OSMANLI'DAN GÜNÜMÜZE

KUR'AN VE • • •

HUSN-IHAT CG~

01-03 KASIM 201~

AMASYA

DİYANET İŞLERİ BAŞKANLIGI YAYINLARI: 1330

İLMİ ESERLER: 209

Yayın Yönetmeni

Dr. Yüksel SALMAN

Yayın Koordinatörü

Yunus AKKAYA

Tashih

Sedat MEMİŞ

Grafik & Tasarım

Ali ÇINKI Baskı

Kalkan Matbaacılık (0312} 341 92 34

2. Baskı, Ankara 2017

ISBN 978-975-19-6757- 2

2017-06-Y-0003-1330

Sertifika No: 12931

Eser İnceleme Komisyon Kararı

16.03.2017110

© Diyanet İşleri Başkanlığı

hetişim

Dini Yayınlar Genel Müdürlüğü

Basılı Yayınlar Daire Başkanlığı Tel: {0312) 295 72 93- 94

Faks: (0312} 284 72 88

e-posta: diniyayinlar@diyanet.gov.tr

Dağıtım ve Sanş

Döner Sermaye İşletme Müdürlüğü

Tel: {0312} 295 71 53-295 71 56

Faks: {0312} 285 18 54

e-posta: dosim@diyanet.gov.tr

OSMANLI EGİTİM SİSTEMİNDE HÜSN-İ HATTIN YERİ VE HÜSN-İ HAT DERSLERİ

Ayşe ÔZDEMİR KIZILKAN Yrd. Doç. Dr., Süleyman Demirel Üniversitesi Eğitim Fakültesi

GİRİŞ

Saraylısından alaylısına sayısız hattatın yetiştiği Osmanlı Devleti'nde, hüsn-i hatta verilen özel önem, hat sanatının gelişmesine şüphesiz büyük_ katkı sağlamıştır. Öyle ki, hattat olmak isteyen bir kişi, istidadı ve kabiliyeti

varsa, bunu geliştirmek istediğinde gerekli altyapıyı kendisinde zaten hazır

bulurdu. XIX. yüzyılın sonlarına doğru güzel yazı yazmak, yazmanın (bu­günkü kompozisyon dersi) kurallarından sadece biri olup hüsn-i tasavvur ve tasvir, imla, terkib- i elfaz, edat-ı rabt. atıf ve zamirler, sadelik ve teh?ib

diğer kuralları arasında yer almaktaydı.1 Bu kuralların öğretildiği yani bu dersin verildiği kurumlar ise batıdan mülhem ortaöğretim kurumlarıydı.

Osmanlı Devleti'nin eğitim kurumlarında Batıyı örnek alması üzerine, il. Mahmud dönemiİıde sıbyan mekteplerinin düzeltilmesi ve onlara bağlı olarak yeni ve ikinci sınıfı oları mekteplerin açılması kararlaştırılmıştır.

Bu mekteplerin adı bizzat Sultan tarafından rüşdiye mektepleri olarak konulmuştur.2 Kuruluş amacı Osmanlı'da orta öğretim ihtiyacını karşılamak

olan rüşdiyelere, gerekli öğretmenlerin yetişmesi için, 16 Mart 1848 tari­hinde İstanbul'un Fatih semtinde bir "Darü'l-Muallimin" (öğretmen okulu)

Celile Ôkten, "Yazma Dersinin Serüveni: İnşadan Kompozisyona•, Türkiyat Mecmuası, C. 23/Bahar, 2013, s. 99. Fatma Kaya Doğanay, "Rüşdiye Melcteplerinde Tarih Dersi", s. 108 ve aynı:İtılı bilgi için bkz. Muammer Demirel, "Tıirk Eğitiminin Modernleşmesinde Rüşctiye Mektepleri", Türkler, C. 15, s. 44-45.

__ __, 413 ~

OSMANLI'DAN GÜNÜMÜZE KUR'AN VE HÜSN- İ HAT

açılmıştır. Okulun ilk müdürü Cevdet Efendi tarafından 1851'de hazırlanan Darü'l-Muallimin Nizamnamesi, dikkatle incelendiğinde, bu okulıin gerçekte bir "Rüşdi Darü'l-Muallimin" (orta öğretmen okulu) olduğu ortaya çıkar. Bu okul açıldıktan sonra, sayısı 3-S'i geçmeyen "Rüştiye Mekteplerinin" çoğaltılması yoluna gidilmiş, kısa bir süre sonra da "Sıbyan Mektebi" adı verilen ilkokulların sayısı artırıldığından, ilkokul öğretmenirıe olan ihtiyaç da giderek artmış ve "Darü'l-Muallimin-i Sıbyan" (ilk öğretmen okulu) 1868'de açılmıştır. Bundan sonra eski "Darü'l-Muallimin", "Darü'l-Mu­allimin-i Rüşdi" şeklini almıştır.3 Bu okullarda düzenli v:e muntazam bir biçimde hüsn-i hat derslerinin gösterildiği anlaşılmaktadır.

1869 senesinde Maarif-i Umumiye Nizamnamesi'nirı yayınlanmasından sonra "idadi" adı verilen mekteplerin açılması düşünülmüş, ancak ilk idadi 1873 yılında İstanbul'da açılabilmiştir. Bu kurumlarda da verilen dersler arasında hüsn-i hat dersi bulunmaktadır.4

İdadi okullarının bir basamak ü.stü sultam okullarıdır. Fakat Galata­saray Mekteb-i Sultanisi dışında, uzun süre Sultani açılmamıştır. Sultani okulları, il. Meşrutiyet'in ilanından sonra asıl gelişmeyi göstermişlerdir. Eğitim Bakanı Emrullah Efendi, fazla verim alınamayan taşra idadilerini ıslah etmek istemiş ve 23 yatılı idadiden 10 tanesini sultaniye çevirmeyi planlamıştır. Bakanlık yeni sultanileri Eylül 1910'da açmıştır. Ancak yeni sultanilerden de istenilen başarı elde edilemeyince, 1913 yılında sultani programları üzerinde yeni düzenlemeler yapılmış ve öğretim devre-i ula ve devre-i saniye olarak ikiye ayrılmıştır. Yedi yıllık idadilerle, sultani diplomalarının öğrenciye aynı hakkı sağlaması üzerine Mekatib-i Sultani­ye Nizamnamesi yedi yıllık idadilerin hepsini sultaniye çevirmiştir.5 1892 yılında beş yıllık idadilerin haftalık ders programlarında hüsn-i hat dersi her sene haftalık bir saat olarak yer alırken, yedi yıllık idadilerin ders programlarında da sadece son iki sene bu ders verilmeyip yine haftalık bir saat olarak beş sene okutulmuştur.6

Ortaöğretim kurumlarının genel yapısı hakkında verilen bu kısa bil­gilerden sonra, konunun hat derslerinin eğitim kurumlarında yer alışı ve

Necdet Hayta, ·xx. Yüzyıl Başlarında Darü'l-Muallimin", s. 1013-1014. Ertan Gökmen, "Aydın Vilayeti İdadi Mekıeplerı·, s. 102-109. Mustafa Ergün. II. Meşrutiyet Devrinde .Eğitim Hareketleri (1904-1914), Ankara, 1996, s. 228-235. Bayram Kodaman, Abdülhamid Devri Eğitim Sistemi, Ankara, TTK. 1999, s. 131-132.

--i 414 ı---

il. BOLÜM: HAT SANATINDA OSMANLI DONEMi

hüsn-i hat derslerini verenler olarak iki temel başlık altında incelenmesi

uygun görülmüştür.

Müfredatta Hat Dersleri

Hüsn-i hat derslerinin Osmanlı eğitim sistemine tam olarak ne zaman ve

nasıl girdiği net bir biçimde' bilinen bir husus olmamakla beraber, Osmanlı arşivlerinde araştırmacıların istifadesine sunulan hüsn-i hat dersleriyle alakalı belgelere bakıldığında, şu ana kadar ulaşılabilen en eski belgenin tarihi hicri 12067 miladi 1791 yılına ait olduğu görülür. Bu belgede hüsn-i

hat muallimi tayini ile ilgili olmakla birlikte, tayin yapılması beklenen

kurum olarak karşımıza İstanbul Mimar Ayas Ağa mahallesindeki Am­

cazade Hüseyin Paşa Darü'l-Hadisi çıkmaktadır. Mezkur dersin verildiği kurumun bir Darü'l-Hadis yani yükseköğretim kurumu olması ve ilk ya

da ortaöğretimde hat dersinin verilmesiyle alakalı başkaca belgeye henüz ulaşılamamış olması, hüsn-i hat derslerinin Osmanlı'da ne zamandan beri verildiği sorusunu kesin bir biçimde cevaplama hususunda temkinli dav­ranmayı mecbur tutmaktadır. Ancak, Ömer Özyılmaz'ın "Osmanlı Medre­

selerinin Eğitim Programları" isimli eserinde belirttiğine göre, Erzurumlu İbrahim H_akkı'mn "Tertib-i Ulfun" adlı eserinde hat dersiyle alakalı bir

başlık bulunmaktadır. Burada sülüs, nesih, talik, divani gibi yazı çeşitleri

de belirtilmesine rağmen başkaca hiçbir bilgiye yer verilmemektedir.s İbrahim Hakkı Hazretleri'nin, XVIII. yüzyılda yaşamış bir ilim olduğu dikkate alınırsa, hattın medreselerde bir ders olarak verilmesinin tarihi -de

akıllarda bir zaman mefhumu oluşturmaya yardım edebilir. Eldeki bilgi ve belgeler ışığında bu soruların cevaplarının bulunamayışı konu hakkında

çok daha fazla sayıda ve tererruatlı araştırmaların yapılması gereğini de beraberinde getirmektedir.

İlmi bir çalışmadan ziyade bir sanat olarak kabul edilen hat dersleri,

tabii olarak uygulamaya dayalı derslerdi. Sıbyan mekteplerinden itibaren yazı talimi adıyla müfredatta yer alan hüsn-i hat dersi,9 genellikle inşa,

kitabet, imla, Türkçe hatta bazen tarih vb. diğer alanların hocaları tara­fından verilmiştir. Bu duruma o dönemde öğretmen okullarında bugürıkü anlamda uzmanlaşmanın olmamasının doğal bir sonucu olarak bakmak da

BOA., C. MF., 54/2653, 27 S. 1206-4 Ekim 1791. . Ömer Özyılınaz, Osmanlı Medreselerinin Eğitim Programları, Ankara, Kültür Bakanlığı Yay .. 2002, s. 57. Bayram Kodaman, Abdülhamid Devri Eğitim Sistemi, Ankara, TTK, 1999, s. 57-63.

415

OSMANLl'OAN GÜNÜMÜZE KUR'AN VE HÜSN-1 HAT

mümkfuı.dür. Diğer bir üadeyle, bıranşı sadece hat derslerini vermek olan bir hoca yoktur. Hat dersi veren hüsn-i hat muallimlerinin ~tamamıriın Osmanlıca yazı türlerinin hepsini vermekle gorevli olduğu söylenemez. Hocaların arasında yazısının güzelliği ve yetkinliğine göre; rik'a hocası,

sülüs hocası, divani hocası gibi bir ihtisaslaşma olduğu göze çarpar.10

İçinde bulunulan yüzyılın diplomasi yüzyılı olması ve diplomasi ve siyasette herşeyin kayıt altına alınması esas olduğundan, özellikle il.

Abdülhamit döneminde rüşdiyelerin öncelikli amacı neredeyse devlet ka­demelerine katip yetiştirmek olmuştur.11 Bu nedenle bu ·kurumun hemen her mezunu birer yazı ustası olarak görülmüş, okulu bitiren kaligrafık olarak yazısı güzel pek çok kimse devlet memuru olabilmenin genel şart­ları dışında, özel başkaca bir vasıf aranmaksızın Bab-ı ili'de katip olarak çalışmaya başlamıştu. Zaten ileride de görüleceği üzere çok sayıda katip aynı zamanda hüsn-i hat muallimliği yapmıştır. Çünkü ulaşılan belge­lerden edinilen bilgiler, hat muallimlerinin arasında nüfus memurluğu,12

tahrirat katipliği,n zabıt katipliği14 gibi işlerde katip olarak çalışanların bulunduğunu göstermektedir. Rüşdiye mekteplerinde bu dersi verenler, aslında Darü'l-Muallimln-i İbtidaiyye ve Rüşdiyeler'de hat dersini almış15

ve pedagojik formasyonu bulunan hocalar olması gerekirken her zaman bu mümkün olamamıştır. İhtiyaç duyulduğu zamanlarda öğretmen okul­larından mezun olmayan çeşitli memurlar tarafından da bu derslerin ve­rilmesi şartlar gereğidir. Burada bir mesleki ihtiyaca yönelik yazı yazma faaliyeti ve bunun uygulama ile öğretilmesinden ibaret bir durum söz konusudur. Estetik kaygılar içerisinde ortaya bir sanat eseri çıkarmak ya da· bir sanatkar yetiştirmek gibi gayeler bu kurumların asli amacı olmadığından, gerçekte öğretmen olmayan bu memurlar tarafından hat derslerinin verilmesi de eğitim-öğretim faaliyetlerinin aksamaması adına

10

il

il

1)

" . 15

Osmanlı arşiv belgelerinde konuyla ilgili çok sayıda, "rik'a hocası, sülüs hocası, ta'likhocası

__ Efendi" gibi hüsn-i hat hocalarının alanlarını gösteren ibareler mevcuttur. Mustafa Ergün. Il. Meşrutiyet Devrinde Eğitim Hareketleri (1904-1914), Ankara, 1996, s. 208. BOA .. MF. MKT .. 335/43, 18 R. 1314. BOA .. MF. MKT., 317/13, 19 Z. 1313. BOA .. MF. MKT., 256/9, 16 L. 1312. Darü'l-Mualliminler'de bir ve ikinci sınıfta hüsn-i hat dersleri okutulmaktadır. Bkz. Seyit Taşer, "Konya V'tlayeti Sancak Merkezlerinde Eğitim Veren Darü'l-Mualliminler", Türkiyat Araştırmaları Dergisi, s. 674.

416 r---

11. BÖLÜM: HAT SANATINDA OSMANLI DÖNEMİ

kabul edilebilir bir durumdur. Ancak elbette hat sanatkarı olmak isteyen zevk-i sellin ve istidat sahibi kişiler için bu eğitimlerin birer başlangıç oluşturduğu söylenebilir.

İptidai mekteplerde, rüşdiyelerde ve idadilerde bu dersin okutulduğu . anlaşılmakla beraber ders saatleri de haftalık birer en çok ikişer saat ol­muştur. Hüsn-i hat dersinin beş senelik idadilerde her sene haftada birer saat verildiği yedi yıllık vilayet idadilerinde ise, yine her sene haftada birer saat verildiği görülmektedir.16 Mekteb-i Sultani öğrencileri de sınıf-ı ibtidai, sınıf-ı taliye ve sınıf-ı aliye bölümlerinin her birinde hüsn-i hat dersi almışlardır. Hat dersi aynı şekilde vilayet sultanilerinde de verilmiştir.17

1876-1878 seneleri arasında Devlet Salnameleri'nde belirtildiğine göre; Dersaadet ve Bilad-ı Selase'de bulunan rüşdiyelerin birinci ve ikinci se­nesinde sülüs ve rik'a, üçüncü senesinde yalnızca rik'a, son senesinde ise rik'a ve divani yazı türleri hat derslerinin müfredatı içerisinde yer almaktaydı.18 Burada dikkati ·çeken bir husus; 1869 Nizamnamesi'ne göre açılması planlanmış olan kız rüşdiyelerinin ders programlarında hat der­sinin yer almayışıdır.19

Öğretmen adayları yetişirken Darü'l-Mualliıninler'dehem birinci sınıfta hem de ikinci sınıfta hüsn-i hat dersi alırlardı. İki senelik Vilayet Darül­mualliınin-i Sıbyan'larımn birinci ve ikinci sınıfında rik'ahatı gösterilirdi.20

Kızlar için açılan iptidai mektepler ve rüşdiyelere öğretmen yetiştirmek adına, 1870 tarihli Nizamnamenin yayınlanmasından sonra kurulan Da­rülmualliınatlar'da önceleri sülüs ve nesih hatı, 1877'den sonra ise okulun üç senesinde de sülüs ve rik'ahattı dersleri verilmiştir.21

Hat Muallimleri

Hüsn-i hat derslerini verebilmek bilgi ve salahiyetin yanısıra işin do­ğası gereği özel bir beceri ve kabiliyet de isteyen bir işti. Hat mualliınliği

" 17

18

19

20

21

Gökmen, "Aydın Vilayeti Idıidi Mektepleri", s. 113. Kodaman, "Abdülhamid Devri...", s. 141-143. Salname-i Devlet-i Osmaniye, 1294. s. 391-393; Salname-i Devlet- i Osmaniye, 1295, s. 257-259; Salname-i Devlet-i Osmaniye, 1296, s. 75- 76. Fatma Kaya, "Kal'a- i Sultaniye Sancağı'nda Eğitim Kurumları", s. 239 ve Muammer Demirel, "Türk Eğitiminin Modernleşmesinde .. ., s. 55. Hayta, ·xx. Yüzyıl Başlarında Dıirü'l-Muallimin", s. 1019-1020. Osman Nuri Ergin, Türk Maarif Tarihi, C. 1-2, İstanbul, Eser Matbaası, 1977, s. 668-674.

417

O SMANLl'OAN GÜNÜMÜZE KUR'AN VE HÜSN-1 HAT

yapan kişilerin arasında hattat unvanlı kişilere nadiren rastlanır.22 Daha önce de belirtildiği gibi hüsn-i hat muallimliği yapan kişiler arasında nüfus memurluğu,23 tahrirat katipliği,24 zabıt· katipliği,25 kerevit katipliği gibi işlerde çalışmış kimseler bulunmaktadır. Asıl işi muallimlik olmayıp herhangi bir devlet dairesinde vazife almış kişiler ihtiyaç olduğu takdirde mahallindeki bir eğitim kurumunda hüsn-i hat dersleri vermişler fakat bunlar maaş ve emeklilik gibi durumlar sözkonusu olduğunda memuriyet-i asliyeleri üzerinden muameleyetabi tutulmuşlardır.26 Ancak asli vazifeleri muallimlik olmadığı halde bu işi yapanlara yaptıkları hocalık karşılığı

ayrıca ücret ödenıniştir.27

Bu göreve tayin edilebilmenin ön şartı: tüm memurlar için istenen Tezkere-i Osmaniye ve Tercüme-i Hal Varakası dışında iyi bir elyazısına sahip olmak zorunluluğu idi. Zaten ataması yapılan bu muallimlerin el yazısının örneği mutlak surette isteniyordu. Hatta istenen elyazısı örneği yalnızca bir çeşit olmayıp bat dersinin verildiği rik'a, nesih, sülüs, talik gibi diğer yazı çeşitlerini de kapsamaktaydı. Mesela tahrirat katipliği yaparken Halep'in Bab Rüşdiyesi'ne büsn-i hat muallimi olarak tayin edilen Esad Bey'in gönderdiği hat örneğinin sadece rik'a olması yeterli görülmemiş kendisirıden sülüs hattı numunesi de istenıniştir.28 Aynı şekilde 08 S 1311 tarihli Maarif Mektubi Kaleıni'nden gönderilen bir belgede Hama Mekteb-i İdadisi'ne hüsn-i hat muallimi olarak seçilen Mustafa Lütfi Efendi'nin29 de yazı örnekleri istenmiştir. Şahsın 8 Mayıs 1893'te başlayan buradaki görevi

"

lJ

24

:ıs ,.

71

12 Cemaziyelevvel 1309'da Hattat Şeyh Osman Efendi'nin vefatıyla boşalan Teberderan Hademesi hüsn- i bat muallimliğine yine hattat unvanlı el-hac Mebmed Melik Efendi tayin edilmiştir. Bkz. BOA., l. DH., 1260/98959. BOA., MF. MKT., 335/43, 18 R. 1314. BOA., MF. MKT .. 317/13, 19 Z. 1313. BOA .. MF. MKT., 256/9, 16 L 1312. Bu durumun müşahhas örneklerinden biri olarak Bursa Vilayet Mektfıbi Kalemi hule­fasından Mehmed Said Efza'nın maaşını esasen bağlı bulunduğu memurluk üzerinden alması ve emekli aylığının dahi bunun üzerinden tespit edilmesinde görmek mümkündür. Bu şahsın muallimlik yaptığı sürede maaşından aynca bir tekaüd aidatı kesilmemesi lazımken, kesinti yapılmış ancak daha sonra farkına varılınca, kesintinin yapıldığı 301 senesi temmuzu 21'i ile 307 senesi kanunisani sonuna kadar şahsın maaŞından ayrılan 2157 guruş 20 paranın ne yapılması gerektiği Evkaf Sandığı'na sorulmuştur. Bkz. BOA., MF. MKT .. 162/68, 18 Ş. 1310. Bkz. BOA., BEO .. 96nl58, 05 R.1310. Belgede Taberderan hademesi hüsn-i hat muallimliğine tayin olunan hattat Mehmet Melik Efendi'nin maaşına zam yapılması istenmektedir. BOA., MF. MKT., 571145, 21 R. 1319/8 Temmuz 1901. BOA., MF. MKT .. 167 /118, 21. L 1310/8 Mayıs 1893.

418 ,_. - - -

. il. BÖLÜM; HAT SANATIN DA OSMANLI DÖNEMi

bir yıl bile sürmemiştir.30 İlk vazifelendirildiği zamanda istenen elyazısı örneği muhtemelen ilgili makamlara geç ulaşmış ve Mustafa Lütfi Efen­di'nin yazısının elverişli olmadığı kanaatine varılmıştır. Bunun üzerine onun yerine uygun birinin bulunarak elyazısı numunelerinin gönderilmesi istenmiştir.31 Mezkur örnek nevi şahsına münhasır da değildir. Aynı duruma Aydın İdadisi'nde de rast g~linrnektedir ki; bu mektebin ulum-i diniyye, Farsça ve hüsn-i hat muallimi Hafız Mustafa Efendi izin almaksızın İs­tanbul'a gittiğinden yerine seçilen Giritli İbrahim Edhem Efendi'nin de yazısı beğenilmemiş, onun da yerine yine mahallinden münasip birisinin bulunması istenmiştir.32 Benzer şeyler bir dönem için Ustrumca Rüşdiye­si'nde de yaşanmış, hüsn-i hat dersi verecek hoca bulunamayınca aynı mektepte muallimlik yapan Zeynel Abidin ve Hasan Efendilerin bu işe uygun oldukları düşünülmüş ancak adı geçen şahısların yazısı Maarif tarafından beğenilmediğinden, yerlerine başkasının seçilip numune hattı gönderilmesi istenmiştir.33 Osmanlı Arşivi'nde bu hususta yapılacak basit bir araştırma bile, konuyla ilgili ne kadar çok belgenin olduğunu göster­meye yetecek mahiyettedir.

Ender de olsa hüsn-i hat hocalığının babadan oğula geçtiği durumlar da söz konusudur. Mesela bu durumlardan birine Mihrişah Sultan ve Şah Sultan İbtidaiye mekteplerinin hüsn-i hat muallimi Hafız Mehmed Zekai Efendi'nin vefatıyla rastlanmaktadır. Ölen hüsn-i hat hocasının yerine oğlu Hafız Ahmed Efendi'nin tayini istenmiştir.34 Yine İstanbul Zeyrek'.te bulunan Şebsefa Hatun Mekteb-i İbtidaisi hüsn-i hat muallimi Hasan Hilmi Efendi vefat ettiğinde, yerine oğlu Mehmed Raşid Efendi'nin tayin edildiği Evkaf Nezareti'ne bildirilmiştir.35

Sultani okullarının en önemlisi olan, Galatasaray Mekteb-i Sultani­si'nde bir dönem bu dersi aynı zamanda Fransızca muallimi olan Mösyö Alphonso Lestel'in verdiği bilinmektedir. Bu şahsın okula muzır gazete ve risale getirerek dağıttığı yolundaki haberler üzerine tahkikat yapılmış

30

31

32

33

34

35

Adı geçen bu şahsın memuriyet-i asliyesinin tasdik edildiği haberini veren belge 07. C. 1311/16 Kasım 1893, tarihli olup Maarif Mektubi Kalemi'nce 21. L 1310/ 8 Mayıs 1893 tarihinde örnek el yazısı istenmiş nitekim yazısı elverişli bulunmadığından 08. S. Bll tarihinde yerine uygun birinin bulunması talep edilmiştir. BOA .. MF. MKT .. 178/124. 08. S. 13ll. BOA., MF. MKT .. 180/25. 29. S. 1311. BOA. MF. MKT .. 137172, 21. Ş. 1309.

. BOA, MF. MKT., 383/56, 27. Ş. 1315. BOA .. MF. MKT., 197/113, 20. C. 1312.

419

OSMAN Ll'DAN GÜNÜMÜZE KUR'AN VE HÜSN·I HAT

ve ilişiği kesilmiştir. Mösyö Lestel'in memleketine dönmek istemesiyle de memuriyeti boy'unca emeklilik için kesilen aidatların kendisine Ödenmesi.İıe karar verilmiştir.36

Sonuç

İmkanlar ölçüsünde Osmanlı orta öğretim kurumlarında hüsn-i hat dersleri ve bu dersleri veren muallimlerin durumu hakkında bilgi verilmeye çalışılan bu bildiride, verilen örneklerden yola çıkılarak şunları söylemek mümkündür: Osmanlı Devleti yazı talimi adıyla sıbyan ve iptidai mektep­lerde başlattığı bu derse mutlak surette önem vermiştir. Bu nedenle dersi orta öğretim kurumlarında ve bu kurumlara öğretmen yetiştiren okullar­da muntazam bir şekilde fasılasız okutmuştur. Eğitim müesseselerindeki hüsn-i hat dersini veren hocaların hepsi muallim mekteplerinden mezun olmuş şahıslar değildir. Elbette bu dersi veren şahıslar arasında inşa ve kitabet, Türkçe ve imla derslerini verdiği için zaten öğretmenlik vasfını haiz kişiler de bulunmaktadır ancak ihtiyaç halinde herhangi bir devlet memuriyetinde vazifeli kimseler hüsn-i hat muallimliğine getirilebilmiş­tir. Bu durumun sebebinin ise yetişmiş öğretmen eksikliğinin çok olması dolayısıyla öğretmenlerin mahallinden temin edilmeye çalışılması olduğu açıktır. Öğretmen ihtiyacının mahallinden karşılarıması sancak merkezle­rinde kurulan Darü'l-Mualliminlerle mümkün olmuştur. İstanbul'da veya vilayet merkezlerinde DarıYI-Muallimin eğitimi gören bi!eylerin tüm mek­teplerdeki öğretmen ihtiyacını karşılayabilmesi mümkün olamadığından Darü'l-Mualliminlerden yetişen öğretmen bulunamadığı takdirçle, yazısı

elverişli görülen bir memur bu işe vazifelendirilmiştir.

Ayrıca hüsn-i hat hocalığı yapanların arasında az sayıda da olsa, hattat unvanına sahip kişilerin varlığı görülmektedir. De".letin bu kişilerin özlük haklarını ve ücretlerini düzenlerken de dikkatli davrandığı, memuriyet vazifesinden aldığı maaşın yanısıra bu şahıslara öğretmenlik vazifesi için de ücret ödediği anlaşılmaktadır.

Her ne kadar hattatlar uzun dönem usta-çırak ilişkisiyle yetişmiş ol­salar da çocuklara küçük yaşlardan itibaren aralıksız şekilde verilen hat eğitiminin, hat sanatının gelişmesi ve hattat üstadlarının yetişmesinde

Konu ile ilgili ayrıntılı bilgi için şu belgelere bakılabilir: BOA, Bab-ı Ali Evrak Odası <BEOl, 2398/179816, BEO, 2289/171637, MF. MKT., 752/5, MF. MKT .. 451/69, MF. MKT.,

. 766/49.

- --< 420

il . . BÖLÜM: HAT SANAT! N DA OSMANLI DÖNEMİ

önemli bir payı olması kaçınılmazdır. Sanata ve sanatkara büyük önem veren Osmanlı Devleti'nin bu uygulamasının, eliyle yazı yazmayı nere­deyse uılutan günümüz insanı ve eğitimcileri açısından dikkatle okunması gereken bir ders niteliğinde olduğu söylenebilir.

·Kaynakça

a. Arşiv Belgeleri

BOA., BEO., 96/7158, BEO, 2398/179816, BEO, 2289/171637, MF. MKT., 335/43, MF. MKT., 317 /13, MF. MKT., 256/9, C. MF., 54/2653, İ. DH., 1260/98959, MF. MKT., 335/43, MF. MKT., 317/13, 19 Z.1313, MF. MKT., 256/9, MF. MKT., 162/68, MF. MKT., 1781124, MF. MKT., 180/25, Mf. MKT., 137 /72, MF. MKT., 383/56, Mf. MKT., 1971113, MF. MKT., 571/45, MF. MKT., 167 /118, MF. MKT., 752/5, MF. MKT., 451/69, MF. MKT., 766/49.

Salname-i Devlet- i Osmaniye, 1294.

Salname-i Devlet-i Osmaniye, 1295.

Salname-i Devlet-i Osmaniye, 1296.

b. Telif Eserler

Demirel, Muammer, "Türk Eğitiminin Modernleşmesinde Rüşdiye Mektepleri", · Türkler, C. 15, 44-64.

Doğanay, Fatma Kaya, "Rüşdiye Mekteplerinde Tarih Dersi", Atatürk Üniversitesi Güzel Sanatlar Enstitüsü e-dergi, Sayı 25, 2010.

Ergin, Osman Nuri, "Türk Maarif Tarihi", C. 1-2, İstanbul, Eser Matbaası, 1977.

Ergün, Mustafa, II. Meşrutiyet Devrinde Eğitim Hareketleri (1904-1914), Ankara 1996. '

Gökmen, Ertan, "Aydın Vilayeti İdadi Mektepleri", Otam, Sayı 23/Bahar 2008, 101-129, (2010).

Hayta, Necdet, "XX. Yüzyıl Başlarında Darü'l-Muallimin", Gazi Üniversitesi Eğitim Fakültesi Dergisi, Prot: Dr. Reşat Genç'e Armağan Özel Sayısı, 2009.

Kaya, Fatma, "Kal'a-i Sultaniye Sancağı'nda Eğitim Kurumları", Atatürk Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi, e-dergi, C. 9, Sayı 1, 2007.

Kodaman, Bayram, Abdülhamid Devri Eğitim Sistemi, Ankara, TTK. 1999.

Ökten, Celile, "Yazma Dersinin Serüveni: İnşadan Kompozisyona", Türkiyat Mec­muası, C. 23/Bahar, 2013.

Özyılmaz, Ömer, Osmanlı Medreselerinin Eğitim Programları, Ankara, Kültür Bakanlığı Yay.,2002.

Taşer, Seyit, "Konya Vilayeti Sancak Merkezlerinde Eğitim Veren Darü'l-Muallimin­ler", Türkiyat Araştırmaları Dergisi, s. 674.

421 ;-' ---