann mimarisinde estetik ve teknik problemleri bir mimar gzyle

anlamaya alan bir aratrmac olarak Goodwin grlr.108 Goodwin daha

nce hazrlad Osmanl Mimarisi ile ilikili kitabndan farkl olarak klasik

dnemin nl mimarn bu kez konu olarak iler. ehzade Klliyesinden,

olgunluk eseri Sleymaniyeye kadar olan srete geliimini deerlendirmi-

tir. Aratrmann balarnda Sinann hayat ile ilgili ksa bilgilere yer verilmi-

tir. zellikle asker olarak lojistik becerisi vurgulanmtr. Kitap fazlaca akade-

mik nitelik tamaz. Daha ok konunun uzman olmayanlara bilgiler vermeyi

hedeflemitir.

106 A. Kuran, Sinan, The Grand Old Master of Ottoman Architecture, Washington DC: Institute of Turkish Studies; stanbul: Ada Yaynevi, 1987.

107 Kurann bu szl ngilizce kitapta bulunur. Ancak Trkesinde bu szle yer verilme-mitir.

108 G. Goodwin, Sinan. Ottoman Architecture and its Value Today, London: Scorpion Publications, 1977.


Mimar Sinann eserleri iinde zellikle birka gerek mimarisi, gerekse

ina tekniindeki birtakm yenilikleri sebebiyle dikkat ekicidir. Bunlar iinde

zelikle Sleymaniye Camii ile Selimiye Camiinin tartlmaz stn bir yeri

var-dr.109 Bu iki eseri konu alan aratrmalarda yaplarn mimari kurulu ve

tasarmlarndaki farkllk ve zenginliklere dikkat ekilmitir.110 Sleymaniye

Klli-yesinin Osmanl mimarisi iinde bir dnm noktas olduu herkese

bilinir. Bu dnm noktas iinde yaanan deiim ve geliimler temelde Eski

Fatih Klliyesi ile kyaslanarak deerlendirilmitir. Sleymaniye Camiinde

birtakm mimari yenilikler ortaya kar. Bunlar iinde dervi meknlarnn

klliye iinde yer almamas, sultan ailesi evresinde etkinliinin kaybolmas

ile aklanmtr.

Sinan yaplarnn tasarm anlaylar ile ilgili baz yaynlar da bulunur.

Bunlar iindeki baz bilgiler Sinanla ilgili olarak yaynlanan sonraki aratr-

malarda da tekrarlanmtr.111

Son yllarda zellikle Sinan dnemi mimarisini ve Sinann yaptlar hak-

knda en kapsaml almay G. Necipolu yapmtr.112 Sinann dnemi nce-

sinde Osmanlnn sosyal yaps ve kimlii ile ilgili sorularla balayan aratr-

ma, ayrma ve anlar, slam dnyasnda ve talyada mimari anlay ile devam

eder. Aratrma iinde Sinann otobiyografisi ve Hassa Mimarlar Oca etkin-

likleri zerinde de durulmutur. Kitabn iinde Sinan tarafndan ina edilen

eserler, banilere gre gruplandrlarak anlatlmtr. Adeta, banilerin imar faa-

liyetleri asndan Sinann teknik ve tasarm anlaynn bir sorgulamas

yaplmtr.

Osmanl sanat akmlar iinde, Sinann sanat anlayn deerlendiren J.

Erzen, Sinann sanat ve teknik anlayndaki farklln Osmanl klasik mima-

risi iin bir yenilik olduunu ileri srmtr.113 Yap ve evresinin ilikisi iin-

de cephe, hacim, strktr onun teorisine daha uygun olacak bir biimde

yaplmtr. Sinann her bir yapsnda zgn bir form elde etme arayna dik-

kat eken Erzen, Sinan yaplarnda baldaken strktrn ortak ynne iaret

eder.

109 D. Kuban, Sinann Sanat ve Selimiye, stanbul, Tarih Vakf Yurt Yaynlar, 1997.

110 G. Necipolu-Kafadar, The Sleymaniye Complex in Istanbul: An Interpretation, Muqar-nas, Vol. 3, Leiden: E.J. Brill, 1985, s. 92-117; G. Necipoglu, Challenging the Past: Sinan and the Competitive Dis course of Early Modern Islamic Architecture, Muqarnas, X, Leiden: E.J. Brill, 1993, s. 169-180; J. M. Rogers, a.g.m., 283-313; S. Mlayim, Ters Lale Osmanl Mimarisin-de Sinan a ve Sleymaniye, stanbul, Arkeoloji ve Sanat Yaynlar, 2001.

111 D. Kuban, The Style of Sinans Domed Structures Muqarnas, Vol. 4, Leiden: E.J. Brill, 1987, s. 72-97; A. Arpat,Sinan Camilerinde Kutsal (Mistik) Boyutlar ve Modler Dzen, Trk Dn-yas Aratrmalar, sy. 28, stanbul: Trk Dnyas Aratrmalar Vakf, 1984, s. 1-28.

112 G. Necipolu, The Age Of Sinan (Architectural Culture in The Ottoman Empire), London: Prin-ceton University Press, 2005.

113 J. Erzen, Sinan as Anti-Classicist, Muqarnas, Vol. 5, Leiden: E.J. Brill, 1988, s. 70-86.

TALD, 7(14), 2009, O. Eravar92

Sinann din mimari dnda ina ettii almalar da oka aratrlmtr.

Bunlarn byk blm makale olmakla birlikte son yllarda kitap olarak ka-

rlanlar da bulunur.114

Mimar Sinann yaplarnda ssleme program zerine baz aratrmalar

yaplmtr. Bunlarn bir ksm makale niteliinde Sinann yaplarndaki tezyi-

natn bir blmn ya da bir tekniini inceleyen aratrmalardr.115 Sinan

dneminde yaplarn tezyinatn yapan, saraya bir kuruluun varl da

bilinir.116

VI- Mimaride ini Kullanm

Osmanl dnemi ini ve seramik sanat, bu sanatn farkl dnemleri iinde

srekli bir geliim ve yenileme aray gsterir. Zaman iinde yaplan aratr-

malar, Osmanl ini ve seramik sanatnn geliimi ile ilgili bilgilerin ortaya k-

masna ve bu sanatn kken olarak Seluklu mirasn gelitirmek suretiyle,

kendi yolunda devam ettiine iaret etmitir. Osmanl dnemi mimari ssle-

mesi iinde ini ve seramik sanatna dikkat eken ilk yaynlarda stil aratrma-

lar ve snflandrma nitelikleri bulunmamaktadr. Buna karlk bu aratrma-

lar da daha ok fotoraflar ile dikkati eker.117

20. yzyln banda yaplan ilk aratrmalarda Osmanl ini ve seramik

sanatnn ithal kkenli olabilecei sylemi yaygnd. Bu sebepledir ki, Osmanl

seramik sanatnn rnekleri am ii, Milet ii, Rodos ii gibi haksz isimlendir-

melere maruz kalmtr. Bu durumun byle olmad, O. Aslanapa tarafndan

nce orum Alaca Kalehisarda, sonra ise znikte yaplan kazlar sonucunda

elde edilen bulgularla kesinlik kazanmtr.118 znik ini frnlar kazlarndan

elde edilen bulgular Osmanl ini sanatnn ekillenmesi ve artk kendi kkleri

114 I. Dincel, stanbuldaki Mimar Sinan Donemi Medreseleri Genel Deerlendirme, Yksek Li-sans tezi, Yldz Teknik niversitesi, 1995; O. Bozkurt, Koca Sinann Kprleri, XVI. Asr Os-manl Medeniyetinde Sinan, Kprlerin Mimari Bakmdan Tetkiki, Siluet ve Abide Kymetleri, stanbul: stanbul Teknik niversitesi Mimarlk Fakltesi Yayn, 1952.

115 R. Bozer, Sinan Eserlerinde Ahap ilii, Trk Vakf Medeniyeti erevesinde Mimar Sinan ve Dnemi Sempozyumu, VI. Vakf Haftas, stanbul: Vakflar Genel Mdrl Yayn, 1988; F. Yeniehirliolu, Sinan Yaplarnda ini Kullanm, IV. Vakf Haftas, Ankara: Vakflar Ge-nel Mdrl Yayn, 1989, s. 301-314.

116 Orhan Bozkurt, Koca Sinann Kprleri, XVI. Asr Osmanl Medeniyeti inde Sinan, Kprle-rin Mimar Bakmdan Tetkiki, Siluet ve Abide Kymetleri, Oriens, Vol. 10, No. 2 (Dec. 31, 1957), s. 316; F. aman, Mimar Sinan Dneminde Sarayn Ehl-i Hiref Tekilat, Mimar Sinan D-nemi Trk Mimarl ve Sanat, stanbul: Trkiye Bankas Kltr Yaynlar, 1988, s. 73-78.

117 G. Migeon-A. Sakisian, La Ceramique dAsie-Mineure et de Constantinople Du XIII Au XVI-II Siecle, Revue de lArt Ancien et Moderne, XLIII-XLIV, Paris: Imprimerie Georges Petit, 1923, s. 8-47 (s. 10-14); K. Otto-Dorn, Trkische Keramik, Ankara: Ankara niversitesi Dil ve Tarih-Corafya Fakltesi Yaynlar, 119, 1957, s. 57-65.

118 O. Aslanapa, znik Kazlarnda Ele Geirilen Keramikler ve ini Frnlar, Trk Sanat Ara-trma ve ncelemeleri, II, stanbul: stanbul Gzel Sanatlar Akademisi Trk Sanat Tarihi Ens-tits Yayn, 1969, s. 62-73.


olduunu ortaya koymas bakmndan nemliydi. Bu kaznn bulgularnn tantld znik ini Frnlar Kazs balkl alma son derece nemlidir.119 Bu alma ile stanbula ulaan yol gzergh zerinde bulunan kentin, ini-cilik bakmndan bir merkez olduu sonucu ortaya kmtr.120

Osmanl ini ve seramik sanatn, Trk ini ve seramik sanat iinde bir blm olarak deerlendiren baz almalar da bulunur. Bunlar iinde zellik-le G. ney tarafndan yaplan Trk ini Sanat adl alma kendisinden son-raki dier benzer almalar iin de nclk grevi stlenmitir.121 A. Lane, gerek Aslanapann bulgularna, gerekse dnya mze ve koleksiyonlarnda bulunan znik kkenli ini ve seramiklere bakarak bunlarn bir deerlendir-mesini yapmtr.122

Milet kazlarnda ok sayda rnek ele geirilmesi sebebiyle Milet ii sera-mikler olarak adlandrlan krmz hamurlu ukur tabak ve seramiklere ilk dik-kati F. Sarre ekmitir.123 Ancak bunlarn kkenleri ile ilgili bir deerlendirme-yi Aslanapa yapmtr.124 Aslanapa, Milet tipi denilen bu seramiklerin imalat yerinin znik olduunu ortaya karmtr.

znik dnda Osmanl dnemi ini retim merkezleri de bulunuyordu. Bunlar iinde zellikle Ktahyann gnmzde olduu gibi Osmanl dne-minde de nemli bir yerinin olduu bilinir. Ktahya ini ve seramiklerinin Osmanl dnemi retimleri zerine ilk aratrmalardan birisi yine Aslanapa tarafndan yaplmtr.125 Osmanl seramik sanat iinde Mavi Beyaz olarak adlandrlan ini ve seramiklerin yaklak olarak XIV. yzyl sonlarndan itiba-ren balayan retimleri znik ve Ktahyada yaplmtr. Bu iniler zerine

bilgi veren aratrmalarda, tekniin kaliteli ve desenlerinin zenli oluuna dik-kat ekilmitir.126

119 O. Aslanapa, . Yetkin, znik ini Frnlar Kazs II. Dnem, stanbul: stanbul Aratrma Mer-kezi Yayn, 1989.

120 N. Atasoy-Julian Raby, Iznik: the Pottery of Ottoman Turkey, London, Thames & Hudson, 1989; J. Carswell, Iznik Pottery, London: British Museum Yayn, 1998.

121 G. ney, Trk ini Sanat, stanbul: Yap Kredi Bankas Yayn, 1976; A. Altun, XVI. Yzylda Osmanl ini ve Seramikleri, Osmanl mparatorluunun Doruu 16. Yzyl Teknolojisi, ed. K. een, stanbul: SK Yaynlar, 1999, s. 155-171.

122 A. Lane, The Ottoman Pottery of Iznik, Ars Orientalis, 2, Michigan: The University of Michi-gan Department of The History of Art and The Freer Gallery of Art of The Smithsonian Insti-tution, 1957, s. 247-281.

123 F. Sarre, The Connexion Between the Potterr of Miletus and Florentine Majolica of the Fif-teenth Century, Transactions of the Orientall Ceramic Society, Londra: Sothebys Publicati-ons, 1933, s. 16-19.

124 O. Aslanapa, Krmz Hamurlu lk Osmanl Keramikleri (Miletii Denilen Keramikler), Trk Kltr, III/30, Ankara, 1965, s. 35-43.

125 O. Aslanapa, Osmanllar Devrinde Ktahya inileri, stanbul: stanbul niversitesi Edebi-yat Fakltesi Yayn, 1949; O. Aslanapa, Ktahya Keramikleri, Atatrkn Doumunun Y-znc Ylna Armaan, Ktahya, stanbul: Kltr ve Turizm Bakanl Yayn, 1981, s. 69-82.

126 W. Denny, Islamic Blue and White Pottery on Chinese Themes, Bulletin of Museum of Fine Arts, Boston, 1974, s. 76-99.

TALD, 7(14), 2009, O. Eravar94

Osmanl seramik ve ini sanat iinde tek renk srl seramik rneklerine

oka rastlanlr. Bu seramik ve ini rneklerinin tasniflendirilmesi ise olduk-

a skntldr. nk uzun bir srete slup ve teknikte farkllk olmamas

sebebiyle inilerin zaman iinde youn olarak kullanld grlr. Bu iniler

zerinde G. ney tarafndan bilgiler veren bir alma yaplmtr127.

Osmanl dnemi ini sanat teknikleri zerinde baz aratrmalar yeni bul-

gular ortaya koyan bir dier aratrma ise . Yetkin tarafndan yaplmtr128.

Osmanl ini-seramik sanat rneklerinin ele alnd bu almada, seramik ve

ini sanatnn teknik ve slupsal geliimleri zellikle znik bulgular ile Ktahya

bulgular ve mzelerde sergilenen rneklerle incelenmi ve karlatrlmtr.

F. Yeniehirliolu, Avrupada eitli mzelerde bulunan farkl tarihlerden

Osmanl seramiklerini karlatrmalar yaparak incelemitir129. Seramik retim

ve tketim ilikisini aklayan aratrmac, Avrupa seramiklerinin Osmanl

seramik retimini farkl yollardan etkilediini belirtir. Aratrmada, XVI. yz-

ylda talyan seramik formlarnn znik tabaklar zerinde kopya retiminin

yapld aklanmtr. Bunlarn talyan siparileri sayesinde znik seramik

repertuvarnda yer aldna vurgu yaplmtr. talyanlar ile Osmanllar arasn-

daki ticari ilikinin bu tr retimler zerinde tetikleyicilii deerlendirilmitir.

stanbul ini sanatnn geliimi ve inili eserlerin durumu hakknda Krm-

lnn yaynnda aklamalar yaplmtr.130

Osmanl ini ve seramik sanatnn teknolojik deerlendirmelerini yapan

baz aratrmalar bulunur. Bunlar iinde T. Tuna tarafndan yaplan aratrma

daha nceki bulgularn mineraller ile karlatrmasna dayanr.131 Osmanl

seramiklerini teknik analizlerini mikroskobik adan deerlendiren bir dier

alma ise Henderson ve Rabynin aratrmasdr.132 Bu alma ile erken Os-

manl dnemi seramik ve ini sanatnn geliimi ncesinde ortaya kan dei-

imlerin zl bir bilgi toplamas yaplmtr. 1410 tarihinde ran meneli Teb-

127 G. ney, Erken Osmanl Mimarisinde ini (XV.-XVI. Yzyl Ba znik, Bursa, Edirne), Os-manl Kltr ve Sanat, c. 11, Ankara: Yeni Trkiye Yaynlar, 1999, s. 205-212.

128 . Yetkin, Trk ini Sanatndan Baz nemli rnekler ve Teknikler, Sanat Tarihi Yll-, I, stanbul: stanbul niversitesi Edebiyat Fakltesi Yayn, 1964-65, s. 60-120; . Yetkin, Anadoluda Trk ini Sanatnn Gelimesi, stanbul: stanbul niversitesi Edebiyat Faklte-si Yaynlar, 1972.

129 F. Yeniehirliolu, Ottoman Ceramics in European Contexts, Muqarnas, Vol. 21, Essays in Honor of J. M. Rogers, Leiden: E.J. Brill, 2004, s. 373-382.

130 F. Krml, stanbul inicilii, Sanat Tarihi Yll, stanbul: stanbul niversitesi Edebiyat Fakltesi Yayn, 1981, 11, s. 95-110.

131 T. Tuna, Erken Dnem Osmanl (Beylikler) Seramik Teknolojisi, 7-9 Nisan 1999, Osman-l Devletinin Kuruluunun 700. Yl Sempozyumu, Konya: Seluk niversitesi Yayn , 1999, s. 283-289.

132 J. Henderson and J. Raby, The Technology of Fifteenth Century Turkish Tiles: An Interim Sta-tement on the Origins of the Iznik Industry, World Archaeology, Vol. 21, No. 1, Ceramic Tech-nology, London: Taylor & Francis, 1989, s. 115-132


rizli ustalarn Anadoluya gelmesiyle birlikte Osmanl seramik ve inilerinde

deiim yaandna iaret eder. Bu deiimin sonucunda gerek slupta,

gerekse teknikte yenilikler ortaya kar. Henderson ve Raby, deiimin yaan-

d bu dnemde Osmanl seramik ve inilerinden alnan rneklerle bunlarn

kkenleri konusunda tespitler aklanmtr.

Osmanl inicilii zerine yaplan baka yaynlar da bulunur. Bu yaynlarn

saylar son yllarda elde edilen bulgu ve bilgilerin artmasyla birlikte art

gstermitir.133

Sonu

Sonu olarak, Osmanl sanat aratrmalar son yllarda kazand ivme ile kendi yolunda nemli bulgu ve tespitleri ortaya karmtr. Bu tespitlerin

ortaya koyduu bir gerekte udur: Osmanl sanat, on bin yllk Trk sanat

tarihi iinde, en verimli ve zengin dnemi oluturur. Bu dnemin bulgularnn

zenginlii onun hakkndaki yazlanlarn da sayca ok olmasna sebep olmu-

tur. Btn yazlanlara karlk halen ortada cevapsz kalan ok sayda soru da

bulunmas, aratrmalarn halen balang aamasndan ok fazla ileride

olmadn da gsterir. Sevindirici olan, bilimsel almalarn belirli bir kalite-

de srmesi ve her geen gn ortaya konulan aratrmalarn bulgu ve metot

bakmndan daha nitelikli olmasdr. Bilimsel yaznn temelini oluturan tasnif

ve sentezin, Osmanl sanat aratrmalarnda son derece etkili kullanlmas, bu

sanatn anlalmas adna umut vericidir.

Osmanl sanat aratrmalarn byle bir makalede deerlendirmek phe-

siz olduka gtr. Bu alma bir anlamda dar bir sokaktan, son derece etkili

bir grnm olan bir ta kapnn fotoraflanmasna benzetilebilir. Tpk

bunun gibi Osmanl sanat aratrmalarnn bir ksmnn, gnmzde ulat

seviye olduka snrl bir ayla deerlendirilmitir. Bu almann ortaya

kard gereklerden birisi, byle bir almann Osmanl sanatn oluturan

btn alt dallar iin ayr ayr yaplmas gereidir.

133 M.D. Willis, Tiles from the Mosque of Rstem Pasha in Istanbul, AA 48, 1987, s. 278-284; M. Wenzel, Early Ottoman Silver and Iznik Pottery Design: Animal style, Apollo, 135, Lon-don, Apollo Magazine yaynevi, 1989, s. 159-160; J. Pope, Chinese influences on Iznik pot-tery: a re-examination of an old problem, Islamic Art in the Metropolitan Museum of Art New York, 1972, s. 125-139; G. Necipoglu,From International Timurid to Ottoman: A chan-ge of taste in sixteenth-century ceramic tiles, Muqarnas, 7, Leiden: E.J. Brill, 1990, s. 136-170; E. E. Dnmez,Osmanl Dnemi Trk ini Sanat, Trkler, c. 12, Ankara: Yeni Trkiye Yay-nevi, 2002, s. 366374; W. Denny, Iznik: The Artistry Of Ottoman Ceramics, London: Thames &Hudson, 2004.

TALD, 7(14), 2009, O. Eravar96

Osmanl Sanat Tarihi (Mimari) Literatr Osman ERAVAR

zet

Osmanl sanat, yaklak 600 yllk bir imparatorluun sanatn iermektedir. Bu

sanat kendi iinde mimari ve el sanatlar olarak iki grupta deerlendirmek mmkn-

dr. Osmanl sanatnn en dikkat ekici rnleri ise mimarlk alannda verilmitir. Bu

makalede Osmanl mimarisine ynelik yaplan yaynlarn bir deerlendirmesi yapl-

mtr. Yaynlarn seiminde yenilik getiren veya bu sanatn snflandrlmasna katk

salayanlara ncelik verilmitir. ok dar bir alanda, geni kapsaml bir erevesi olan

Osmanl sanatna ilikin bir literatr deerlendirmesi yaplmas beklenemez. Bu

makale konuya ilgi duyanlara yn gsterecek temel bilgiler vermeyi amalamtr.

Anahtar Kelimeler: Osmanl Sanat, Osmanl Mimarisi, Mimar Sinan, Ssleme

Ottoman History of Art (Architecture) Literature Osman ERAVAR

Documents

Osmanlı Sanat Tarihi (Mimari) Literatürüisamveri.org/pdfdrg/D02512/2009_14/2009_14_ERAVSARO.pdf · Osmanlı Sanat Tarihi (Mimari) Literatürü 71 ler ve teknik terimler kullanılmıştır