osmanlı sufi-ibnül arabi etkisi -üçsufi 20 sh

7/31/2019 osmanl sufi-ibnl arabi etkisi -sufi 20 sh

1/20

bilig K / 2007 say 40: 99-118 Ahmet Yesevi niversitesi Mtevelli Heyet Bakanl

Osmanl Sfliinde bnl-Arab Etkisi:

XVII. Yzyldan Sf

Yard.Do.Dr. Rya KILI

zet:slm dnyasndaki snrlar ya da sert muhalefet bnl-Arabninn ve fikirlerinin yaylmasna engel olamad. zellikle Osmanlmpa-ratorluundaki etkisi, genilii ve derinlii ile dikkat eker. Bu sebeple,bnl-Arabnin Osmanl sflii zerindeki etkisinin incelenmesi Os-manl sosyal tarihi asndan byk bir neme sahiptir. bnl-Arabye

veya onun hakkndaki eletirilerin younlatvahdet-i vucda taraftarolmak, Osmanl mparatorluunda her zaman idam veya srgn an-lamna gelmiyordu. Ynetimin ve ulemann tepkisini eken daha ziya-de vahdet-i mevcda kayan ifadeler ve bunun siyas iddialarla birle-mesiydi. Ancak XVII. yzylda bnl-Arabnin muhalifleri ile sflerarasndaki polemik yeniden alevlendi. Bu dnemde Niyaz-i Msr, Ka-raba Veli ve Osman Fazl, bnl-Arabye ilgi duyan isimler arasn-dayd. Gerek bu ilgileri gerekse tasavvuf yorumlar ile ulema ve yne-timi tedirgin ettiler. Her nn srgnnde bu tedirginlik kadar yne-tim evreleriyle olan ilikileri de etkili olacakt.

Anahtar Kelimeler:bnl-Arab, XVII. yzyl, Osmanl, Sufilik, Vah-det-i vucd

slm dnce tarihinde ok az, kii bnl-Arabi (. 1240) kadar geni biralanda ve srekli etkili olabilmitir. Ancak slm dnyasnn en tartmalisimlerinin banda gelen bnl-Arab hakknda yaplan ciddi incelemelerinsaysnn, artan ilgiye ramen hak ettii lde olduunu sylemek zordur.1Aslnda bu ok da artc deildir. nk, bnl-Arab, veld ve anlalmasg bir yazardr. Eserleri halk iin yazlmamtr. Okurlarnn tasavvufu sade-ce bilfiil yaamalar deil, ayn zamanda bata tefsir, hadis, fkh, kelam vefelsefe olmak zere pek ok alanda bilgi sahibi olmalar beklenir (Chittick1994: 71-72). Bununla birlikte Ekber irfann damgas sadece entelekteltasavvuf ile snrl kalmam, toplumun ok farkl kltr seviyelerini ieren birtarikatlar aleminde de izlenebilmitir (Chodkiewicz 2003: 19).

Bu almann amac ise onun Osmanl mparatorluundaki etkisini anla-maya alma ynnde sadece bir denemedir. bnl-Arabnin fikirlerinerastlamadan, Osmanl sflik tarihini incelemenin ne kadar zor olduu gz n-

Hacettepe niversitesi, Edebiyat Fakltesi, Tarih Blm / ANKARA

[email protected]


2/20

bilig, K / 2007, say 40

100

ne alnacak olursa meselenin nemi kendiliinden aklk kazacaktr. Baz me-

tinlerde bnl-Arabnin ad aka zikredilir. Ancak bazlarnda ad verilmesede grlerinin izi takip edilebilir: Bu sessizlik, tedbir veya kendisi ile fikirlerininilk kayna arasna ok fazla arac girdii iin yazarn bilmedenEkberolmasile aklanabilir (Chodkiewcz 2005: 91). Bunun anlam, ok boyutlu ve kap-saml bir konu ile kar karya olduumuzdur. Bak as olduka daraltlarakbelli bir dnem veya ok karakteristik bir tarikat ile snrlansa dahi, seilen kii-lerin hayat hikayeleri, ilikileri ve dncelerinin analiz edilmesi gereklilii hatr-landnda, bnl-Arab etkisinin, aratrmaclarn nne ne denli engin vederinlikli bir manzara sunduunu tasavvur edebiliriz2 Bu geni manzaray ule-

ma ve sufi evreler olmak zere iki grup ile de s

n

rlayabiliriz. Bunlar, bazenbirbiriyle rten bazen de zt anlay ve yorumlar ortaya koymulardr. Dolay-syla, bnl-Arab etkisinin mahiyetini ve roln anlayabilmek iin ncelikleulema ile sufi evrelerin bak ve yorumlarn ayr ayr deerlendirmek yararlolacaktr. Bunu yaparken de bu kesimlerin birbirleriyle kopuk olduunu varsa-yarak deil, aksine, birbiri ile ilikileri dnlerek hareket etmek gerekecektir.

Burada konunun snrlar, sufi kesimden Atpazar Osman Fazl (. 1691),Karaba Veli (. 1686) ve Niyaz-i Msr (. 1694) olmak zere isim ileolduka daraltlmtr. Tabii ki, isimlerin belirlenmesi tesadfi deildir. lk

sebep, bunlarn bnl-Arabnin etkisinde en ok kalan sufiler arasnda su-nulmalardr. kinci olarak, toplumun farkl evrelerinden gelen eletirileremaruz kalmalar ve hatt devlet tarafndan srlmeleridir. Acaba srgnlerdemahkum olan bnl-Arab miydi? Yoksa sufilerin ynetim ile olan ilikileri,siyas tavrlar ve bireysel tercihleri gibi farkl unsurlarn da dikkate alnmasgereken, ok daha karmak bir ilikiler a m sz konusuydu? Her eyhindier bir ortak noktalar ise XVII. yzylda yaam olmalardr. Bu yzyl,Osmanl mparatorluunda siyasi, sosyal ve ekonomik alanda nemli krl-malarn, deiimlerin yaand bir dnemdir. Zihniyet dnyasna damgasn

vuracak olan tartmay balatan Kadzdeliler hareketi ise dnemin zelartlar iinde yerini bulacaktr. Bilindii gibi, onlarn sert eletirilerini ynelt-tii meseleler arasnda bnl-Arab de yer almaktayd. Bu sebeple diyebilirizki, XVII. yzylda bnl-Arab taraftar olmak hi de kolay deildi. unu he-men belirtelim ki, burada byle zor ve bir o kadar da karmak ve ok ynlbir konuyu btn boyutlaryla zme kavuturmak gibi bir iddiamz yoktur.Sadece bu nemli meseleye dikkat ekmeye ve tarihi bir perspektiften yak-lamaya alacaz.

Karaba Veli - Niyaz-i - Msr - Atpazar - Osman Fazl

Halvetiyye tarikatnn Karabaiyye kolunun kurucusu Karaba Vel, Arapkirve ankrda balad eitimine stanbulda devam etti. Bu dnemde tasav-vufa duyduu ilgi sebebiyle medreseden ayrlarak Kastamonuya gitti ve


3/20

Kl, Osmanl Sfliindebnl-Arab Etkisi: XVII. Yzyldan Sf

101

eyh aban- Veli Dergh postniini smail orumye (. 1647) intisap etti.

Ancak eyhinin lm zerine tasavvuf eitimini, yerine geen olu MustafaMuslihiddin Efendinin yannda tamamlad.3 Bir sre Arap lkelerinde dola-tktan sonra 1670-1671 (1081)de skdara yerleti (Karaba Veli:1b). RumMehmed Paa Camiinde ekildii inzivann ardndan da Vlide-i Atik CamiiZviyesi eyhi olarak irda balad (Hseyin Vassaf, IV: 13; Harrzde, III:57b). O, etkili bir vaizdir ve ok gemeden n saraya kadar ular. HattCuma selamlklarn Vlide-i Atik Camiine aldrmaya balayan SultanMehmedin, eyh Efendinin vaazndan, brahim Edhem gibi taht ve tacbrakp dalara decek kadar etkilendiini syledii anlatlr (Hseyin

Vassaf, IV: 16). Nitekim brahim Has, srlmesinin bir sebebinin de padia-hn bu sz olduuna inanmaktadr (brahim Has: 11a-11b).

Dier Halveteyhi Niyaz-i Msr, 1618de Malatyada dodu. 1638de ilimtahsili amacyla kt seyahatteki duraklar Diyarbakr, Mardin ve Msrdr.Msrda bir Kadir eyhinin yannda geirdii senenin ardndan bir sreAnadolu ve Arabistanda dolar. 1646da stanbula, daha sonra Bursayageer. eyhini aramak iin kt yolculukta eyh Mehmede ve onun vasta-syla eyh mmi Sinana balanr. Hayatnda nemli bir mekan olacak olanBursaya dn 1661dir (1971: 39-40; brahim Rakm: 2-8, 11-15).4

Kprlzde Ahmed Paann dvetinden sonra ikinci defa gittii Edirnedekiszleri ise, onun iin srgnler silsilesinin balamas anlamna gelir (eyh1989, II-III: 93).

1632 tarihinde umnuda doan Atpazar Osman Fazl ise, ilk tahsilini ta-mamlamasnn ardndan Edirnede Aziz Mahmud Hdynin halifesi Salbrahim Efendiye, daha sonra stanbulda Celveteyhi Zkirzde eyh Ab-dullaha intisap etti. Sekiz yl kadar burada kald ve zahir ilimlerle ilgili ders-lere devam etti. Halife olarak gnderildii Aydostan eyhinin lmndensonra ayrlarak Filibeye gitti (1657-1658). eitli vesilerle bulunduu stan-

bula sonunda yerlemeye karar verdi ve Atpazarnda Manisal MehmedPaa Camiinin iinde kurduu tekkedeki faaliyetleri dnda, haftann belirlignlerinde Vefa ile Sleymaniye camilerinde vaaz verdi. 1683 Avusturyaseferine gsterdii muhalefet ise Osmanl ynetici evreleriyle arasn a-makta gecikmedi (Yldz 1991, IV:83-84).5

XVII. Yzylda bnl-Arab ve Vahdet-i Vcd Taraftar OlmakXVII. yzyl klasik Osmanl devlet ve toplum dzeninde zlme yaand veKadzdeliler ile sufilerin kar karya geldii bir dnemdi. ki grup arasndaki

tartmada ilgin olan, bnl-Arabnin sanki hayattaym gibi hl tartma-larn odanda olmasdr (Mehmed Murad 1332, VII: 59; Naima 1280, VI:220). Bu, onun ismi ve grlerinin etkisi yannda, slm dnyasndaki kkltartmann Osmanl topraklarndaki yansmasn gstermesi asndan ol-


4/20

bilig, K / 2007, say 40

102

duka nemlidir. Aslnda Osmanldan nce slm toplumlarnda bnl-Arab

yandalar ve muhalifleri, pek ok kez kar karya gelmilerdi. Her iki tarafnbalca aktrleri ve tezleri, eitli aratrmalarda ele alnmtr. almannsnrlarn aacandan bunlarn tam bir dkmn vermek niyetinde deiliz.6Bununla beraber, XVII. yzylda Osmanl dnyasnn kalbinde yaanan a-tmann oturduu temelin anlalabilmesi iin ksa bir hatrlatma yapmannyerinde olaca kanaatindeyiz.

XIII. asrdan itibaren bnl-Arabye kar yazlm eserlerin tedkiki, ona veetkisinden bahsedilen hemen herkese yneltilen allm sulamann zndklkve ibahiliin yan sra, daima Kurann manasn saptrmak olduunu aa

karacaktr. Bu sulama, bnl-Arab kart polemiin fiili kurucusu olan vesonraki btn saldrlarn ana hatlarn tayin eden bn Teymiyyede (. 1328)bulunmaktadr (Chodkiewicz 2003: 42). Onun ardllar ile sufiler arasndakipolemikler devam etti. Sulamalarn temel dayanaklar birka ufak deiik-likle daha nce bn Teymiyyenin ortaya att hususlard ve byk ldebalamlarndan soyutlanm olan ayn alntlara dayanyordu. Tabiiki eleti-rilerin banda vahdet-i vcd geliyordu. Osmanl mparatorluunda dauzun sre tartlan bir baka tema, Firavunun ldkten sonraki durumu ileilgiliydi. Muhalifler iin Hz. Peygamberin hayat ile ilgili retisi, zellikle

hakkat- Muhammediyye, insan- kmil ve hteml-evliy kavramlar dametafizik anlayndan daha az sapkn deildi (Chodkiewicz 2005: 94,95).7

bn Teymiyye mektebinin Osmanlmparatorluundaki temsilcisi ve devam,Birgiv mektebiydi. XVI. yzyln ikinci yarsnn balarnda, Osmanl toprak-larnda eskiden beri etkili olan Rz mektebinden farkl ve Osmanl zihniyettarihi boyunca sanldndan daha nemli olan bu mektep, Birgiv MehmedEfendi (. 1573) tarafndan tesis edilmi bulunup, Osmanl tarihinde devletintemsil ettii slm anlayna ilk kar k hareketidir. Birgivnin, siyasette ve

ynetimde grd, kendince sapma olarak deerlendirilen durumlardan vetoplum hayatnda mahede ettii zlmeden etkilendii ve bn Teymiyyeile rencilerinin fikirlerine snd grnyor (Ocak 1985: 34).8 XVII. yz-ylda bu mektebin szcln Kadzdeliler stlenecekti.

Kadzdeliler ve sufilerle olan mcadeleleri eitli aratrmalara konu oldu-undan burada sadece konumuz iin ne anlama geldiine dikkat ekmekleyetineceiz.9 Kadzde Mehmed (. 1635) adndaki bir vizden adn alanKadzdeliler, Osmanlmparatorluunda XVII. yzylda etkili olan bir dindetasfiye hareketidir. Bu hareket, uygun ortamdan faydalanarak tasfiyeciliinardnda baz din evrelerin nfuz ve iktidar mcadelesine katlarak menfaatsalamas eklinde de yorumlanabilir (Ocak 1983: 208, 225). KadzdeMehmedten sonra hareketin ikinci dalgasnn lideri, stvan Mehmed Efen-


5/20


103

di oldu. Siyasi otoritenin sarslmasndan yararlanan stvan Mehmed, sa-

rayda kendine iyi bir evre edinerek buradan ald gle tasavvuf evreleri-ne satamalarn arttrp, halk tahrik etti (Ocak 1983: 222). Kadzdelilerinstanbul ve evresindeki tekkeleri ykmak, eyh ve dervileri tecdid-i imanadavet ederek kabul etmeyenleri ldrmek ve ne kadar bidat varsa kald r-mak amacyla harekete gemeleri zerine Kprl Mehmed Paa (. 1661),ilmiyenin nde gelenleriyle bir toplant yapt. Toplant sonunda Kadzdelileraleyhine alnan fetva ile stvan ve nde gelen taraftarlar Kbrsa srld-ler (Naima 1280, VI: 225-226). Vani Mehmed Efendinin (. 1685) hemSultan ile hem de sadrazam Fazl Ahmed Paa (. 1676) ile olan yaknl ise

yeni bir Kad

zdeli hareketine sebep oldu. Vani Efendinin etkisi stanbuldayoun bir biimde hissedildi ancak 1683ten sonra gzden dt (Zilfi 1999:74-76). Vannin sfler arasndaki sert muhalifi, Msr idi.10 Nitekim, u dize-leri, onun vaizler grubuna baknn gzel bir ifadesidir:

Bu gn bir meclise vardum oturm pend ider vizki blm cihn halkn birini cennete salmEliyle krsiden birin tamuya sarkdur vizkar azndan ateler yakar eytan- melunSanasn yidi tamunun azb kendidr viz (Erdoan 1993: 218).

Yine,Risle-i Esile ve Ecvibede (63b), sflerin baz szlerinin halk ve lim-ler tarafndan yanl anlaldn ve bunlarn batl mezheplerden zannedildik-leri iin bu eseri kaleme aldn ileri srer.

bnl-Arabnin gl muhaliflerinin bulunduu bu dnemde Atpazar Os-man Fazl, Karaba Veli ve Niyaz-i Msr, eyh-i Ekbere duyduklar ilgiyi dilegetirmekten ekinmezler. rnein, Osman Fazl, daha tasavvuf eitimi esna-snda, iine doan duygular kaleme alp Zkirzdeye gsterdiinde, eyhiona, szlerinde eyh-i Ekber zevki bulunduunu syler (Muslu 1994: 70;Naml 1994: 12). Bundan baka, iki nemli eserinin bnl-Arabnin ndegelen takipisi Sadreddin Konev (. 1274)nin eserlerine yazlan erh vehaiye olmas yannda, Tecelliyt- Berkyye adl eserinin bnl-Arabnin birkasidesinin erhi olmas son derece dikkat ekicidir (Yldz 1991, IV: 84).Dier taraftan, Msrnin bnl-Arab ve eyh Bedreddin hayranln en iyiu dizeleri zetler:

Muhyiddn u Bedreddn itdiler ihy-y dnDery Niyz Fss enhrdur Vridt(Erdoan 1993: 156).

Karaba Velinin, bnl-Arab ilgisinin en belirgin delili ise, onun tartmal

eseri Fususl-Hikeme, Kifl-Esrrolarak da bilinen Arapa bir erh ka-leme almasdr. AyrcaFussun her faslnda hangi ilimlerden bahsedildiiniele alan Cmiu Esrril-Fuss adl bir eseri ile bnl-Arabnin Kaside-iAkyyesine bir erhi mevcuttur (Kara 2003: 127, 148).


6/20

bilig, K / 2007, say 40

104

bnl-Arabye yneltilen eletirilerin banda vahdet-i vcdun geldii sklkla

tekrarlanr. bnl-Arab, ounlukla vahdet-i vcd doktrininin kurucusu olarakbilinir ve slm dnce iinde bu ifade, bnl-Arabden sonra gelen takipile-rini ifade etmek iin kullanlr. Oysaki eserlerinde bir terim olarak vahdet-ivcd kullanmna rastlanmaz. eyh, eserlerinde kullanmasa da yazdklar buifadeye uygundur (Chittick 2003: 29-30).11 Eer sbjektif tecrbe olarakvcd darda braklrsa, bnl-Arabnin, vcud terimini iki temel anlamdakulland ileri srlebilir. lk olarak terim, Gerek Varlk (el-vcudul-hakk) olanAllaha veya olmamas dnlemeyen Zorunlu Varla (Vcibl-Vcd) iareteder. kinci olarak, leme ve iindeki eylere de iaret edebilir. Ancak, bnl-

Arabnin Allahtan baka olan

n vcdundan bahsederken vcd teriminikullanmas, mecazi anlamdadr. Zira, Gazali ve dierlerine benzer ekilde,vcdun yalnz Allaha ait olduunu iddia eder. Allahtan baka eyler vargrnyorsa, bu, gnein yeryzndeki eylere dn verdii gibi, Allahnvcudunu onlara dn vermesindendir (Chittick 1994: 75). Bu sebeple, ken-disinden sonraki slm gelenek, bnl-Arabyi vahdet-i vcud kavramyla ili-kilendirmekte hakldr (Chittick 2003: 31).

te Niyaz-i Msr, ok genel hatlaryla vermeye altmz bu vahdet-ivcdcu suf gelenek iine yerletirilebilecek bir isimdir. Risle-i Vahdet-i

Vcd adyla bir risle de kaleme alan Msrnin, vahdet-i vcda dayanantasavvuf anlayn eitli eserlerinde izlemek mmkndr. rnein, Evvel,Ahir, Zahir, Btn Odur (57/3) yetini, vahdet-i vcd anlayna uygunbiimde yorumlar. Evvel, Allahn btn lem yaratlmadan ncevarolduuna, Ahir, btn lem yok olduktan sonra Allahn varlnn de-vam edeceine iarettir ve Zahirlii cihandr ve cism-i insandr (Risle-iVahdet-i Vcd: 4). Hatt bir gn Fakirlik tamam olduu zaman o, Al-lahtr sz zerinde dnrken, Allah tarafndan kendisine ilham yoluylahakiki manasnn doduunu iddia eder. Allah ona aka gstermitir ki,

Allahn dnda hibir varln gerek varl yoktur (Msr 1971: 8). Zikreayan u dizelerde ise Msrnin vahdet-i vcd nevesini grebiliriz:

Zih dery-y vahdet kim kesilmez hergiz emvcBu kesret lemi andan doup nar olur peyd

Alan lezzt birlikten hals olur ikiliktenNiyaz kande baksa ol heman ddr olur peyd (Kara 2004: 197, 199).

Osman Fazlnn halife olarak gnderildii Aydos (Edirne) kasabasndaki

tecrbesi, vahdet-i vcd yorumu hakknda nemli bir ipucudur. Buna gre,orada vaaz, tedris ve tevhid zikri ile megul olurken, vahdetin yzndenkesret hicbnn kalkmas ve vahdet nrunun fkta zuhuru diye tarif ettii


7/20


105

bir tecelliye nil olmutu (Naml 1994: 14). Karaba Veli ise vcda ait me-

selelerde glge ve ayna sembolizmini tercih eder. OnunFuss rihi olduuhatrlanacak olursa, tercihi artc deildir. Gerek vcdda ayniyet vegayriyet, gerekse vcdun mertebeleri bahsinde sklkla kullanlan ayna veaynadaki grnt rneidir. Nitekim, Fussul-Hikem ve erhlerinde aynasembolizmi eitli vesilelerle kullanlr (Tahral 2002, II: 33-34).12 Aslndasfinin yaad mistik birlik halinin ifadesi olarak daha nce Gazl (.1111)nin kulland ayna sembolizmi, bnl-Arabde detaylandrlmtr(Ulu 2006: 158, 159).13Karaba Velinin, mer NesefininAkaidine yazd-erhte ayna sembolizmi, u ekilde ifadesini bulur;

Mezhir olmasayd zhir olan eyler zuhur etmezdi. Zuhur eden eylerzhir olunca mahzarlar da helk olucu (hlike) oldu. Ayna gibi me-sel, aynada bir kiiyi grdnde aynay grdn sylenemez. Ay-nada bir sret grdnde aynay grmee muktedir olamazsn. An-cak orada bir sret grmeyen aynay grebilir. Aynadaki sret ise ay-niyettir ve o aynadan mnezzehtir. nkaynaya bakan kiinin sre-tinin izhr iin bir vstadr. Grlen zt tibriyle bakann ayndr,letfeti ve kesfeti tibriyle ise ayniyettir ve o aynadan mnezzehtir(Kara 2003: 526-527).

Glge (zll) sembolizmi de vcd ve vcd mertebeleri konusunda aynayaok yakn durum ve mnlarda kullanlr (Tahral 2002, II: 35).14 YineAkaiderhine gre;

Onun vcdu vcib biztihidir. Bizim vcdumuz kendi nefsimizledeil, Onunla vcibtir. Glge ile sahibi gibi. Glgeyi gren, o glge-nin shibini, mhiyetini ve nevini hayal eder; ayakta olduu, otur-duu, yatt, hareketli, hareketsiz olduu hususlarnda bir fikri olur.Bu takdirde o glge shibinin gayr olur. Glgenin shibi grnd-nde glge, shibinde helk olur. Onda helk olduu iin o ahsnayn olur (Kara 2003: 540).

Vahdet-i vcd ile dorudan alkal bir mesele de mertib-i vcddur. V-cdun mertebeleri ok saydadr. Ancak bu mertebeler genel olarak drt, be,yedi eklinde tasnif edilmitir. Aslnda saydan ziyade nemli olan, her mer-tebedeki varln, ilk mertebeden, yani Allahn ztndan sudr ve zuhr et-mesi, Hakkn varlnn yansma ve grntleri olmalardr (Tahral 1999, I:45; Uluda 1995:119). Niyaz-i Msr drtl tasnifi kullanr (Akar 2004: 237-238). Karaba Velinin Miyrut-Tarikasnda da lemin vcd- Hakn

taayynt

ve zuhru olduu dile getirilerek ayn

tasnife yer verilir: 1-lem-iLht 2-lem-i Cebert 3-lem-i Melekt 4-lem-i Nst. nsan- kmil isebu lemlerin cmlesini cmidir.15 te burada karmza Ekber dnceninnemli konularndan biri olan insan- kmil kar.


8/20

bilig, K / 2007, say 40

106

nsan- Kamil - Hakikat- Muhammediye - Htemul - Evliy

bnl-Arab ile netleen ve Abdlkerim Clnin (. 1417) el-nsnul-Kmiladl eseriyle kemle ulaan insan- kmil anlay u ekilde zetlenebilir:Allahn halifesi olan insan, Allahn zat, sfat ve fiilleriyle en mkemmel e-kilde tecell ettii varlktr (Kara 2005: 205). Ferdi ahs dzeyinde insan-kmili temsil edenler Veli, Nebi ve Resldr. Bu de yeryzndeki enmkemmel ve eksiksiz tecelligahlar olmak hasebiyle, Hakkn halfeleridir.Onlar hakkat- Muhammediyyenin mahhas tecellleridir. bnl-Arab ikieit halfe arasnda kesin bir fark gzetmektedir: 1- Allahn Halfesi(Halfetullah), ve 2- Resln halfesi. nsan- kmil anlamndaki halfe (yani

Halfetullah) slm mmetinin siyasi ba olan ve ayn ismi tayan halfeden(Halfetur-Reslden) farkldr (Izutsu 1999: 352). Tasavvufta ok sk kulla-nlan Kutb ve gavs da, insan- kmil iin eitli devirlerde kullanlan st-lahlardandr (Kara 2005: 211).

Ekber dnceye gre Hakikat- Muhammediyye, Hz. Peygamberin ah-snda en kmil ve klli zuhuruna eriinceye kadar nesiller boyunca seyretmi-tir. Hz. Peygamberin irtihaliyle eriat getiren nbvvet kesin olarak m-hrlendiinden, Hakikat- Muhammediyye, zaman iinde seyretmeye hlak olan velyet vastasyla devam edecektir (Addas 2003: 93, 94). Tpk

Hz. Muhammedin ahsnda resullerin hteminin zuhur etmi olmas gibi,velilerin de bir htemi olmaldr. Bu vazife bnl-Arabye gre ahsiyetarasnda paylalmaktadr. Birincisi, Muhammed velyetin htemidir vedorudan doruya Hz. Muhammedin varisi olan veliler silsilesini mhrler.Muhammed htemin vefatyla Hz. Muhammedin dorudan veraseti kapan-makla beraber, nbvvet-i amme derecesi ak kalacaktr. Nbvvet-i ammekapsnn kapanmas ancak umumi velyetin hteminin zuhuruyla olacak-tr. nc htemin zuhuruyla velyet, mutlak olarak mhrlenir. bnl-Arab klliyatnda bilindii kadaryla bu nc hteme dair ak bir tanm-

lama bulunmamaktadr (Addas 2003: 94-95).Geriye Muhammed ve umum velayetlerin htemlerini tehis etmek kalyor.Umum velyetin htemi konusunda bnl-Arab kesin konuur: O, Hz.sadr. bnl-Arab ise Muhammed velyetin htemidir. Ancak bnl-Arab,iddiasnda yalnz kalmayacak ve kendisinden sonra eitli sufiler bu rtbedehak iddia edecektir (Addas 2003: 95). te bunlardan biri Niyaz-i Msrdir.O, htem, konusunda hi bir phe gstermez. Btn velyetin kayna olanen yksek htem kendisinden bakas deildir. Mecmua (Msr :6a)sndabunu u ekilde aklar: Her vakitte hatml-evliya birdir. Bu vakitte AllhSubhanehu ve Tel, hateml-evliy olma Msrye verdi ve devam ederBenim istediim, Allahn isteidir. Niyaz-i Msrnin karakteristik niteliktekihtemul-evliy tabirini kullanmas,Ekbervelyet mefhumunu tand anla-


9/20


107

mna geliyor. nk htemul-evliya, feyz-i akdes, feyz-i mukaddes gibi baz

stlahlar, bnl-Arab etkisine dair genellikle yanltc olmayan gstergelerdir(Chodkiewicz 2003: 22-23).

Hteml-evliylk ile bnl-Arab tarafndan mjdelenme iddias arasndada ilgin bir iliki kurulur. Rivyete gre, Karaba Veliye bnl-Arab tara-fndan iaret edilmitir ve kulland kelimeler eyhe dair bir takm rakam vetarihleri ifade etmektedir (brahim Has: 12a-14a; Senayi: 10b-11a; BursalMehmed Tahir 1333, I: 149). ddialar bununla kalmaz ve ibare KarabaVelinin htem-i velyet-i Muhammed olduunun iareti olarak yorumlanr(brahim Has: 13b-14a; Senayi: 11a). Benzer ekilde Msrnin de bnl-

Arab tarafndan kefen iaret edildii ileri srlr (Safayi II: 283/352;Glpnarl 1972, VII: 213, 219-220). Aslnda, iddia edilen iaretin gerekolup olmadndan ziyade dikkate deer olan neden buna ihtiya duyuldu-udur? Herhalde bylece bnl-Arab ile manev bir irtibat kuruluyor vehteml-evliy iddias iin meruiyet salanyordu. Nitekim Karaba Veli adetrafndaki bnl-Arab yorumu kendisine kadar ulaan Msr, eyh-i Ekberiryasnda grd ve yazsnn yanl yorumlandn bildirmesi ile ancakhuzur bulabildiini aklama ihtiyac duyuyordu (Mecmua: 97a).

SrgnlerKaraba Vel, 1679 ylnda Limni adasna srgne gnderildi. Srgn ks-kanlk ve dmanlkla aklamak mmkn deildir. Nitekim eyh, kendi-sine baz n-sez kelimt isnd (1989: 581) olduunu bildirir. Ne yazk kiayrntlar vermez. Ride gre ise, eyh Efendinin vaazlarnda tasavvufstlahtn srlarndan bahsetmesi, zhir ulemas arasnda dedikodulara sebepolur ve cahil sufi takm arasnda baz szler dolar. Bunun zerine KarabaVeli srgne gnderilir ve zhir ulemas honut edilir (1282, I: 357). phe-siz tasavvufa dair ne tr mnakaalar olduunu bilmek ilgin olurdu. Ancakeyhin bnl-Arabye olan yaknl dnldnde, ieriklerini ve nedenulemann tepkisini ektiini tahmin etmek o kadar g deildir.

Srgn gerekesi olarak gsterilen ok ciddi sulama ise, bir rislesindeHerkeste fndk kadar tanr bulunur dedii iddiasdr. Vassaf, bu isnadmutlaka bir garazkrn ortaya attn ileri srer. Burada, Karaba Veli hak-kndaki ifadeler olduka ardr: O dnemde skdarda Karaba Ali Efendiolarak tannan bir mlhid Trke rislesinde herkeste fndk kadar tanrvardr demitir. Yazara gre, bu szlerin tevli mmkn deildir. Tevl olun-sa bile btldr (Hseyin Vassaf, IV: 15-16),16 Her ne kadar iddiann gerekli-

i dorulanamyorsa da reddetmeden nce Karaba Veliyi srgne gtre-nin, tasavvufa ait baz szleri olduunun hatrlanmas ve zellikle vahdet-ivucda dair yorumlarnn halk arasnda yaylrken byle bir cmle ile ifadebulmu olabileceini dnmekte fayda vardr. Ayrca, ve bizim zamanmz-


10/20

bilig, K / 2007, say 40

108

da yine Bursada eyh Msr nmnda bir mfsid zuhr edp nbvvet-i

Haseneyne kail olup, nice bin demi derece-i ilhda ve belki mertebe-i kf-re eritirmekle sulanan dier ismin Niyaz-i Msr olmas ise bizim iin ol-duka manidardr. Nitekim, dnemin mlhidleri olarak anlan iki eyhinyollar, Limnide kesiecekti.17

Msrnin ilk srgn yeri 1674 veya 1672de Rodostur. Kendisi bunu habsinibtidas 1085 Cemaziyelhiri eklinde ifade eder (Mecmua: 79a; Terziolu1999: 141). brahim Rakm da Edirnede yneticileri rahatsz edecek meselSultan Mehmed gitti, filn ehzdeyi tiz yetitirin gibi szlerinden dolay 1674(1085)de Rodosa srldn iddia eder (brahim Rakm: 27-28). Oysa

eyhye gre, 1672 (1083) ylnda gittii Edirnede vaaz esnasnda bir takmcifre dair szler sarf etmesi zerine ynetime ihbar edilmi ve olay srgn ilesonulanmtr (1989, II-III: 93). kinci srgn Bursaya dndkten sonra1677 ylndadr. eyh, bunu yine vaaznda cifre ait szlerden bahsetmesinebalar (1989, II-III: 93). Dier taraftan, Abdurrahman Abdi ok fazla aklama-dan hilf- zhir baz kelm demekle yetinir (Abdurrahman Abdi: 210b).Ride gre de syledii baz hakikat szleri, zahir ulemasnn dedikodusunasebep olmu ve taassub ehlinin szlerini teskin iin Limniye gnderilmitir(1282, I: 339). Affedildikten sonra Limnide kalmaya devam eden eyh, ancak

ynetimin emriyle 1692de Bursaya dnecektir (brahim Rakm: 31). Fakat buson deildir. Ynetimin uyarlarna ramen 1693deki Avusturya seferinemridleriyle beraber katlmak konusundaki srar, onu yeniden Limniye srg-ne gnderecektir (Rid 1282, II: 217-218; brahim Rakm: 31-32).

Vassaf, Msrnin srgnne dair be sebep ileri srer: 1-Bursaya dnndeMsryi karlamaya ok sayda kiinin gitmesi ve bunun ynetimin dikkatiniekmesi, 2-Hak sz sylemesi gerektiinde, padiah ya da devlet erknn-dan bile ekinmeden sylemesi, 3- Vahdet-i vcda ve baz hakikat mertebe-lerine dair szleri, ehl-i zhirin havsalasna smamas ve mugayir-i din ol-

makla sulanmas, 4- Onun hretini ekemeyenlerin bulunmas, 5- Cellinincemline galip olmas (Hseyin Vassaf V: 85-86). Bizim iin burada vahdet-ivcd bahsi dierlerine gre daha ar basmaktadr. phesiz, hemen btnsrgne gnderilen eyhler iin kullanlan kskanlk maddesini bir yana bra-krsak, son srgnnde olduu gibi ynetimle uyuma ynnde hi de istekliolmayan kiilii ve denetimleri dndaki herhangi bir harekete kar son de-rece hassas olduklar bir dnemde taraftar kitlesinin, yneticilerin dikkatiniekme ihtimali tamamen gz ard edilemez. Dier taraftan gerek Rodos ge-rekse ilk Limni srgnnde, ayrntlar bilinmese de, mevcut ifadelerden,

evre tarafndan kolay kolay kabul edilemeyecek tasavvuf yorumlarnn etkiliolduunu dnebiliriz.


11/20


109

Msrye kar tepkilerin younlat bir dier nemli alan, Hz. Hasan ve H-

seyinin peygamberliklerine dair gryd. Msr, Mevidl-rfnda bunuinkr etmenin cehlet, inat ve haset eseri olduunu belirtir (1971: 143). Ri-sle-i Hasaneynde ise kabul eden etsin etmeyen kendi bilir eklindenisbeten daha yumuaktr18. Msrnin szlerini aklamaya alan sflerolmakla birlikte muhalifleri de eksik deildi. phesiz bunlardan en iyi bili-nen, bir baka Halvet eyhi, Nazmi Efendi (. 1701)dir. Nazmi Efendi,Msrnin eyh-i Ekberin kelimtnn esrrn tamamen fehm ettiini fakatdelilie kadar vardn ve cifr kitaplar okuyarak kendisini bazen sa bazende Mehdi sanmakla cifr,Anka al-Mugrib veFthttan iddiasn ispata al-

t

n

ileri srer. Hatt Mehdi ve sa olduuna kendisinden de ehdet etme-sini istemitir (Nazmi Efendi: 143b). Yine,

Halk- lem dediler saya Msr bir zamanDahi bundan zge m evh dedi Kuran bana

eklindeki dizeleri zhir ehlinin bak asndan aklamak o kadar kolay de-ildir (Msr,Mecmua: 84a). Kimi zaman deta peygamberlik iddiasna kalk-an (Karahan 1980, XIX: 94) Msr, Osmanl hanedann eletirmekten e-kinmez ve srgn yllarnn ardndan eletirileri daha da sertleir. Ona gre,taht mutlaka Tatara, Krm hanedanna verilmelidir (Mecmua: 2b; Glpnarl

1972, VII: 217).Dier taraftan Osman Fazl, ynetimin emriyle srlmeden nce daha Fi-libede iken evresinden grd tepkiler sebebi ile zor durumda kalm veg etmesi ynnde basklarla karlamt. stanbula yerletiinde de ule-mann eletirilerinden kurtulamad (Yldz 1991, IV: 84; Naml 1994: 15-16).zellikleFussul-Hikemi baz dostlaryla mzkere ettii duyulunca bnl-Arab muhaliflerinin tepkisini ektii, bunun zerine kendini gizleme yolunusetii ve zhir ilimlerle ilgili eserler yazp ders verdii (Naml 1994: 19) riv-yeti son derece nemlidir. Zira bu, o dnemde bnl-Arab hakknda stan-bulda hi de gz ard edilemeyecek muhalif bir evre olduu anlamna gel-mektedir.

1683 Avusturya seferinin Osmanlnn hayrna olmad, bar yaplmas ge-rektiine inanan eyh, bozgundan sonra IV. Mehmed tarafndan sohbet iinarld Edirnede de konu ile ilgili dncelerini padiaha arzettiinde Sad-razam Kara Kethda brahim Paann tezvirat neticesinde umnuya srgnedildi. ay sonra yeni sadrazam Bosnev Sleymann daveti zerine Os-man Fazl Edirneye dnd. Ancak 1690da, Sultan Selim Camii vaizi iken

ek

yaya yard

m ettii gerekesiyle Kprlzde Faz

l Mustafa Paa taraf

n-dan Magosaya srld (Muslu 1994: 72). 1687de Sleyman Paann sa-va alanndan ar bir yenilgi ile kamas zerine Osman Efendi, Eer ma-lm olsa Hindistana hicret ederdim. Zira gayreti olmayan bir sultann yann-


12/20

bilig, K / 2007, say 40

110

da vakit zy etmekte fayda yoktur diyecek kadar Osmanl padiah hakkn-

da sert eletirilerde bulunacakt (Muslu 1994: 60).Nitekim Atpazar Osman Fazlya intisb eden ve 1675de halife olarakskbe gnderilen smail Hakk Bursevnin (. 1725) (Naml 2001, XXIII:102), Kitbn-Netce adl eserinde marifet-i nefs ve Rabb hsl oluncayakadar pek ok sknt ektiinden bahsetmesi ve bunlardan birinin skbtenihrc olduunu bildirmesi, eyhine dair yaplacak deerlendirmeler iin nemlibir veridir. Zira Bursev kendi hikayesini anlatrken, eyhinin de bana bu trolaylarn geldiini ve baz vzernn garazyla Magosaya gnderildiini ilveetmeyi ihmal etmez (1997, II: 338-340)19. Burada, smail Hakk ve eyhi ara-

sndaki ilikiyi vurgulamas asndan, Edirnede eyhinin gzetiminde Fussokuduu, bnl-Arabye duyduu sevgi sebebiyle ama gittii ve 1720deam dn yerletii skdarda vaazlarnda vahdet-i vcdtan bahsettii veslm akidesine muhalif szler syledii iddiasyla hakknda takibat aldn daayrca hatrlatmay gerekli gryoruz (Naml 2001, XXII: 103).

Sonu olarak diyebiliriz ki, bnl-Arabnin Osmanl sfliindeki etkisi, ge-nilii yannda derinlii ile de dikkati eker. Hemen belirtelim ki, bnl-Arabye veya onun hakkndaki eletirilerin younlat vahdet-i vucdataraftar olmak, bu topraklarda her zaman idam veya srgn anlamna gelmi-

yordu. Osmanlda eyh-i Ekbere duyduklar hayranl gizlemeyen oksayda saygn ulema ve sfye rastlamak hi de zor deildir. Ynetimin vesflerin deyimiyle ehl-i zhirin tepkisini eken daha ziyade vahdet-i mevcdakayan ifadeler, toplumda yaratt kargaa ve bunun siyas iddialarla birle-mesiydi. Ancak XVII. yzyln hassaslaan ortamnda bnl-Arabnin muha-lifleri ile sfler arasndaki polemik yeniden alevleniyordu. te byle bir or-tamda Niyaz-i Msr, Karaba Veli ve Osman Fazl, bnl-Arabye duydukla-r ilgi ile ne kan isimler arasndayd. Gerek bu ilgileri gerekse tasavvufyorumlar ile ulema ve ynetim evrelerini tedirgin ettiler. Her nn sr-

gnnde bu tedirginlik kadar ynetimle olan ilikileri de etkili olacakt. Ziraonlar siyasi, sosyal ve ekonomik alandaki zlmeden etkileniyor ve buna birzm bulmakta kendilerini sorumlu hissediyorlard. zmleri ise kimi za-man keif ehline mahsus tasavvuf ifadeler kimi zaman da bununla snrlkalmayarak mevcut yneticilere dorudan bir eletiri ve tavr olarak ortayakmaktayd.


13/20


111

Aklamalar

1. Burada bnl-Arabnin hayat, eserleri ve fikirleri hakknda mevcut literatrvermek, konunun ama ve kapsamn aacandan sadece birka isim vermekleiktifa edeceiz; Corbin (1981), Izutsu (1999), Afifi (1999; 2002), Addas (2003);Chittick ( 1989; 1994: 70-111; 2003), Chodkiewicz (1991, IX: 36-57; 2003), Nasr(2003: 103-148), Hirtenstein (1999), Keklik (1966, 1990), Uluda (1995), Kl(1999, XX: 413-516).

2. Mustafa Tahral, Muhyiddin bn Arab ve Trkiyeye Tesirleri (1994: 26-35) adlmakalesinde, bn Arab etkisinde kalan 25 isim vermitir. Tahral, bunlardan dndaki isimlerin Bursal Mehmed Tahir Beyin Osmanl Melliflerinden tesbit

edildiini, ancak ayn

esere pek ok ilave yapman

n mmkn olduunu szlerineeklerken, bn Arabnin Trkiyedeki tesirlerini incelemenin ok geni ve uzun biraratrma gerektirdiine dikkat eker. Dier taraftan yazarn esasen bu makalesinedayanan A General Outline of the Influence of Ibn Arabi on the Ottoman Era(1999, XXVI: 43-54) isimli makalesinde ise sufi says 31dir. bnl-Arabnin Os-manl Devletindeki etkisinin henz ok genel bir erevede ele alnabileceinivurgulayan Michel Chodkiewiczin bn Arabnin retisinin Osmanl Dnya-snda Karlan, (2005: 89- 111) adl yeni bir makalesi ise bu konuda yaplacakaratrmalar iin nemli bir katk salamaktadr. Ayrca bnl-Arab ve Melmleredair bkz. Holbrook (1991, IX:18-35; 1992, XII:15-31) ve XVI. yzylda bnl-Arabnin etkisindeki bir grup sufi sralamas iin bkz. (ngren 2000: 384-385).

3. Karaba Velinin hayat eserleri ve grleri hakknda bkz. Senyi: 10b-11a; bra-him Has; Hseyin Vassaf, IV: 12-16;Harrzde, III: 57b-58b; eyhi 1989: 581;Kara 2003.

4. Burada zetlenen Msrnin hayat ve faaliyetleri hakknda ilk baklacak yer, phe-siz kendi ifadeleridir. zellikle, Msrye ait bir eit hatrat niteliindekiMecmuas(BEEK, Orhan Blm, Nr. 690/Mili Ktphane, MFA (A) 1693) son derecenemli bir eserdir. Arapa kaleme aldMevidl- rfan ise farkl nshalar kar-latrlarak Sleyman Ate tarafndan (1971) evrilmitir.Divan iin bkz. Erdo-an (1993). Bir dier nemli eser brahim Rakm (. 1750)a ait olan Vkt-

Msrdir. Ayrca, Msr hakknda Glpnarlnn Niyaz-i Msr (1972, VII: 183-226) adl makalesi dnda Kara (1994), Akar (2004) ve Terzioluna ait (1999)iki almay da zikretmemiz gerekiyor.

5. Osman Fazl hakkndaki bilgiler esasen smail Hakk Bursevnin, Tamml-Feyz(Sleymaniye Ktphanesi, Halet Efendi, Nr. 244)ine dayanmakta olup eserinedisyon kritii Ramazan Muslu ve Ali Naml (1994) tarafndan yaplmtr.

6. bnl-Arabye ve zellikle Fussa yneltilen eletiri ve mdafaa iin bkz.Chodkiewicz (2005: 96-97); Kl (1996, XIII: 234-236).

7. Kara (2005:183) bn Teymiyenin bn Arabye ynelttii tenkitleri alt ana balkta

toplar: Vahdet-i vcd, hteml-evliy, riclul- gayb, Firavunun iman, putlaraibadet, gaybdan haber verme ve Hurflik.


14/20

bilig, K / 2007, say 40

112

8. Fikr alanda Kadzdelilere nclk eden Birgiv Efendiye dair XVI. Yzyl Os-manl Dzenindeki Deiimin Tasfiyeci (Pritanist) Bir Eletirisi: Birgiv MehmedEfendi ve Fikirleri adl kapsaml bir biyorafi almas iin bkz. Lekesiz 1997.

9. Bu konuda bkz. Naima (1280, VI: 218-226; V:53-59), Katip elebi (1306: 125-132), Mehmed Murad (1332, VII: 56-62). Ayrca konu ile ilgili aratrmalar ara-snda rnek olarak unlar verilebilir; Ocak 1983: 208-225; avuolu 1990; Zilfi(1999:65-79); Dina Le Gall (1992: 167-174).

10. Msrnin Vaniye eletirileri konusunda bkz. Terziolu (1999: 314-346).

11. Vahdet-i vcd teriminin tarihini inceleyen bir alma iin bkz. Chittick 1994: 70-111. Ayrca bnl-Arab ve vahdet-i vcda dair bkz. Erdem (1990: 34-79).

12.Fuss ve erhindeki ayna sembolizmine dair rnekler iin bkz. A. Avni KonukFussul-Hikem Tercme ve erhi, (Hazrlayanlar M. Tahral-S. Eraydn), 1999, I:205-207, 240-242).

13. Uluun bn Arabde Mistik Sembolizm adn tayan makalesi, Seluk niversi-tesi Sosyal Bilimler Enstits slm Felsefesi Bilim Dalna 2005 tarihinde sunulanayn adl doktora tezinin zeti mahiyetindedir.

14. Fussda glge sembolizmi hakknda bkz. A. Avni Konuk Fussul-Hikem Ter-cme ve erhi, (Hazrlayanlar M. Tahral-S. Eraydn), 1999, II: 234, 239-240,241-242. Ayrca bkz. Izutsu 1999:129-139.

15. Karaba Velinin tarikat dbyla ilgili bu Arapa rislesi eyh Nureddin Efenditarafndan Trkeye evrilmi olup sz konusu tasnif iin bkz. 134a-134b.

16. Vassaf, Bursalsmail Hakknn kendi hatlaryla muharrer bir mecmuada grdyaznn sretini verdiini ve bunu smail Hakknn henz talebelik dnemindeyazdn kaydeder (Hseyin Vassaf, IV: 15-16). Glpnarl (1972, VII: 219) da,kimlii bilinmeyen ancak 1126/1714de hayatta olduuna gre Karaba ve Msrile ada olduu bilinen Hakk demek suretiyle kanaatini belirtmitir. Kara iseHakk adl kiinin, smail Hakk Bursev deil, Kadzdelilere mensup bir zhir ule-mas olduuna inanmaktadr (2003: 87).

17. Karaba Veli, 1683de stanbula dndkten sonra Hac niyetiyle bakentten tekrarayrlr. Bu ayrlta Padiahn yeniden ona yaknlk gstermesinden rahatsz olanKara Mustafa Paann harekete gemesinin sebep olduu ileri srlr (HseyinVassaf IV: 14, 16).

18. Milli Ktphne (Yz. A 3036/1: 1b-12a)daRisle-i Hseyniyye adyla kaytldr.

19. Bursevye gre sebep zhirde erbb- inkrn hased ve garazlardr. Btnda isesebeb-i ibtil m-sivdan tahls ve tecliye-i yne-i dildir (1997, II: 340).


15/20


113

Kaynaka

Abdurrahman Abdi, Vekynme-i Abdi Paa, TTK Ktphanesi, Yazma Eserler, Nr. 44.Addas, Claude (2003), bn Arabi Kibrit-i Ahmerin Peinde, (ev. Atilla Ataman),

stanbul: Gelenek.

Aff, Ebul-Al (1999), Muhyiddin bnul-Arabinin Tasavvuf Felsefesi, (evirenMehmed Da), stanbul: Krkambar Yaynlar.

-------------- (2002), Fussul-Hikem Okumalarin Anahtar, (Trkesi Ekrem De-mirli), stanbul: z.

Akar, Mustafa (2004), Niyaz-i Msr Hayat, Eserleri, Grleri, stanbul: nsan.

Bursal Mehmed Tahir (1333), Osmanl Mellifleri, I, stanbul.Chittick, C. William (1989), The Sufi Path of Knowledge: Ibn al-Arabis Metaphysics

of Imagination, Albany: SUNY Pres,

-------------- (1994), Rumi and wahdat al-wujud,Poetry and Mysticism in Islam: TheHeritage of Rumi, (Ed. A. Banani, R. Hovannisian and G. Sabagh),Cambridge.

-------------- (2003),Hayal lemleri bn Arab ve Dinlerin eitlilii Meselesi, (TrkesiMehmet Demirkaya), stanbul: Kakns.

Chodkiewcz, Michel (1991), The Diffusion of Ibn Arabis Doctrine,Journal of the

Muhyiddin Ibn Arabi Society, IX: 36-57.-------------- (2005), bn Arabnin retisinin Osmanl Dnyasnda Karlan, Os-

manl Toplumunda Tasavvuf ve Sufiler, Hazrlayan A. Yaar Ocak, Ankara:TTK Yaynlar.

-------------- (2003), Sahilsiz Bir Umman-Hakikat, eriat ve bn Arab-, (eviren AtilaAtaman), stanbul: Gelenek.

Corbin, Henry (1981), Creative Imagination in the Sufism of Ibn Arabi (Translatedfrom the French by R. Manheim), Princeton.

avuolu, Semiramis (1990), The Kadizdeli Movement: An Attampt of eriat-Minded Reform in the Ottoman Empire, Princeton University.

Erdem, Hsameddin (1990),Bir Tanr-lem Mnasebeti Olarak Panteizm ve Vahdet-i Vcd, Ankara: Kltr Bakanl.

Erdoan, Kenan (1993), Niyaz-i Msri Hayat, Edeb Kiii, Eserleri ve DivannnTenkitli Metni, Doktora Tezi, Atatrk niversitesi, Sosyal Bilimler Ens. Erzu-rum.

Le Gall, Dina (1992), The Ottoman Naqshbandiyya in the Pre-Mujaddidi Phase: AStudy in Islamic Religious Culture and ts Transmission, Princeton University.

Glpnarl, Abdlbaki (1972), Niyaz-i Msr, arkiyat Mecmuas, VII: 183-226.Harrzde, (Kemaleddin), Tibynu Vesilil-Hakaik, Sleymaniye Ktphanesi,

brahim Efendi, Fatih Nr. 432/Milli Ktp. MFA C 441, III.


16/20

bilig, K / 2007, say 40

114

Hirtenstein, Stephen (1999), The Unlimited Mercifier The Spiritual Life and Thought

of Ibn Arabi, Oxford.Holbrook, Victoria Rowe (1991), Ibn Arabi and Ottoman Dervish Traditions: TheMelm Supra Order,Journal of the Muhyiddin Ibn Arabi Society, IX:18-35.

-------------- (1992), Ibn Arabi and Ottoman Dervish Traditions: The Melm SupraOrder,Journal of the Muhyiddin Ibn Arabi Society, XII: 15-33.

Hseyin Vassaf, Sefne-i Evliy, Sleymaniye Ktphanesi, Yazma Balar IV-V.

brahim Has, Menkb- Hazret-i eyh Hasan ns, Sleymaniye Ktphanesi, HacMahmud Efendi, Nr. 4607.

brahim Rakm, Vkt- Msr, Sleymaniye Ktphanesi, zmir, Nr. 790.

smail Hakk Bursev (1997),Kitbn-Netce, (Hazrlayanlar Ali Naml-mdat Yava),stanbul: nsan Yaynlar.

Izutsu, Toshihiko (1999), bn Arabnin Fussundaki Anahtar-Kavramlar, (TrkesiA. Yksel zemre), stanbul: Kakns Yaynlar.

Kara, Kerim (2003),Karaba Vel Hayat, Fikirleri, Risaleleri, stanbul: nsan Yaynlar.

Kara, Mustafa (1994),Niyazi-i Msri, Ankara: TDV

-------------- (2005),Derviin Hayat Sfnin Kelm, stanbul: Dergh Yaynlar.

-------------- (2004), Metinlerle Osmanllarda Tasavvuf ve Tarikatlar, stanbul: Sr

Yaynclk.Karaba Veli, erh-i Fussul-Hikem, Sleymaniye Ktphanesi, Hac Mahmud

Efendi, Nr. 2225.

Karahan, Abdlkadir (1980), Kendi Elyazs Htratna Gre Niyaz-i Msrnin BzMistik Grleri, Trkiyat Mecmuas, XIX: 93-98.

Katip elebi (1309),Mznl-Hakk f ihtiyril-Ehakk, stanbul.

Keklik, Nihat (1966),Muhyiddnbnl-Arab: Hayat ve evresi, stanbul.

-------------- (1990), bnl-Arabnin Eserleri ve Kaynaklar iin Misdak Olarak el-

Ftht el-Mekkiyye, Ankara: Kltr Bakanl

Kl, M. Erol(1996), Fussl-Hikem, TDVA, XIII: 230-237.

-------------- (1999), bnl-Arab, Muhyiddin, TDVA, XX: 493-516.

Kurnaz, Cemal-Tat, Mustafa (2001), Trk Edebiyatnda athiyye, Ankara: Aka.

Lekesiz, Hulusi (1997), XVI. Yzyl Osmanl Dzenindeki Deiimin Tasfiyeci(Pritanist) Bir Eletirisi: Birgiv Mehmed Efendi ve Fikirleri, Hacettepe ni-versitesi, Sosyal Bilimler Ens. Doktora Tezi, Ankara.

Mehmed Murad (1332), Tarih-i Ebul-Faruk, stanbul.

Muslu, Ramazan (1994), smail Hakk Bursev ve Temml-Feyz Adl Eseri (BirinciKsm), Yksek Lisans Tezi, Marmara niversitesi, Sosyal Bilimler Ens.

Naima (1280), Tarih-i Naima, V-VI, stanbul.


17/20


115

Naml, Ali (1994)smail Hakk Bursev ve Temml-Feyz Adl Eseri (kinci Ksm),

Yksek Lisans Tezi, Marmara niversitesi, Sosyal Bilimler Ens.-------------- (2001), smail Hakk Bursev, TDVA, XXIII: 102-106.

Nasr, Seyyid Hseyin (2003), Mslman Bilge, (ev. Ali nal), stanbul: nsan.

Nazmi Efendi, Hediyyetl-hvan, Sleymaniye Ktphanesi, Reid Efendi, Nr. 495(Milli Ktp. MFA 1525).

Niyaz-i Msr,Risle-i Vahdet-i Vcd, Milli Ktphane, Yz. A 4409..

--------------,Risle-i Esile ve Ecvibe-i Mutasavvfne, Milli Ktphane, Yz. A 2482/4.

--------------, Mecmua, Bursa Eski Eserler Ktphanesi, Orhan Blm, Nr. 690 (MilliKtphane, MFA -A- 1693).

-------------- (1971),Mevidl-rfan, (Notlarla eviren Sleyman Ate), Ankara: EmelMatbaas.

--------------,Risle-i Hseyniye, Milli Ktphne, Yz. A 3036/1.

Nureddin Efendi,Miyrut-TarikaTercmesi, Milli Ktphane, Yz. A. 5535/3.

Ocak, A. Yaar (1985), bn Kemalin Yaad XV ve XVI. Asrlar Trkiyesinde limve Fikir Hayat, eyhlislm bn Kemal Sempozyumu, 26-29 Haziran 1985Tokat.

--------------(1983), XVII. Yzylda Osmanl mparatorluunda Dinde Tasfiye

(Pritanizm) Teebbslerine Bir Bak: Kadzdeliler Hareketi, Trk KltrAratrmalar (Prof. Dr. Kadri Timurtan Hatrasna Armaan), XVII-XXI/1-2,1979-1983: 208-225.

ngren, Reat (2000), Osmanllarda Tasavvuf Anadoluda Sfiler, Devlet ve Ulem(XVI. Yzyl), stanbul: z.

Raid (1282), Tarih-i Raid, I, stanbul.

Safayi, Tezkire-i Safayi, Sleymaniye Ktphanesi, Esad Efendi, 2549 (Mikrofilm

Arivi 769), II.

Senayi, Menk

b-

Hazret-i eyh Nasuh, Sleymaniye Ktphanesi, Hac

MahmudEfendi, nr. 4573/1, Milli Ktp. MFA 1224.

eyhi Mehmed Efendi (1989), Vekayil- Fudal, (Nere Hazrlayan Abdlkadir z-can), stanbul: ar Yaynlar

Tahral, Mustafa (1994), Muhyiddin bn Arab ve Trkiyeye Tesirleri KubbealtAkademi Mecmuas, say 1, Ocak, 26-35.

-------------- (1999), A General Outline of the Influence of Ibn Arabi on the OttomanEra,Journal of the Muhyiddin Ibn Arabi Society, XXVI, 43-54.

-------------- (2002), Ahmed Avni Konuk Fussul-Hikem Tercme ve erhi, (Hazrla-

yanlar Mustafa Tahral-Seluk Eraydn), II, stanbul.Terziolu, Derin (1999), Sufi and Dissedent in the Ottoman Empire: Niyazi-i Msri

(1618-1694), Harvard University (Dok. Tez.)


18/20

bilig, K / 2007, say 40

116

Uluda, Sleyman (1995),bn Arab, Ankara:Trkiye Diyanet Vakf.

Ulu, Tahir (2006), bn Arabde Mistik Sembolizm, Tasavvuf, Ocak-Haziran, sy.16, 151-190.

Yldz, Skb (1991), Atpazar Osman Fazl, TDVA, IV, 83-85.

Zilfi, Madeline C. (1999), Kadzdeliler: Onyedinci Yzyl stanbulunda Dinde hyaHareketleri, (ev. M. Hulusi Lekesiz), Trkiye Gnl, 58/Kasm-Aralk: 65-79.


19/20

biligWinter / 2007 Number 40: 99-118 Ahmet Yesevi University Board of Trustees

The Impact of Ibn al-Arabi on the Ottoman Sufism:

Three Sufis from the 17th Century

Assist.Prof.Dr. Rya KILI

Abstract:Boundaries or severe opposition against Ibn al-Arabi in theIslamic world were not impediments for the expansion of his fame andhis thoughts. His influence in Ottoman territories attracts attentionespecially by, its scope and depth. Therefore, the study of Ibn al-Arabis influence on the Ottoman Sufism is of great importance in

Ottoman social historiography. Being on the side of Ibn al-Arabi or hisviews namely wahdat al-wujud about, which criticism on him wasintene, did not always mean execution or exile in the OttomanEmpire. The what caused reactions from the administrations or ulemawas rather statements bordering the nations of Wahdat al-wujud andtheir connections to currentpolitics expressions directing towardswahdat al-mevcud and their mixture with political claims took reactionof the administration and ulema. However, polemics betweenopponents of Ibn al-Arabi and sufis intensified in the 17th century. nthis period, Niyazi-i Msri, Karaba Veli and Osman Fazl among those

who had an interest in Ibn al-Arabi. Both this interest and theirunderstanding of sufism worried the administration of the time andthe ulema. Their relations with administrative circles and theaforementioned uneasiness were to cause on their exile.

Key Words: Ibn al-Arabi, 17th century, Ottoman, Sufism, Wahdat al-wujud

Hacettepe University, Faculty of Letters, Department of History / [email protected]


20/20

Zima 2007 Vpusk: 40: 99-118 Popeitel#skiy Sovet Universiteta Axmeta Wsavi

-:

17.

: - . . -

. - "- "(), . , "x-" () . 17 - . - , ,

. . .

:-, 17 ,

, /[email protected]

Documents

osmanlı sufi-ibnül arabi etkisi -üçsufi 20 sh