1

ORSAM

EditörlerCengiz EROĞLU

Murat BABUÇOĞLU

Orhan ÖZDİL

OSMANLI VİLAYET

SALNAMELERİNDEBASRA

OSMANLI V�LAYET SALNAMELER�NDE

HALEP

Cengiz Murat Yrd. Doç. Dr. Mehmet ERO�LU BABUÇO�LU KÖÇER

T�KV

Ankara 2007 2007T�KV

Ankara ORSAM

OSMANLI VİLAYET SALNAMELERİNDE BASRA

3

OSMANLI V�LAYET SALNAMELER�NDE

BASRA

Cengiz Murat Orhan ERO�LU BABUÇO�LU ÖZD�L

gl balstrateji enstitüsü

T�KV

Ankara - 2005

gl balgstrateji enstitüsüj

T�KV

Ankara - 2005

OSMANLI V�LAYET SALNAMELER�NDE

HALEP

Cengiz Murat Yrd. Doç. Dr. Mehmet ERO�LU BABUÇO�LU KÖÇER

T�KV

Ankara 2007 2007T�KV

Ankara ORSAM

4

ORSAM Kitapları No: 6ORSAM Ortadoğu Kitapları No: 4

“Osmanlı Vilayet Salnamelerinde Basra”Editörler: Cengiz EROĞLU, Murat BABUÇOĞLU, Orhan ÖZDİLANKARA - Kasım 2012ISBN: 978-975-8975-04-8

ORSAM Ortadoğu Stratejik Araştırmalar MerkeziCenter for Middle Eastern Strategic Studies

Mithatpaşa Caddesi 46/6 Kızılay-AnkaraTel: 0 (312) 430 26 09 Fax: 0 (312) 430 39 48www.orsam.org.tr, orsam@orsam.org.tr

ORSAM © 2012Bu kitabın içeriğinin telif hakları ORSAM’a ait olup, 5846 Sayılı Fikir ve Sanat Eserleri Kanunu uyarınca kaynak gösterilerek kısmen yapılacak makul alıntılar ve yararlanma dışında, hiçbir şekilde önceden izin alınmaksızın kullanılamaz, yeniden yayımlanamaz. Bu kitapta yer alan değerlendirmeler şahısların kendilerine aittir; ORSAM’ın kurumsal görüşünü yansıtmamaktadır.

OSMANLI VİLAYET SALNAMELERİNDE BASRA

5

OSMANLI VİLAYET SALNAMELERİNDE BASRA

7

İÇİNDEKİLERKISALTMALAR .................................................................................................................................9

GİRİŞ ...................................................................................................................................................11Basra Vilayeti Salnameleri ...................................................................................................................11XIX. ve XX. Yüzyıllarda Basra Vilayeti ve Basra Şehri .....................................................................12Salnamelerde Basra’ya İlişkin Bilgiler ................................................................................................15

SALNAMELERDE BASRA .............................................................................................................29

I- TARİH .............................................................................................................................................31

Basra’nın Kuruluşu ..............................................................................................................................32 Cemel Vakası ..................................................................................................................................33Emevi Devleti Döneminde Basra .........................................................................................................35Abbasi Devleti Döneminde Basra ........................................................................................................39 Zenci Ayaklanması .........................................................................................................................43Moğol İstilası Döneminde Basra .........................................................................................................54İlhanlı Devleti Döneminde Basra .........................................................................................................55Karakoyunlu Devleti Döneminde Basra ..............................................................................................55Akkoyunlu Devleti Döneminde Basra .................................................................................................56Safavi Devleti Döneminde Basra .........................................................................................................56Osmanlı Devleti Döneminde Basra .....................................................................................................56 Osmanlı Döneminde Basra’ya Atanan Valiler................................................................................65

II- İDARİ TEŞKİLAT .......................................................................................................................69

III- İDARİ TAKSİMAT .....................................................................................................................85

Basra Vilayetine Bağlı Sancaklar .........................................................................................................86 1- Basra Merkez Sancağı ................................................................................................................86 2- Müntefik Sancağı .......................................................................................................................92 3- Amara Sancağı ...........................................................................................................................97 4- Necid Sancağı ............................................................................................................................100

IV- DEMOGRAFİK DURUM ..........................................................................................................105

Müntefik Livasında Bulunan Aşiretler, Hane Sayıları ve Yaklaşık Nüfusları .....................................106Amara Livasında Bulunan Aşiretler, Hane Sayıları ve Yaklaşık Nüfusları .........................................107Kasaba ve Köylerdeki Tahmini Nüfus .................................................................................................108Kasaba ve Bölgelerdeki Kaydedilmeyen Nüfus ..................................................................................109Basra Vilayetinin Toplam Nüfusu ........................................................................................................110 Basra Merkez Sancağı ....................................................................................................................110 Amara Sancağı ...............................................................................................................................110 Amara Livasındaki Mevcut Aşiretlerin Nüfusu .............................................................................111 Müntefik Sancağı ............................................................................................................................111 Necid Sancağı .................................................................................................................................111 Basra Genel Toplamı ......................................................................................................................112 Basra Vilayeti Nüfus Cetveli ..........................................................................................................112

ORSAM

8

V- İKTİSADİ DURUM ......................................................................................................................113

Basra Vilayetinin Gelir ve Giderleri ....................................................................................................114Basra’da Yetişen Mahsuller .................................................................................................................123 Yerel Tüketim ve İhracat ................................................................................................................124 Kullanılan Ağırlık Ölçü Birimleri ..................................................................................................126Tekstil ve İmalat ...................................................................................................................................126Madenler ..............................................................................................................................................126Ormanlar ..............................................................................................................................................126Basra Ticaretinde Önemli Bir Yer Tutan İnci ve İnci Avı İle İlgili Bilgiler .........................................127

VI- SİLAHLI GÜÇLER ....................................................................................................................129

Kara Ordusu: Askerî Güç .....................................................................................................................130İç Güvenlik: Zabtiye Kuvveti ..............................................................................................................134Donanma: Basra Tersanesi ...................................................................................................................135

VII- BASRA’DA EĞİTİM-ÖĞRETİM VE SAĞLIK .....................................................................143

Basra Vilayetinde Bulunan Mektepler .................................................................................................144Basra Vilayet Salnamelerinde Hıfzısıhha (Sağlık Bilgisi) ...................................................................150

VIII. HABERLEŞME VE ULAŞIM ................................................................................................161

Vilayetin Posta ve Telgraf Hatları Hakkında Genel Bilgi ....................................................................162Postalar .................................................................................................................................................162Yol ve Köprüler ....................................................................................................................................162Ulaşım Araçları ....................................................................................................................................163

IX. BASRA VİLAYETİNDE ÇALIŞAN YABANCI ŞİRKETLER VE KONSOLOSLUKLAR .......................................................................................165

Londra-Basra Arasında Çalışan Vapur Şirketleri .................................................................................166Basra Vilayetinde Bulunan Konsolosluklar .........................................................................................168Basra’daki Gayrımüslimlerin Ruhani Liderleri ...................................................................................169

X- BASRA VİLAYETİ İLE İLGİLİ ÖZEL BİLGİLER ................................................................171

Basra’ya Mahsus Yapılması Gereken İşler ..........................................................................................172Merkez Vilayetin Bir Senelik Yazışma İstatistiği ................................................................................173Basra Vilayetinde Bulunan Cami ve Medreseler .................................................................................174Basra Vilayetinde Bulunan Ashâb-ı Kirâm, Evliya ve Şeyhlerin Türbeleri.........................................176Madalya ve Nişan Alan Saygın Kişiler ................................................................................................177

XI. TÜM VİLAYET SALNAMELERİNDEKİ MEVCUT GENEL BİLGİ:TARİHÎ OLAYLAR...........................................................................................................................181

Tarihte Meydana Gelen Önemli Olaylar (Hicretten Önce) ..................................................................182Tarihte Meydana Gelen Önemli Olaylar (Hicretten Sonra) .................................................................185

KAYNAKÇA ......................................................................................................................................189

İNDEKS ..............................................................................................................................................193

10

KISALTMALAR

b. �bn (o�lu)

Bkz. Bak�n�z

D�A Diyanet �slam Ansiklopedisi

ed. Editör

EI2 Encyclopedia of Islam

H. Hicri

Hz. Hazreti

�Ü�FM �stanbul Üniversitesi �ktisat Fakültesi Mecmuas�

M. Miladi

MEB Milli E�itim Bakanl���

N�r. Ne�reden

R.A. Raziyallahu Anhu

s. Sahife

S.A. Sallallahu Aleyhi ve Sellem

TTK Türk Tarih Kurumu

OSMANLI VİLAYET SALNAMELERİNDE BASRA

9 10

KISALTMALAR

b. �bn (o�lu)

Bkz. Bak�n�z

D�A Diyanet �slam Ansiklopedisi

ed. Editör

EI2 Encyclopedia of Islam

H. Hicri

Hz. Hazreti

�Ü�FM �stanbul Üniversitesi �ktisat Fakültesi Mecmuas�

M. Miladi

MEB Milli E�itim Bakanl���

N�r. Ne�reden

R.A. Raziyallahu Anhu

s. Sahife

S.A. Sallallahu Aleyhi ve Sellem

TTK Türk Tarih Kurumu

11

G�R��

Basra Vilayet Salnameleri:

Toplumdaki yeniliklerin yerel düzeyde dile getirilmesinin arac� olarak tan�mlanan salnameler, ta�radaki kentsel ya�am hakk�nda önemli bilgiler içermektedir1.

Mektupçunun denetiminde haz�rlat�lan vilâyet salnamelerinde, hükûmetçe gönderilen örnek göz önünde tutularak bilgiler verilmektedir. Ancak vilayetin özel durumu, salnameyi haz�rlayanlar�n bilgi düzeyleri, do�al olarak salnameler aras�nda önemli bilgi farkl�l�klar�na neden olmu�tur2.

Bilindi�i gibi vilayet salnameleri, ilgili vilayetin tarihçesi ile yönetim birimlerini, görevli listelerini, vilayetin fizikî, demografik yap�s�n�, nüfusun cinsiyet, etnik ve mezhep kökenine dair bilgileri, beldenin ticarî ve ekonomik faaliyetlerini, e�itim faaliyetleri, hastane, kütüphane, cami, mescit gibi sosyal yap�lar ile askerî te�kilat ve yabanc� devlet temsilcilikleri gibi birçok konuya dair bilgiler içermektedir.

Vilayet salnamelerinin yay�nlanmas�na Halep Mektubî Kalemi’nde bulunan �brahim Halet Bey taraf�ndan “Fihrist-i Vilayet-i Haleb”3 ad�yla düzenlenen ve istatistikî bilgiler içeren eserin Bâb-� Âlî’nin dikkatini çekmesi üzerine ba�land��� bilinmektedir. �brahim Halet Bey’in haz�rlad��� bu eserin birer örne�i vilayetlere gönderilmi� ve benzeri y�ll�klar haz�rlanmas� için emirler verilmi�tir. Bununla birlikte salname gelene�inin olu�mas� ise 1867 Vilayet Nizamnamesinin yay�nlanmas� ile birlikte gerçekle�mi�tir. Bu nizamname ile birlikte “eyalet” düzeninden “vilayet” düzenine geçilmi�tir4.

Bu ba�lamda Basra Vilayet Salnamesinin yay�nlanmas� çok gecikmemi�tir. Her ne kadar Basra Vilayet Salnamesinin ilki 1308 (1890) y�l�nda yay�nlanm��sa da, bundan önceki y�llara ait bilgiler, Ba�dat Vilayet Salnamesinin içerisinde yer almaktad�r. Nitekim 1292 (1874), 1299 (1881), 1300 (1882) ve 1301 (1883) y�llar�na ait Ba�dat vilayet salnamelerinde, Basra’ya da yer verilmi�tir. Bilindi�i gibi Basra, Kanuni’nin 1534’te Ba�dat’� fethi ile birlikte Osmanl� hakimiyetine girmi�tir. Osmanl� yönetiminde iken kimi zaman Ba�dat’a ba�lanm��, kimi zaman “ocakl�k” veya “mülkiyet” �eklinde “vilayet” olarak te�kilatland�r�lm��t�r5. ��te bu nedenle Basra, 1292 (1874) tarihli Ba�dat Vilayet Salnamesinde, Ba�dat eyaletinin 9 sanca��ndan biri olarak kaydedilmi�tir. 1884’te yap�lan

1 Latin harfleriyle yay�nlanm�� sâlnâme örne�i için bkz. Ankara Vilayeti Sâlnâmesi: 1325 (1907), Ankara Enstitüsü Vakf� Yay�nlar�, Ankara 1995. Ayr�ca sâlnâme ve sâlnâmelerin çe�itleri hakk�nda genel bir bilgi için bkz.: “Sâl-nâme”, �slam Ansiklopedisi, X, �stanbul 1967, s.134-136. Sâlnâmelerin toplu katalo�u için bkz.: Hasan Duman, Osmanl� Sâlnâmeleri ve Nevsâlleri, I-II, Ankara 2000. 2 Musa Çad�rc�, Tanzimat Döneminde Anadolu Kentlerinin Sosyal ve Ekonomik Yap�s�, TTK Yay�nlar�, Ankara 1997, s.293. 3 Henüz bu eserin herhangi bir nüshas�na ula��lamam��t�r. Bu nedenle mevcut vilayet sâlnâmeleri içerisinde en eski tarihli olan� 1868’de yay�nlanan Bosna Vilayet Sâlnâmesi’dir. Bkz. Hasan Duman, Osmanl� Sâlnâmeleri ve Nevsâlleri, I, Ankara 2000, s.XVIII, 5. 4 Özer Ergenç, “Sâlnâmelerde �zmir”, 1885-1985 Türkiye Ekonomisinin 100 Y�l� ve �zmir ve �zmir Ticaret Odas� Sempozyumu, 21-23 Kas�m 1985 Atatürk Kültür Merkezi, �zmir. 5 Yusuf Halaço�lu, “Basra: Osmanl� Döneminde”, D�A, V, �stanbul 1992, s.112-114; Halil Sahillio�lu, “Osmanl� Döneminde Irak’�n �dari Taksimat�”, Çeviren: Mustafa Öztürk, Belleten, LIV/211, Ankara 1991, s.1233-1257. Klasik dönemdeki gerek Ba�dad’a ba�l� iken, gerekse müstakil bir eyalet konumunda iken Basra idari taksimat� için bkz. Metin Kunt, Sancaktan Eyalete, 1550-1650 Aras�nda Osmanl� Ümeras� ve �l �daresi, Bo�aziçi Üniversitesi Yay�nlar�, �stanbul 1978, Ek:I-IV.

OSMANLI VİLAYET SALNAMELERİNDE BASRA

11 11

G�R��

Basra Vilayet Salnameleri:

Toplumdaki yeniliklerin yerel düzeyde dile getirilmesinin arac� olarak tan�mlanan salnameler, ta�radaki kentsel ya�am hakk�nda önemli bilgiler içermektedir1.

Mektupçunun denetiminde haz�rlat�lan vilâyet salnamelerinde, hükûmetçe gönderilen örnek göz önünde tutularak bilgiler verilmektedir. Ancak vilayetin özel durumu, salnameyi haz�rlayanlar�n bilgi düzeyleri, do�al olarak salnameler aras�nda önemli bilgi farkl�l�klar�na neden olmu�tur2.

Bilindi�i gibi vilayet salnameleri, ilgili vilayetin tarihçesi ile yönetim birimlerini, görevli listelerini, vilayetin fizikî, demografik yap�s�n�, nüfusun cinsiyet, etnik ve mezhep kökenine dair bilgileri, beldenin ticarî ve ekonomik faaliyetlerini, e�itim faaliyetleri, hastane, kütüphane, cami, mescit gibi sosyal yap�lar ile askerî te�kilat ve yabanc� devlet temsilcilikleri gibi birçok konuya dair bilgiler içermektedir.

Vilayet salnamelerinin yay�nlanmas�na Halep Mektubî Kalemi’nde bulunan �brahim Halet Bey taraf�ndan “Fihrist-i Vilayet-i Haleb”3 ad�yla düzenlenen ve istatistikî bilgiler içeren eserin Bâb-� Âlî’nin dikkatini çekmesi üzerine ba�land��� bilinmektedir. �brahim Halet Bey’in haz�rlad��� bu eserin birer örne�i vilayetlere gönderilmi� ve benzeri y�ll�klar haz�rlanmas� için emirler verilmi�tir. Bununla birlikte salname gelene�inin olu�mas� ise 1867 Vilayet Nizamnamesinin yay�nlanmas� ile birlikte gerçekle�mi�tir. Bu nizamname ile birlikte “eyalet” düzeninden “vilayet” düzenine geçilmi�tir4.

Bu ba�lamda Basra Vilayet Salnamesinin yay�nlanmas� çok gecikmemi�tir. Her ne kadar Basra Vilayet Salnamesinin ilki 1308 (1890) y�l�nda yay�nlanm��sa da, bundan önceki y�llara ait bilgiler, Ba�dat Vilayet Salnamesinin içerisinde yer almaktad�r. Nitekim 1292 (1874), 1299 (1881), 1300 (1882) ve 1301 (1883) y�llar�na ait Ba�dat vilayet salnamelerinde, Basra’ya da yer verilmi�tir. Bilindi�i gibi Basra, Kanuni’nin 1534’te Ba�dat’� fethi ile birlikte Osmanl� hakimiyetine girmi�tir. Osmanl� yönetiminde iken kimi zaman Ba�dat’a ba�lanm��, kimi zaman “ocakl�k” veya “mülkiyet” �eklinde “vilayet” olarak te�kilatland�r�lm��t�r5. ��te bu nedenle Basra, 1292 (1874) tarihli Ba�dat Vilayet Salnamesinde, Ba�dat eyaletinin 9 sanca��ndan biri olarak kaydedilmi�tir. 1884’te yap�lan

1 Latin harfleriyle yay�nlanm�� sâlnâme örne�i için bkz. Ankara Vilayeti Sâlnâmesi: 1325 (1907), Ankara Enstitüsü Vakf� Yay�nlar�, Ankara 1995. Ayr�ca sâlnâme ve sâlnâmelerin çe�itleri hakk�nda genel bir bilgi için bkz.: “Sâl-nâme”, �slam Ansiklopedisi, X, �stanbul 1967, s.134-136. Sâlnâmelerin toplu katalo�u için bkz.: Hasan Duman, Osmanl� Sâlnâmeleri ve Nevsâlleri, I-II, Ankara 2000. 2 Musa Çad�rc�, Tanzimat Döneminde Anadolu Kentlerinin Sosyal ve Ekonomik Yap�s�, TTK Yay�nlar�, Ankara 1997, s.293. 3 Henüz bu eserin herhangi bir nüshas�na ula��lamam��t�r. Bu nedenle mevcut vilayet sâlnâmeleri içerisinde en eski tarihli olan� 1868’de yay�nlanan Bosna Vilayet Sâlnâmesi’dir. Bkz. Hasan Duman, Osmanl� Sâlnâmeleri ve Nevsâlleri, I, Ankara 2000, s.XVIII, 5. 4 Özer Ergenç, “Sâlnâmelerde �zmir”, 1885-1985 Türkiye Ekonomisinin 100 Y�l� ve �zmir ve �zmir Ticaret Odas� Sempozyumu, 21-23 Kas�m 1985 Atatürk Kültür Merkezi, �zmir. 5 Yusuf Halaço�lu, “Basra: Osmanl� Döneminde”, D�A, V, �stanbul 1992, s.112-114; Halil Sahillio�lu, “Osmanl� Döneminde Irak’�n �dari Taksimat�”, Çeviren: Mustafa Öztürk, Belleten, LIV/211, Ankara 1991, s.1233-1257. Klasik dönemdeki gerek Ba�dad’a ba�l� iken, gerekse müstakil bir eyalet konumunda iken Basra idari taksimat� için bkz. Metin Kunt, Sancaktan Eyalete, 1550-1650 Aras�nda Osmanl� Ümeras� ve �l �daresi, Bo�aziçi Üniversitesi Yay�nlar�, �stanbul 1978, Ek:I-IV.

ORSAM

12 12

yeni bir düzenleme ile Basra, vilayet haline getirilmi� ve bundan tam 6 y�l sonra da ilk vilayet salnamesi yay�nlanm��t�r.

1308-1320 (1890-1902) y�llar� aras�nda yay�nlanan toplam 7 salnamenin6 ilk 4’ü hem Osmanl�ca hem Arapça olarak haz�rlanm��ken; son 3’ü tamamen Osmanl�ca olarak bas�lm��t�r.

Bu çal��mada Basra’ya ait olan 7 salname ile Ba�dat Vilayet Salnamelerinde yer alan Basra ile ilgili bilgiler kar��la�t�rmal� olarak kullan�lm��t�r. Tüm salnamelerdeki bilgiler, zaman içerisindeki farkl�l�klar�n belirtilmesi ile birlikte tek bir metin haline getirilmi�tir. Bu eserin yaz�lmas�n�n amac�, salnamelerde Basra ile ilgili ne gibi bilgiler oldu�unu ortaya koymak oldu�undan tüm salnamelerde ortak olan �slamiyetten önceki devletler, bütün Osmanl� ülkesinde yap�lan hayratlar, Osmanl� hanedan tarihi ya da Osmanl� Devleti’nin kurulu�undan itibaren göreve gelen sadrazamlar gibi konular bu çal��man�n kapsam� içerisine girmemektedir. Bu nedenle de bu gibi k�s�mlar, eserde yer almamaktad�r. Buna kar��l�k Basra’n�n tarihine, sosyal ve ekonomik yap�s�na, demografik durumuna dair tüm bilgiler, y�ldan y�la görülen farkl�l�klar da göz önünde bulundurularak verilmeye çal���lm��t�r. Bu ba�lamda bakt���m�zda salnameler, bir yandan o beldenin tarihine ���k tutarken, di�er yandan da iktisadî hayat�ndan folklorik özelliklerine, iklim ko�ullar�ndan sa�l�kla ilgili halk aras�nda yayg�n olan birtak�m uygulamalara ya da ta�ra ile Merkez aras�ndaki ili�kinin boyutunu göstermesi bak�m�ndan, vilayetin Merkez ile olan yaz��malar� ve bu yaz��malar�n hangi kalemlerde daha çok yo�unla�t���na kadar birçok konuda oldukça önemli ve ilginç bilgiler içermektedir.

XIX. ve XX. Yüzy�llarda Basra Vilayeti ve Basra �ehri

Hz. Ömer döneminde daha çok askerî kayg�larla kurulmu� olan, sonraki dönemlerde Emevi, Abbasi devletlerinin hakimiyetine giren, Mo�ol istilas� sonras�nda s�ras�yla �lhanl�, Karakoyunlu, Akkoyunlu, Safevi devletlerinin ve nihayet Kanuni döneminde Osmanl� topraklar�na kat�lan ve ayn� adla an�lan eyaletin merkez sanca�� olan Basra, salnamelerdeki anlat�m�yla “kuzeyde Hz. Üzeyir’den güneyde Fav’a kadar yakla��k olarak uzunlu�u 35 saat7; eni ise 9–10 saat olan bir alan�” kapsamaktad�r.

Ba�dat’�n 1534’de fethi ile birlikte, bu eyalete ba�l� bir sancak haline getirilen Basra’n�n XVIII. yüzy�l ba�lar�nda müstakil bir eyalet oldu�unu görmekteyiz. �öyle ki: 1702 y�l�nda Basra eyaleti 8 sancaktan olu�maktad�r. Bunlar: Pa�a Sanca�� (Basra); K�yab; Badiye (Mukataa8); Sabusne, Gaffât, Mensûr ve Batna; Seremle; �u� (Mukataa); Gazan, Resle ve Safiye; Ce�ar sancaklar�. Bu tarihte Badiye ve �u� sancaklar�, Osmanl� kaynaklar�nda Mukâta‘a-i Mîrlivâ-i Bâdiye ve Mukâta‘a-i Mîrlivâ-i �u� olarak kaydedilmektedir. Yani bu iki sancak, mutasarr�flar�na mukâta‘a olarak verilmi�tir. Bu statüsü çok uzun sürmemi� ve ortaya ç�kan huzursuzluk ve isyanlar neticesinde eyalet, Ocak 1737’den itibaren bir süre

6 Basra Vilayet Sâlnâmelerinin ilki Hicri 1308 (1890) y�l�nda Basra Vilayet Matbaas�nda bas�lm�� olup, 23x17 cm. ebad�nda ve 187 sayfadan olu�maktad�r. Müteakip y�llarda toplam olarak 7 adet sâlnâme yay�nlanm��t�r. Bunlar s�ras� ile 1309 (1891) y�l�nda ve 355 sayfa, 19x15 cm. ebad�nda; 1311 (1893) y�l�nda ve 199 sayfa, 19x13 ebad�nda, 1314 (1896) y�l�nda ve 140 sayfa, 20x13,7 cm. ebad�nda, 1317 (1899) y�l�nda ve 174 sayfa, 20x14 cm. ebad�nda; 1318 (1900) y�l�nda ve 293 sayfa, 20x14 cm. ebad�nda; son olarak 1320 (1902) y�l�nda 249 sayfa, 20x14 cm. ebad�nda olan sâlnâmelerdir. 7 Salnamede 1 saat, 5 Km’ye e�ittir. 8 Selçuklulardan itibaren muayyen yerlere ait devlet gelirlerinin hizmet ve maa�lar�na kar��l�k olarak kumandan, asker ve sivil ricale men�ûr, tevkî ve daha ba�ka isimler alan ve sikalar ile terk ve tahsis edilen yerler. Arazinin muayyen bir kira kar��l���nda birine b�rak�lmas�. Ba�, bahçe, arsa haline getirilen ekim topra�� için verilen vergi.

13

Ba�dad Valisi Ahmed Pa�a taraf�ndan idare edilmi�tir9. Bu durum XIX. yüzy�l son çeyre�ine kadar böyle devam etmi�tir.

1884’e kadar bazen vilayet, bazen de mutasarr�fl�k olarak yönetilen Basra, bu tarihte Merkez sancak (Basra) d���nda Muntefik, Amara ve Necid sancaklar�ndan olu�an bir vilayet haline getirildi. Bu dönemde Basra sanca��, Merkez kaza (Basra) ile birlikte toplam 3 kazaya ayr�lmaktayd�. Bunlar da; Basra, Kurna ve Kuveyt kazalar�yd�. Basra kazas�n�n merkezi Basra kasabas� idi ve bu kazaya ba�l� 5 nahiye (Fav, Ebulhasip, �attü’l-Arap, Zübeyir ve Harise) bulunmaktayd�.

XVIII. yüzy�l�n ikinci yar�s�ndan itibaren ülkenin ula��m a�� ve d�� ticaret kanallar� de�i�ti�inden üretim ve yönetim merkezleri ve birimlerinde de yeni olu�umlar kendini gösterecek ve bu alandaki en önemli at�l�mlar XIX. yüzy�lda at�lacakt�r. Nihayetinde Basra’n�n Ba�dat’tan ayr�l�p yeni bir eyalet olu�turmas� da bu dönemde olacakt�r. Yukar�da da zikredildi�i gibi 1890 y�l�na gelinceye kadar Basra, ba�l� bir sancak konumunda Ba�dat Vilayet Salnamesinde yerini alm��t�r. Bu ba�lamda memâlik-i mahrûsede10 1836’lardan itibaren klasik ta�ra düzeninin yenilenmesi bak�m�ndan vilayet düzenlemesinde birtak�m yeni düzenlemelere gidildi�i bilinmektedir. II. Mahmud döneminde genel güvenlik aç�s�ndan köklü önlemler al�nmas� amac�yla, 1834-1836 y�llar� aras�nda bütün ülkede bir redif askerî te�kilat�11 kurulmu�tur. Bu te�kilat�n görevleri aras�nda derbendlerde nöbet tutmak ve kent merkezlerinde devriye gezerek iç güvenli�i sa�lamak da vard�r. 1826’da yeniçerili�in kald�r�lmas�n�n ard�ndan kurulan Asâkir-i Mansure-i Muhammediye ile tüm Osmanl� topraklar�nda güvenli�i sa�lamak imkans�zd�. Bu nedenle A�ustos 1834’te Meclis-i �ura’da redif askerinin kurulmas� kararla�t�r�ld�. Redif askerlerinin e�itim i�i de Asâkir-i Mansure subaylar�na verildi. Böylece bu te�kilata paralel olarak 1836’da ta�ra yönetim birimlerinin yeniden düzenlenmesi gündeme geldi. Bu amaçla ta�rada mü�irlikler kuruldu ve bunlara baz� sancak ve kazalar feriklik olarak ba�land�. Bu uygulama ile klasik dönemin çok fonksiyonlu t�mar sistemi gibi bir sistem yarat�lmaya çal���l�yordu. Yani askerî-idarî yönetimin bir arada yürütülebilece�i bir sistem.

Bunun yan� s�ra Osmanl� ülkesinde ba�ka düzenlemeler de yap�lm��t�. �öyle ki: Tanzimat dönemine gelindi�inde, daha önce ya�anan birtak�m aksakl�klar�n giderilmesi, özellikle vergilerin herkesin gelirine göre al�nmas� konusundaki olumsuzluklar�n giderilmesi amac�yla 1840’da iltizam usulü kald�r�lm�� ve hazine gelirlerinin do�rudan merkezden atanan muhass�llar taraf�ndan toplanmas� kural� getirilmi�tir. Böylece ta�ra yönetiminde, eyaletlerde vali ve mü�irler yer al�rken; muhass�llar gittikleri sancaklar�n yönetimini üstlenecekler ve kurulacak olan muhass�ll�k meclisleri arac�l��� ile de vergileri düzenli olarak toplayacaklard�. Tabii beklenen sonuç al�namam�� ve 1842’de muhass�ll�k kurumu kald�r�larak tekrar iltizam uygulamas�na dönülmü�tür. Yeni bir düzenleme ile eyaletler sancaklara, sancaklar da kazalara ayr�lm��t�r. Muhass�ll�k meclisleri ise memleket meclislerine dönü�türülmü�tür. Daha sonra bu meclisler 1849’da yay�nlanan yeni bir talimatname ile eyalet meclisleri ad�n� al�rken, sancak merkezlerinde de küçük meclisler kurulmu�tur12. Bu dönemin en belirgin özelli�i,

9 Orhan K�l�ç, 18. Yüzy�l�n �lk Yar�s�nda Osmanl� Devleti’nin �darî Taksimat�: Eyalet ve Sancak Tevcihat�, Elaz�� 1997, s.74. 10 Osmanl� ülkesi. Kelime anlam� olarak da korunan, gözetilen, emniyeti ve asayi�i temin olunmu� topraklar anlam�ndad�r. 11 Redif te�kilat�, büyük bir kitleyi uzun süre silah alt�nda tutmadan, askerlik ça��na gelmi� olanlar� kendi bölgelerinde az bir masraf ile k�sa aral�klarla e�iterek sava� an�nda i�e yarayacak yeterli asker bulma amac�yla kurulmu�tur. Ayr�ca bar��ta iç güvenli�in sa�lanmas�, hükümet emirlerinin eksiksiz uygulanmas� için bu askerden yararlanma yoluna gidilmi�tir. Bkz. Musa Çad�rc�, “Osmanl� Ordusunda Yeni Düzenlemeler”, I. Askeri Tarih Semineri Bildiriler 2, Gnkur ATASE Yay., Ankara 1983, s.93. 12 Çad�rc�, Tanzimat Döneminde Anadolu Kentleri …, s.215.

OSMANLI VİLAYET SALNAMELERİNDE BASRA

13 12

yeni bir düzenleme ile Basra, vilayet haline getirilmi� ve bundan tam 6 y�l sonra da ilk vilayet salnamesi yay�nlanm��t�r.

1308-1320 (1890-1902) y�llar� aras�nda yay�nlanan toplam 7 salnamenin6 ilk 4’ü hem Osmanl�ca hem Arapça olarak haz�rlanm��ken; son 3’ü tamamen Osmanl�ca olarak bas�lm��t�r.

Bu çal��mada Basra’ya ait olan 7 salname ile Ba�dat Vilayet Salnamelerinde yer alan Basra ile ilgili bilgiler kar��la�t�rmal� olarak kullan�lm��t�r. Tüm salnamelerdeki bilgiler, zaman içerisindeki farkl�l�klar�n belirtilmesi ile birlikte tek bir metin haline getirilmi�tir. Bu eserin yaz�lmas�n�n amac�, salnamelerde Basra ile ilgili ne gibi bilgiler oldu�unu ortaya koymak oldu�undan tüm salnamelerde ortak olan �slamiyetten önceki devletler, bütün Osmanl� ülkesinde yap�lan hayratlar, Osmanl� hanedan tarihi ya da Osmanl� Devleti’nin kurulu�undan itibaren göreve gelen sadrazamlar gibi konular bu çal��man�n kapsam� içerisine girmemektedir. Bu nedenle de bu gibi k�s�mlar, eserde yer almamaktad�r. Buna kar��l�k Basra’n�n tarihine, sosyal ve ekonomik yap�s�na, demografik durumuna dair tüm bilgiler, y�ldan y�la görülen farkl�l�klar da göz önünde bulundurularak verilmeye çal���lm��t�r. Bu ba�lamda bakt���m�zda salnameler, bir yandan o beldenin tarihine ���k tutarken, di�er yandan da iktisadî hayat�ndan folklorik özelliklerine, iklim ko�ullar�ndan sa�l�kla ilgili halk aras�nda yayg�n olan birtak�m uygulamalara ya da ta�ra ile Merkez aras�ndaki ili�kinin boyutunu göstermesi bak�m�ndan, vilayetin Merkez ile olan yaz��malar� ve bu yaz��malar�n hangi kalemlerde daha çok yo�unla�t���na kadar birçok konuda oldukça önemli ve ilginç bilgiler içermektedir.

XIX. ve XX. Yüzy�llarda Basra Vilayeti ve Basra �ehri

Hz. Ömer döneminde daha çok askerî kayg�larla kurulmu� olan, sonraki dönemlerde Emevi, Abbasi devletlerinin hakimiyetine giren, Mo�ol istilas� sonras�nda s�ras�yla �lhanl�, Karakoyunlu, Akkoyunlu, Safevi devletlerinin ve nihayet Kanuni döneminde Osmanl� topraklar�na kat�lan ve ayn� adla an�lan eyaletin merkez sanca�� olan Basra, salnamelerdeki anlat�m�yla “kuzeyde Hz. Üzeyir’den güneyde Fav’a kadar yakla��k olarak uzunlu�u 35 saat7; eni ise 9–10 saat olan bir alan�” kapsamaktad�r.

Ba�dat’�n 1534’de fethi ile birlikte, bu eyalete ba�l� bir sancak haline getirilen Basra’n�n XVIII. yüzy�l ba�lar�nda müstakil bir eyalet oldu�unu görmekteyiz. �öyle ki: 1702 y�l�nda Basra eyaleti 8 sancaktan olu�maktad�r. Bunlar: Pa�a Sanca�� (Basra); K�yab; Badiye (Mukataa8); Sabusne, Gaffât, Mensûr ve Batna; Seremle; �u� (Mukataa); Gazan, Resle ve Safiye; Ce�ar sancaklar�. Bu tarihte Badiye ve �u� sancaklar�, Osmanl� kaynaklar�nda Mukâta‘a-i Mîrlivâ-i Bâdiye ve Mukâta‘a-i Mîrlivâ-i �u� olarak kaydedilmektedir. Yani bu iki sancak, mutasarr�flar�na mukâta‘a olarak verilmi�tir. Bu statüsü çok uzun sürmemi� ve ortaya ç�kan huzursuzluk ve isyanlar neticesinde eyalet, Ocak 1737’den itibaren bir süre

6 Basra Vilayet Sâlnâmelerinin ilki Hicri 1308 (1890) y�l�nda Basra Vilayet Matbaas�nda bas�lm�� olup, 23x17 cm. ebad�nda ve 187 sayfadan olu�maktad�r. Müteakip y�llarda toplam olarak 7 adet sâlnâme yay�nlanm��t�r. Bunlar s�ras� ile 1309 (1891) y�l�nda ve 355 sayfa, 19x15 cm. ebad�nda; 1311 (1893) y�l�nda ve 199 sayfa, 19x13 ebad�nda, 1314 (1896) y�l�nda ve 140 sayfa, 20x13,7 cm. ebad�nda, 1317 (1899) y�l�nda ve 174 sayfa, 20x14 cm. ebad�nda; 1318 (1900) y�l�nda ve 293 sayfa, 20x14 cm. ebad�nda; son olarak 1320 (1902) y�l�nda 249 sayfa, 20x14 cm. ebad�nda olan sâlnâmelerdir. 7 Salnamede 1 saat, 5 Km’ye e�ittir. 8 Selçuklulardan itibaren muayyen yerlere ait devlet gelirlerinin hizmet ve maa�lar�na kar��l�k olarak kumandan, asker ve sivil ricale men�ûr, tevkî ve daha ba�ka isimler alan ve sikalar ile terk ve tahsis edilen yerler. Arazinin muayyen bir kira kar��l���nda birine b�rak�lmas�. Ba�, bahçe, arsa haline getirilen ekim topra�� için verilen vergi.

13

Ba�dad Valisi Ahmed Pa�a taraf�ndan idare edilmi�tir9. Bu durum XIX. yüzy�l son çeyre�ine kadar böyle devam etmi�tir.

1884’e kadar bazen vilayet, bazen de mutasarr�fl�k olarak yönetilen Basra, bu tarihte Merkez sancak (Basra) d���nda Muntefik, Amara ve Necid sancaklar�ndan olu�an bir vilayet haline getirildi. Bu dönemde Basra sanca��, Merkez kaza (Basra) ile birlikte toplam 3 kazaya ayr�lmaktayd�. Bunlar da; Basra, Kurna ve Kuveyt kazalar�yd�. Basra kazas�n�n merkezi Basra kasabas� idi ve bu kazaya ba�l� 5 nahiye (Fav, Ebulhasip, �attü’l-Arap, Zübeyir ve Harise) bulunmaktayd�.

XVIII. yüzy�l�n ikinci yar�s�ndan itibaren ülkenin ula��m a�� ve d�� ticaret kanallar� de�i�ti�inden üretim ve yönetim merkezleri ve birimlerinde de yeni olu�umlar kendini gösterecek ve bu alandaki en önemli at�l�mlar XIX. yüzy�lda at�lacakt�r. Nihayetinde Basra’n�n Ba�dat’tan ayr�l�p yeni bir eyalet olu�turmas� da bu dönemde olacakt�r. Yukar�da da zikredildi�i gibi 1890 y�l�na gelinceye kadar Basra, ba�l� bir sancak konumunda Ba�dat Vilayet Salnamesinde yerini alm��t�r. Bu ba�lamda memâlik-i mahrûsede10 1836’lardan itibaren klasik ta�ra düzeninin yenilenmesi bak�m�ndan vilayet düzenlemesinde birtak�m yeni düzenlemelere gidildi�i bilinmektedir. II. Mahmud döneminde genel güvenlik aç�s�ndan köklü önlemler al�nmas� amac�yla, 1834-1836 y�llar� aras�nda bütün ülkede bir redif askerî te�kilat�11 kurulmu�tur. Bu te�kilat�n görevleri aras�nda derbendlerde nöbet tutmak ve kent merkezlerinde devriye gezerek iç güvenli�i sa�lamak da vard�r. 1826’da yeniçerili�in kald�r�lmas�n�n ard�ndan kurulan Asâkir-i Mansure-i Muhammediye ile tüm Osmanl� topraklar�nda güvenli�i sa�lamak imkans�zd�. Bu nedenle A�ustos 1834’te Meclis-i �ura’da redif askerinin kurulmas� kararla�t�r�ld�. Redif askerlerinin e�itim i�i de Asâkir-i Mansure subaylar�na verildi. Böylece bu te�kilata paralel olarak 1836’da ta�ra yönetim birimlerinin yeniden düzenlenmesi gündeme geldi. Bu amaçla ta�rada mü�irlikler kuruldu ve bunlara baz� sancak ve kazalar feriklik olarak ba�land�. Bu uygulama ile klasik dönemin çok fonksiyonlu t�mar sistemi gibi bir sistem yarat�lmaya çal���l�yordu. Yani askerî-idarî yönetimin bir arada yürütülebilece�i bir sistem.

Bunun yan� s�ra Osmanl� ülkesinde ba�ka düzenlemeler de yap�lm��t�. �öyle ki: Tanzimat dönemine gelindi�inde, daha önce ya�anan birtak�m aksakl�klar�n giderilmesi, özellikle vergilerin herkesin gelirine göre al�nmas� konusundaki olumsuzluklar�n giderilmesi amac�yla 1840’da iltizam usulü kald�r�lm�� ve hazine gelirlerinin do�rudan merkezden atanan muhass�llar taraf�ndan toplanmas� kural� getirilmi�tir. Böylece ta�ra yönetiminde, eyaletlerde vali ve mü�irler yer al�rken; muhass�llar gittikleri sancaklar�n yönetimini üstlenecekler ve kurulacak olan muhass�ll�k meclisleri arac�l��� ile de vergileri düzenli olarak toplayacaklard�. Tabii beklenen sonuç al�namam�� ve 1842’de muhass�ll�k kurumu kald�r�larak tekrar iltizam uygulamas�na dönülmü�tür. Yeni bir düzenleme ile eyaletler sancaklara, sancaklar da kazalara ayr�lm��t�r. Muhass�ll�k meclisleri ise memleket meclislerine dönü�türülmü�tür. Daha sonra bu meclisler 1849’da yay�nlanan yeni bir talimatname ile eyalet meclisleri ad�n� al�rken, sancak merkezlerinde de küçük meclisler kurulmu�tur12. Bu dönemin en belirgin özelli�i,

9 Orhan K�l�ç, 18. Yüzy�l�n �lk Yar�s�nda Osmanl� Devleti’nin �darî Taksimat�: Eyalet ve Sancak Tevcihat�, Elaz�� 1997, s.74. 10 Osmanl� ülkesi. Kelime anlam� olarak da korunan, gözetilen, emniyeti ve asayi�i temin olunmu� topraklar anlam�ndad�r. 11 Redif te�kilat�, büyük bir kitleyi uzun süre silah alt�nda tutmadan, askerlik ça��na gelmi� olanlar� kendi bölgelerinde az bir masraf ile k�sa aral�klarla e�iterek sava� an�nda i�e yarayacak yeterli asker bulma amac�yla kurulmu�tur. Ayr�ca bar��ta iç güvenli�in sa�lanmas�, hükümet emirlerinin eksiksiz uygulanmas� için bu askerden yararlanma yoluna gidilmi�tir. Bkz. Musa Çad�rc�, “Osmanl� Ordusunda Yeni Düzenlemeler”, I. Askeri Tarih Semineri Bildiriler 2, Gnkur ATASE Yay., Ankara 1983, s.93. 12 Çad�rc�, Tanzimat Döneminde Anadolu Kentleri …, s.215.

ORSAM

14 14

kazan�n yine önemli bir idarî birim olarak uygulamada yerini almas�d�r. Bilindi�i gibi kaza, Osmanl� klasik döneminde etkin bir adlî-idarî birimken, XVIII. yüzy�la gelindi�inde idarî aç�dan önemini bir hayli yitirmi� ve kad�lar da sadece adlî yetkili durumuna dü�mü�lerdi13. XIX. yüzy�lda ise sancak yönetimi kaymakamlara b�rak�l�rken, kazalar da kaza müdürlerinin idaresi alt�nda idi14. Eyalet ve sancaklarda halk�n temsilcilerinin de yer ald��� (4 Müslüman, 4 de Gayrimüslim) büyük ve küçük meclisler olu�turulmu�tur.

Di�er taraftan ta�ra te�kilat�nda valinin yan�nda yer alan ve merkezden atanan defterdar�n da önemli roller oynad��� görülmektedir. Defterdar, hazine gelirlerinin toplanmas�ndan sorumlu idi. Ta�rada iç güvenlik ise 1844’te kurulan zabtiye te�kilat� ile sa�lan�yordu.

1864’te haz�rlanan vilayet nizamnamesi, Mithat Pa�a’n�n 1864-1871 y�llar� aras�nda Tuna vilayetindeki uygulamalar�ndan sonra, memâlik-i mahrûsenin genelinde geçerli hale getirildi. Buna göre Osmanl� topraklar� vilayet, sancak, kaza ve köy’lerden olu�an yönetim birimlerine ayr�l�yordu. Bu düzenleme ile yöneticilerin unvan ve atanmalar�nda bir de�i�ikli�e gidilmi�tir. Eyalet ad� vilayete dönü�ürken, vali yönetici olarak durumunu ve unvan�n� koruyacakt�. Sancak terimi yerine ise zaman zaman liva teriminin kullan�ld��� görülecek ve sancak yönetimi kaymakam yerine mutasarr�fa b�rak�lacakt�. Kaza birimi ise 1842’deki statüsünü korumakla birlikte seçimle göreve getirilen kaza müdürü yerine kaza yöneticisi olarak kaymakam i� ba��na getirilecekti. Böylece en önemli de�i�iklik kaza yönetiminde yap�lm�� oluyordu15. 1871’e gelindi�inde nahiyeler de yönetim birimi olarak bu te�kilatta yerini alacakt�r. Vilayet yönetimi ise valinin ba�kanl���nda birçok üyeden olu�an Vilayet �dare Meclisi taraf�ndan yürütülmekteydi.

Bu ba�lamda 1864’ten itibaren Osmanl� Avrupas�nda 44 sancakla 10 vilayet; Osmanl� Asyas�nda 74 sancakla 16 vilayet ve Osmanl� Afrikas�nda da 5 sancakla 1 vilayette bu yeni düzenleme uygulamaya konulmu�tur16.

Sonuç olarak Basra’n�n tarihi geli�imini dünden bugüne k�saca s�ralayacak olursak; Halife Ömer taraf�ndan 636 y�l�nda kurulan ve Harun Re�id döneminde bir kültür merkezi haline gelen �ehir, Abbasi Halifeli�inin çökü�üyle birlikte bu özelli�ini yitirmi�tir. Uzunca bir dönem Perslerin ve Türklerin hakim oldu�u �ehir, I. Dünya Sava�� s�ras�nda �ngilizler taraf�ndan i�gal edilmi�tir. �ngilizler, 1930’da buradan çekilinceye kadar kenti, liman olarak kullanm��t�r. I. Dünya Sava��ndan sonra Ba�dad demir yolu hatt�n�n dö�enmesi ve modern bir liman�n yap�lmas� ile kentin önemi daha da artm��t�r. �attü’l-Arap su yolu üzerindeki büyük çeki�melerdeki stratejik öneminden dolay�, 1980’lerde �ran-Irak Sava�� boyunca �ran kuvvetleri taraf�ndan a��r tahribe u�rat�lan kent, bu kez 1991 Körfez Sava�� s�ras�nda Bat�l� güçler taraf�ndan bombard�mana tutulmu�tur17.

1987’deki say�mlara göre 406.296 nüfusun ya�ad��� Basra18, Irak’�n ikinci büyük �ehri olup önemli bir liman kentidir. Ticarî aç�dan bak�ld���nda önemli bir co�rafî bölgede yer almas� ve petrol yataklar�n�n varl��� kentin önemini daha da art�rm��t�r. Öyle ki 1948’den bu yana �ehirde pek çok petrol rafinerisi in�a edilmi�tir. Böylece petrol önemli ihraç mallar� aras�nda yerini alm��t�r.

13 Ergenç, “Sâlnâmelerde �zmir”, s.3-4. 14 Çad�rc�, Tanzimat Döneminde Anadolu Kentleri …, s.225. 15 Çad�rc�, Tanzimat Döneminde Anadolu Kentleri …, s.252. 16 Ergenç, “Sâlnâmelerde �zmir”, s.5. 17 “Basra”, The Columbia Encyclopedia, Sixth Edition Copyright, Columbia University Pres. 2001. 18 Halaço�lu’na göre 1985’teki Basra kentinin nüfusu 616.700’dür. Bkz. Halaço�lu, “Basra: Osmanl� Dönemi”, s.114.

15

XX. yüzy�l boyunca çat��malar�n neredeyse hiç dinmedi�i Basra’n�n tarihine bak�ld���nda, durumun günümüzden pek farkl� olmad��� kolayca görülecektir. Hz. Ömer zaman�nda askerî amaçlarla Güney Irak’ta kurulan eski Basra kenti, �ran Körfezi, �ran ve Irak yollar�n� kontrol alt�nda tutan stratejik bir mevkiye sahiptir. �ehir, Basra Körfezi’nin kuzeyinde yer ald��� için ticarî aç�dan büyük avantajlar elde etmi�tir19.

Salnamelerde Basra’ya �li�kin Bilgiler:

Tarih:

Salnamelere göre Basra’n�n tarihi, ba�a geçen valiler ve bu valiler döneminde ya�anan birtak�m ayaklanma ve ya�malarlarla e� tutulmu�tur. Buna göre Hulefâ-i Râ�idîn (Dört Halife) döneminden itibaren gerek Emevi, gerekse Abbasi ve daha sonraki devletler döneminde kentte asayi�i sa�lamak pek mümkün olmam�� ve �ehre sürekli bir karga�a hakim olmu�tur. Zaman zaman göçebe a�iretlerin sald�r�lar� ile, zaman zaman da “Cemel Vakas�”nda ya da “Zenci Ayaklanmas�”nda oldu�u gibi ya�anan büyük karga�a dönemleriyle, bir yandan �ehir yak�l�p y�k�l�rken, di�er yandan da büyük insan kay�plar� ya�anm��t�r. Meydana gelen bu ayaklanma ve sava�lar�n yan� s�ra o dönemde ç�kan salg�n hastal�klar da nüfus kayb�nda büyük etkendir. ��te tüm bu unsurlar salnamelerde, ba�a geçen valiler dönemi esas al�narak aktar�lm��t�r.

Kanuni Sultan Süleyman’�n 1534’te Ba�dat’� almas� ile Basra Osmanl� hakimiyetine girdi. O s�rada Basra Hakimi olan Megamiso�lu Ra�id’in Kanuni’ye itaatini sunmas� ile Basra, “vilayet” ad� alt�nda kendisine iltizam edildi. Bir süre sonra Megamiso�lu Ra�id’in olumsuz baz� tutumlar�ndan dolay� o s�rada Ba�dat Valisi olan Ayas Pa�a, Basra üzerine yürür ve 1545 y�l�nda �ehri kontrol alt�na al�r. Bu s�rada büyük yararl�k gösteren Bilal Mehmed Pa�a, Basra’n�n ilk beylerbeyi olarak atan�r20. Bundan sonra Basra, kimi zaman yerel hanedanlardan biri, kimi zaman da Merkezden atanan bir vali taraf�ndan yönetilmi�tir.

Osmanl� yönetimine girdikten sonra Basra, bazen Ba�dat eyaletine ba�lanm��, bazen de ocakl�k veya mülkiyet �eklinde bir vilayet olarak te�kilatland�r�lm��t�r. XVI. yüzy�l sonuna kadar saliyaneli21 bir beylerbeyilik olarak yönetilmi�tir. Bu dönemde Kubad Pa�a, Dervi� Ali Pa�a, Özdemiro�lu Osman Pa�a gibi pa�alar, Merkez taraf�ndan beylerbeyi olarak atanm��lard�r.

Basra, Osmanl� Devleti’ne ba�l� müstakil bir eyalet olmakla birlikte, zaman zaman bölgedeki hanedanlar�n eline de geçmi�tir. Bunlar aras�nda en önemlisi ku�kusuz ki Efresyâb Hanedan� d�r22. Efresyâb, o�lu Ali ve torunu Hüseyin Pa�alar, vali olarak atand�klar� dönemde Basra’da neredeyse ba��ms�z hale gelmi�lerdir.

19 Abdulhâl�k Bâkir, “Basra”, D�A, V, �stanbul 1992, s.108-111. Hz. Ömer zaman�nda 634 y�l�nda kurulan Eski Basra, Zübeyir kasabas� civar�na dü�mektedir. Yeni Basra ise antik Ubulla yak�nlar�nda XVIII. yüzy�lda kurulmu�tur. Bkz. “Basra”, EI2, Koninklijke Brill NV, Leiden, The Netherlands. Basra hakk�nda geni� bilgi için bkz. Besim Darkot-Tayyib Gökbilgin, “Basra”, �slam Ansiklopedisi, MEB Yay�nlar�, II, �stanbul 1979, s.320-327. 20 Halaço�lu, “Basra: Osmanl� Dönemi”, s.112. 21 Osmanl� Devletinde klasik timar sistemi d���nda kalan, gelirleri y�ll�k bir bedele ba�lanm�� olan ve bu gelirleri de hazineye gönderen eyaletler “Saliyaneli” olarak adland�r�l�r. 22 Efrâsyâb (Efrâsiyâb veya Afrâsiyâb). Ka�garl� Mahmut’a göre ilk Müslüman Türk sülalesi olan Karahanl�lar, Efrasiyab neslinden gelmektedir. Selçuklu sülalesinin de Efrâsyâb’dan türedi�ine dair bir rivayet mevcut olup, bunun kendilerince de benimsemi� olduklar�n� biliyoruz. Bkz. W.Barthold, Orta Asya Türk Tarihi Hakk�nda Dersler, �stanbul, 1926, s.96; Mecdûd Mansuro�lu, “Efrâsiyâb”, �slam Ansiklopedisi, MEB Yay�nlar�, IV, Eski�ehir,1997, s. 192-193.

OSMANLI VİLAYET SALNAMELERİNDE BASRA

15 14

kazan�n yine önemli bir idarî birim olarak uygulamada yerini almas�d�r. Bilindi�i gibi kaza, Osmanl� klasik döneminde etkin bir adlî-idarî birimken, XVIII. yüzy�la gelindi�inde idarî aç�dan önemini bir hayli yitirmi� ve kad�lar da sadece adlî yetkili durumuna dü�mü�lerdi13. XIX. yüzy�lda ise sancak yönetimi kaymakamlara b�rak�l�rken, kazalar da kaza müdürlerinin idaresi alt�nda idi14. Eyalet ve sancaklarda halk�n temsilcilerinin de yer ald��� (4 Müslüman, 4 de Gayrimüslim) büyük ve küçük meclisler olu�turulmu�tur.

Di�er taraftan ta�ra te�kilat�nda valinin yan�nda yer alan ve merkezden atanan defterdar�n da önemli roller oynad��� görülmektedir. Defterdar, hazine gelirlerinin toplanmas�ndan sorumlu idi. Ta�rada iç güvenlik ise 1844’te kurulan zabtiye te�kilat� ile sa�lan�yordu.

1864’te haz�rlanan vilayet nizamnamesi, Mithat Pa�a’n�n 1864-1871 y�llar� aras�nda Tuna vilayetindeki uygulamalar�ndan sonra, memâlik-i mahrûsenin genelinde geçerli hale getirildi. Buna göre Osmanl� topraklar� vilayet, sancak, kaza ve köy’lerden olu�an yönetim birimlerine ayr�l�yordu. Bu düzenleme ile yöneticilerin unvan ve atanmalar�nda bir de�i�ikli�e gidilmi�tir. Eyalet ad� vilayete dönü�ürken, vali yönetici olarak durumunu ve unvan�n� koruyacakt�. Sancak terimi yerine ise zaman zaman liva teriminin kullan�ld��� görülecek ve sancak yönetimi kaymakam yerine mutasarr�fa b�rak�lacakt�. Kaza birimi ise 1842’deki statüsünü korumakla birlikte seçimle göreve getirilen kaza müdürü yerine kaza yöneticisi olarak kaymakam i� ba��na getirilecekti. Böylece en önemli de�i�iklik kaza yönetiminde yap�lm�� oluyordu15. 1871’e gelindi�inde nahiyeler de yönetim birimi olarak bu te�kilatta yerini alacakt�r. Vilayet yönetimi ise valinin ba�kanl���nda birçok üyeden olu�an Vilayet �dare Meclisi taraf�ndan yürütülmekteydi.

Bu ba�lamda 1864’ten itibaren Osmanl� Avrupas�nda 44 sancakla 10 vilayet; Osmanl� Asyas�nda 74 sancakla 16 vilayet ve Osmanl� Afrikas�nda da 5 sancakla 1 vilayette bu yeni düzenleme uygulamaya konulmu�tur16.

Sonuç olarak Basra’n�n tarihi geli�imini dünden bugüne k�saca s�ralayacak olursak; Halife Ömer taraf�ndan 636 y�l�nda kurulan ve Harun Re�id döneminde bir kültür merkezi haline gelen �ehir, Abbasi Halifeli�inin çökü�üyle birlikte bu özelli�ini yitirmi�tir. Uzunca bir dönem Perslerin ve Türklerin hakim oldu�u �ehir, I. Dünya Sava�� s�ras�nda �ngilizler taraf�ndan i�gal edilmi�tir. �ngilizler, 1930’da buradan çekilinceye kadar kenti, liman olarak kullanm��t�r. I. Dünya Sava��ndan sonra Ba�dad demir yolu hatt�n�n dö�enmesi ve modern bir liman�n yap�lmas� ile kentin önemi daha da artm��t�r. �attü’l-Arap su yolu üzerindeki büyük çeki�melerdeki stratejik öneminden dolay�, 1980’lerde �ran-Irak Sava�� boyunca �ran kuvvetleri taraf�ndan a��r tahribe u�rat�lan kent, bu kez 1991 Körfez Sava�� s�ras�nda Bat�l� güçler taraf�ndan bombard�mana tutulmu�tur17.

1987’deki say�mlara göre 406.296 nüfusun ya�ad��� Basra18, Irak’�n ikinci büyük �ehri olup önemli bir liman kentidir. Ticarî aç�dan bak�ld���nda önemli bir co�rafî bölgede yer almas� ve petrol yataklar�n�n varl��� kentin önemini daha da art�rm��t�r. Öyle ki 1948’den bu yana �ehirde pek çok petrol rafinerisi in�a edilmi�tir. Böylece petrol önemli ihraç mallar� aras�nda yerini alm��t�r.

13 Ergenç, “Sâlnâmelerde �zmir”, s.3-4. 14 Çad�rc�, Tanzimat Döneminde Anadolu Kentleri …, s.225. 15 Çad�rc�, Tanzimat Döneminde Anadolu Kentleri …, s.252. 16 Ergenç, “Sâlnâmelerde �zmir”, s.5. 17 “Basra”, The Columbia Encyclopedia, Sixth Edition Copyright, Columbia University Pres. 2001. 18 Halaço�lu’na göre 1985’teki Basra kentinin nüfusu 616.700’dür. Bkz. Halaço�lu, “Basra: Osmanl� Dönemi”, s.114.

15

XX. yüzy�l boyunca çat��malar�n neredeyse hiç dinmedi�i Basra’n�n tarihine bak�ld���nda, durumun günümüzden pek farkl� olmad��� kolayca görülecektir. Hz. Ömer zaman�nda askerî amaçlarla Güney Irak’ta kurulan eski Basra kenti, �ran Körfezi, �ran ve Irak yollar�n� kontrol alt�nda tutan stratejik bir mevkiye sahiptir. �ehir, Basra Körfezi’nin kuzeyinde yer ald��� için ticarî aç�dan büyük avantajlar elde etmi�tir19.

Salnamelerde Basra’ya �li�kin Bilgiler:

Tarih:

Salnamelere göre Basra’n�n tarihi, ba�a geçen valiler ve bu valiler döneminde ya�anan birtak�m ayaklanma ve ya�malarlarla e� tutulmu�tur. Buna göre Hulefâ-i Râ�idîn (Dört Halife) döneminden itibaren gerek Emevi, gerekse Abbasi ve daha sonraki devletler döneminde kentte asayi�i sa�lamak pek mümkün olmam�� ve �ehre sürekli bir karga�a hakim olmu�tur. Zaman zaman göçebe a�iretlerin sald�r�lar� ile, zaman zaman da “Cemel Vakas�”nda ya da “Zenci Ayaklanmas�”nda oldu�u gibi ya�anan büyük karga�a dönemleriyle, bir yandan �ehir yak�l�p y�k�l�rken, di�er yandan da büyük insan kay�plar� ya�anm��t�r. Meydana gelen bu ayaklanma ve sava�lar�n yan� s�ra o dönemde ç�kan salg�n hastal�klar da nüfus kayb�nda büyük etkendir. ��te tüm bu unsurlar salnamelerde, ba�a geçen valiler dönemi esas al�narak aktar�lm��t�r.

Kanuni Sultan Süleyman’�n 1534’te Ba�dat’� almas� ile Basra Osmanl� hakimiyetine girdi. O s�rada Basra Hakimi olan Megamiso�lu Ra�id’in Kanuni’ye itaatini sunmas� ile Basra, “vilayet” ad� alt�nda kendisine iltizam edildi. Bir süre sonra Megamiso�lu Ra�id’in olumsuz baz� tutumlar�ndan dolay� o s�rada Ba�dat Valisi olan Ayas Pa�a, Basra üzerine yürür ve 1545 y�l�nda �ehri kontrol alt�na al�r. Bu s�rada büyük yararl�k gösteren Bilal Mehmed Pa�a, Basra’n�n ilk beylerbeyi olarak atan�r20. Bundan sonra Basra, kimi zaman yerel hanedanlardan biri, kimi zaman da Merkezden atanan bir vali taraf�ndan yönetilmi�tir.

Osmanl� yönetimine girdikten sonra Basra, bazen Ba�dat eyaletine ba�lanm��, bazen de ocakl�k veya mülkiyet �eklinde bir vilayet olarak te�kilatland�r�lm��t�r. XVI. yüzy�l sonuna kadar saliyaneli21 bir beylerbeyilik olarak yönetilmi�tir. Bu dönemde Kubad Pa�a, Dervi� Ali Pa�a, Özdemiro�lu Osman Pa�a gibi pa�alar, Merkez taraf�ndan beylerbeyi olarak atanm��lard�r.

Basra, Osmanl� Devleti’ne ba�l� müstakil bir eyalet olmakla birlikte, zaman zaman bölgedeki hanedanlar�n eline de geçmi�tir. Bunlar aras�nda en önemlisi ku�kusuz ki Efresyâb Hanedan� d�r22. Efresyâb, o�lu Ali ve torunu Hüseyin Pa�alar, vali olarak atand�klar� dönemde Basra’da neredeyse ba��ms�z hale gelmi�lerdir.

19 Abdulhâl�k Bâkir, “Basra”, D�A, V, �stanbul 1992, s.108-111. Hz. Ömer zaman�nda 634 y�l�nda kurulan Eski Basra, Zübeyir kasabas� civar�na dü�mektedir. Yeni Basra ise antik Ubulla yak�nlar�nda XVIII. yüzy�lda kurulmu�tur. Bkz. “Basra”, EI2, Koninklijke Brill NV, Leiden, The Netherlands. Basra hakk�nda geni� bilgi için bkz. Besim Darkot-Tayyib Gökbilgin, “Basra”, �slam Ansiklopedisi, MEB Yay�nlar�, II, �stanbul 1979, s.320-327. 20 Halaço�lu, “Basra: Osmanl� Dönemi”, s.112. 21 Osmanl� Devletinde klasik timar sistemi d���nda kalan, gelirleri y�ll�k bir bedele ba�lanm�� olan ve bu gelirleri de hazineye gönderen eyaletler “Saliyaneli” olarak adland�r�l�r. 22 Efrâsyâb (Efrâsiyâb veya Afrâsiyâb). Ka�garl� Mahmut’a göre ilk Müslüman Türk sülalesi olan Karahanl�lar, Efrasiyab neslinden gelmektedir. Selçuklu sülalesinin de Efrâsyâb’dan türedi�ine dair bir rivayet mevcut olup, bunun kendilerince de benimsemi� olduklar�n� biliyoruz. Bkz. W.Barthold, Orta Asya Türk Tarihi Hakk�nda Dersler, �stanbul, 1926, s.96; Mecdûd Mansuro�lu, “Efrâsiyâb”, �slam Ansiklopedisi, MEB Yay�nlar�, IV, Eski�ehir,1997, s. 192-193.

ORSAM

16 16

Salnamelerde verilen bilgilere göre H. 945-1319 (1538-1901) y�llar� aras�nda 374 y�l boyunca Basra’ya toplam 113 vali atanm��t�r. Bunlar�n görev süreleri a�a��daki tabloda belirtilmi�tir. �lgili grafi�e bak�ld���nda valilerin yakla��k % 39,48’inin 1 y�l gibi k�sa bir süre ile görevde kald��� görülmektedir. % 19,4’ünün 2 y�l görev yapt��� Basra’da, %11,5’i ise sadece birkaç ay görevde kalabilmi�tir. Basra’ya Osmanl� döneminde kimi zaman “mutasarr�f”, kimi zaman “mütesellim”, kimi zaman da “vezir”ler vali olarak atan�rken; bazen de kap�kulu kökenli “a�a”lar valili�e getirilmi�lerdir. 10 y�ldan fazla valilik yapanlara bak�ld���nda, özellikle H. 1005-1067 (1596-1656) y�llar� aras�nda toplam 62 y�l boyunca valilerin tek bir sülaleden geldi�i görülmektedir. Efrasyab (8 y�l), o�lu Ali Pa�a (44 y�l), Efrasyab’�n torunu Hüseyin Pa�a (9 y�l) ve yine ayn� sülaleden oldu�u anla��lan Ahmed ad�nda bir ki�i (1 y�l) uzun y�llar Basra’n�n yönetiminde etkin rol oynam��lard�r.

Tablo 1: Basra’ya Atanan Valiler ve Görev Süreleri

Süre/Y�l Vali Say�s� 1'den az 13

1 45 2 22 3 8 4 8 5 4 6 2 7 2 8 2 9 1

10 2 10'dan fazla 4

Yekûn 113

05

10152025303540

Vali

Sayı

sı (%

)

1'denaz

1 2 3 4 5 6 7 8 9 1010'danfazla

Görev Süresi (Yıl)

Basra'ya Atanan Valilerin Görev Süreleri

17

Bu eserin, “Osmanl� Döneminde Basra’ya Atanan Valiler” k�sm�ndaki isimler incelendi�inde görülecektir ki; Basra’ya zaman zaman yerli hanedanlar hakim olurken, kimi zaman da Muntefik �eyhi gibi a�iret �eyhleri ba�a geçmi�tir. Tüm bu uygulamalar gösteriyor ki, Özbaran’�n deyimiyle “S�n�rdaki Osmanl�”’da23 merkezî otoritenin kurulabilmesi, uygulanan esnek politikalara ba�l�d�r.

Demografik Durum:

1552 tahririne göre �ehirde, 11’i kalede olmak üzere toplam 20 mahalle mevcuttur ve kent nüfusu 15.000 civar�nda olup bunun 5.000’i kale içinde ya�amaktad�r. XVIII. yüzy�la gelindi�inde Basra, 5 kap�s� olan bir sur içerisinde toplam 70 mahallede 40.000-50.000 nüfus bar�nd�rmaktad�r.

Kentin sürekli olarak civardaki a�iretlerin sald�r�lar�na maruz kalmas� ve etraf�n�n kanallarla ve batakl�klarla çevrili olmas�ndan dolay� s�k s�k görülen s�tma ve veba salg�nlar� yüzünden, XIX. yüzy�l�n ba�lar�nda nüfus h�zla azalm��t�r. Bu dönemde kentte 600’ü kargir, kalan� sârife24 toplam 2.000 ev vard� ve 10.000 nüfus ya��yordu.

XIX. yüzy�l�n ikinci yar�s�na gelindi�inde, Süvey� Kanal�’n�n aç�lmas�yla birlikte Basra’n�n yeniden geli�meye ba�lad��� gözlenir. Böylece Körfez ticareti, bu yeni �artlarda yeniden palazlanmaya ba�lam��t�r. Ayr�ca Midhat Pa�a’n�n Ba�dad valili�i s�ras�nda (1869-1872) devlet nüfuzu kuvvetlenmi�, bölgede yeniden bir istikrar sa�lanabilmi� ve bu da demografik yap�ya yans�m��t�r. XIX. yüzy�l sonlar�nda V. Cuinet’e göre Basra’n�n nüfusu 18.000 civar�ndad�r25. Salnamelerdeki verilere göre ise 1902’de Basra kazas�n�n merkezi olan Basra kasabas�n�n toplam nüfusu 50.000’i bulmaktayd�26.

Salnamelerde Basra’ya ait, a�a��daki üç tabloda yer alan rakamlar aras�nda genelde çeli�kiler görülmektedir. Bu, muhtemelen her salnameyi farkl� kâtiplerin kaleme almas�ndan ve bu kâtiplerin bilgi düzeylerinden kaynaklan�yor olmal�d�r. Verilerdeki bu tutars�zl�k, demografik aç�dan birtak�m tahminler yapmam�z� imkans�z hale getirmektedir. Bu kaynaklardaki verilerin kullan�labilmesi için ba�ka verilerle desteklenmesi gerekmektedir. Bu nedenle bu konuda vilayet geneline ait üç tabloyu vermekle yetinece�iz.

23 Salih Özbaran, Yemen’den Basra’ya S�n�rdaki Osmanl�, Kitabevi Yay�nlar�, �stanbul 2004. Osmanl�’n�n do�usunda Merkezin yönetsel dizginleri nas�l kulland���, denetimini nerelere kadar uzand�rd���/uzand�rabildi�i konusunda Osmanl�’n�n do�u s�n�r�ndan konuya yakla�may� amaçlayan bir çal��ma için bkz.: Dina Rizk Khoury, Osmanl� �mparatorlu�u’nda Devlet ve Ta�ra Toplumu: Musul, 1550-1834, Tarih Vakf� Yurt Yay�nlar�, �stanbul 2003. 24 Kam��tan yap�lm�� kulübeler. 25 Halaço�lu, “Basra: Osmanl� Döneminde”, s.113-114. 26 1302 tarihli Basra Vilayet Sâlnâmesinde bu durum �öyle ifade edilmektedir: “Basra kasabas�n�n iki yakas� vard�r. Birincisi, Basra �ehri ki;….. Basra halk�n�n yakla��k %30’� Sünnî ve %50’si �ii mezhebinden olup, geriye kalan halk H�ristiyan, Musevi ve di�er mezheplerdendir. 800–900 evle, yerel halk ile yabanc�lar�n yakla��k nüfusu 35.000 civar�ndad�r….. �ehrin ikinci yakas�, �attü’l-Arap üzerinde ve “Makam Ali” ad�yla bilinen yerdir. �çerisinde bir Bahriye ve Nizamiye K��las�, bir tersane, bir Demir Fabrikas�, bir Liman Dairesi, Karantina Dairesi, Gümrük ve Umman Osmanl� �dareleri, Hükümet Eski Dairesi, A��ar Nehrinin üzerinde ah�aptan bir köprü, Ticaret ve Bahriye �darehaneleri, bir hamam, iki iptidai mektebi, bir cami, yakla��k 400 dükkân ve 800–900 ev mevcuttur. Ahali ile yabanc�lar�n burada yakla��k nüfusu 15.000 civar�ndad�r”. Bkz. Bu eserin “Basra Sanca��n�n Be�eri Co�rafyas�” k�sm�.

OSMANLI VİLAYET SALNAMELERİNDE BASRA

17 16

Salnamelerde verilen bilgilere göre H. 945-1319 (1538-1901) y�llar� aras�nda 374 y�l boyunca Basra’ya toplam 113 vali atanm��t�r. Bunlar�n görev süreleri a�a��daki tabloda belirtilmi�tir. �lgili grafi�e bak�ld���nda valilerin yakla��k % 39,48’inin 1 y�l gibi k�sa bir süre ile görevde kald��� görülmektedir. % 19,4’ünün 2 y�l görev yapt��� Basra’da, %11,5’i ise sadece birkaç ay görevde kalabilmi�tir. Basra’ya Osmanl� döneminde kimi zaman “mutasarr�f”, kimi zaman “mütesellim”, kimi zaman da “vezir”ler vali olarak atan�rken; bazen de kap�kulu kökenli “a�a”lar valili�e getirilmi�lerdir. 10 y�ldan fazla valilik yapanlara bak�ld���nda, özellikle H. 1005-1067 (1596-1656) y�llar� aras�nda toplam 62 y�l boyunca valilerin tek bir sülaleden geldi�i görülmektedir. Efrasyab (8 y�l), o�lu Ali Pa�a (44 y�l), Efrasyab’�n torunu Hüseyin Pa�a (9 y�l) ve yine ayn� sülaleden oldu�u anla��lan Ahmed ad�nda bir ki�i (1 y�l) uzun y�llar Basra’n�n yönetiminde etkin rol oynam��lard�r.

Tablo 1: Basra’ya Atanan Valiler ve Görev Süreleri

Süre/Y�l Vali Say�s� 1'den az 13

1 45 2 22 3 8 4 8 5 4 6 2 7 2 8 2 9 1

10 2 10'dan fazla 4

Yekûn 113

05

10152025303540

Vali

Sayı

sı (%

)

1'denaz

1 2 3 4 5 6 7 8 9 1010'danfazla

Görev Süresi (Yıl)

Basra'ya Atanan Valilerin Görev Süreleri

17

Bu eserin, “Osmanl� Döneminde Basra’ya Atanan Valiler” k�sm�ndaki isimler incelendi�inde görülecektir ki; Basra’ya zaman zaman yerli hanedanlar hakim olurken, kimi zaman da Muntefik �eyhi gibi a�iret �eyhleri ba�a geçmi�tir. Tüm bu uygulamalar gösteriyor ki, Özbaran’�n deyimiyle “S�n�rdaki Osmanl�”’da23 merkezî otoritenin kurulabilmesi, uygulanan esnek politikalara ba�l�d�r.

Demografik Durum:

1552 tahririne göre �ehirde, 11’i kalede olmak üzere toplam 20 mahalle mevcuttur ve kent nüfusu 15.000 civar�nda olup bunun 5.000’i kale içinde ya�amaktad�r. XVIII. yüzy�la gelindi�inde Basra, 5 kap�s� olan bir sur içerisinde toplam 70 mahallede 40.000-50.000 nüfus bar�nd�rmaktad�r.

Kentin sürekli olarak civardaki a�iretlerin sald�r�lar�na maruz kalmas� ve etraf�n�n kanallarla ve batakl�klarla çevrili olmas�ndan dolay� s�k s�k görülen s�tma ve veba salg�nlar� yüzünden, XIX. yüzy�l�n ba�lar�nda nüfus h�zla azalm��t�r. Bu dönemde kentte 600’ü kargir, kalan� sârife24 toplam 2.000 ev vard� ve 10.000 nüfus ya��yordu.

XIX. yüzy�l�n ikinci yar�s�na gelindi�inde, Süvey� Kanal�’n�n aç�lmas�yla birlikte Basra’n�n yeniden geli�meye ba�lad��� gözlenir. Böylece Körfez ticareti, bu yeni �artlarda yeniden palazlanmaya ba�lam��t�r. Ayr�ca Midhat Pa�a’n�n Ba�dad valili�i s�ras�nda (1869-1872) devlet nüfuzu kuvvetlenmi�, bölgede yeniden bir istikrar sa�lanabilmi� ve bu da demografik yap�ya yans�m��t�r. XIX. yüzy�l sonlar�nda V. Cuinet’e göre Basra’n�n nüfusu 18.000 civar�ndad�r25. Salnamelerdeki verilere göre ise 1902’de Basra kazas�n�n merkezi olan Basra kasabas�n�n toplam nüfusu 50.000’i bulmaktayd�26.

Salnamelerde Basra’ya ait, a�a��daki üç tabloda yer alan rakamlar aras�nda genelde çeli�kiler görülmektedir. Bu, muhtemelen her salnameyi farkl� kâtiplerin kaleme almas�ndan ve bu kâtiplerin bilgi düzeylerinden kaynaklan�yor olmal�d�r. Verilerdeki bu tutars�zl�k, demografik aç�dan birtak�m tahminler yapmam�z� imkans�z hale getirmektedir. Bu kaynaklardaki verilerin kullan�labilmesi için ba�ka verilerle desteklenmesi gerekmektedir. Bu nedenle bu konuda vilayet geneline ait üç tabloyu vermekle yetinece�iz.

23 Salih Özbaran, Yemen’den Basra’ya S�n�rdaki Osmanl�, Kitabevi Yay�nlar�, �stanbul 2004. Osmanl�’n�n do�usunda Merkezin yönetsel dizginleri nas�l kulland���, denetimini nerelere kadar uzand�rd���/uzand�rabildi�i konusunda Osmanl�’n�n do�u s�n�r�ndan konuya yakla�may� amaçlayan bir çal��ma için bkz.: Dina Rizk Khoury, Osmanl� �mparatorlu�u’nda Devlet ve Ta�ra Toplumu: Musul, 1550-1834, Tarih Vakf� Yurt Yay�nlar�, �stanbul 2003. 24 Kam��tan yap�lm�� kulübeler. 25 Halaço�lu, “Basra: Osmanl� Döneminde”, s.113-114. 26 1302 tarihli Basra Vilayet Sâlnâmesinde bu durum �öyle ifade edilmektedir: “Basra kasabas�n�n iki yakas� vard�r. Birincisi, Basra �ehri ki;….. Basra halk�n�n yakla��k %30’� Sünnî ve %50’si �ii mezhebinden olup, geriye kalan halk H�ristiyan, Musevi ve di�er mezheplerdendir. 800–900 evle, yerel halk ile yabanc�lar�n yakla��k nüfusu 35.000 civar�ndad�r….. �ehrin ikinci yakas�, �attü’l-Arap üzerinde ve “Makam Ali” ad�yla bilinen yerdir. �çerisinde bir Bahriye ve Nizamiye K��las�, bir tersane, bir Demir Fabrikas�, bir Liman Dairesi, Karantina Dairesi, Gümrük ve Umman Osmanl� �dareleri, Hükümet Eski Dairesi, A��ar Nehrinin üzerinde ah�aptan bir köprü, Ticaret ve Bahriye �darehaneleri, bir hamam, iki iptidai mektebi, bir cami, yakla��k 400 dükkân ve 800–900 ev mevcuttur. Ahali ile yabanc�lar�n burada yakla��k nüfusu 15.000 civar�ndad�r”. Bkz. Bu eserin “Basra Sanca��n�n Be�eri Co�rafyas�” k�sm�.

ORSAM

18 18

Tablo 2: Basra’n�n Toplam Nüfusu

YERLE��M ADLARI

KAYITLI NÜFUS

KAYDA G�RMEYEN NÜFUS

1. Basra Sanca�� 8.758 34.000 2. Amara Sanca�� 2.398 65.000 3. Muntefik Sanca�� - 152.200 4. Necid Sanca�� - 82.900

Genel Yekûn

11.156

334.100

Tablo 3: Basra Vilayeti Nüfus Cetveli

Milliyet

Erkek

Kad�n

Genel Toplam

1. Kayda Geçirilmi� Müslüman Nüfus 9.850 12 9.862

2. Ermeniler 36 - 36

3. Katolik 112 - 112

4. Yahudi 445 - 445

5. Ecnebiler 559 - 559

6. K�pti Müslümanlar 9 - 9

7. Yabanc�lar 290 - 290

8. S�bbiler 171 - 171

9. Basra Sanca�� �çinde Kayda Geçmeyen A�iretler 68.860 99.839 168.699

10. Necid Sanca�� �çinde Kayda Geçmeyen A�iretler 138.185 147.440 285.625

11. Muntefik Sanca�� �çinde Kayda Geçmeyen A�iretler 121.210 125.160 246.370

12. Amara Sanca�� �çinde Kayda Geçmeyen A�iretler 109.813 113.210 223.023

Yekûn 449.540 485.661 935.201

19

Tablo 4: Salnamelerin Metin K�sm�nda Geçen Bilgilere Göre Vilayetin Nüfusu

Sancak Kaza Nahiye Sünni %

�ii %

Caferî %

GM %

Yabanc�lar Toplam Nüfus

Basra Kasabas�

30 50 - 20 50.000

Fav - - - - 0

Ebulhasip 20 80 - 7.000

�attü’l-Arap - - - - 0Zübeyir 100 - - - 6.000

Basra

Harise - - - - 0Kurna Kasabas�

- - 100 - 30.000

Beni Mansur 0Medine 0Ne�ve 0

Kurna

Dir �er�er 0

Basra

Kuveyt Kuveyt Kasabas�

15-20.000 25.000

Nas�riye (Merkez)

Nas�riye Kasabas�

95 6.000

Hey Hey Kasabas� 100 (%90) 4.000�atra �atra

Kasabas� 10

0 4.000

Muntefik

Sûkü’�-�üyûh

Sûkü’�-�üyûh Kasabas�

100

7.000

Amara Amara Kasabas�

9.000

Duveric 0�atra 0

Amara

Zübeyir 0Merkez (Hofuf)

35.000

Katif 6.000

Necid

Katar 7.900

YEKÛN 196.900

Yukar�daki tablo, metin içerisindeki veriler esas al�narak haz�rlanm��t�r. Bu aç�dan

tabloya bak�ld���nda, salnamelerde baz� yerle�im birimleri için daha ayr�nt�l� bilgiler verilirken (örne�in Basra, Ebulhasip kasabalar� gibi), baz� yerler için hiçbir ayd�nlat�c� bilgiye rastlanmam��t�r. Salnamelerdeki tan�m�yla Basra kasabas�n�n iki yakas� vard�r ve bunlardan

OSMANLI VİLAYET SALNAMELERİNDE BASRA

19 18

Tablo 2: Basra’n�n Toplam Nüfusu

YERLE��M ADLARI

KAYITLI NÜFUS

KAYDA G�RMEYEN NÜFUS

1. Basra Sanca�� 8.758 34.000 2. Amara Sanca�� 2.398 65.000 3. Muntefik Sanca�� - 152.200 4. Necid Sanca�� - 82.900

Genel Yekûn

11.156

334.100

Tablo 3: Basra Vilayeti Nüfus Cetveli

Milliyet

Erkek

Kad�n

Genel Toplam

1. Kayda Geçirilmi� Müslüman Nüfus 9.850 12 9.862

2. Ermeniler 36 - 36

3. Katolik 112 - 112

4. Yahudi 445 - 445

5. Ecnebiler 559 - 559

6. K�pti Müslümanlar 9 - 9

7. Yabanc�lar 290 - 290

8. S�bbiler 171 - 171

9. Basra Sanca�� �çinde Kayda Geçmeyen A�iretler 68.860 99.839 168.699

10. Necid Sanca�� �çinde Kayda Geçmeyen A�iretler 138.185 147.440 285.625

11. Muntefik Sanca�� �çinde Kayda Geçmeyen A�iretler 121.210 125.160 246.370

12. Amara Sanca�� �çinde Kayda Geçmeyen A�iretler 109.813 113.210 223.023

Yekûn 449.540 485.661 935.201

19

Tablo 4: Salnamelerin Metin K�sm�nda Geçen Bilgilere Göre Vilayetin Nüfusu

Sancak Kaza Nahiye Sünni %

�ii %

Caferî %

GM %

Yabanc�lar Toplam Nüfus

Basra Kasabas�

30 50 - 20 50.000

Fav - - - - 0

Ebulhasip 20 80 - 7.000

�attü’l-Arap - - - - 0Zübeyir 100 - - - 6.000

Basra

Harise - - - - 0Kurna Kasabas�

- - 100 - 30.000

Beni Mansur 0Medine 0Ne�ve 0

Kurna

Dir �er�er 0

Basra

Kuveyt Kuveyt Kasabas�

15-20.000 25.000

Nas�riye (Merkez)

Nas�riye Kasabas�

95 6.000

Hey Hey Kasabas� 100 (%90) 4.000�atra �atra

Kasabas� 10

0 4.000

Muntefik

Sûkü’�-�üyûh

Sûkü’�-�üyûh Kasabas�

100

7.000

Amara Amara Kasabas�

9.000

Duveric 0�atra 0

Amara

Zübeyir 0Merkez (Hofuf)

35.000

Katif 6.000

Necid

Katar 7.900

YEKÛN 196.900

Yukar�daki tablo, metin içerisindeki veriler esas al�narak haz�rlanm��t�r. Bu aç�dan

tabloya bak�ld���nda, salnamelerde baz� yerle�im birimleri için daha ayr�nt�l� bilgiler verilirken (örne�in Basra, Ebulhasip kasabalar� gibi), baz� yerler için hiçbir ayd�nlat�c� bilgiye rastlanmam��t�r. Salnamelerdeki tan�m�yla Basra kasabas�n�n iki yakas� vard�r ve bunlardan

ORSAM

20 20

ilki Basra �ehrinin yer ald��� k�s�md�r ve nüfusu yukar�daki tabloda belirtildi�i gibi 35.000 civar�ndad�r. �attü’l-Arap üzerinde bulunan ve Makam Ali ad�yla bilinen kasaban�n ikinci yakas�nda ise yabanc�larla birlikte yakla��k 15.000 civar�nda nüfus ya�amaktad�r. �u durumda Basra’n�n XIX. yüzy�ldaki toplam nüfusu 50.000 civar�nda olmal�d�r.

Salname metninde yer alan ve “Basra Vilayeti Nüfus Cetveli” ba�l�kl� tablodaki

yabanc�lar için verilen rakamlarla, yukar�daki tabloda yaln�zca Kuveyt kasabas� için verilen rakam kar��la�t�r�ld���nda, arada oldukça büyük farklar oldu�u görülecektir. �lkinde bu say� (ki bunu hane say�s� olarak alsak bile) 290 olarak verilirken, yaln�zca Kuveyt kasabas� için bu say�, bölgenin “be�erî co�rafyas�” aktar�l�rken zikredildi�i gibi 15-20 bin civar�ndad�r. Bu örnekleri art�rmak mümkündür. Durum böyle olunca ne sa�l�kl� bir nüfus tahmini yapmak, ne de bölgenin etnik ve dinî yap�s�na dair kesin bir �eyler söylemek mümkün de�ildir.

Bununla birlikte genel olarak a�iretlerin ve yerli nüfusun nerelerde yo�unla�t���n�

ç�karmak elbetteki mümkündür. Bu aç�dan bak�ld���nda a�iretlerin büyük bir k�sm�n�n Muntefik ve Amara sancaklar�nda iskan edildikleri rahatl�kla söylenebilir. Muntefik livas�nda da özellikle Sûkü’�-�üyûh kasabas�, Arap a�iretlerin ticaret merkezi olmas�ndan dolay�, a�iretlerin en yo�un göründü�ü yerle�im alan�d�r. 1308 (1890) tarihli salnameye göre a�iretlerin nüfusu Muntefik sanca��nda yakla��k 80 bin, Amara sanca��nda ise yakla��k 90 bin civar�ndad�r27.

Ekonomik Durum:

Salnamelerdeki veriler, bize Basra vilayetinin ekonomisinin büyük ölçüde tar�ma dayand���n� göstermektedir. Vilayetin özellikle Muntefik ve Amara sancaklar�nda yo�un bir �ekilde ya�ad�klar�n� bildi�imiz Arap a�iretlerinin daha çok hayvanc�l�kla u�ra�t�klar� ve geçimlerini buradan sa�lad�klar� görülmektedir. Bu durum a�a��daki tablo ve grafikte daha da aç�k bir �ekilde görülmektedir.

Tablo 5: Basra Vilayetinin Y�llara Göre Gelir Durumu

Y�l

Gelir Kalemi

1306 (1888) 1307 (1889) 1308 (1890) 1315 (1897) 1316 (1898)

Ö�r Has�lat� 12.590.361 10.399.333 10.249.543 10.848.924 10.964.261

Ö�r Emaneti - 3.283.748 3.467.955 3.585.755 4.937.066Koyun Vergisi 1.922.448 1.792.152 1.910.151 1.570.576 1.615.700Di�er Gelirler28 2.434.462 2.369.140 2.539.688 2.933.690 2.924.439

Yekûn 16.947.271 17.844.373 18.167.337 18.938.945 20.441.466

27 Bkz. “Demografik Durum” k�sm�ndaki ilgili tablolar. 28 Emlak ve tapu vergisi, mahkeme harçlar�, s���r vergisi gibi birçok gelir kalemi yer almaktad�r.

21

Basra Vilayetinin Ba�l�ca Gelir Kaynaklar�

0

2.000.000

4.000.000

6.000.000

8.000.000

10.000.000

12.000.000

14.000.000

1888 1889 1890 1897 1898

Y�llar

Gel

ir M

ikta

r� (G

uru�

)

Ö�r Has�lat� Ö�r Emaneti Koyun Vergisi Di�er Gelirler

Yukar�daki tablo ve grafi�e bak�ld���nda 1888 y�l� hariç di�er y�llar için ö�r has�lat� ile

birlikte, ö�r emanetinden elde edilen gelirlerin birinci s�rada yer ald��� görülmektedir. Buradaki “ö�r emaneti”, klasik t�mar sisteminden farkl� bir vergi toplama yöntemine i�aret etmektedir. Bu, do�rudan do�ruya imparatorlu�un uzak eyaletlerinde vergi toplama yöntemi olarak iltizam�n kullan�lmas� ile ilgilidir.

Bilindi�i gibi klasik dönemde belli sürelerle iltizama verilen veya emanetle yönetilen

ve Osmanl� maliyesinde bir yönetim ve iktisadî birim olan mukâta‘alar�n29, XVI. yüzy�l�n ikinci yar�s�ndan itibaren ba�layan malî bunal�m30 sonucunda iltizama verili� �ekillerinde ve 29 �ltizam, t�mar sisteminin d���nda kalan ve geliri do�rudan merkezî hazineye aktar�lan gelir kalemlerinin ya da gümrük vergisi, pazar vergisi gibi ticarî vergilerin veya devlet tekelinde bulunan darbhane, tuz ve bal�k üretilen yerlerin gelirlerinin toplanmas� için XV. yüzy�ldan beri t�mar sisteminin tamamlay�c�s� olarak kullan�l�yordu. Bkz.: Halil �nalc�k, “Military and Fiscal Transformation in the Ottoman Empire”, Archivum Ottomanicum, VI/1980, Peeters-Leuven, 327-332; Linda Darling, Revenue-Raising And Legitimacy, Tax-Collection and Finance Administration in the Ottoman Empire, 1560-1660, Leiden: E. Brill, 1996, 123-125. Darling’in bu çal��mas� XVI. yüzy�l�n ikinci yar�s�ndan XVII. yüzy�l�n ikinci yar�s�na kadar olan süreçte Osmanl� maliyesinde avâr�z ve cizye verilerinin toplanmas�, vergi nüfusunun say�m� ve ortaya ç�kan defterlerin niteli�i konusunda oldukça kaspsaml� bir çal��mad�r. �ltizam uygulamas� ile ilgili olarak ayr�ca bkz.: Halil Sahillio�lu, “Bir Mültezimin Zimem Defterine Göre XV. Yüzy�l Sonunda Osmanl� Darbhane Mukataalar�”, �Ü�FM, XXIII/1-2, (1962-1963). 30 �lk olarak 1586 ve daha sonra 1600, 1618, 1641’de akçenin develüasyonundan sonra, fiyatlardaki art�� görülmemi� oranlara ula�t� ve böylece t�mar sahiplerinin sabit gelirlerinin de�eri ciddi bir �ekilde dü�tü. �kinci geli�me, hem do�uda hem de bat�da 16. yüzy�l�n sonlar�nda ba�layan ve 17. yüzy�l boyunca devam eden uzun ve masrafl� sava�lar, ekonomik krizin daha da artmas�na neden oldu. Di�er bir deyi�le, 17. yüzy�l Osmanl� ekonomisinde ya�anan istikrars�zl���n en önemli sebebi, çok uzun ve masrafl� olan sava�lar olarak görüldü. Bkz.: �evket Pamuk, “Money in the Ottoman Empire, 1326-1914”, in An Economic and Social History of the Ottoman Empire, 1300-1914, ed. H. �nalc�k with D. Quataert, Cambridge: Cambridge University Press, 1994, p.945-985. Sonuç olarak baz� tarihçiler taraf�ndan “kriz ve de�i�im dönemi” olarak nitelenen 17. yüzy�l boyunca bütçe aç���, Osmanl� ekonomisinin özelli�i oldu. Bkz.: Suraija Faroqhi, “Crisis and Change, 1590-1699”, in An Economic and Social History of the Ottoman Empire, 1300-1914, ed. H. �nalc�k with D. Quataert, Cambridge: Cambridge University Press, 1994, p.412-636. Bu, genellikle 16. yüzy�l�n sonlar�nda “askerî

OSMANLI VİLAYET SALNAMELERİNDE BASRA

21 20

ilki Basra �ehrinin yer ald��� k�s�md�r ve nüfusu yukar�daki tabloda belirtildi�i gibi 35.000 civar�ndad�r. �attü’l-Arap üzerinde bulunan ve Makam Ali ad�yla bilinen kasaban�n ikinci yakas�nda ise yabanc�larla birlikte yakla��k 15.000 civar�nda nüfus ya�amaktad�r. �u durumda Basra’n�n XIX. yüzy�ldaki toplam nüfusu 50.000 civar�nda olmal�d�r.

Salname metninde yer alan ve “Basra Vilayeti Nüfus Cetveli” ba�l�kl� tablodaki

yabanc�lar için verilen rakamlarla, yukar�daki tabloda yaln�zca Kuveyt kasabas� için verilen rakam kar��la�t�r�ld���nda, arada oldukça büyük farklar oldu�u görülecektir. �lkinde bu say� (ki bunu hane say�s� olarak alsak bile) 290 olarak verilirken, yaln�zca Kuveyt kasabas� için bu say�, bölgenin “be�erî co�rafyas�” aktar�l�rken zikredildi�i gibi 15-20 bin civar�ndad�r. Bu örnekleri art�rmak mümkündür. Durum böyle olunca ne sa�l�kl� bir nüfus tahmini yapmak, ne de bölgenin etnik ve dinî yap�s�na dair kesin bir �eyler söylemek mümkün de�ildir.

Bununla birlikte genel olarak a�iretlerin ve yerli nüfusun nerelerde yo�unla�t���n�

ç�karmak elbetteki mümkündür. Bu aç�dan bak�ld���nda a�iretlerin büyük bir k�sm�n�n Muntefik ve Amara sancaklar�nda iskan edildikleri rahatl�kla söylenebilir. Muntefik livas�nda da özellikle Sûkü’�-�üyûh kasabas�, Arap a�iretlerin ticaret merkezi olmas�ndan dolay�, a�iretlerin en yo�un göründü�ü yerle�im alan�d�r. 1308 (1890) tarihli salnameye göre a�iretlerin nüfusu Muntefik sanca��nda yakla��k 80 bin, Amara sanca��nda ise yakla��k 90 bin civar�ndad�r27.

Ekonomik Durum:

Salnamelerdeki veriler, bize Basra vilayetinin ekonomisinin büyük ölçüde tar�ma dayand���n� göstermektedir. Vilayetin özellikle Muntefik ve Amara sancaklar�nda yo�un bir �ekilde ya�ad�klar�n� bildi�imiz Arap a�iretlerinin daha çok hayvanc�l�kla u�ra�t�klar� ve geçimlerini buradan sa�lad�klar� görülmektedir. Bu durum a�a��daki tablo ve grafikte daha da aç�k bir �ekilde görülmektedir.

Tablo 5: Basra Vilayetinin Y�llara Göre Gelir Durumu

Y�l

Gelir Kalemi

1306 (1888) 1307 (1889) 1308 (1890) 1315 (1897) 1316 (1898)

Ö�r Has�lat� 12.590.361 10.399.333 10.249.543 10.848.924 10.964.261

Ö�r Emaneti - 3.283.748 3.467.955 3.585.755 4.937.066Koyun Vergisi 1.922.448 1.792.152 1.910.151 1.570.576 1.615.700Di�er Gelirler28 2.434.462 2.369.140 2.539.688 2.933.690 2.924.439

Yekûn 16.947.271 17.844.373 18.167.337 18.938.945 20.441.466

27 Bkz. “Demografik Durum” k�sm�ndaki ilgili tablolar. 28 Emlak ve tapu vergisi, mahkeme harçlar�, s���r vergisi gibi birçok gelir kalemi yer almaktad�r.

21

Basra Vilayetinin Ba�l�ca Gelir Kaynaklar�

0

2.000.000

4.000.000

6.000.000

8.000.000

10.000.000

12.000.000

14.000.000

1888 1889 1890 1897 1898

Y�llar

Gel

ir M

ikta

r� (G

uru�

)

Ö�r Has�lat� Ö�r Emaneti Koyun Vergisi Di�er Gelirler

Yukar�daki tablo ve grafi�e bak�ld���nda 1888 y�l� hariç di�er y�llar için ö�r has�lat� ile

birlikte, ö�r emanetinden elde edilen gelirlerin birinci s�rada yer ald��� görülmektedir. Buradaki “ö�r emaneti”, klasik t�mar sisteminden farkl� bir vergi toplama yöntemine i�aret etmektedir. Bu, do�rudan do�ruya imparatorlu�un uzak eyaletlerinde vergi toplama yöntemi olarak iltizam�n kullan�lmas� ile ilgilidir.

Bilindi�i gibi klasik dönemde belli sürelerle iltizama verilen veya emanetle yönetilen

ve Osmanl� maliyesinde bir yönetim ve iktisadî birim olan mukâta‘alar�n29, XVI. yüzy�l�n ikinci yar�s�ndan itibaren ba�layan malî bunal�m30 sonucunda iltizama verili� �ekillerinde ve 29 �ltizam, t�mar sisteminin d���nda kalan ve geliri do�rudan merkezî hazineye aktar�lan gelir kalemlerinin ya da gümrük vergisi, pazar vergisi gibi ticarî vergilerin veya devlet tekelinde bulunan darbhane, tuz ve bal�k üretilen yerlerin gelirlerinin toplanmas� için XV. yüzy�ldan beri t�mar sisteminin tamamlay�c�s� olarak kullan�l�yordu. Bkz.: Halil �nalc�k, “Military and Fiscal Transformation in the Ottoman Empire”, Archivum Ottomanicum, VI/1980, Peeters-Leuven, 327-332; Linda Darling, Revenue-Raising And Legitimacy, Tax-Collection and Finance Administration in the Ottoman Empire, 1560-1660, Leiden: E. Brill, 1996, 123-125. Darling’in bu çal��mas� XVI. yüzy�l�n ikinci yar�s�ndan XVII. yüzy�l�n ikinci yar�s�na kadar olan süreçte Osmanl� maliyesinde avâr�z ve cizye verilerinin toplanmas�, vergi nüfusunun say�m� ve ortaya ç�kan defterlerin niteli�i konusunda oldukça kaspsaml� bir çal��mad�r. �ltizam uygulamas� ile ilgili olarak ayr�ca bkz.: Halil Sahillio�lu, “Bir Mültezimin Zimem Defterine Göre XV. Yüzy�l Sonunda Osmanl� Darbhane Mukataalar�”, �Ü�FM, XXIII/1-2, (1962-1963). 30 �lk olarak 1586 ve daha sonra 1600, 1618, 1641’de akçenin develüasyonundan sonra, fiyatlardaki art�� görülmemi� oranlara ula�t� ve böylece t�mar sahiplerinin sabit gelirlerinin de�eri ciddi bir �ekilde dü�tü. �kinci geli�me, hem do�uda hem de bat�da 16. yüzy�l�n sonlar�nda ba�layan ve 17. yüzy�l boyunca devam eden uzun ve masrafl� sava�lar, ekonomik krizin daha da artmas�na neden oldu. Di�er bir deyi�le, 17. yüzy�l Osmanl� ekonomisinde ya�anan istikrars�zl���n en önemli sebebi, çok uzun ve masrafl� olan sava�lar olarak görüldü. Bkz.: �evket Pamuk, “Money in the Ottoman Empire, 1326-1914”, in An Economic and Social History of the Ottoman Empire, 1300-1914, ed. H. �nalc�k with D. Quataert, Cambridge: Cambridge University Press, 1994, p.945-985. Sonuç olarak baz� tarihçiler taraf�ndan “kriz ve de�i�im dönemi” olarak nitelenen 17. yüzy�l boyunca bütçe aç���, Osmanl� ekonomisinin özelli�i oldu. Bkz.: Suraija Faroqhi, “Crisis and Change, 1590-1699”, in An Economic and Social History of the Ottoman Empire, 1300-1914, ed. H. �nalc�k with D. Quataert, Cambridge: Cambridge University Press, 1994, p.412-636. Bu, genellikle 16. yüzy�l�n sonlar�nda “askerî

ORSAM

22 22

sürelerinde birtak�m de�i�imler ya�anm��t�r31. XVI. yüzy�l�n sonlar�ndan itibaren ya�anan kriz ile birlikte devletin artan masraflar�n� kar��lamak üzere iltizam sistemi h�zla yayg�nla�t�. Son dönemlerde iltizam�n h�zla ya