1. DI KAAP IN DI OU HOLLANDSE TYD, 1652-1806.

OUSTE GESKIDEKIS.

Que geru,r;te.-Di Portugese.-Ander Nasiis. - Van Riebeek.-Plan am 'n Anleg te maal;;.

Di Hollanders was ni di eersOO wat hiil' an di Kaap gekom het ni. Daar is ' n oue berig, dat di "Feniciers Cdi inwoners van di oue Tyrus en Sidon, &OOS di Volksleesboek se) al omtrent 600 jare v66r di geboorte van onse Here J ezus hiil' om di Kaap geseil het, mar di berig is al so oud, dat. 'n mens non ni eens meer seker weet, of hulle hiir an was ni. En wi weet of Salomo ni al­temit al in syn tyd h iir omgeseil het ni ell of di oue Ofir waar hy zyn goud. gaan haal het, ni alOOmit daar digOOby di Transyaalse goudvelde of in Ma­shonaland iwers gewees het ni? Hulle kry mos nou aI, ou murasiis en myn­werke daar oral, en wi weet wat hulle nog meer daar sal Iuy ?

B.A.RTHOLO:lIEuS DIAZ.

Di eerste wat ons sekel' wect wat hiir gekom het was di Portugese. In di jaar U8G het di eel'sOO Portugees, met 3 skepe, hiir om di Kaap geseil. Syn naam was Bartholomeus Daiz. Mar hy het so Vel' van di land af omgegaan, dat by met oorugkom eel'S di Kaap gesiin het. Hy wou toen hiir ankom. Mar di Suidooste-wind was net so sterk, dat hy dit 11i gewa'e net n i. Hy ge toen somal' di plek di naam van Cabo del Totos Tormentas in hulle taal. In ons taal beteken dit Koap van al di 8/onne. En dit was ni so 'n heelOO­mal vel'keel'de naam ni; want di SuidoosOO-wind kan mar ongenadig w8.<'ti an di Kaap. Toen hy ,,-eel' in syn land gekom het, toen veltel hy dit; mar di koning yan Portugal yerander di naam in Cabo de Bona Esperanza, wat in OilS taal is Kaap di Ooeje Hoop; want syn plan was om hiirom 00 gaan na Indie toe.

VASCO D.A. G.A.lIIl1lA.

Di t,,&de POI'tugces wat to en hiirnatoe gckom het was Vasco da Gama, in di jaar H97, met 3 skepe, en 1GO man. Di Portugese stuUI'toen verdeI' hulle skepc hiil' om di Kaap om met di Indiane te gaan handel. Toen di ander nasii(van Europa siin dat dit goed gaan, toen begin hu11e oek agterna te leorn.

Fl<ANCISKA D '.A.L:lIE IDA.

In 1510 het Francisko D' Almeida hiir angeleom, met' n Portugese loot. Daar was 'n B ottentotskraal naby di Baai, en di Portugese gaan daal'­

\ \-toe om hu11e 'n besock te breng. Daar ontstaan toen rusi tus8en di Por~u-~ 0 en IT ottentots, omdat di Hottentots Yan hu11e goed gesteel het. Di voI-

B

~ ____ ~ ________ -J----~' ------- 1

2

len de dag beslnit di Enropeane om di Ii ottentots te gaan bestrlLf, mar door di

Hottentots gen teenstand biid ni, keel' di Portngese weer na hulle skepe temg.

Toen word hulle angeyal deur di Hottentots en kon ni andel'S ni as vlng. Ses­

tig manne met D' Almeida word gedood. Dit was di eerste oOl'log met di

Hottentots. Di eerste Engelsmau, wat hiir angekom het, was J!:tIDes Lancaster, in

di jaar 15Dl. Kort daal'lla kom toen di eerste Hollander, Cornelis Hout­

man met 4 skepe, hiir an in 1595 ; en jn ] GO] kom weer 'n ander Hollan­

der, J oris Yall Spilbergell, en hy 1I0em toen di berg by di Kaap TClJelbel'g, om­

dat hy so plat is, en di baai weer lla eli berg, Tafclbafti, Eel's was di ba.:'ti syn

llaam Saldanhabaai, nft di eel'ste Portegees wat anker gegoi het in di baai.

So het hiir gednrig skepe angekom yftn di Enropese uasiis, Mar tot nog

toe het gCll cen plan gemaak om hiiI"ll koloni an te Ie ni. Hulle skepe het mal'

hiir aangekom, als hulle na Indie toe gaan, om YaI'S wfttel' in te Heem en

skape en mIke go cd te hanelel van eli Hottentots wat hiir gewoon het. Party­

keel' als daar siik mense op eli skepe is, dan breng hulle di op di land en dall

bly hulle hiir o'el' tot hulle gesond is.

Di Hollanders het eli eerste plan gemaak om hiir tuine an tc Ie, dat hulle

lean groente kry als hulle hiir an kon. Want di wilde nasiis het mos ni ge­

wect yau tuin maak ni. In eli jaar 1606 het Cornelis Matelief de Jonge eli

eel'sie begin om groente te plant en di nasiis te leer om dit oek te doen.

Toell het di Hollanders altyel di groente van hulle gekoop en geruil. Di Hol­

landers kon eli beste Idaar kom met di wilele nasiis ; want hu11e was altyd goeje

ninde met makaar.

1-_/ Diselfde Matelief de J onge het 3 ramme en 17 ooie op Robben Eilandlat bly

om an tc teel. Di yollende jaar, 1609, kom 'n Engelsman, Kaptein Keely,

daar an en vang party van di skape, di vetste wat hy in syn lewe gesiin het,

en lat toen van syn ma'ere in eli plek staan.

Dr KAAP WORD 'N A.NLEG.

In 16408 yergaan eli Hollanse skip "Haarlelll" in Tafelbaai. Di goed

en bemanning word veilig op land gebreng. Hulle m es toen op land wag

tot dat daar'n andere skip kom om bnlle op te Heem en na Holland toe to

breng. Vyf maande was hulle hiir an di Kaap, In di tyd het hulle di gl'ond

bewerk en alle soorte van gl'ocnte geplant, ,mt mooi beantwool'd het. Toen

hulle \Veer in Holland terng kom, stcl two Yall hullc, Leendert Janssens en

N, Proot 'n dokument op, ,rat hulle an di Kamcr yall Amstcrdam YOOl'Ie, en

wam'in hu1le eli Yl'Ug'baal'heid yan di gl'onel biil' bcplcit, ell an eli hand ge,

dat dit goed sal wces om di Kaap tc verander in 'n Ycn'el'Sillgstasi vcr di

Hollallse skepe. nit word to en beslnit in lU50 om eli phm nit te voer, en

toen N. Proot weigel' om as hoof yan eli stasi na di Kaap toe te kOl1l, word

di taak opgedra an Jan van Riebeek.

JAN VAX nJEBm~K (H;:')2-l(;G2) .

Di Hollanners het in eli t.yel di gl'oosste ll<lllelcl gcrh,)'we, yeml met di

Indiane. In 1651 stUllI' eli" Oos IllClisc Maltskappy" ;3 dccpe, ltlet omtrent

100 man, onder di bestiir yan Jan Antonle van Riebeek, om hiil' 'n

kasteel to kom bon, en verdeI' te sorre yer al wat di ,kcpc nodig het, Hij

was eel'S dokter van di maatskappyen 'n godscliillstige n~ all. By <LUCS wat

]1)' hegin het, het hy ecrs 01180 Li Ire Ht\l'c i':y:t SC'Cll gena,

In di maand Desember, 1651, het hy yertrek vall Holland af en in April 1652 is hy hiir angekom. Hy het oek op di skepe gehad allerhande gereed­·skap vcr boerdery ell vissery ; allel'hande sool'oo van saad en plantjiis; gewere ·en al sulke goed. Onder di mense was 2 doktet·s, 1 krankbesoeker, timmer­mans, tuiniirs, ell al di SOOl·te "an ambagsm~nne.

Hiir begin llon eilltlik di geskidenis van di Hollanders an di Kaap. Regte mooi is dit vel' OIlS om te siill hoc hulle, as gelowige mense, vel' 011S 'n voor­beeld gege het, om aUes te begin met onse Li we Here, soos hulle gedaan het toen hulle hiir gekom het. Op di eerste bladsy yall hulle Argiif (boek ver 'anOOkeninge) staan di gebed :-

"0, barmhartigc, goedertieren God en Hemelsche Vadcr, )laardien hl't uwq, -Goddelyke MajesOOit gelieft heeft, ons te beroepen over het Bestier del' zaken van de G enemIe Vereenigde N ederlandsche Oost· Indische Geoctroyeel'de 'Compagnie alhicr aan de Cabo de Bona Esperanza, en "'y ten dicn einde met onze byhebbende Raad in uwen heiligen naam vergaderd zyn, omme met ·advys vau dezelye, zoodanige beslniten te makcn, ,marmede den meesten dienst, van de opgemelde Compagnie gevorderd, de justitie gehandhaafd, ,onder deze wilde brutale lllcnschen (mogelyk zynde) u\\'e ware GerefOl'llleCrde 'ChrisOOlykc Lcere, met del' tyd, mog-te voortgeplant en yel'spreid worden, tot mren Hr,iligen 11aams lof en cere, en welstand onzel' Heeren PrincipalClI, waartoe wy zondcr zyne gClJadige hulp, het allel'minste Ycrmogcn, zoo bidden wij U, del'hall'c, Allcrgcmdigstc Vader! dat Gy OllS mct Hlrc Vadcdyke "ysheid wilt bywoollell cn in deze yergadering prcsidccrencle, OllZC harOOll zulks vcrlichten, dat aIlc ycrkeel'de passien, misverstallden en andere diCl'gC­lykc gebrckcn van ons mogten geweerd blyven, ten cinde onzc harten van 'alle menschelykc efi'ecOOn rcyn, Cll onze gemoederen, zoo gesteld)[zynde, wy in onze raadslagen Jliet andel'S VOOl'l1cmen nog te besluiten, al(hetgeene mag strekken tot gl'ootmaking 011 lof van uwen Allerheiligsten naam cn den mees­Jten clienst van onze Hccrcn en Meestel's, zonder in eenigermate op eigenbaat 'of pal'ticllliel' pl'ofyt aeht te neemen. Hetwelke en wesmeer, ous totluitvoe­Ting ouzel' bcvolcue clieJlstcs en zaligheid nodig zy, wy bidden en begeel'en, in dcn naam nwes ,,'clliCYClIS ZOOllS, onzen HeylallCl Cll Zaligmaker Jez\1 Christi, die ons hee.ft lecreD bidden: Ouze V [lder, euz. "

B :2

.-----------------.------~-------~--____ ~~ .......... __ ~1t .. ____________ .,.r

J

rl$i:::"'-iii\l Dr ANLEG VAN DI MAATSKAPPY.

Ankoms van Van Riebtek.-Proklamasi.-Kasteel.-Tuine.-Dagboek.­Teenspoed ~n Voorspoed.-Herry.

Di regeering yan Van Rie beek an di Kaap begin eintlik op di 9de April 1652. Waut op di dag het hy 'n proklamasi uitgeskrywe, waarin hy besit neem van di land yer di maatskappy en 'n par ty wette vasstel. Een nn di wette was, om met di nasii8 in vrede te lewe. Hy het daarin di Hol­lander.> angese om yer t,ro dinge op te pas. An di een kant moet hulle oplet dut di nasUs ni hulle good steel ni. As dit gebeur, dan sal hy vel' hulle straf, ni ,'er di yolk wat steel ni. An di ander kant moet hulle di nasus ni sleg be­haudol ni. Hy se daan'an ;-

., Ende zoo wio derhalYe ymand yan de Inwoonders qualyck bejegent, slaet off stoot, ' tzy hy gelyck off ongelyek heeft, zal in 't aenzien yan dezel­ye met GO slagell. gelaerst worden, opdat zy luydell d.eraen mogen bespeuren sulcx tegen ouzen wil, en dat wij genegen Zijll, omme met haer in alle minne olldo nieudelyekheyt te correspollderen, yolgeust deu last en de oogmercq van ollze hecren principalen,"

Om llOg yerder alle onenigheid yoor te kom, het hy syn yolk belet om met eli uasiis te handel, buiten syu orders.

Op di deselele dag, tocn hy eli proklamasi uitgeskrywe het, het hulle somal' met ill werk oek begill, Uulle was regtc ywerig. Di eerste het hulle 'n hout­lUlis geruaak om yereers ill te woon ell di gereedskap in te berre. Toen be­gin ImUc di kasted te bou an di Soutriyiir. So het bulle toen di riviir ge­uocm 1rat di Kaapse mense nou gebruik yer drinkwater. Di ka~teel het hulle gcmaak omtrellt op di pIck ,mar di kasteel nou staan, groot genoeg om 70 of 80 lllall iu te laat woon. Toen elit klaar was het hune begin tuine an te Ie en YO an te teol. En daar ,,'as regte mooi kans oek ; want di grond ,,'as vrug­baar yer tuille en di yeld ,,'as goed yer yeo

Mar <Ii koloni het daal'olll lii gou yooruit gekolll ni. Di eerste tyd het dit mar amper gebly soos dit "as. 'cll lladerhaJld bet party (so os Regter Water­meyer in syn yoorlesings) di skuld op di Hollclllders gepak, dat hull~ dit ni goed bestiir het ni. Mar hulie het yergeet, dat di Hollanders ni hiir gekom bet om 'll kololli te kOlll stig ni. H.ulle plan was mal', SOOS ons al gese het 0111 hiil' 'n anleg te maak, ltat eli sl,epe lllir kan krij ",at huUe nodig het. i lis dan oek ni di HollallSe Hy£nng wat yer Yan RieLeek bielllatoe gestuur het Jli; lllar di Oost-ludise Compagnie. Ell dat dit mar di plan van di maatskaJ:!PY ,,'as, dit ka11 'n mens gemakkelik siin uit di orders wat hulle yer Vall Riehcck gege heL.

Vall Riebeek het nUl di dag af toen hy hiir gekom het 'n Dagboek gehon van alh s ,Yat geheur. 011S sal dikwils uit di claghoek anhaal, want'n mens Imll gaun op wat by geskrywe het. Op 10 April, 1GG2, het huUe, so os in di. dagl;ock ~taa11, '11 koei en 'n kalf gekoop yall di Hottell tots vel' 4 plat stukke koper ell 3 stukkc koperdra[)d, albei 3 voet. lank. Op di yoUende Sondag het

hu lle godsdiins gehou ell verdeI' al Sonda 'e.

5

Kloropiis roense het gedurig uitgega:l.ll om di land verder-te gaan beskou, 'en twe roan, Van del' Helson en Verburg, het 18 myle van di Kaap af gegaan, oro di Tafelberg, en kom toen vertel dat daar grote bosse en baing wild is.

In di maand Mei korn daar weer twe skepe van Holland af, met 50 emigran­te en eli :ureelikant Boukerius. Hy het toen somal' in eli kasteel gepreek en nagmaal uitgeeleel di eerste Sonela'! mt hy ang'ekom het. Dri ela 'e daarna het hulle eli kasteel di naam gege "an: "De Goede Hoop. "

Teen di einele yan JV[ei kry party yan eli Hollanders di bloedpersi, en voor di maand uit ,,-as, was daar al 5 dood. In Juni word elit nog erger. Toen kom di koorssiikte oek daal'by. V 001' di Y:vfde van di maand het alweer 3 gesterwe, en 'n menigte was nog siik, Van di J 16 man Ie 5,J. toen siik, waaroneler Van Riebeek, syn \TOU, di 2 dokters albei, en di krankhesoeker oele Daal'by kom nog kou'e re'en en ha'el en sware-weer, en hulle het toen nog ni behoorlike huise gehad ni, so dat hulle kos oek beelerwe het en van di nasiis leon hulle niks kry ni. In eli tyd het Van Riebeek in syn dagboek ge­skrywe: "As onse liwe Hcre nou ni di pla'e lat ophou ni, elan salons elit mar swaar kry. :Mar ek hoop nog, elat onse liwe Here yer ons sal genaelig wees. " En syn hoop is oek ni beskaam geworde 11i; want eli Here het naderhanel uitkoms gege.

Op eli sesde Juni is di eerste wit kind an eli Kaap gebore, van eli krankbe-soeker syn 'TOU.

Di tuingoed van eli Hollanelers begin toen al mooi te groei, en Van Riebeek syn huis was al klaar. In Juli lJegin eli eerste graan wat hulle hiir g~saai het op te kom. Rune was toen regte bly en begin somal' groter tuine te maak. , Op di derde Augus was di kasteel so yer klaar, elat hulle almal daarin gaan woon het.

HA.RRY.

Om met eli Hotentot~ te kan handel, het Van Riebeek een van hulle vertolk gehad. Syn naam was Harry. Hy was 'n skelm, so os ons anstons sal siin. Van Riebeek het elit gou gemerk; mar hy het vel' hom mal' gehou of hy van niks weet ni. Harry het eli Hollanders bainz vertel van di fnasiis, wat hiir gewoon het. Hy noem 3 stamme: vVatermans, Salelanhas, en Kaapmans.

Na reen kOlll sonskyn, se di spreelnl"oorel. En so was dit oek lllet eli Hol­landers an di kaap. In September en Oktobel' was daar weer 100 man in eli werk-vlees volop-en alles voorspoeelig.

ll'l:aar eli wiil draai weer gou om. In November kom eli Suieloostewind so geweldig op en waai di dal~ke van hulle huise en hu11e tuine en alles an 'stuk­kend. En 24 man Ie toen al weer siik in eli hospitnaI. Di eni,Q'ste net wat hulle nog gehad het om me vis te vang begin oek al te breek. En eli Salelan­has, wat altyd vel' hulle ve gebreng het, kom toen ni uit ni. In eli tyd skry­we Van Riebeek in syn dagboek : "As onse liwe Here nOll ni gOlluitkoms ge ni, dat di Saldanhas vel' ons ve breng, of elat daar weer skepe van Holland af kom ni, dan kan ons ni vortgaan met ons werk ni."

Kort daarna kom di Saldanhas oek regtig weer met ve an. Di Hollanders ontvang hu11e weer regte vrindelik en handel huUe ve, En huUe ge toen vel' Van Riebeek 12 eende en 42 ander mooi vo'els persent.

Van Riebeek het daarom ni 'n alte plisirige lewe gehad an eli Kaap ni. An al eli kante het hy moeilikheid gehael. An di een kant moes hy oppas vel' di wilele nasiis, an di aneler kant vel' syn ei'e mense.· Hy het baing werk en -moeite en sorg gehad, en min voordeel elaan'an getrek,

~------------------------~--------~-------------------~~-------

6

En tog onder al di teenspoed, toen di jaar om was, het hulle al 'n heel par­ty gevorder. In Van Riebeek syn dagboek lees ons: "Onse liwe Here sy gedank! ons is tog so Vel' aI, dat ons di sike kan versorre met melk en bottel' en eiers, en ons pluimve broei al." Di kool begin al te krop en di wortels word al ep,tbaar. Skaapvlees het hulle nou al dag en botter volop. Di skepe kan nou kry wat hulle nodig h'3t. Di doel van di maatskappy het hulle nou al verkry. Endi Hollanders was op so 'n goeje voet met di nasiis, dat daar kans was om voordelig handel te drywe met hulle ; 500 Saldanhas, met groot troppe ve, was altyd digteby. Van Riebeek dag "oen dat clit 'n goeje ding sal wees om ekspres 'n maatskappy op te rig om olifantstande en vo'elstruis­vere en velle en sulke goed van di nasiis te handel.

Mar di nasiis begin nou al te merk dat di Hollanders ni sondeI' hulle kan klaar kom ni en stel toen vel' hulle parmantig an. Rulle het di Hollanders dilmils gemoyeer. Mar di Hollanders wou ni yer hulle doodskiit ni, en het mal' altyd yer hulle bang gemaak met di geweer. Dan vlug hulle en laat somal' al di \'e staan. Mal' di Hollanders wou nooit hulle ve hou ni en ge tiit dan weer vel' hulle terug. Dit was orders wat Van Riebeek van di maat­skappy gekry het. En di nasi het mar net baing ve gehad oel<. Een Imp­tein aIleen het 5,000 beeste en 2,000 skape gehad. Di handel met di nasiis het dan oele altyd groter ge\lOl'de.

Na di godsdiins, op di 9de Oetober 1653, merk di Hollanders, dat di tolk, Harry, en 'n party ander Hottentots gevlug het met hulle ve. Een van di wagters het hulle vermoor an di yoet van Leeuwkop, Van Riebeek stuur' n kommando agterna. Mar dit was verniit. Hulle was \reg, Dit het di ,Hol­landers 'n bitji slimmer gemaak. Van Riebeek ge orders om verder goed op te pas. Mardi diwe wat al gesteel het moes huUe :ni yelTolg of straf ni. Hy wou mar altyd pm'beer om goeje yrinde met hulle te bly. En so het hy hu11e altyd weer gewen.

Daal' is yerder baing dinge gcbeur in Van Ricbccle syn ty d,wat di moci­te werd is om. te yertel. Mar dan \lord ons geskidenis te lank. Daarom moct ons di mccste o'crslaan.

(

DI WILDE NASIIS.

Dit w-Grd nou tyd, dat OilS wat yertel yan di nasiis wat hur in di land ge­woon het toen di Europeaners hiir gekom het. Ons het al hiir eu daar wat vertel van di Hottentots en di Saldallhas. Mar hulle was ni di elligste Ili. Di bele land wa vol mense.

Geleerde manne het al lange tyd ondersoek waar di nasii yau daan kom -en hoe hulle hiir gekom heL Mal' hulle kan dit ni rogte seker uit,"illde Ili. Want kyk, di Europcaners het hi irnatoe gekom met skepe saam; mar hoe het hulle hiir gekom ?

Wi lVeet of hulle ni altemit m n di NOOl'de kant van Afrika aE gokom het ni! Di Arabixe het meer as eellS Yall di kant at dourgekom. Tot by Dola­O'oabaai weet OllS seker was hulle gowecs. En onder di nasiis ,rat hiir woon is tot V<1,ll dag toe nog gClVoontcs vall di ou'e Oosterse voilee, soos b.\'. di besnyilenis. En di \\'onderlikste is, dat di llasiis almal hulle kindcrs besny, .ill as hulle klein is ni, lllar so uaastellby in di jare wat I mael gelrees het toeu hy besuy is.

DI HOTTEXTOTS EK BOES1IA.KS.

Soos ous almal weet, hiir \\'oon ' u melligte nasus. Ons kan ni almal apart beskrj'we ni. Dan word OilS boek te groot. 1\1ar al di nasiis kan ons in 2 SOQJ'to verdeel :-

]. Hottentots ; Boesmalls, lCoranllas, Namakwas, ens. ~. Di Kaffers : Sulas, Basutos, Fingoes, 1\1akkctese, Pondos, ons. Twe van di eersto Seudeliuge wat hiil' onder di nasiis kom werk het was

.tlre Hollanders, Van der Kemp en Kicherer. Hulle het hiir gekom in 17!H). Vall del' Kemp het onder di Kaffers en Kieheror onder eli Hottentots en Boesmalls gaan al'bei. Hulle twe het di twe SOOl·te yan nasiis beskrywe, soos hulle in di tyd gelVees het. Hulle boeke is ni oral te kry ni; daarom sal ous so kort als molik is yertel wat hulle van di nasiis se. Kieherer shYlVe van di Hotteutots en Boesmans in syn " Berichten, " b1. ::l4-29 :_

" Rulle weet ni van onse lilVe Here ni, en hulle het gaar gOIl godsdiillS ni. l\{ar hulle glo in di Hottentotsgod (mantiS.) Hulle geloof is, als hulle hom ki:y, dan is dit 'n goeje tekell; mar als hulle hom doodmaak, dan breng dit 'n ongeluk o'er hulle.

"Hulle glo in 'n soort yan bose gees oek, en hulle denk dat hy di oorsaak is van aJ. di kwaa,d en eli siiktes wat daar op di we reId is. En as een yan hulle siik word, dan het hulle to'erdokters, di begin dan te slaan en te raas ·en lawaai to maak, vel' ure lank, om di bose gees weg te ja.

" Rulle geaardheid is mal' ellendig en liderlik. Hulle smeer hulle lyf met v.et en gaan dan in eli son Ie. Hulle was yer hu11e nooit ni. Nou kan 'n mens self begryp hoe smeri~ hu11e naderhand lyk. Huise maak hu11e ni Hulle grawe somal' gate in d i grond, omtrent 3 ,"oet eliip, met so' n waIletji

8

ro ndom, en trek dan mattjiis daaro'er ; dan Je hulle daaroJl(ler soos varkes. Rulle is vreselik lui. Net mardi honger aIleen kan vel' hulle uitja uit hulle ga te uit. Rulle bly liwcrs da' c sandel' kos, as om moeite te elocn daar\·oor.

I "Di Boesmans lewe mceste nn jag. Rulle skiit di wild met g-itpyle Di gif llaal hulle uit slangkoppe, en smcer elit an eli punt van di pylc. Dan be­kruip hullc di wild agter di bossiis. Ell as dit kaalveld is, elall uinde hulle bassi is op hulle kop am di wild te bctrck. En hulle skiit mal' llct lckker met 'n py 1 oek. Op 100 tre yer knn '11 bok maar se, eliR 'n geluk as hy vry kom. As di pyl hom mal' eifentjiis raale, elan is hy in di hand. Hy sal ni tc Vel' loop ni. Di gif lat hom netnou neerslaan. Dan sny hulle di stuk uit, wat di pyl in sit, cn di ander eet hulle op. Hulle kau amper net so vi lI11ig' loop as 'n p31'd.

" As Imllc ni wild kan kry ni, elan cet hulle Flange, muise, en al sulke goed. Baro. uintjiis en wortels gra\ye hulle uit di grand uit am te eet.

"Hulle lc\\"e mar sleg onder makaar. Di mans het heel party "rouens. Mal' war" liifde ken hullc ni. Vcr hulle kinders sorre hulle mar min en be­straf ycr hulle nooit ni. Mar as hullc eli dag kwaad is, pas op! dan slaat hulle somal' eli kindel's dood. As hulle rusi kry onder makaar, dan moet eli kindel's van eli alldcr dit vergelde. Dis vel' 'n Boesman mal' niks am jou kind dood tc slaall as hy vel' jon kwaad is ell by siin ni kans am vel' jou te wen ni. Partykcer as 'n leeu voordi kraal staan cn brul, dan cooi hullc ycr hom 'n kind uit am op te 'Teet. Dan gaat by weg. Soos eli kindel's kan krnip, dan hou di mocdcrs op am vel' hulle te sorre.

" Di Boesmans trek baing rand agter di wild an. As hullc llOU \\'egtrek van 'n plek af, dan lat hulle di au mense wat ni kan saamtrck ni, somal' ag­terbly mct 'n stuk vlys en 'n vo'clstruiseierdop vol water. As elit op is, dan moet bullc mal' van hanger stcl'we, of andcrs Heet di wilde elirc hulle op. "

Dit vCJ'tcl Kicberer van eli Boesmans. En hy het sekcr niks bygemaak ni. Want hy het lank met di lJaRi omgcg-aan en pel'beer am vcr hullc rcg- tc breng. En hiil'l1it kan 'n mens siin ' hoe onmenselik hulle is. *'

o D aalom oek dat party mense, wat di Boesmans goed ken, ni wil glo dat hulle IDense is ni. Di skrywer van ons geskidenis het gehoor van twe mense wat gestry het daaro'er, of 'n Boesman 'n mens is of ni. Di een se: "'n Boesman is gen mens

ni. Want kyk! di taal van al di mense is al beskrywe, mar hoekom het nog nooit 'n mun in staat gewees om 'n Boesman syn taal te beskrywe ni? En bulle lewensaard

is oek mar nes di dire. Kyk,'n kaffel', al is by nog so sleg, by maak tog vel hom n struis (strooihuis), hy bon tog'n bitji ve en saai tog- kafferkoorn of miliis. Mar'n Boesman trek mar rond nes di roofdire. As hy dik gevreet is, dan gaat hy in di klipskeur Ie tot hy weer vaal is van di honger. Hy i!\ oek nes'n hond: in'u paar da'e vreet hy hom vet, " ens.

Di ander seg to en : "Ek sal ver oom twe vra'e doen. ":r Hou 'n Boesman honde?" -" Ja "-" Maak 'n Boesman vunr? "-" Ja. "-" Non dan is hy 'n mens. Want watter diir hon dan honde? En watter diir maak dan vuur? Kyk, oom, 'n bobejaan is baing slim, en as dit kond is, dan gaat by oek langes di vnur sit as hy 'n vuur siin. Mar van vuurmaak weet hy ni. Di vuur gaat so dood, maski le daar hout langesan. Hy weet ni van opgoi ni. "

En dit was iii waarheid oek. Al is di Boesmans nog so ellendig; hulle is daarom mense. En as ons ni so is as hulle ni, dan moet ons ni ver hulle verag ni; mar vel' hlllle jammer he, en dankbaar wees dat onse liwe Here ver ons OIlers gege bet wat ver ODS beter e;eleer het.

9

Di BoesrnallS was mal' 'n arme ongelukkige yolk. Omdat hu11e nes wilde dire lewe van steel en rowe was di Boere meer as eens verplig om hulle te straf. As hu11e onder 'n Boer syn ve kom, dan maak hu11e nes di tiers. Rulle yang ni een bees of een skaap en eet hom op ni. Ne, al wat hu11e kry IDaak hulle dood. Wat hulle kan opeet eet hulle op, en di o'erskiit lat hulle sOmal' Ie. Dit het gemaak dat di Boere hulle baing doodgeskiit het. Want hulle kon ni andel's maak ni. In di hande kan 'n mens hulle ni kry om hu11e te straf ni. Hulle skiit te geweldig met di gifpyle. En dan Ie hulle agter

di klippel'S en in di bossiis en soos di Boer syn \'e kom soek elan skiit hulle hom dood met eli gifpyle. Hoe wou eli Boere nou andel's maak ? Mar di Kaffers het eintlik vel' hulle amper uitgeroei. A8 hulle di Kaffers 8yn ve steel, dan 0l11singel di Kaffers so'n kraal en slaat somal' almal, met vrou'ens en kindel'S, met kllopkiriis dood nes honde. Op eli mall iiI' IS di Boesmalls al amper heeltemaal uitgeroei. Party is mak by di Boere. Party het deurmakaar geraak met ander stal11me. Mar apart, soos eers, kry 'n mens hulle amper ni "\l1eer ni. ' Di Hottentots is oele byna a1l11a1l11ak by eli Boere. Korannas en N amakwas* is daar nog 'n menigte "'ilel. Daar is elaarom nou al sendelinge onder hu11e cele.

])I KAFFERS. Dr ILwFERS IS weer menselik as di Boesmans. Hulle is weI swarter van Idem, mar hulle is groter vau lyf en betel' geskape. Hulle lewensaarel is cek ni so beestelik as eli Boesmans syn ni. Vall del' Kemp, di eerste sendeling wat onder di kaffel's ingegaan het, het 'n lange besluy\ring gege Yan hulle geaardheid en manire, in di" Gedenleschriftell Yan het Keder!. Zendeling­genootschap, tv,eede deel." So een en ander, \Tat nou di belangrikste is, sal ons elaaruit o'erneem:-

"Godsdiins het di Kaffers ni ; mar des te meer bygelowigheid. To'ery is l"egte algemeen onder hulle. !iu11e het 'n menigte to'erdokters. As 'n ko­ning of 'n kaptein siik is, dan moet di to'erdokter kom. Dun \lOrd altyd vertel : 'Di of di het hom geto'er.' En di arme man kom Ili ny ni. Hy word dood gemaak, of hy daarvan weet of ni. Pal'tykeer goi hulle hom met asgaaie dood. Partykeer Ekeur hulle 'n boomstam oop, en buig dit na weerskante toe om, en sit di man in di mik; dan laat hulle weel'skante los, dat di boom hom dooddruk ill di middel.

CDi Namakwas anbin di maan, Hulle eet gen hasiis ni. En as 'n mens nou hom' waarom ni! In "Kundsen's Gross Namaqualand " lees ons wat Lulle daarvan vertel:

"Di Maan gaat dood en word weer lewendig. Di Maan se toen eenmaal an di Basi : "Loop jy na di mense toe en se vel' bulle: Net S008 ek doodgaan en weer )ewendig word, so sal julle oek doodgaan en weer lewendig worde," Di Hasi loop toen na di mense toe en se: "Net soos ek doodgaan en ni weer lewendig word, ni so sal julie oek doodgaan en ni weer lewendig worde ni." Toen by weer terugkom VIa di Maan ver hom: " Wat het jy gese ?" "Ek het vel' hulle gese: Net soos ek doodgaan en ni weer levendig word, so sal julie oek doodgaan en ni weer lew en dig ",-orde ni? 'Wat?' se di Maan," het jy dit gese?" En by vat 'n stok en slaat hom op syn bek en daarvan is syn bek nou oop van voor. Di Haas het toea gevlug en tot van dag toe vlug by nog mar altyd. "Ons is nou kwaad ver di Hasi," se di ou Namakwa, " omdat by so'n slegte boodskap gebreng het, en daarom eet ons Jli eyn vlys ni."

10

" Di to'erdokters haal partykeer konsuis klippiis, of beentjiis, of slange, ens, uit di sike syn lyf uit. Partykeer jaag hulle kamma, met di asgaai in di hand, agter di duiwel an wat hulle uit di sike uit gejaag het, o'er berge en dale. As hulle di duiwel kan inhaal dan word di sike gesond; as hulle hom ni kan kry ni, dan gaat di sike dood.

"Hulle begrawe ni di dooi'e ni, maar goi di Iyke verdi wolwe. Net mar di koning word begrawe as hy sterwe. As een gevaarlik siik is, dan gaat huUe hom in di veld weggooi. As hy altemit weer terugkom en hy word ni gesond ni, dan doet hulle dit weer, partykeer tot 3 mal toe, tot hy dood is. Dit lyk of huUe bang is dat so 'n sike di ander sal ansLeek. Net so maak huUe as een wil versuip, dan hardloop hulle weg of goi hom met klippers. As'n vrou III barensnood is, dan loop hulle oek almal weg, in plaas yan vel' haar te help.

"Di kaffers besny hulle kinders soos hulle 12 of 14 jaar oud is. Hulle bet 'n heelparty seremoniis daarby. ~ a di besnydenis word hulle Mle lyf wit geyerwe, dan word hulle in di rivier gejaag om vel' hulle skoon te was. Di ou klere word dan weggegoi en nuwe angetrek. Dit lyk of dit moet beteken, dat hulle nou nl1\\"e mense gelVorde het met di besnydenis.

"Vrouells koop hulle yer \"(1 . Mal' hulle mag haar ni weer yerkoop ni. Veelwyvery is algemeen onder hulle. Di gewone kaffers het 2 of 3 yrouens; maar di kapteins het meer.

" Hulle lewe van hulle v6 en yan jag. Geld het hulle ni: hulle ruil mar o'er en weer. Sout gebruik hulle ni. Hulle smeer di vlys met koeimis en smyt dit dall in di VUUl' om te braai. VUUl' vrywe hulle uit di hout nit. 'n Plat stuk hout Ie hulle op di grond neeI', maak daar 'n kleine gaatji in, en 'n dun stokki si t hulle regop daarin en vrywe dit tussen hulle hande, tot di hout waar dit op makaar nywe naderhand warm worde en an brand raak.

"Di vrouens moet al di werk doen. Di mans is te lui om te werk. Koeie melk, jag, ell oorlog maak, is al wat di mans doen." So yeulnou van Van der Kemp.

Met di kaffers is dit lli lies met di Boesmans gegaan ni. Hulle is nou nog'n sterk yolk ell 'n menigte stalllme. Sendelillge is al ouder party stamme en party yan hulle is al ordentelik beskaaf. Mar daar is daarom nog 'n menigte \rat ni yan onse Ii we Here weet ni. En dis te wens, dat di Christendom \Vat hiir in Afrika is 11es 'n Ruurdeeg in di middel van di meel (Mat. xiii: ;-\:1), mag deur trek, totdat al di nasiis ,\at rondom ons woon di Here Jesus leer ken en liifM. Daarvan salons later llleer se as ons yertel Yall di sell deli nge.

DI ANLEG WORD 'N KOLON!. Plan om 'n Kanaal Ie maak.-'· Vrye Burg~rs. "-En·a.-Bevolking in 1657-. -KwcUinq an twe kante.-G1"ond gekoojJ.-Van Riebeek ve-rtrelr. "Di mens o'erdenk syn weg, mar di Here bestiir syn gang, " Be di spreek:~ woord. En so het dit oek hiir gegaan met ons Koloni. Di maatskappy wou mar 'n anleg hiir gemaak he, ell dis naderhand'n koloni geworde. En dit was mar goed oek; ,mnt dit sou tog jammer \Tecs om di goeje grond somal' woes te laat Ie.. En di Hottentots was mos te lui om dit te bewerk. Di maatskappy hct eenslag plan gehad om yau di Kaap 'n eiland te maak. HuUe wou 'n kanaal gemaak he yan Tafelbaai af na di Hottentots Hollanse se toe, en so di twe baaie imnakaar gelei M . In di tycl Yan gou Ircrneur Van del' Stell het hullc weer claaro'er gepraat, en toen het hulle oek claarme begin, mar di waaisand hct hulle so gehinder dat hulle ycrplig was om dit op te gee

nWE BuRGERS. Toen party van di mense \rat by di maatskappy in diins was, hulle tyd uit-. gediin het, het hulle ycr di maatskappy genoa om hiir an di Kaap te kan bly woon as "Vrye Burgers" (soos ons Boere nou,) en om 'n stuk grond om op te boer. Di maatskappy was dadclik gewillig en het yel hulle toen stukke grond gege of rer 'll goedkoop prys yerhuur. ~aad, borne, plantjiis, en wat hulle wou he, kon hulle uit di Kompiniis-tuin (di tuin yan di maatskappy) kry. Op di maniir het hulle toen begin plase an te Ie, altyd yerder en yerder. Mar dam'o'er is di Hottentots 'n bitji opstandig geworde ; want hulle was bang, dat hulle op di maniir hulle land sal kwytraak. Mar later, salons siin, het di Oll­cnigheid eel'S rcg uitgebreek.

Vall Riebcek hct naderhand ,reel' 'n andcr tolk gehad (Harry het mos weg~ geloop) ell haar llaam was Ewa. Dem haar het di Hollanders toen meer van di nasus gehoor. Di Saldanhas ,ertel vau 'n groot Kaptein, wat diper in di land in WOOl!. Hullc Hoem yer hom" Ohobona" Hy was Groot-kaptein o'er al di ander. W onderlike geskidellisse het hullc oek vertel (en hulle glo clit vas) yan lande )raar goud in di sand gekry is, en waar grote kliphuise nog staan en wit rys groei.

BEVOLKING VAN DI ANLEG. In di jaar 1G57 is di eerste slawe hill' ingeyoer. Op di 30st. Mei was hiir yollens op~aaf ;­~oldate........................... 80 Sike ... ......... ......... ...... 15 Wit vrouens en kindel'S 20 Slawe van di Maatskappy ... 98 Vrye Burget'S .. ..... ........... 51 Slawe ,an di Vryc Burgers 89 Bandite ........................ 7 Te same 360.

12

As 'n mens nou di sike, di slawe, di bandite, en di vrouens en kindel's af­trek, dan bly daa,r maL' 131 man o'er om di Mle anleg te verdedig.

Van Riebeek het tedanig kwelling gehad van di weglopery van di slawe en di nasiis bet hom so baing gefop, dat by naderhand ronduit moes yerklaar dat hulle algal' eliwe en skelms is, mar Harry di gl'ootste van almal. Op Iaas het hulle di skurk tog in di hand gekry, en 10 Juli 1658 met. twe ,an syn ruaters saam na Robben Eiland gestuur.

ABRAHA)[ GABBE)[A.

Di Maatskappy was mar in di tyd in groot moeilikheid. An di een kant was di Vrye Burgers (ons noem hulle nou verder mar di Boere) ontevrede, dat hulle ni met di nasiis ,ry kan handel ni . En an di ander kant wil di Hottentots oek ni deug ni. Di gevaar word toen so groot aan di kant yan eli Hottentots, dat di Gouwerneur verplig was op di eerste lHei 1650 'n besluit te neem, om 'n Kommande op tc maak. A braham Gabbema was Komma­dant, en syn manskap was 150 man sterk. Di Kaapmans en party Yan di r.nder stamme word toen oek opstandig. Een van di Kaapmans het hulle-ge­yang, en toen hulle vel' hom vra waarom hulle aimalnou so-mar-so yyandig is, se hy, omdat di Hollanelers al hulle beste veld, waar hulle vc moet wei, in be it 1leem. En dit is so yer waar oek. Mardi Hollanderl" leon elaar niles an doen ni. En an di al1der kant, di Hottentots kon nooit teen di Hollanders veg ni .

G RONDVERKOOP.

Toen di maatskappy hoor dat eli Hottentots ontcvrede is o'er Imlle gronel, ge hulle las om 'n stuk grond te koop, so dat hulle hiir'n vaste eiendom het. In 1672 het hulle toen di Kaapse distrik gekoop Yall Kaptein Schacher, van Leeuwkop tot an Saldanha Baai; en kort daarna weer di distrik yall Hotten­tpts Holland yan Kaptein Dhouw. So het di Hollanders op laas vaste eieil­dom an eli Kaap gehad; toen kon hulle ny werk en boel' en handel. Vel' elk een van eli i<<Jpiteins het hulle £800 belowe, mar hulle het skaars £10 an klerasi ontvallg.

In di tyd vall V<\ll Riebeek ,,"ord oek poginge gedaan om eli land te ondek, want hulle was mar net so vcr as Tafelberg bekenl met di Suid-deel yan Af­rika.

So worel Jan Wintervogel in 1G55 uitgestuur vel' 'n onelekkings tog. Hy het 3 weke \reg gehly en mar min uitgevoer

In Hi57 het Abraham Gabbem::t eli Pam'l berg, Drakensteill en anelere plekke in eli nabyheiel onelek.

Op laas het eli maatskappy vel' Van Riebeek syn ontslag gege, en in 1662 is hy van eli Kaap lIa Bat~via gegaan. Hy was 'n Vl'oom en eleugsaam man en oneler a1 di teenspoeel yer4iin hy tog di eel' yall Stigwr vall di Kaap Kolo­ill. Tiell jare was hy hiil', yan 1(;52 tot 1662. Toen hy hiil' gekolU het \I'as hiir niks. Nou is hiir 'n Kasteel, huise, tuine, en phse. Di Allleg is 'n Koloni geworde.

"

DI KOLONI G ROEI OP ONDER TEENSPOED.

Dri klasse.-TVare toesla>ld.-Van Hoorn.-Van Wagenaar.-Van Quaelbt1·g. -Borghorst.-Hctc7cius.-Goske.-Moeili7cheid met di Hottentots.

Ous salnou yerder goed moet let op di onderskeid tussen di anleg Yall ill :M:aatskappy en eli jonge koloui. Party skrywers o'er eli geskidenis yan ons land het yergeet om dit in di oog te hou. .

Ons het non dri klasse van mense wat ons moet uit makaar hou. Daar is nog di party wat ill eliins is van eli Maatskappy; hulle word betaal en hulle moet mal' doen soos ha11e orders kry. Dan is daar nou 'n klompi "Vrye Bur­gers, " of Boere, wat hulle ei'e plase gehuur of gekoop het, ell vel' hulle sel­weI'S werk. En dan is daar di Hottentots en ander nasiis, wat hiir in di landge­,roon hot.

Di belangrikste yan eli dri klasse YOI' ons is natuurlik di Boel'e. Dis hulle ,rat eincllik eli Koloui gebtig het. ·Want di wilde nasiis kon dit ni doen ni; wat weet hulle Yb,ll lmise maak en plase anle? En di menso wat in diins van eli Maatskappy was u'ou dit ni duen ni ; hulle werk mal' yer di yoordeel "an di Maatskappy ell yall hulle sel \Yers, soos ons later gedurig sal sun.

Mal' wat het di anne handjil'ol Boere tog moet sukkel in di eerse tyd ! An eli een kant di nasiis-bang om hulle land te verliis-was mar altyd daar op uit om di Boere te be steel en te Yermoor. An eli ander kant-di meeste \'all eli gouwel'lleurs ,rat di Maatskappy na Van Riebeek hiernatoe gestuur het, en di ander hoge heertjiis, wou mal' altyel di arme Boere yerell'l1k en yer hulle sel­weI'S verry k.

Mar dis 'n tekell \'an alles "at waarlik goeel is: dit groei op onder ramp en teenspoed. En so was dit met 011S koloni oek. Dit salons sii11 as onS yertel wat toen yereler gebeurd is.

Omelat Van Riebeek so dikwils al syn ontslag gena het, stuur di Maat­skappy naelerhand yer G81·t van Hoon. as syn op\·olger yan Holland llf hiima­toe in lGGO. Mar ongelukkig is hy op se gestor we eel' hy an di Kaap was. So moes Van Riebeek nog 'n tyelfi bly.

ZACHARIAS VAN WAGENAAR, lGG2-1GGG.

Tii Maatskappy het toen weer yer Zacharias van Wagenaar gestuul' In 1662 kom hy hiir an, en Van Riebeek vertrek toen 11a Batavia. Op dises­de Mei lG62 het Van Wagenaar di Koloni o'ergeneem uit Van Riebeek syn hande. Hy het yerklaar elat hy alles in di beste orde gekry bet.

(t In di tyd ge di saailand van eli Maatskappy al deurenbank 5405 mud koorn in di jaar op, ell di klein klompi Boere kon oek al jare omtrent 100 mud koorn yerkoop. Di uitgaaf van di koloni was toen al jare 38,773 guIde (£2 V08 7s. Gd), en di inkoms 32,000 guIde (£2,400).

l,it was mal' llloeilik in di da'e om a1 di skepe wat hiil' allkom te yoorsiin. Di Mantskappy het allcc1l a1 40 skepe gehad wat met di Indiane gehandel het,

14

en altoos hiir ankom om kos en water in te neem. En di Hottentots wou ni altoos ve verkoop ni. Di prys van 'n koei was in di tyd 'n stuk tabak net so lank as di koei is van haar soort tot by di horens; en van 'n skaap netso.

Di Maatskappy het in di tyd oek 'n party fatsoenlike jonge meisiis, di mees­te wese, hiirnatoe gestuur om met di Boere te trou.

Di slawehandel het oek nou begin in di koloni. Di Engelse het di eerste slawe hiir ingevoer. Op di agste October 166-J, kom di Lion, 'n Engelse skip, hiir an met 'n vrag slawe van Madagaskar. Di arme goed was somar nakend en brand ma'er. Di Engelse kaptein het hulle verkoop vel' £50 stuk.

Van Wagenaar was gou di lewe hiir moeg Di Maatskappy het hom meer geld belowe, maar hy wou ni langer bly ni. Wagenaar het di Kasteel "De Goede Hoop" hiir laat bou in 1666. Dis al wat hy belangrik hiir geelaan het.

KORNELIS VAN QUAELBERG, 1666-1668.

In .Jannewari 1667 het Kornelis Van Quaelberg hiir angeko!ll as kommandeur. Hy het weinig gedaan in di belang van di Koloni, en wou hom mar self ry k maak.

Lodewyk XIV het 'n plan gemaak om 'n groot koloni te stig in di Ooste, en stuur daarom 'n groot vloot om koloniis van ander lande te gaan afneem. Di vloot was ni goed versorg ni, en so was di skeepsvolk byna almal verhon­gel' toen hulle an di Kaap kom.

Van Quaelberg het. hulle ni aIleen kos gege ni, mar oek baing vrindelik be­handel, en dit was teen di sin van di Maatskappy, want H611and was in di tyd kwaad gesind teeno'er di Franse. Van Quaelberg word dus van zyn pos ont­sIa'e en hune stel toen weer vel' Jakob Borghorst in syn plaas an, in J annewari 1668. In syn tyd het di Maatskappy laat ondersoek do en na edelgesteente m di koloni. Mar hulle het ni gekry ni.

PIETER HACKIUS.

Na hom kom we r Pieter Hackins in 1670. In syn tyd het di Hollanders di wet gemaak, dat ider man ver ellee boom wat hy afkap op syn plaas twe an­del' in di plek moet plant. Daarom is daar nou nog rondom di Kaap, Wyn­berg, en Hottentots Holland so baing bome. En dit was 'n goeje wet oek. Dit sou goed wees as ons Parlement di wet weer wil invoer.

YSBRAND GOSKE, 1672-1676.

Na syn dood word Ysbrand Goske aangestel as eerste Gouwerneur van di Kaap, in 1672. 'n Nuwe kasteelhet hulle nou begin te bou. In Sep­tember 1673 het amper al di Maatskappy syn beeste versuip in eli wildesand, an di mond van Sout Riyiir.

Tot nog toe was hiir-gen skool gewees ni, en Jan Wi ttebol was di eerste meester wat angestel is. Twe klein Hottentotjiis kon altoos vorniit geleer worde in di skool. Di regering het ekspres 'n man angesteld oek om di taal van di Hottentots te beskrywe. Syn naam was Wreede. !{ar hy was 'n slegte man ; so is er daar verder niks "an gekom ni.

MOEILIKHEID )[El' DI HOTTEKTOTfl.

Di Boere het in di ty.d mar gedurig moeilikheid gehad met di Hottentots-Atam­me. Gonnema, en '11 party ander knpteills .\rat met hom saamgespan het,

1

15

bet di Boer~ jare lank gekwel. In 1671 het Gonnema met SYll volk reeds twe

Boere verriloor. Kort daarna steel hulle al di vo yan 'n arme Boer weg, en in

November 1672 neem hulle weer al di goed af van dri Boere ",at gaan sekoeie

skiit het iu di Bergriviir, en eindelik het hulle 8 man omsingel om di te ver­

moor. Di Gouwernel1l' Goske stuur toen vel' Luitenant Kroese met 36 man

om hulle te gaall yerlos; martoen hulle daar kom was dit al te laat.

ni Gouwernel1l' kry naderhand weer di tyding, op di 14de J oli, 1673, dat di

Hottentots weer 4 man vermoor het, en hy stuar nog ] R man te perd om vel'

Kroese te gaan help. Soos ons kan yerwag, di Hottentots vlug; mar 4 van

Gonnema syn yolk, en 800 beeste en 900 skape kry hulle ill di hande.

In M:aart Hi74 moes di Gouwel'lleur al weer 'll kommande uitstuur teen

Gonnema om hom te straf. Mar nou was di kommande 'n bitji sterker: 50

soldate, 50 Boere, en 250 mak Hottentots. Toell het hulle hom deaelik di les

gelees; het hom ver weggedrywe, en ruim ROO beeste en omtrent 4,000 skape

afgeneem. In November] 675 kom hy waarlik weer; mar nou val hy di mak Hottentots

an wat yer di Boere gehelp het di vorige keel', vermoor 'n heel party Yan hulle,

en neem 'll menigtenl,n hulle ye af. 'n Kommande soldate, te perd en te voet,

word agterna gestuar; mar kon hulle ni kry ni.

In Maart 1676, is weer dri Boere vermoor dear di Hottentots. Di Gouwer­

neur stum weer 'n trop soldate onder Luitenant Kroese; mar so os geIVoonlik

keel' hulle omerrigter sake terug. Want di soldate go daar mar bloed weinig

om hoe di Hottentots met di Boere werk. Mar beeste en skape het hulle ge­

darig van ai Hottentots afgeneem, so elat hulle al armer worel. Op di derde

Juni, ]677, stuur Gonnema afgesante om eli Gouwerueur om vrede te kom

Vl'a.. Di 2jste van eli maand is elaar toen 'n vredestraktaat gesluit tussen di

Hollanders en eli Hottentots, waarin bepaal word elat Gonnema yer di Gouwer­

ment om ekskuus moet vra;-en vereler al jare'n belasting moet betaal yan 30 beste,

Om op eli belofte van sulke kerels as Gonnema sta.:'tt te maak, sou gekheid

gewees M. Dit het di Gouwerneur oek gou moet ondervinde in di betaling

van di bceste. '11 Engelsman, soos Dr. Philips in syn boek: "Onderzoekin­

gen in Zuid Afrika, " mag di deug@ van di Hottentots, en daaaronder veral

bulle liefde vel" di waarheid, prys so veul as hy mar wil, OilS wat da'eliks met

hulle omgaan weet van betel'.

Dat di M:aatskappy alles gedaan het om mar in vrindskap metdi Hottentots

te lewe, kan llimand betwis ni ; mar dat daar oek weI 'll enkelde maal Wl·eed­

heid gepleeg is, kan ons ni voor stry ni. Di vyandskap was an weerskante

mar groot. Gell patrolji yan 12 man kOll 20 myle Vel' gaan, sonder deur di

Hottentots gemolesteer te \rorde ni. Ell tog as 'n wit man 'n Hottentot mis­

handel het, en dit kom voor di Gouwerneur, dan kry hy 'n swaar straf. Ons

kry in di rcg3boeke van di da'e verskeie voorbeelde daarvan. Een salons

mal' anlmal om te laat siiu. 'n Hollander, Willems was syn naam, het'n

Hottentot doodgeskiit, soos hy se, per ongeluk. Hy vlug toen nit di Koloni

na Holland toe. Daftr kry hy pardon, en kOlll toen weer na di Koloni toe.

Hy het gedog hy \ras nou \Ty. Mar ja weI, wi se so? Onse ou maat word

oP6epJ.k net soos hy ankom en na Robben Eiland gestuur, en naderhand weer

daar vandaan af ua Mauritius getranspol'teer.

SOllllllige skryw.}ra o'er eli Koloni, "eral Engelse, het di Hollanders beskul­

dig dat lllllle di Hottentots uitgeroei het. :?lIar dit is pure lenens. Di grootste

16

verwoesting het di pokkiis en sulke aanstekelike siiktes onder hulle angerig. 'n Mens kan self begryp, as di pokkiis of masels in so 'n kraal onder di HoI;­tentots of Boesmans kom, dan skiit daar mar min o'er. Dan kom daar nog by, dat toen d i Hottentots met bran-iewyn en tabak bekend word, hulle dade I ik daar 'n afgod yan maak en hulle gesondheid daarme verwoes. Kyk mar in ODS da'e nog.

Di arIne Vry'e Burgers (Boel'e) kry dit nou mar swaar. Hulle word VfY genoom, mar ons sal nOlJ ni so groots op di vryheid wees ni. Vl at hulle moeiW~hede was siio ons uit di yollende petisi, wat hulle an Verburgh, 'n KomisSc'tris in di diins mn di Maatskappy, ge, om pn di Maatskappy voo,r· geIe te worde. Hulle vra :-

(1) Dat hulle hulle goed kan verkoop vel' enig prys, en ni verdi vasgestelq.e prys \'an di Maatskappy ni ; -

(2) Dat eli regte an Vrye Burgers in Batavia' gege, oek an hulle moet ver· leen worde ;-

(3) Dat Boere wat nog ni gronel het ni, grond in Hottentots Holland moot gege worde ;-

(4) Dat eli prys van rys moet vermineler worele, yer di voordeel van arIlfe burgel'S.

Bniten di laatste artikel, word di andere toegestaan. Dit was in 1971.

"

SESDlt HOOl"S~'rUlC.

DI KOLONI GROEI OP O~DER TEENSTOED.-{rervolg).

;Simon Van del' Stell.-Nw()e Emigmnte.-Rei.~ na .1Vamakll'alctnd.-Ankoms van HugeJwte.-AardbelfJiug.-Willem Van del' Stell.-Onenigheid.­K/a!Jle.-Vervolgin!l-l'as.-Ontsla!J mn Fan der Stell.-mn Assenbuf.q.

In di vorige hoofstuk het ons gesiin hoe eli armc 1303re an di ecn kant bet moet Iy van di Hottentots. N ou salons siin hoe bulle vcrdruk geworde is yan ,di Gouwerment. Mar laat ons eers di geskidenis 'n bitji verder vertel, dan kom ons van selfs aanstonE daarby.

In 1678 sterf di Gouwerneur Johan Bax yan Herentals, wat in 16i6 hiir :angekom het as Gouwerneur tot grote elroefheiel yall a1 di inwoners; want hy was 'n goeje man. In syn tyel is eli kastee1 klaar gckom. In 1676 was daar 'n grote droogte, waardeur daar 'n misoes was en baing yan di ve \Tck. In di tyd trek party yan di 130ere so ycr as Hottentots Holland. Di Gomrer­ment het te danig di boerelery yortgehelp, so dat daar genoeg graan in di Koloni mocs gewen worele; want tot nog toe het Imllc altyel veel rys yall Batavia af inge,·oer.

snrox VAN DER ST}~LL, IG7D-16DD.

Na eli elooel yall 13ax Yall Herentals kom Simon Van der Stell hiir an as Gouwerneur op di tlraalfde Oktoucr, ](iiD . Xa hom is Stcllellbos gCl1oem. Syn regerillg hct 21 jaar gceluur en hy \nl,S 'n oekwame man. Deur hom is di eilltlike kOll1peniis-tuill gcplallt Irat ranelag nog 'll siraael verdi Kaapstael is.

Nadat daar geelurig lla Holland geskrywe was om tog emigmnte 11a eli ]Caap toe te stuur, kom daar in ] 684, 50 bOCl·e en ambagsnmns en net so yeel fat­lSoenlike jonge meisiis nit. Di meeste YlLn hulle het an Stelle11bos en Drakcn­:stein gaall WOOlly

])I KOP.ETt)['X.E.

In 1685 het Van eler Stell '11 reis gemaak na Nalllaklmland toe; elit was ill eli da'e vcr in di woeste werelel ill . Hy het '11 groat geselslmp by hom gehad. lHulle het 15 weke uitgebly, ell by aUes \mt hulle gesiin het, h~t huUe ock 110g eli koper -myne ontelek.

Van 1688 tot 16no het di Frallse yll1gtelillge of Hugenote hiir angekolll. 1\1ar ons salllou hiir niks Yltll hllllc yertellli. nus salliwers '11 aparte dcd "an ons gcskielenis daan'oor gebl'llik. Dall kan OilS aUes omstaneliger "ertel.

'n Aarelbewillg \ras hiir op di ide September, l(i!)5 . Net 4-.J- j~l"C elaarna., in li3D, op eliselfde Jll<lallel en dag was dit weer. En in.Tuli, ]7(i G, en eliklrils lla di tyd is dit weer gebenr; m Lr noo it so erg, dat dit groat skaele geeloell het ni. Dit Iyk daarom of" di K lap mtuaar is daan'oor, ell party natuurkull­dige denk elat eli hele Kaapse ,",aktc ccrs se was, aileen \,<1 n Simollsbaai ll't Tafelba li, en d tt met aarelbe\\'ill6' eli gronel so opgerys is. Dis Ili OlllllO' cnt­lik ni .

('

IR

I\"lLLE1[ YAX Dl>R STELL, lliG!)-]iO(i.

Simon Van del' Stell htt bedallk in IG9!) , en het toen stil gaan lewe op 'Ib

plaas naby Rondebosen syri selin Wlllem Adriaan Van der Stell kom toen in syn plaas. Hy was ni nes syn vader ni. Hy het di arIne boem baing onderdruk. Hy wou mar net WI' hom self verryk. Gen wonder dat di boere opstandig geworde het ni. HuUe was vroeger a1tyd onderworpe an d1 Gouwerneurs, so dat di met hulle maak net soos hulle "il. Mar di jonge Van del: Stell het dit tog 'n bitji al te erg gemaak.

Di Boere het weI di llaam gehad van "Vrye Burgers," mar in di daad was hnlle slawe van di Gouwerneur en syn mad. Dis waar, daar was kamma so'n "et dat di Boere kan kla'e by di Gouwel'l1eur-Generaal in Indie; mar-dit, kon hulle nooit doen sondeI' kennis van di Gouwerneur an di Kaap ni. E~l kom by dit agter, dan kau hulle marse, hulle kry swaar da'e; hy vervolg hulle so vel' af. hy kan en reg kry hulle nooit. Mar laat ons mar eenkeer ver­tel di opsta;~d van di da'e, dan kall OilS daarllit genoeg siill hoe dit in di tyd gegaan het. .

In 1705 het:di Boere 'n klagte opgemaak teen di jonge Van del' Stell, en dit gestullr na di Gouwerneur-Generaal in Batawie en na di" Kamer van Zeventienell" in Holland. Di Boere was toen 450 in getal, en in t reurige toestand. Hulle mag ni handel ni, en moes hulle goed andi Maatskappy verkoop, ell dit verdi prys wat di Gouwerneur bepaal. En dan moes hulle ansiin dat di Gouwerneur en syn Yl'inJe en gunstelinge, teen di wet van di Maatskappy, sulke grote boel'derye all18 dat di anne Boere naderhand niks Yan hulle goed kon verkoop 11i. Di klagte wat hulle na Holland toe gestuur­het begin op di maniir ;-

"Verdruk deur di grootste gebrek en elende, !leem ons, in alle onderdanig­heid, di vrijheid om ons regl'erdige Idagte voor u, Hoogede~e te breng; en ous­word dam'toe nog meer gedwing, omdat ons, dt'ur di onregyerdigheid en Yer­gaande wreedheid van di Gou\\,erneur, W. A. vall der Stell, ni aIleen gruwelik Yerdrllk, mar net as sla,,-e behandel word; en terwijl ons vrij gebore mense en Ollderdane yan u, HoogMele, is, so is dit gemakkelik te begrijp dat so'n behan­deling vel' 01lS dubbel hard val om te dm. Ons het daarom beslote om voor u. Hoogedele, di yoUende klagte te breng. "

Dan galt hulle an om te yertel hoe di GOllwerneur te'en di wet grote en kosbare stukke grond yer hom toe'eien, en op publike onkoste laat bewerk; so> groot dat 50 Boere daar op sou kan lewe. Op syn grond staat 400,000 wi11-gerdstokke, en hy het 800 beeste en 10,000 skape. Sestig man wat deur di Mllatskappy beLaal word moet yer hom werk, en nog 100 slawe van di l\'laat­skappy moet yer hulle help, en syn wa'ens en ploe'e, ens. ,,'ord gemaak van di l\'l:aatskappy syn yster en di houtwerk word uit di bosse van di Maatskappy ge­kap. Hy het 15 poste yer zijn ve en a1 di beste wei neem hij yer hom. Dan bcskrywe hulle di maniir waarop hy syn ve anskaf;

"Di Gouwerneur, en syn broer Fmlls, di predikant, Petrus Kalden, en an-· der dinaars ran di Maatskappy, was di eerste wat begin te handel het in ve; en dit het hnlle op 'n onderduims maniir begin sonder dat imand daarran geweet het. Om ve te kry het hulle 'n heel party gewapende mense, met kruid en lood uitgestuUl', en di het hiir en daar ve gHuil en op ander plekke metgeweld af­geneem van di nasiis, EO dat hulle met'n groot trop ye tc-ruggekom het. Hulle het cek op gemelle manire ve afgeset van di Boere, ens. Dit het di.

-~----

I!)

HOttelltOii opstalldig gell1aak, en dan moot OIlS onskuldigc Beer edit vergeliIe." , ,:, '

Van 'di Gonwerneur word IlL aIleen gekla\tg ni; van Kaldell, di predikant, se di klagtc: "Hij is oek een yan di grootste boere, en miski kry by £9 in di maand van di Maatskllppy as predikant, hy maak daarom niks van di gods­diins Ili; by ge baing meer Olll SYll boerdery as om Syll preekstoel. Hy bly partykeer so mar 14 da'e agtereen op Syll plaas. Dit gebeur dikwils dat, mense van yer kom om hulle kinders te Iaat doop, of om te trou, en dat lmlle' so mar onyerrigtersake moet omdraai. Maar daar ge by niks om ni so lank as: hy Illar in guns is by di Gouwernenr. En as di Gouwemenr uit is op syn boer­plaas, dan is hy oek nit. Hy ge daar niks om, Olll twe Sondage agtermakaar uit te bly ni, ense dan nog ewe brutaal: "As di Gouwerneur en di onder Gou-, werneur (Secunde Persoon) ni in di Kllap is ni, wat sal ek dan daar maak F'Y

Hieruit kan n, Hoogedele, non self opmaak hoe luin ons predikant om gods­diins ge. Ons kan nog baing yoorbeelde opnoem, maar dis so skaudelik, d:tt ons;. dit maar li wers sal Iaat staan."

Nadat bulle verder vertel het , hoe di Boel'e wat lIaas di Gouwerncur synJ plase woon vcrdrnk word, se hulle van di Gouwerne~u' syn broer; "Uy is' net so vol olldeug as'n cier vol kos is. Hy do~t net so veel kw:,ad ns syn gal hom inge, Wlll1t hy reken nimand kan hom iits maak ni, by is di Gouwernellr syn broer. Hy is kompleet 'll pes vcr di Kaap, en dis al plisier wat by nou llet. om di arme Boere te bedriig en te vervolg. Ja, as dit in Syll Illag is om di laaste boer in een dag om te breng, Ity sal ni twe daarvoor neem ni.

"Ja waarlik, uit di dade van di dri lyk dit of hulle denk dat hulle geregtig is om tc dnen net wat hulle wiI, en dat hulle baas is van di bele land, so dat hulle mar kan maak net wat hulle wiI. En as dit an hulie staan, dan yerban bulle net nou di laaste boer uit di Koloni uit."

Di grootste klagte teen di G OUWCl'neur is nog dat by di wyn boere so sleg bc­handel. Een tiinde deel van hulle oes moet hulle an di G ou werment ge, en as huile diander wil ycrkoop dan bepaal di Gouwerneur self di prys. As hiir ueemde skepe ankom wat wyn wil he, dan moct di Boere an di Gouwerreur bulle wyn verkoop vel' 10 tot 20 riksdaalders (15 shillings tot £1 lOs.) di Iil'er, en dan yerkoop by dit weer an di kapteins van di skepe yer 150 riksdaalders (£11 5s), en steek dan aldi voordeel in syn sak. Di korenboere moet hulle graan verkoop vel' halfprys, ens. "AI di dinge is bewyse daL di Gouwerneur 'n straf is yer di Boere, want hij is jaloers op hulle en doen al wat in syn ver­moge is om hulle te renneweer; want syn spreekwo rd is: "'11 Gerenneweerde yolk is gemakkelik om te regeer." Mar dis gen wonder Ili, waut di gemeenste soort van mense is syn beste Yrillde, as dit hom maar voordeel anbreng."

.A.D.A.ll '!'.A.S .

Ons het al gcse dat hulle twe klagtes opgemaak het, een na Batayia en een na Holland; dis uit di laatste wat 011S nou angehaal het. Di een lIa Batayia toe -het bulle dadelik weggestuur; mar na Holland toe kon bulle nog ni kans kry ni, want dit mocs stilletiis gaan. En voor hulle dit kon wegstuur na Hol­land toe, kry di GOllwerneUl' al tyding van Bata\ia af, dat di Gouwerneur­Generaal so'n klagte te'en hom ontyang het. Natuurlik, di Gouwerneur en ~yll anhang was woedend, en bulle het dadelik alles gedoen wat in hulle ver­mo'e is om di daicrs uit tc vinde. In so'n klein koloni, onder so'n bitji mell-

e 2

:W

se was dit gemakkelik oek. En gou kryg hulle SUSplSl op AdHm Tas, '11

boer van Stellel1bos. Daarop neem hullc dadelik eli besluit elat hij moet gepak worde met a1 zijn papire, en opgebreng worde lIa eli tronk in di kasteel. Di Gouwerneur stuur toen eli Landdros Starrenburgh, en di Raadsbel'e Willcm van Puttcn (\ll Jan Brommert, en 'n liel vall eli Burgerraad Hendrik Bouwman en ge vel' hulle syn eie rytuig om stil-stil in eli ]lag deur te ry na Stellenbos en, nog 'n party soldate met hulle same 0111 dadelik gewapen syn buis te omsingel, en ni toe te laat dat imanel andel's daar ingaall of uitgaan ni.

Sondag morre, voor son-opkol11, ol1lsingel hulle di huis van Adam Tas storm somal' syn huis in tot ill sylt slaapkamer waar hy met syn \TOU en kineler.,; nog slaap, en order al syn kiste en kastc om al syn papire to onder­soek, en hy moes hom dadelik klaarmaak om na eli !Caap te gaan. Nadat hulle al syn pap ire eleurgesnuffel het pak hulle hom op met papire en al en breng hom Kaap t ' le

Onder syn pap ire het hulle toen 'll kopy van eli klagte gekry, met al di nam van di kla'ers daaronder. Soos ons kan verwag, di Gouwerneur begin bulle ,toen te vervol~. TaB het hulle elaelelik in di tronk gesmyt, en moeite gedoen om di ander oek in di hande te kry ; mar di wat korn sku ld bely ell erken dat hulle verlei is, kry pardon. Di ander kom almal in eli tronk.

Di solelate en di konstawels het ill korte tyel bylla al di Irat di klagte oneler "token het gevall; en opgebreng, en eli wa,t ni wil tel'llgtrek ell om pal'Jon \Tit

ni, WOI d verban n(1 Maur;tius, Ceylon of Batavia. Met di venolging het di GOUlrerlieur daarom yer hom self lekker gefop. Hy

verban na Holland yer Henning Husing, 'n lid van eli Burgerraad, ' n lIog Yiir van di vernaamste Boere. Hulle het gou Hiude en indoed gekry in Holland ,en di sake daar so bekend gemaak da,t di MaatskappJ' di Gouwerneur ell syn ,anhang dadelik terugroep na Holland toe. Di order kom an di !Caap an ill .April 1707. En dadelik word almal ,rat in di tl'Onk geset is vrygelaat; party het toen almeer as 13 maande dam'in ge\\'ees. So gaat dit in di ,,'ereld; dit kan duUl' so lank as dit wil, mar op laas moet dit blyk: "De HeCl'e kent den weg del' regtmardigen; maar dell weg del' goddeloozen zal \"ergaan"-Ps. 1: 6. In 1706 word di ambteuare uelet deur di 1l1Hatskappy om te boer yer halle ,ei'e voordeel

En dat di jonge Koloni onder al Ji te'ellsp0eel tog opgegroei bet, blijk uit .di voUende opgaaf :-

Van Assenburg volg Van del' Stell op ill 1708 Cll kry tOCll di koloui venlcel in di distrikte Y<11l Kaap, Stellclluos, .Paarl, MalmesuUl y, (Zwartland) ,Caledoll en Tulbagh (Land van Wavercn). lJi Bone was iits lIli"deras :2,000 ,en di shure iits meer. In 1710 kon hulle yerkoop :2ll,OOO lllud koorn,l,tOO mud rog, cn ] ,:200 lllud gars.

GOUWERNEUR V AN NOODT EN SYN TYD:

Simonsbaai.- Willem Helof.- Mattrilz Prtsques.q.-Jan de la Fontaine.- Pip-­ter Gysbert 1'an Noorlt.- Wreeclheid. Samenswering. Doodstraf.-Vre­selike Uiteinde.

In Apl'il1708 het Gouwerneur Van Assenburg 'n proklamasi uitgevaar­dig, wdarin hy reg en nyheid terug ge an almal wat Van del' Stell so onreg­rJrdig vervolg het.

In 170n het di l'egering Simonsbaai laat ondersoek, en toen rerklaar dat dit 'n veiliger hawe is verdi skepe in di winter as di Tafelbaai. Want hul­Ie het al elikwils ondervinde dat di Tafelbaai in di winter, as eli noordewind st~rk wnai, mar regtc gevaarlik is. Dit moes hulle veral ondervinde op di ~Oste Mei 1737. 'l'oeil is claar 8 skepe gestrand, ell 207 mellse yerdrink. Van toell af het di Gouwerment orders gege, dat di skepe in rervolg van tyd ill bimollsbali moet o'er winter, en daarom het huUe groot gebouwe daal' op gerig.

Van Assenburg was mar kort an cli Kaap. In 1711 kom syn opvolger WH­lem H f>lot an. In di jaar het hulle begin om eli ou tronk tc bou en in di I'oUenele jaal' stcrf di ou Van dcl' Stell, cn worel met aHe eel' en prag begrawe.

GOUWERXEUR eRA I'ONNl!:S.

Mauritz P asquess, Marquis de ellal'olllles, 'n Franse Hugcnoot. word tot Gouwcrneur benocm ill 171+. Hij gebiiel dat di wette van eli Hollanse Gouwerment in luelie oek hiil' geldig moet II'ces. An opvoeding en onderwys, was tot nog toc mal' mill geeloell. Hy bcgin mct ras te stel: elat di Onse Vader, 'l'iin Geboelc, Geloofs Artikels, Gcbede, vel' smorrens en saallS 1"001' en na di ete, Cll di Kategisl'llUs moes geleer ,,·ordc. En om te sorre elat eli Bybel ni vcrelra.ai word dem di skoolmeesters ni, was ielereen wat onderwyser wil lVees, verplig om plegtig I"erklaring af tc Ie \"all S}ll geloof in eli cinge en in di Leerrcgels vall di Synodf' Y,tn Dorelrecht.

Dit was mooi van eli GOllWel'lleUl' elat hy gesorg bet vel' eli onelel"\l"ys ell yeral elaarvoor dat goelseliins en onelel"\l"ys same gaall. Want kyk! jy kan mos ni 'u mens syn hoof en syn hart, syn YCrstallel ell Sj"ll gcyoel, van makaar skei ni Daa:relcUl' het eli man gcboon dab ·hy 'n regbe Gristcn ,\"as.

GoU\rJ;;RKE1)l~ NOOD1', 1727-1i2U.

Jan dp la Fontaine hcb eli bestiir o'er eli Koloni gehael J\a eli yerbrek yan MaUl'ibz Pasglless tot eli aallkoms Yall GOl1Wermlur Pleter GY8pert. N oodt ill 1727. Hy het glad Ili gceleug ni ell onelerelruk syn ollelerelane op eli skau­delikste man iiI', cn bchanelel eli sold ate so sleg, dat party 'n komplob gemaak het om te ollty lug.

In eli tyel was elaar twe soorte yan lllellse in eliins yan eli GOUlreI'ment hiir: O'erlalJl.'i(; en B(l1"e. O'cdam is 'n yerkoI'tinO" yan cliSlamse lroord "Ol'aJJO"lame " . <> <> ,

22

ell beteken : " 'n ou bekende." En Bare is weer van di Slamse 'rood: " Orang­barn," en beteken : " 'n nUlVe persooll." Di Oerlamse was dus mense \rat al jare in diins was, di Bare wasnog mal' kort hiir.· Di Oorlamse wis al di paatjiis en kan by di Boere wat verdiin, en het dus di onderdrukking Ili so erg gevoel as eli Bare Ili, wat nog heeltemal yreemd was; so dat eli outevredellheid onder eli Bare eli ergste was.

Mar Ili aIleen di solelate ni, mar di anne Boere moes oek eli ollClerdl ukking voel. Byvoorbeelel, as 'n man kOI11 te Stl nre wat 'n plaas in Erfpag gehael het en syn seUlI of erfgenaam vraag daarom, elan \rorel hom eenvouelig Yertel, dat hy di gebouwe wat op eli plaas staan mal' kan wegneem; di grond llloet ,er­koop word. Dan IIord di plaas an di hoogste bieler Yerkoop, ell is so'n seun of erfgenaam ni in staat om eli plaas self te koop ni dan moet hy mar elanki bly wees as di koper homiits wil ge vel' eli gebouwe, andel'S kan hy eli mar kom afbreek; en so is elaar meer sulke dinge. 'n Gouwerneur ,Yat sleg is kan duisenel kansa luy om syn onderdane te verelruk

Deur di arme soldate lmlle traktement te onthon, ontstaan daar 'n samen- . slVerillg onder hulle. Dertig of vel rtig meeste Bare, maak 'n plan om 'n party kruid en looel te neem en o'er eli kasteelmuur vel' hulle te laat a,fsak met'n tou en elan weg te loop, al langs eli se af, totdat hulle by'n Portugese of ander Koloni ankom, om elan elaarvanelaar af na Europa te gaan. Byna alles was al klaar, to en 'n verraaier aUes an GoU\rerneur N ooelt gaat yertel. Hy laat eli samens\reerelers daelelik pak en ge di Fiskaal las om eli saak streng te ondersock. Ag pel'sone worel yer di opmakers gehou en opgeslnit in eli t.ronk in 'n Immel' waar andel'S di mense opgesluit word, wat moet gehrmg worde. Een van di ag is ontdug. Hy het syn lyf siik gehon en worel toen na di Hospitaal gebreng en van elaar is hy gevlug. O'er di. ander 7 spreek di. Raad di vonllis uit om tiinmaal di spitsroede te loop en dan [lS matrose na Batawie ~estuur te worde. Mardi ,"onnis was ni strellg genoeg Ila Noodt syn sin ni. Hy roep toen as 'n dui,,'el: "Ne hu7le moet hang, eli beeste.' !tUlle moe! almat hang!"

Di hele Raad protesteer toen daarteen, en se dat di mense weI 'n plan gemaak het om te ontvlng, mal' dit nog ni gedoen het ni, en dat hulle daarom ni tot ,eli dood kan veroordeel worde ni. Mal' N oodt val hulle in di rede en slue:

"Ek neem dit op mij:! " en di. Raad moes mar stilbly. Daal'op ,,'ord hulle vonnis toen verander in 'n aneler, namelik, elat hulle sou opgehallg worde an .eli galg. Di Gomrcrnem teken toeH dadelik di. dood YonHis en skryf di woorde iJ'ictt E.l'ecutw !

Nadat di doo(lvonuis an eli 7 skuldige voorgelees was, begin hulle klaar te maak om te stenre, en brellg hulle laaste elag eleur met bidde, en bybellees, .en sing en makaar te vermaan en te YertJ'oos. Op di yollende morre, om 9 uur, word hulle n:\ di galg gebrellg. Volleus gebrnik van di da'e 1110es di Raad elke strnfoefening bywoon; eu daar was oek nou, ni Vel' vall eli galg af ni, 'n groot tent opgeslaan, en da..'1,rin sit al di Raadshere te kyk wat gebenr. Ronelom di geregsplaas staan di ~()llat", en agter hulle duisende toekykers. Di cell lla di ander, word al 7 opgehang. Vele yan di toekykers, en yan di :soIJate, en selfs mn di Raadshere, k011 IU help om te huilni. Daar klim di laaste een op di galg. Di laks111>t11 wil di tou om syn nek knoop. Hy roep : " Geef 111y nog een 0' enblik." Nou draai hy syn g,'sig na di kasteel toe, waar .eli Gouwerneur in di tyd woon, en roep so har4 as hy kan: "G01I1/'ITnew'

Nooelt! 13k elactg jOlt binnert een uw' , !fcl voor di ng'erstoel van di A71ce:ende

:23

(Jod, om da(tr rekensk'1p te .'Je l'an myn siil en tii 8ile L'aI~ 1n,ljlt vrincle! " Toen draai hy hom na di laksman toe en S3: "Nou, ill Gods naam !" En ~ort daarna hang hy dood all di galg. Mar syn laaste woorde llet almallaat belre.

Di strdfoefening is nou yerby. Almal keel' te rug na eli stad. Di lede yan di Raael gaat, na gewoonte, na di GOUlrerneur om vel' hom te vertel elat eli stnl.f voltrokke is. Toea hull-:l daar kom, sit hy in syn leuningstoel an eli end van di kamer, waar hy altyd sulke besoeke ontvang. Hulle kom in, en wat' sal hulle siill? Daar sit tii Gouwel'lleur dooel in syn stoel! flyn gesig is so vl'eselik, dat hulle hom ni kon ankyk ni.

Toen eli gemg in eli kasteel l'onelgaan. wou ninl'Lnel dit eel'S glo ni. Eell UUl' voor eli tyel het hnlle nog eli GOLllrel'lleur fris en gesond gesiin rondloop. En nOLl is syll siil voor G'o::l om l'ekenslmp te ge yan syn d·tde.

Di Raad gaan toen na eli huis van La, FOllt:1ine om planne te maak, wat nou eli beste te doen,

Een van di ander gevangeae, 'Vi akelman, 11001' toen she: "Di G OUlrel'lleur is elooel! "en hy skre toen oek : "Geen nooi! Xoodt is dood!" Dit waS '1: token yer di ander gevangene; hulle begin toen almal te skro: "Geeu Dood! Nooelt is elood!" Ja om di~ so uit te dl'l1k, al Ir,tt kon roep, she nit. Idereen was bly elat eli wreedaard elood was.

Toen eli Raael enigsins tot l1l1lle selll-ers gCkOlll was, CIl eli saak in 0' el'lregillg gcneem het, hct hulle 'n gcmenc elooelkis laat llnak, cn ill di G on II"Cl'l1eur yn huis gebreng, Cll syn slawe georeler om eli lyk dam'in te sit !let soos elit ,ras. Di nag om 12 UUl' worel elaar 'n klei ne deur y(1,l) eli kasteel wat in di ope vclel uitkom, oopgemaak, en eli slawc mocs eli lyk g,lan begralre op eli pIck wat yer bulle angewys word. Hulle worel belet, en met eli elood geelrcig, dat hulle nooiL an ellig een mag yert~l waar eli lyk begrawd is ni. So is eli saak verbor­ge gebly, ell elis mar 'n gissing, elat hy begralre is op Perdeeilanel Cn klein eilandtji in di Tafelbaai, naby eli mond yan Sontriyiir) .

Daarna moes eli Timmerillans 'll deftige kis maak van Indisc hont, en soos elit klaar was, het hulle 'n prachtige begmfenis gehon met 'n lege kis. Mar gen mens het elit geweet n i, as net di Rutcl en eli slaw·e. N aelerhanel toen elit uitkom, nat elit 'n lege kis is \rat hulle be!mwe het, se eli mense, dat di elui­weI syn lyk uit eli kis gehaal het; want hulle hot yau eli eilltlike begmlring lIiks geweet ni. Met di grootste eel' worel di lege kis in eli' kerk begmlre, on-der gelui yan klokke en gebuleler van kanonlle. /

In eli Museum an di Ka,tp kan 'n mells nou llOg eli leuningstool siin waarin {louwerneur N ooelt an syn eiude gekom llCt.

So word eli geskieelenis yan N oodt verhaal in eli mees ~e boeke, mar Iatero skrywers, soos mnr. Theal, beskou elit ycr ni waar ni.

. .

7

DI KOLOSI VOOR HONDERD JARE.

Jan de la Fontaine.- A . ran Ken·eI.-H. Slceliengrebel.-R!Jk TulbW/h.-­Prothl en Pmal Rpgulrtties.-Kojienl1!Jllf.-Pokkiis.- Op!J({(I!. - Dappere' da((ll't,rtn lVoltemade.- Van P letlenbel'fj.

Xa di dood yan GOUlrornenr Noodt word Jan de la Fontaine angostel iu' syn pIck, in 1730. Adriaan van Kervel volg hom op iu 1736, ell re ~ ­

geer mal' twe jare. Na hom k0111 Hendrik Swellangrebel ; na hom is ~henClldHm genoem, OllS sal II i ycreler al eli namo van GOUlrcl'l1eurs wat makaar opgcl'oIg het noem IIi; mal' nct van eli vernaamsto personc Cll sako wat , ycrtel.

Xa L1i Hugcnoto is hiir Ili wecr imm igral1te angekom n i. Dit Iyk of eli Maatskappy elit ni bra won anl110edig IIi; omelat hulle bang was dat eli Koloni elan to stcrk sa'! \\'orde, Oll elan lean hulle IIi mcer met di Boere maaJ( soos hulle wil ni. Net mal' eli mcnse wat ill eliins was van di Maatskappy, lery plase as 1111110 tijel nitgcdiin is. So het el i heyolking Il i sterk toegeneem n i.

r,anksnmn word eli Koloni daarom al groteI'. Di Boere trek altyel eli per lanel-in', III] 737 worel daar al plase an eli aneler kant Will Piketbel'g uitgege, en eli Gamtoos Ril-iir was tocn di Oostcliko grcHs, wat di Koloni yall Katferland afskci .

R)'Ie 'lTLBAGH.

Ecn yan eli vel'l1aamste ell llleos geagto Gouwel'lleurs wat di Koloni ooit ge-­had het,was R yk Tulbagh . Hij lras eel'S solelaat. Twintig jaro lank­yan 1751 tot 1771-hct hy di Koloni gcregeer, en algal' was met syn rcgering tCITCelO. 'n Franse skl'y"-er o'er di Koloni se van hom: "fly het 'n opl'egte" rcg\"(~l'digc, en meelelydcllele hart gehad," Hy het oek goed kan orelo hou_ Hy was 'n gl'oto "yand van prag cn opskik. Hy was ncs 'n vader o'er eli land en won he dat di mensa almal Iledrig on oenyouelig moes lOIre. Da..'tl'om het hy di "Pracht Oll Praal Rogulaties" (wet to tOOIl proukery), wat ocn yan di Hol~ lanso (-lOl1lYOl'IlCUl'S in Ineli'e opgestel het, hi i1' oek ingovoer, Daarin ,yord ane prag- OIL Iroolelc yorhiid Oil c,ll<oell lI"ord Yool'geskl'Ylro om na syn stanel to lewe.

Om 110U OJlS lescrs onigsins 'll goelagto tr; ge, hoeelanig eli " Pracht en Praal Rcgulatios" lras, sal on8 hiil' '11 paa]' al'tikols elaal'uit anhaal. lltfar eel'S moet OllS 'n korto boskrywing go n111 eli tocstalld I"all eli monse iu eli tyel.

Daar was toon yiil''' Oppel'koopmans, " munelik, eli Gouwel'Jlel1l', di Ondel'­GOUII"Ol'llCm, eli Fislmal, ell di KOll1mandallt yall eli Kasteel. Di yiil', same met eli Rokl'etaris yan di RaaL1, eli V ol'sol'ger-Generaal, eli Pakhuismeester, en di ,Yinkcliil', ~ras di lcdo \'all di "Hooge Raad van Staat, " Yan di " Uit,"oe­rondo Raad, " yall eli " ,I' otgeyenelo Raad," en yan eli" Hooga Ge1'egshof." By eli laastc lras eli G on wcmour Cll eli OuelCl'-G ouwel'llem ampel' nooit teeu­wool'Clig lIi, on dan was eli Kommallelant \'aU eli Kastcol voorsitter. Dit was di COl'stc klas monse yan eli ela'c,

t5

Dan yoig di twede klas, of" Onderkoopmans." Di was 'n heel party gewee~ bestaande nit dertig offisil"e, waaronder was di Sekretaris van di Geregshof) Lnitenants van di Leger, di Rekenmeester, Assistent-Fiskaal, 'Iii lede yan di lV[unisipaliteit, di Kommandante Yell! di staande krygsmag, di predikant en ill landroste van Stellenbos en Swellendam. Di twc was toen di ho'ere klasse. Daar was verder n,ooo wit mense en 8,000 slawe. So dat 'n klein klompi mat' onder di ho'ere klasse behoor het.

Artikel 4 van di " Pracht en Praal Regulaties" se, dat elkeen, sonder onder-­skeid, syn rytnig moet stil hon en moet nitklim as hy di Gouwel"leur siin an ... kom ; en dat elkeen moet op sy draai as daar 'n rytuig van e n yan di lede \-an di Staatsraad moet passeer.

Artikel (j 1aat toe dat'n Onderkoopman, en di van di Boere wat net so hoog is, en eli vrouens el. dogters yan di wat in eli een of ander Raad is, of was, sambreeis kan gebl'llik; mat· gen aneler man of vron durf elit elra ni.

Artikel 7 yerbiiel elat '11 man wat la'er is as 'n Koopman, met 'n oop sam .. breel in di kasteel mag inkom. Vel' eli \TOnenS apart worel verbiid, elat gen yrou, la'er as eli \TOU van 'n Onrlerkoopman, of wat oneler eli Boere gelyk met hulle is, mag sy-klere, met sy-bryeling of borelnursel, elm ni, oek ni eliamante of eelelgesteellte ni. En of schoon eli Onelerkoopmans hnlle Honens dit mag elra, hul1e dogters mag Imlle elit elaarom 11i laat dm ni. Al di \TOllenS, ge­tronwd of ongetronwd, in di rOLlW of uit eli ronw, word belet om '11 trein te dm, op straf mn 2;) riksdaalelers (£1 17s. 6d.) boete. Dan worel nog yerder beskrywe hoeveul beeliineles en pm-de e1ke khis mag he; eli klere yer. a1 di klasse, yernamelik yer bl'Uids en hnlle Hinde op brni10fte, en so yoorts.

Met a1 eli wette (wat in onse da'e ongcr}lllel genoem word) was di mense in di tyd teYl'ede en gclukkig. Ja, hulle was so yolelaan daarmc, elat hulle eli tyd nog lank genoem het "eli gon'e eeu van di Kaap-Koloni," en in eli einele Yall di vorige eeuw het eli ou mense nag altyd met voldoening gepraat van eli gelu];: en di yoolTegte oueler G ouwemeur Tulbagh syn yaelerlike regering.

Dit was weI te wens dat daar 'n bitji meer van eli eenyoueligheiel, en nedrig­heid, en opregtheiel mn eli one mense, by hu11e kinders gebly het. Di moele is nou eli god vall onse eell . En let mar op, net so ycr as eli sogcllomllele be­skawing en eli moeles ingedring het in 01lS lanel, dug di ou lledrigheid en gas. yryheid ell liifde onder di mellse ,\"eg. Di dinge kan ni saam gaan ni.

GoU\\"erneur Tulbagh het dan oek werkelik nut geeloen 111et di wet. Want menige boer het al begill om yer h0111 'n mooi huis te bou, pragtige huisraad te koop, ell 'n menigte slawe te hou. Party het seker 'n bitji te ycr geg-aan, en toen in 17:j(j en 17r)7 eli swarc droogte kom, moes 'n IllC\tJigte ,rat nl" ryk demgegaan het hu11e plase en huimtael en slawe en alles ,-e1'koop. Onder eli omsta,nelighede het Tulbagh hom regte beminel gemaak oneler eli mense. 'u l\'[cnigte wat sonder hulle ei'e skuld in moeilikheid gekom het, het hy gel1elp met geld te ge, en op aneler manire.

Vel' eli belange Yan eli Maatskappy het hy oek goed gesorg. Om eli koper­myne, \rat in Van del' Stell syn tyel ontdek is, nader te oJIClel'soek, het hy 'n geselskap nitgestuur yan] 7 wit meuse, ell (j8 Hottentotte, met]:) wa' ellS, ider met 10 osse, dan nog los osse, ryperele, skape, ellS. ni tog was onder di leiding yan Henelrik Hop, en het geelul1l' yall IG April] iGl tot 27 Juli 1762. Hulle 1110es oek eli landkaal't ,-erbetel'; daan-oor is di lanelmetel' Karel Fr.

:2G.

Brink megcgaan. Hullc is gegaau tot;in Groot-Namakwalaud. Mar gein:ek 8;11 hout en anelere uesware was in eli pael om daar mynwerke an te Ie

In Tllibagh syn tyel was eli pokliis twomaal all eli Kaap. Voor di tyd was elit oak al eel1maallliir, .iu1713 ; . mar 11i so erg as nou ni. In 1755 is hiir op)treut :2,200 an gestonre, ~root ell klein te same. . Tiin jarc later kOIll di plaa~ II' cr; mar llOIl lIi so helrig ni. Vereler het hulle toen betel' begin op te p::ts ell oek in te ent; so elat elit )uelerhanel 1Ii meer sulke yenroestinge ClJlge­l:ig het Jli. _ Dit stlmo'entlik Ili onbclall~rik wees vcr ons lesers om te weet ho~ dit hiir

was yoor ruim 100 ,inar gcIeele. Daarom sal 011S, tenryl OllS ,iuis in eli tycl is, '11 kortc opgaaf go mn eli toestallel \"an sake in eli tyel. Di inko111sl'an eli Ko­loni was I"<lil :t 14-,000 tot £] 7,000 per jaar, en eli uitgaa£ tot £50,000; lila!

daar kOIll natullrlik by al eli ollko te om eli Hollallse skepe, wat hiir ankolll te yoorsiin. Al eli hallelel was in eli hallele yall eli 1I1aatskappy. Ruilll (;,000 Wers ,,"yn, en 17iJ,OOO mnelele kool'll was eli jaarlikse opgaaf. Di hele oes lras al jarc omtrellt £ 100,000 Ircrd. Elke skip wat hiir aJikom moes £,1(; ] ;-J •• .J.el. betaetl ycr a llkergelel, en denrenhank kom hiir Ii ill ' 11 ,iaar an. Daar was in eli tyel nog gmt hmgge of harc1e wege, en hoc ollgemakkelik elit oek Wet ', eli bOCl'e trek lIog mal' altyel eliper lanel-in. In eli ,imtr 17 J-! het eli Maatskappy 'll bakell gcmaak hy ZImrtkops Ril'iir, en elit hcpaal Yer eli Oostelike gl'CIlS

\'f1.ll eli Koloni. GOl1 l1"erneur TnIhagh is gestorwc in ] 77], llaelat hy eli liifele Yall almal ge­

\rell het. .ht so hel11illel was hy elat Zijll begra.wcniE. 'n paar ela'c word uitgestel, dat eli ImiLCmcnse c1it kau bywoon. Hy word op;e\'olg eleur Baron Joachim van Plettenbarg.

III ] 7G1 het Joachim yall Dessin wat byna 'n kwart 'n sekrctaris was \"an di wecskamer, 'n geskellk nagelaat yall '£208, \"er di rcnte waarl"<U1 bocke 1Il0es gekoop worele ell lIloes yersamel worele in 'n kame]' naas eli Kerk. 1)i \"cr8a­mcliJlg' is nog to yinele in eli publike billiotheek au eli Kaap, en i bekcnel olleler elillHam Yllll Dessiniaanse bibliotheck.

[n ] 7,j;") het eli Engelse skip Doddington gestrancl op eli Vo'el Eilallele i;u ~\'Igoa Haai. Uit 200 mense worclnet omtrellt 23 gered, wat yer hulle'n klcill !';knitje mank en yeilig in ])Clgoa Baai anker gooi.

WOLRA..A.D "·OLTK~IAlJE.

'11 Dappere claad yall 'n eellyouelige man moet ons hiil' \"ertel. Tocn eli elag flnureek op eli ecrste J ulli 1773, waai elaar'll vreeslike noordewinc1 all di Kaap. 'n Skip y,lIl eli Maatschappy, "lJe JOil.'}e Thoma,s. " ruk los Y<tll eli anker, en word elelll' eli onstuimigc hmJlelel's stukkend geslaan elig by Sout Riviir. YC1'­

!\krikkelik was eli g-cskreeu \",111 eli arllle mense, ell eli se was so ollstuimig- elat nimand elit elud wlL'e 0111 te gaan help 1Ii. Di wat 1Iog kon swcm, of won pcrbecr Olll op planke nit tc k0111, word eleur di stroom weggesleep, op eli klip­pe gekllens ell yerplettcr. Solelate, nmtrose, almal loop toe; lllar om di anne 111ClISC te reddc skyu ollmo' eutlik en menselike kragto te bowe tc ga,tll. Al­lllal was sOlleler raael. Daar kom Wolraad Woltemade te perel all . Hy ~'as mar 'n cell\"oudige man. III di briwe Yan di Gouwel'lleur word by melk­bO' T genocm, en in ander gcskrifte yan di da'e heet hy oppasse1' \"an di Oom­~lgniistull]. Hy siin hoe 'n meuigte "an tyd tot tyel in di skuimende golwe ~cgrawe word, ell hoor hoe hulle \"erniit om hulp smeek. Almal moes omkom.

27

l1i gedagte kan syn jammerhart Ili yerdra Il i ; hy Iril pet'beer of by Ili, al Iras ,nar 'n paar, kan red ni, lIy stum so syn pCI'd se-in, en laat slrem lla di skip toe, en skre yer hulle dat 2 of 3 an di perd syn stert kon vashou. Hulle doet dit ell hy breng hulle sO nit . . Nag sesmaal ry hy ill, en .breng ider maal 2 of 3 uit. Nou is hy en syn perd stok flou . Hlllle moes'n bitji rus. Mar nag mar min is gered. 'n Menigte ,,'orstel nog met di dood. Di orban is nog Clre wocdend. Woltemade \"ergeet syn eie toestand en denk mar lId all di anne mense wat dUllr 0111kom. X og eellS stum hy s)'n pCI'd in di skllimcnde water; nag celis spring '11 party o'er board om uitgchelp tc Imrele. Mar onge­lukkig gryp een in Syll eloodangs eli perel bij eli tcu'el cn trek so Syll kop oneler watet'. Dit kon eli afgclllatte diir 11 i han ni. Daar sink Woltemadc mct syn p5rd en di anne mellse wat by Irou reel onder eli Iratcr en ycrellrijn : 1M mense \'crloor hulle lcwe cn daarondcr eli kapteill De Lamaire.

])i Gonwcl'l1cur Vall Plettenbcrg was regto kocl omtreut eli dapperc daael van ,roltemade: hy het lliks geelaan om so 'Jl celelc stuk in gcelagtt::llis tc han ni.

l\Iar tocn ili Maatskappy d it hoor, het hulle claclclik 'n bcsluit gellcclll, am ccn vall eli skcpc lrat hllIle besig InlS am te bon, tc noem De Hell! JVoitelllmZe, ell eli gehClll'tellis op eli spigel tc laat afskilelcr; Cll an eli Ircelelrc I'lm \\' oltemade hct hulle 'n ansiinlikc perscnt gegc.

'N NUWE STORM:. Om~,ql'erd(qe '/}erbannifl,q,-Bu!Jlenda!/.-Otli·erqenoe,ljdheid.-A,{tJe~'aardigde nit

Hol/(mil met kla!/les.-i\rlt/ce verv"lg,:n!/.-NulIJe klagtes.-Uit.'i)lraak ~'an di "ll (1((,IskaJlJ}!J.

(01)II'Ell:olECR VAN PLET'l'ENBERG, 1771-1785. Van Plettenberg was ni Ryk Tulbagh ni, en net nou breek daar nuwe onlus. te uit; nuwe klagtes word 11a Holland toe gestuur. Dit het so gekom, Di JCaapse Regel'ing het gemee11 Olll in syn \'ool'deel te werk om mense, wat

hulle Olll di een of di allder rede graag uit di pad wil he, so mar te pak ell na Batawie of na Holland te stuur, of as matroos of soldaat op 'n skip te plak.

Di onregverdige handelwys word al erger ell erger. In Tulbagh syn tyd is iu twintig jare (1751-1771) mar tun persoue op di maniir uit di Koloni geban. Mar ollder Van Plettellberg is in ag jare agtiin so beuandel.

Op di ::lOste Janne\\'ari li7!), word '11 boer, Buytelldag, so mar uit syn huis ge­ltaal, geboei o'er straat gesleep, til as soldaat na Batawie gestuur. Dit is ~e­beur op las yan di Independent Fiskaal Boers. Di rede wat hy opge ver di handelwys was: ]. 'n Klagte yan Landdrost en Heemraden yan Stellenbos, yall omtrcnt 3 jaar geledc; 2. dronkenskap en misltandeling van Yl'OU en kindel's, waaran Buytendag hom sou skuldig gemaak he. Mar di bewyse daar\'Oor kan hy ni lewer ni.

Di omel'lloegclheid begin nqu open I ik uit te breek by B urger-raclc, Lalldclroste en Heemrade. 'n Lashriif werd deur 'n menigte ondtl'teken, om yiir koloniste las te ge, om hulle klagtes an di "Bewindhebbe)'s" \'an di maatskappy te gaan ' \-oorlc, As "Bpeciaal Gecommittcerdell, van Burger- en Heemraden, as gesa .. melllyke reprcsentallten nm den geheelen Burgerstaat van Cabo de Goede I-loop en den resso1'te \'an dien," word op di ide Mei daartoe benoemd Jacobus 7'ItII Remm, jJarend Ja('ob ArloglS, Tiel man Roos en J.Yikolaas Godfried HI!~/i~s.

Allcrhande yel'klarings 1I'00'd opgesamel en f!etcken, waarin eli hog ere en la~ere ambtenal'e yctll di Maatskappy beskuldig \I'ord \'all knoeiery, en smok­kcllry en misbruik yan liulle mag'. Di I'cl'llaamste klllgtes kom hiirop nee1':­

(1) Dat, tcen di uitcll'llkkclike yerbocl Yan 170G, Ycertig jare later weer herhaald, di ambtenarc yan di maatskappy mar bly vortgaan om handel te dr)'lI'e.

(2) Dat di ho'e1'c ambtena1'e grote plase hou, en ve, \\'yn en koornboerdery elr)'l\'e, en di opb1'engs ten duurste an di maatskappy nrkoop; en dan \\'eer Emopcse en Indise goed, yer hulle rekening, llltt growe "'ins, an eli kololliste I-erkoop,

(;1) Dat Imlle di soldatc en matrose, \\'at in diins yan di maatskappy is, uitstuUl' ollder di boere om te gaan \I'er];: yer hnlle kos ell elan nog vel' hulle 'n dcel "all eli geld te brellg ,rat hulle yerdiin het; en in di tussen tyd word lllar nog al dag op di boeke opgebreng hulle kos en kler.e ell hum, en dit steck di ambtenare in hulle sale.

29

(4) Dan vraag hulle nog in di klagte om 'n drukpers, of ten miuste om kopy van di Hollallse wette, so dat hulle self kan siiu wat di wet is.

Di Kaapse Gonwerneul' het alles gedoen wat hy kan om di vertrek van di viil' afgesante op te hou. Mar meel' kon hulle oek Ili doen ill. Op di 16de October 1779 word di memori van klagtes, met 'n menigte verklarings ell 00-wyse, deur di viir afgesante by di " Kamer van Zerenticll" illgediin. Dadelik word di stukk" tot verantwoordillg na di Gouwerneur en syn Raad an di Kaap gestuUl'.

Pas het di l'egering di kla\!tes ontntll!, of hulle belill eli ondertekeraars te vervolge. Dit was di ool'saak van nuwe klagtes, wat daelelik weer b, skrywe en na Holland gestuul' word. Twe soldate, Bramerloo en 'Wiekert, hct hulle veral gou vel'volg. Di twe was juis in eli diins van eli boere, en omdat hulle goed kon skrywe, het hulle di boere gehelp om nuwe verklarings op te stet Dit word bekend. Hulle werd gepak en dadelik na Batawie gestuur.

Di vorige memori yall klagtes het nog di Gouwerneur ontsiin, maar eli nuwe spaar vel' Van Plettenberg 11i. Hy word beskuldrg, dat hy syn andeel gehad het in a1 di onwettige winste. Dan word vertel dat hy vel' hom 'n huis laat bou het, di boustof en amba2tsmans almal van eli maatskappy, ell dat hy di huis toen yerkoop het yer £-!.050. En ]log 'n menigte .ande!' klagtes teen eli ambtenare. Di memori word in April 17S2 aan di "Bewindhebbers" vall di 11laa.tskappy voorgele.

Dit eluur ni lank ni of daar is al weer 'n nuwe klagtc en 'n nuwe memori word get~ken. Dit was op di l±ele Desember 17840, en vernamelik teen di nuwe Independent Fiskaal J. J. Serrurier, Boers syn opvolger. Di' klagte lean ons mar stil verbygaan, omdat daar niks nuws in is ni; dis mar weer di ei'enste on klagtes o'er.

Di antwoord van Van Plettenberg en Boers op di eerste ldagte, met 'n menigte teen-verklal'ings, word opgestel in Maart ell April 1781. Eel'S in Februari 1782 werd tii antwoorel van Fiskaal Boers, en in .Augustus, ] 782, di van Van Plettenberg dem di maatskappy ontvang Net so lanksaam het dit in Hollanel gegaan om eli saak af te handel. Eel'S in J uli 1783 word di saak uitgemaak.

In hulle alltwoorel wou eli ambtenare di klagtes 'Il bitji versag. Byvoor­beeld, hulle het handel gedrywe-dit kOll hulle Ili ontken ni-mar huUe moes diL, eloen omdat hulle t3 min traktement kry. HuUe het plase en boerdery­ja, dit is waar-mar dit was yer ei'e gebruik. Hulle het wat o'er was an di Maatskappy yerkoop-dit erken hulle-mar wat sou hulle andel'S daarmc eloen. En so m~er.

Dit uitspraak van di Maatskappy het so lank uitgebly, elat 'n heel party van di ambtenare wat angeklaag was, al uit di diins was. Selfs eli Gouwern'o!Ul' het al non syn ontslag gena, en erkell elat hy ni in staat was om di sake reg te kry ni. Hy h ·t clit t gter syn plig gerckell, terwy 1 elaar in Europa in di tyd oOl'log was, Olll op syn pos t3 hly, tot di Maatskappy hom ontslaan.

Di beslissing van eli lv[aatskappy op di klagtes, met al wat daarby behoor, \I"as geteken di 28ste J nli 1785. Daltrin word bepactl, elat llimanel \rat in eliins \em di Maatskappy is plase mag he, of hull· met enig soort \'<111 boerelery mag berooei, of ellig iits all eli Maatskappy mag \'crkoop 11i. Om kort te gaetH, in

---- -------- .

' 30

" -:~l 'di pnntehet di ~~aatskappy ge£oon ': ~lat hulhi _ clit goed nieen met dl kolonistC.

In Iii!) ondck kolonel Gordon di Onlllje riYiir. Hy noem dit toen na di 'stfldholldcr \'fill Holland, di Prins \'an Omnje.

In Iii.\O proklamcer GOllwel'neur Y<I1l:Plettellbcrg Ji Groot Vis riviir d;t Oostelikc grcns vall di Koloni.

..

- ----

GERUGTE VAN OORLOG.

El1!llruul t-erklilar oorlol! teen Hollmul.-Di KrtapkolOiti "13 sOlider I'eriled"gillg. Hlllp 'IHtJl. di Fmn,se.-Adlllirrutt de SI~tlren.-JohnstoJ1e JlPeIll.J slcepe il~

, Sltldmiltabaai.-Kordaat-stttk Tan Stctringlt.

Hecltemaal olll'erwags ver/daar Engeland oOl'log teen Holland, all di einde Yall 1780. Di Hollanders was gaar ui klaar daauoor Ili ; wanb bulle was tocit op 'n gocje \'oet met di Engelse, en dan het Engdand toen oek oorlog gehad met syn opiltandige koloniis in N oord Amerika. :M:aar di Hollanse si\epe wat met grote skatte van lndie af kOlll was te veul, !'n di Hollallse koloniis was ill 'n al te fllegte toestand van verdedigin~; so dat Engdalld gereken het om met di oor'og miljoene ponde buit te maak. Mar yeral di Kaap-koloni, was yer Englanel reg-te bege rlik yer di hanelel met Iuelie. Daarom oek el,lt 'n Engelse reisiger van di tyel (H. Rooke) elit so wenselik noem vel' Engeland om di Kaap af te neem van di Hollander3. Hy \'oeg daarby: "Half-p:td tllssen Europa en ludie geleg~, is elit eli beste phklS yer eli skepe om an te gaan om in te neem \Vat hulle uoelig het; eli klimaat.is g0sonel OIU eli sike daar af te sit," en: .

GEXERA.A.J~ JOH.xS'l'OXE·.

An di aneler kant worel Engelanel' opmerksaam gemaak op eli toe8t<md waaJ'iu eli Koloni toen juis verkeer het. 'n Engelse "kmidkundig '," Patterson, was 'n hele tyel in eli Kololli, ell was bekend met eli ollte\Teeleuheid yan di koloniste met eli Regering hiir en met di slegte ~taat ntll verelediging waarill Tafelba.li, Baai-Fals, en Salelanhabaai was, en hoe min solelate hill' mar was. Hy heb al di dinge in Engelanel bekend gemaak, en is 0 ·k megekom lllet Generaal John­stone, wat gestllur is van Engeland af met 'n parby ouriog-skepe om di Ka~l[l te kom neem, en di H ollanse skepe p te pak,

Dit staan tocn mar net sleg met di Koloni; ongewaarskuwd tU om'oorbereid, kOll dit ni mis ni of clit moes ill di hande mn di Engelse val. Mal' gelukkig, nit Fmlll'yk kom eli waarskuwing. 'n Fmnse skip kOln hiir an in ~Iaart 17iH en breng 'n briif van eli "Xeelerlandse Gesant te Parys," dab Engeland in Desember 1780 teell Hollanel oOl'log verklaar h!'t.

Wab non geelaan ? Goeje raad was eluur. Daar was mar min kans OIll di Koloni te yerdedig. Hiir was gebrek an mallskappe en an alllmllnisi; di batterye en kanonne was mar sleg; alles was deurmakaar. En ide l' elag kOll hulle di Engclsc oorlogskepe yerwag.

Onder eli omstandigheele kOI\ 'll mens siin, hoe yeul eli boere \'er eli Koloni 0' er hael. Al was hulle so verch'uk en yenolg deur di ambtenme, toen hulle opgel'Oep worel Olll eli Koloni te verdedig teen eli Engelsc, kOIll eli laaste cen op. )1a1' di soldate was mar ./.00 mau tll elaarvan mocs nog '11 party n3. Hi. monsbaa i gaall, onder kaptein Van Heidcn. Ve, kaononnc en bannelinge word van Robbeneiland af Kaap toe gebreng. Di skepe wat in Tafelbaai was \\"Ord na Saldanhabaai en lIa Houtbaai toe gestllllr reI' reiligheid.

b

Enige 'I"ekc bly dit so, in cene onrus. Eilldelik kom daar hoop op hulp. {}p di 20ste Mei kom hiir 'n Franse skip an met di tydillg dat daar !mnse skepe met troepe ankom om di Koloni te kom help. Dit maak weI dl vrees minder, maar neem dit ni weg ni. Dit is eel'S gebeur op di 20ste Juni.

CO)DIANDEUR DE SUFFREN • . Groot was di ontsteltenis toen di vlagman op Le~ukop di morre di setn ge

dat daar 1-1 oorlogskepe in gesig was. Alles was IIOU in rep en roer. Kort daarna blyk dit, dat dit di Frallse skepe was onder Commandeur De Suffren, en di ander dag gaan hij met syn skepe Simonsbaai in. Hulle breng di berig, aat hulle op di l6de April by di eilalld Sint-Jago, in Porto-Prayo, 'n Engel­lie "loot yan G oorlogskepe en nog 'n party ander skepe ontllloet het. De Sufferen begin so mar te YUUl', en dit het 'n hewige geveg afgege. Van weerskante het hu11e groot verliis gely. Een van di grootste Franse skepe het baing gely, twe Franse kapteins, De Fremignou en Cardillac, is geval, sodat hulle b~s gedag het om na di Kaap te kom en di Koloni te kom help vel' dedig. D~ Suffren het dadelik so veul van syn soldate as hy kon mis op land

gebrel1g om di Kaap te verdedig. Oek met amlllunisi het hy di Gouwer­lleUl' gehelp. So dat Tafelbaai en Simonsbaai albei klaar was :ver di Engels!'. Mar daar word ni van di Engelsa weer gehoor ni v66r di ('erste yan di yol­lende maand, ollldat hulle eers di skade wat hulle gely het, weer mo~s vcr­help.

Op di 2lste Juli verskyn in di g<!sig vall Saldallha,baai 30 Engelse skepe, wat al reeds bekend was met hulle gesteldheid. Di skip "De Held W oltema­de" met 276 man was oek van Tafelbaai af vel' veiligheid elaarnatoe gestuur ; mar met las om teen di einde van ' Juni daarvanelaan na Ceylon te seil. Op eli 28ste Juni seil eli skip uit en 'n paar ela'e elaal'l1a mak hulle onverwags in ai middel van eli Engelse skepe, en natuurlik in hulle mag. Op di maniir hoor Johnstone toen hoeveul Hollanse skf.pe daar in Saldanhabaai was met 'll menigte goed, ell ongewapend. Dit was 'n fiuks3 buit, en elaelelik gaan hy aaarnatoe! Op di 21 ste Juli kom Johnston met di Frame v]ag di baai in Natuurlik eli Hollanse skepe is gerns, want hu11e elenk gen braad van eli Franse ni. Soos J onstone na genoeg was set hy ele Engtllse op en lIc'm al di skepe, sondeI' moeite. Di Hollanders wou nog in di haastigbeiel perbeer om di skepe op strand te breng en an brand te slkek. Mar daar \\"as gen tyd ni. ,Hulle moes so alles in di steek laat en vlug t,~ vot, lla eli Kaap toe. BII so yal di skepe en alles in di hande yan eli Engt'lse.

Dus siill OlIS elat eli Engelse yaH di Yl'oe~ste tye al skIms \\"as. Dit was natnurlik'n ge\\"elelige opskuelding toell di tydillg an eli Kemp

kom. Van Plettenber,:s komlllandeer elade lik al di wecrbar<l J11allne op, CIl di laaste man kek 013. Saam met eli Franse soldat~ was elaar an di Kaap CII Si­monsbaai llagenog 3,000 man ollder di wapens. S\\'"re noorel-westc-\\"ind, yer euige ela'e, brcng eli Holland~l's op di gedn,gte dat eli EIl~els! ske13e se-ill, Cll Vt'rtl'okke was, en dat eli gevaal' non verby is. Op di lOde Augus ,,·orel di g.:!wap lIde koloniste almal lmis-toe gestuur. Party was oek al '11 bitji 011-

tel"rede om langer yan llUis af tg bly omdat di gevaar lion yerby was, cn hnl­Ie beloof om tllig elag klaal' te w, cs as hulle weer opgckommnndeer \Yo1'd. 'l\cn di end nUl ~-\gllstuS H:rtrek eli Franse skepe oek 1m Mauritius ell Ceylon . .

33

STARINGH. Of eli "Eqnipagemeester" Staringh (o'erste o'er eli skepe), non al skuld gehael het elaarall dab eli skepe in Salelanhabaai in hanele yan eli Engelse ge­wi het of ni, cell eling is seker, enige maanele elaarna het hy een yan eli elapper­ste dade gedoen wat nog ooit an diKaap gebeur is. In Jannewari, 1782, kom hiir 'n Dcense skip in di Tafelbaai in, en Staringh gaat dadelik an boord om, soos gewoonlik, te ondersoek waarnatoe di skip gaan en wat daar op is. Om­dat hy gedagte gehad het, dat di skip vel' Engelse rekening gelaai was, maak hij vooraf 'n afspraak met di kommandant yan eli se-battery, om vel' hom Idaar te hou om te vnur, soos hy di sein ge.

Toen hy di skip ondersoek het, siill Staringh dat syn gedagte reg was. Hy ge toen las an di Kaptein Fnglede om di skip nader na di wal toe te brenO'. Di kaptein merk toen oek omaad, en ge las an di matrose om di anker te lig Cll nit te seil. Hy wou Staringh as gevangene meneem. :Mar Staringh oek Ili lillks ni, g6 so di sein, en di battery begin te mur. :Met dreiemente en mis­handeling wou .eli kaptein yer Staringh dwing om 'n teken te ge dat hulle moes ophou met ski it. Staringh wil ni. Hlllle maak hom toen om di mas yas yoor di ko'els, 0 " hom daarme bang te maak. Mar ne,-wi se ?-hy hou vol. Di kaptein word toen bang, dat hulle s}'n skip in eli grond sal skiit, draai toen om ell go hom o'er. ni lading \l'ord, as Engclse ciendom, afge­llccm CII di skip tCl'llg gegc.

D

PLANNE VAN VERBETERING.

Van De Graa:ff,-voer di uitspraa1c van di l1Iaatskappy u,:t,-bou b(tttm'ye,­vinrl teenzcerlcing.-Slegte toestand van di l1Iaatskappy.-V. D. Graaff letuggeropp.- 'n Kommissi benoem.-Sluysken.

Teen di einde van 1783 moes di Maatskappy 'n ander Gouwerneur anstel in di plek van Van Plettenberg. Dit was nog in hulle gedagte hoe min dit ge­skeel het of hulle was di Koloni kwyt. Daarom het hulle hulle, bes gedaan om 'n man te kry wat di Koloni in 'n betel' toeetand van verdediging kon breng. Di man was Cornelis Jacob van de Graaff, "Luitenant Kolonel Inge­nieur ten dienste van den staat, en Controleur-Generaal van de Hollandsche fortifiea,tien. " Omdat di laaste Gouwerneur geld§' het, dat syn traktement te klein was, besluit di Maatskappy om by di gewone traktemellt (£1,150), nog net so veul by te ge as "extraordinaire gratificatie;" daarby ge hulle hom nog di belofte, as hy -wil terug leom na Holland, dat hy weer as Luitenant Kolonel I ngenieur sal angestel worde. ~- In di begin van Fewerwari 1785 het hy syn betrekking as Gomrerneur van di Kaap anvaar. Hy was deur en dem 'n knap man en hy het syn bes gedaan om eli koloni te verbeter. Mar di arm man het baing moeilikhede gehad.

Eel'S het hy te doen gehad met di Boere. Hulle was mar nog al di tyd on­tevrede. Hy begin toen eel'S om di onvergenoegdheid weg te neem, en di boere gelyk te ge, voUens di uitspraak van di Maatskappy. Di uitspraak het hy oek mar eerE ontvttng teen di einde van 1785. Toen was di boere tevrede. Mar non -was di ambtenare weer almal opstandig teen hom, omdat hy ni lan­gel' yer hulle di vrye teu'el wil ge, om te maak soos hulle wil ni. }VI:.trelaar het hy ni om gege ni, ofskoon dit gemaak het elat huUe llaelerhanel slegte rapporte van hom na Holland toe gestunr het, so os ons later sal siin.

Mar waar hy hom veral op toegeleg het was, om eli koloni te versterk, as daar mag oorlog kOIll. Daarin het eli Kolonel Gordon hom goeel gehelp. So het hy elaelelik begin om di oue battel'ije te verbeter en 11l1\Ve te bouw an di Tafclbaai en Simonsbaai.

" Al eli nuwigheele, " soos hulle dit genoem het, was mar min na di sin van di ambtenare. En eladelik begin huUe te skrijwe na di Maatskappy in Hol­Iftnd, (lat Van de Graaff onnodig 'n menigte geld verkwis. Ongelukkig staan elit toen oek net so sleg met di geld-sake van di Maatsk1pPY, so dat hulle hom ni genoeg geld kon stuur (of 'YOU stUl1l') vcr di nodige, mal' kosthare werke wat hy begin het ni. Di woelinge in 17ilG en 1787 in Holland maak dit oek ni heter ni.

Van de Graafl'syn toestand -word al mo]iliker. Di ~Iaatskappy \ras ni yoor n11l1 ni. omdat hy te veul geld opma::tk; di ambtenare is almal te'en hom, 0111-

d tt hy di Boere gelijk gef!:c het ; en eli kolon iste self het hom oek ni gel10cg ondel'stenn ni.

35

Di bevolking neem onelertussen fiuks toe--di Boere trek al eliper lanel in, ·en eli clistrik Graaff-Reinet worel nou angeleg. Dit heet na Van ele Graaff ell "'yn vrouw Reinet.

Met eli geld-sake van di Maatskappy gaan elit mar nag al slegtel'. 'n Oom­missi in Holland wat eli sake moes ondersoek ge di raad am di uitgaaf yan di Koloni twedel'eles mindel' te maak. Van de Graaff het toen al grote onkoste gemaak met di batterye wat hy gebon het en meer solelate wat hy laat Imm het. Dit keur di Maatskappy af. Dit lyk of hnlle reg-te gOll vel'geet het elat di Ko­loni 'n paar jaar gelede al amptl'l· in eli hanele van eli Engelse was. Ell onge­lukkig vel' ons Koloni, eli man wat so yeul geelaan het om di Kaap en Simons­baai te verstel'k eli man wat order en reg in eli land hel'stel het, eli man \rord deur di nydige ambtenal'e geelurig onskuldig angeklaag yall Yerkwisting, en deur eli (verkeerel) suillige Maatskappy teruggeroep op eli tele Oktobcr, liDO, o~eler voorgewing " om van hem ele noodige informaticn en opheldeJ'ingen te ontvangen, omtrent ele gesteldheiel yan zaken aan de Kaap en ele Direktic al­claar seelert zijne aankomst. "

Pas was Van ele Graaff weg uit eli Koloni uit of hulle begin weer op eli on voet. Di tyelelike Gouwerneur Rhenills het mal' laat loop soos elit wou. Om eli uitgaaf mindel' te maak, stuur hulle eli meeste soldate lI'eg hiir mnelaan af na .Jaya en Oeylon toe. Di ambtenare begin \recr eli ou slag om te'en eli wette van di l\faa.tskappy, op aIle manire hulle saHe te I'ul en eli Boere te verdl'l1k.

Di Maatskappy neem toen 'n besluit om 'n Oommissi van tll'O" C011lmi~sa­]'issen-Generaal" te benoem, am in eli Koloni en in Inelic eli ui tgaaf III iucler te maak eleur besuiniging, en eli ontrouwe ambtenare te straf. l)aartoe het hul­Ie vel' Nederburgh en Frykenius uitgestuur. Op eli 18 .Juli, 1702, k0111 hulle hiir an, en bly hiir ontrent 'n jaar Olu alles te onelersoek, en vertrek toen na Java. Mar omelat hulle werk nog ni afgeelaan was IIi, het hulle I'OJ' 81 uysken hiir laat bly as gevolmagtigde in hulle pIck.

Om en am beskou lyk elit of hulle mar min uitgevocr het. Di ambtenare en eli Boere was gen eeR te vreele met hulle hanelchl'ijs ni.

}) ;),

DI EXGE LSE NEE1\'[ DI KOLON!.

OOflOil ,in EuroJirr.-Di En!lelsp Aclm:iractl Elphitlstone 1'n 8imonsbaai,1'on{pr dat di J~olol1i i/1 SIJII be/rarin!l s(tl gege wonle.-Gesprek met GeneraaT. Crctif/ .-EIIl/else Prok1rt/l1asi.-LajhaTtiglteid t·(tn di Ho71anse Re,qlrl'il1{/ PI! soldate.-DaJlperheid van di Boe1·e.-Jluizenbw:r; 1'erlore.-AlgemenlJ am'al mn di Etlgelse, 14 &}It. 1795.-Di KaaJ) O't1'!Jege.

Van di begin yan 1795 word di nuws uit Europa al slegter. Frankrijk was nou in oorlog met Holland. Naderhand kOID daar amper gen tydi'Jg meer ni, en al dag kOIl hulle di Frallse yerwag om di Koloni te kOID neem. Hiir was mar min kans om to yerdedig. Al eli soidate saam wat hiir was, was mal' skaars duisend.

co:mUSS.A.HIS SL UYSliliN •

Reeds had di Oommissaris Sluysken orders gekry \"an di 1\'[aatskappJ in Holland OID op syn hoede te wees, " om door geen Europesehen yyand, tcie die oo/;- zoude mogen wezell, o,ervallen te worden, alzoo het yoistrekt niet te Yoor­zien \ras, welke wending de zaken in Europa zouden nemen." En werkelik nOl( in di bogin nlnI7!.l.-) was Holland o'erstroom yan di Franse soldate, di "Erf-'tadhoudor" was met syn famili geylug na ~ngland toe, eu Holland was 'n

Londgolloot \"all di Franse RepubIiik gemaak. So was England mn 'n niud tot 'Jl \'yand mil Holland geworde.

Di Engelse Gouwerment het gnu ge\\'eet om yoordeel te trek Yan di verblyf nlll di " Erf-Stadb0uder" in EII~·elanel. Hulle het hom o'ergehaal om 'n ans­krpring an eli Gouwerneurs van eli Hollanse koloniis te teken, "OID in de koloni Ellgelsehe troepen te admitterell"(toe te laat), en eyenzeer de Britsche oorlog_· schopen, en dezelve te considereren (beskou) als troepen en schepen yan eene mogeudheid, die in yriendschap en alliantie (betrekking) is met hun Hoogmo­genden (de Algemeene Staten) ell die komen om te beletten, dat die koloni door de Fmnschell worde gelllyadeerd " (o'erval), Voorsiin nn 'n sodanige anskry­wing, bestem yer di Kaapkoloni, kom di Engelse Vice-Admiraal Elphin­stone met 9 skepe in di loop n11 Juni 17!)5 Simollsbaai in.

YollclIs di allskrywing yan di "Erfstadhouder" ge Elphinstone \'001' dat ~.rll koms as ni ndskappelik moet beskou worde, ell biiel an, Olll di bestuur yan sake op di oue yoet te laat lily, tenrijl hy sou sorg dra yer di betaling Yall

di solclate en 'yor eli uityoering Y<ln eli \Yotte. :::;0 yt3r klillk llOg alles regte mooi. Mar nOll kyk di aap uit di mOll\\'; di agterste draai is: "aUe handel met lIoll,mcl on met de HO]]<1JISe Etablissemcuten zou moeten ophouclen." Voug- HOg hiirby dat di <lnskrpri ng \'all di Erfstadholleler te Kew in Eng'elallcl getckcn was op di 7ele Fel)\\"erwari 17!.l5, en dan is elit duidelik genoeg te siill wat di bedoelillg yan eli Engelse \ras. Dit was niks anders, as om op 'n sli11k­se maniir di Koloni in hallele te kry. "Yant di Ellgelse Regering werk mos mal' graag met 'n slag 0111 di ellenuoog, soos ons nog meer keersal siin.

Sluijskoll, ill plaas '",Ill op syn ei'c houtji te \rerk te gaan, soos hij reg gehad het as ('om111i88ari8, roep al di hoge ambtemll'e "all eli Koloni saam in 'll

•

37

," Vergadcr in~ van den Raad van Politie." Hulle teken tocn 'n allerbelp.cfste gf'­'Skrif an di Engelse _-ldmiraal, ,marin hulle ,"erklaar, dat hulle Jli mag toelaat, dat gewapende mauskappe an wal kom ui, ell yersoek daarom om "geen volk andel's als ongewapeud naftr land te zenden ell in zulkc klcine getallen als mogelijk;" "zullende, bij ollverhoopten vijandelijken aanval op deze koloni " - SOOS hulle ,"crder se- " ele Yl'yheid llcmen te sollieitcren (vra) om ons met de magt, welke Dwe Exe. eommallCleert, tc aelsisteren (help)." .la, hulle hct nog mcer toegclaat, namelik, elat di kommaelant \'an eli troepe, Generaal Craig, -sclf na Kaap kon kom om mondelings te praat. Hij kom ock '11 paar da'c daarna, met 'n party yan syn offisirc. ]}i gesprek het op niks nitgeloop ni.

Mal' Craig het di kans waargcncem om hom met eli lanel tussen Simonshaai €ll 'l'aftlbaai goeel bekend te maak, en di toestand yan eli Kanp gocel af te kyk. Ell wi wcet I\'at daar weI mecr tusscn eli ho'e hcre plaas gC\"inel hct waar ons ni yan weet ni?! Let op later 1. ..

In eli hyeenkoms het Sluysken vel' Craig stellig angese" elat mcn \'oorge­nOlllcn had dc koloni te vcrdeeligen teg-en eell icgelyk, di elaarop CCIl am'al mogt onelel'llcmen . " Dit is met grote beleefelheiel geelaan, en eli Engclsc is as vrillele ollthaal geworele. E\'cnwel yeralleler op eli vollenele dag al eli mooie pratjiis van eli Engelse. Dit is gcskiiel elem '11 Proklamasi \rat eli Engelse oneler eli burgers en onder eli solelatc yersp .oi het. Daarin worel mar 11etjiis gese elat "elc Etahlissementen en Bezittingen eler Hollandsehc Oost-Inelisehe 'Compagnie zullen worelen aangcmerkt als het eigenelom te zyn gClrorelen van Frankryk, en als zooelanig in beslag zuilen worelcn genomen." "Het Kaap­-sehe Gou,,"croement en de Burgery worelen opgeeiseht zieh te stellen onder de proteetie (beskerming) van Groot Brittanje. " Net of hullc al di Koloni ver­ower het word mar netjiis di Hollanse troepe angebode om in eli Engelse eliins o'er te gaan . "De particuliere cigenelommen zullen worden beschermd, en de ambtcnarcll Yoorloopig in hUllIIe bcdiCl1ing. II gclaten. "

Di handellrYs van eli Engelse kan '11 mens ni andel'S hcskou ni as 'n he­paalde oorlogsyerklaring. Di Hollansc Rcgerillg het toen ock dadelik verbiid om di El lgeise skepe langeI' van vlees f n andere dinge te Yool'siin . Di Engel­se an di ander kant neem -t Hollanse skepe, wat in Simonsbaai was, in besit; en twe Amerikaanse skepe wat van Holland af kom met hri,,"c ycr di Kaap en I nelie het hulle beetgepak en di bl'iwe afgeneem.

Ongelukkig kom elit nou uit, elat di bestuurelers di tyel wat lllllle gchad het glad Ili gebruik het om di Koloni te versterk ni. Had hullc eli battcrye \Vat Van dc Graaf an Simonsbaai gemaak het in orde gehael, elan kou hlllle di Engclse lckker van di wal af gehou hct. Mal' wat nOll? By di eH'ste anval vall di Engelse, laat hulle al eli batterye in di steek en di soldate trek terng na di Kaap syn kant toe. Toen kon eli Engclse vry land. En toen vcrdcr was daar uiks as lafhartigheid by di Hollanse kommaelante en ~olelate. H ulle retireer lllar gedurig. Mar wi wcct wat daar agtcr sit? !

In di buite-distrikte was di Boere opstandig. Hul se di amhtellare yerraaj eli Koloni. Dit was oorsaak van '11 groot opstand, yeral in Graafl'-Reinct en SwcIlendam, waar Delport en Pisany eli Boere opgerocp het om op te trek en di Koloni tc gaan verdeelig teen di Engelse.

Baai-Fals en Simonssk'td is nOll al in eli mag yall di Eng-else, cn op di 7de Augus trek hulle daar yanelaan oj) teen eli kamp yall -Mui cnberg. Di 4' Luitcnant-Kolonel " Delille ,ras daar kommadant van eli Hollallse soldatc.

3R

Dit was daar 'n 110u'e poort waal' di Engelse moes deur as hulle teen di Kaap wou optrek. 'n Handji yol soldate kon diEngelse belet he om daar deur te kom. En di soldate Yan Craig was yeul mindel' as di Yall Delille. En \raar­Iik, soos di Engelse ankom, yerlaat hy met soldate en a,l di onneembare sterkte, en "lug. 'n Klein bitji Bo·re wat daar was het nog bly staan om di Engelse te wys wat hulle kan doen met hulle ou bobbejaanboute en witbekke. Mar hulle was te min ell deur di ylug yan di soldate in yel'\rarring geraak, so dat hulle op laas moes pad ge. Hulle het daarom 'n heelpal'ty Engelse doodge-' skiit, en 'n menigte gewond, ell daaronder twe offisire, en di een Jlog al ge­narlik. Di Boere was natuurlik kwaad dat eli soldate hulle so skandellk in eli steek gelaat het, en yeral yer Delille was hulle so kwaad en beskuldig hom yall yerraad en lafhartigbeiel, so dat di Kommissaris verplig was om Delille af te set en ill arrcs te neem, om di Boere weer' tc vrede te kry.

])i lllag nn eli Ellgclse was te klein om toen op te trek teen di Kaap_ Hullc het 11ullc toen daar yerskans en versterk, om te wag tot dat hiir meer 501date ankom. Want hullc \reet elat elaar nog Engelse skepa ankom.

So was daar 'n hcle tyel stilstanel an aibei kante. Dit yen"ecl eli Boere gou. Hullc wou eenkcer uit yeg en dan huistoe gaan. Hulle elwing tocn di Kom­misSllris om Muisenbcrg te gaan anpak. Eel'S wou hy ni cn naderhand soos hulle sou optr.!k, hct hy 'n uitweg. Di Boere word tocn al opstandiger. Hulle noem al di ambtenare verraaiers. Want dat di Engelse ni yerder dun gaall ni, daaruit k011 lIuUe al siin, dat hu11c mag mar swak was en dat hulle hulp yerwag. EindeliJ~ eli eerste September sou hu11e Muisenberg am"at Tocn dit op di tippi was wou eli Kommissaris di soldate wat an eli Kaap was ui laat optrek ni, onder YOOl·gewing, dat dafl.r Engelse skepe in Tafelbaai Yer­wag word, ell hulle moes bly om di Kaap te vereleelig. Mar di Boere en di Hottentotts trek elam·om op, on as di soldate hu11e mar net 'n klein bitji wou gehelp lJet met eli lmnonlle dan het hu11e di Engelse eli dag terng geelrywe na Simonsstacl toe. Mal' hulp yan di soldate was daar ni en so was hulle yerplig om dit op te go, nadat hu11e 'n party Engelse doodgeskiit en gewond het. Had eli Hollanse soldate en kommaclante op di dag hulle plig gedaall, dan het aUe. reg gekom. HuUe was mim 3,000 man sterk. Dis seker meer as di Ellge1se­Daarhy kom nog dat eli Kommissaris heel goed geweet het, dat eli Engelse ye11 sterki ng yerl\'ag. En ,raarlik, hulle bly stil sit en wag.

En wat gebenr? Op di 4de September kom elaar 15 Engelse skepe, mes 3,000 soldate oneler Generaal Clarke, Sil11011Sbaai in. Hulle lallu dadelik en maak klaar om di Kaap an te val. Op di 14de September yal hulle di Kaap op 3 punte all, en party skepe kom op diselfde tyd di Tafelbaai in, en nlUr Vall di so kant af. Di meeste Boere was al yan tyd tot tyel huistoe gegaan" omdat hu11e gesiin het dat daar tog niks an te doen was ni. Di Hollanders het clan oek llct yer eli naam 'n paar skote afgeskiit. Di" opperbevelhebber" Gordon het hom ni eellS Iaat siiu in di slag ni.

Di Kommissaris na taen 'n wapenstilstand Yan 24 nur. Di Leele Yall di Raad, Ie Sueur en yall Reyneyeld, word na di Engelse gestuur met 'n yoorstel om 0' er te g6. In di \Toe'e ogtend yall di 16 Augustus, 1795, word eli "capi­tulatie" (o'ergaaf) getekell ell di Koloni an eli Engelse o'ergege.

S E '" E JAR EON D E R DIE N GEL S E .

Toestctncl VCtn eli Koloni.-Aclmirc6c6l Lucas.-Jonke1· Afri7caner.-Vcm JactrS­veld. - Klctcts Stuw·mctJl.

Dit sal ni kwaad wees om, nou di Koloni o'ergaat in di hande van di Engelse, '11 korte beskl'ywing te ge van wat di Anleg van di Maatskappy onder di Hollanse regering gewol'de is ill byna anderhalwe eeu.

Met di o'ergaaf val in di hande van di Engelse omtrent 900 kanonne, 35,600 mud kool'll en nog 'n menigte rog en gars wat in di pakhuise was, [)3! Slawe van di Maatskappy, en natuurlik 'n menigte gelr1.

Di bevolking gaan moeilik om juis op te ge; mar dit kom tog naasteby hiirop neer.

Wi t Mense. Bedliud~s. Slawe. Hottel tots. Kaapdistrik 7,000 400 13,000 5,000 Distrik Stellenbosch 8,000 600 12,000 ·500

" Swellendam 5,000 450 5,000 2,000

" Graaff -Reiuet ... 5,500 350 10,000 10,200

25,500 1,800 40,000 17,700 Almal same 85,000.

Di ve word toen geskat op 1,500,000 skape, 300,000 beeste en 60,000 perde. Di jaarlikse opgaaf was 9,000 tot 10,000 le'ers wyn en bralldewyn, 150,000 mud koorn en 75,000 mud gars, en nog 'n menigte hawer, rog, miliis, ens.

Di Engelse begin om eli Koloni te versterk, want hulle was bang, dat di Hol­landers ni te\Tede sou wees ni dat hune di Kaap in besit het. En hulie was reg.

ADMIRAL LUCAS.

Toen di Hollanders hoor dat di Kaap deur di Engelse geneem is, stuur· hulle Admiraal Lucas met 9 skepe, en 2,000 man au boord om di Kaap te­rug te neem. 'n Franse vloot sou van Oos Indi'ti kom om Lucas te help. Mar di dinge word ni goed bestuur ni. Toen Lucas an di Kaap kom was di Franse nog ni hii.J: ni, en hy gaan anker in Saldanha baai. Toen di Engelse dit hoor, stuur hulle di skepe na Saldanha baai, en Generaal Graig gaan oek in eliselfde rigting met di soldate. Toen Lucas di ander dag wakke1' skrik, was hy tussen twe vnre; an di land-kant was di Engelse soldate, an di se-kant, was· eli Engelse skepe. Hy kan niks andel's doen as oerge, en eli Kaap bly in di hande van di Engelse.

Jonker Afrikaner ge nou di koloniste baing moeite. Hy was 'n Hotten­tot. Nadat hy syn baas vermoo1' het, gaan hy met 'n bende Hottentots na di Oranje ri viil' toe, en steel 'n menigte beeste van di Boere. Baing pogings word angewen om hom te vang, mar Ilet vel'lliit. Op syn ou'edag het Afrikaner 'n Gristen gewo1'de, en word toegelaat om in vrede te lewe.

In 1798 bedank Lord Macartney, wat in 1797 Gouwerneur geworde het,. vcr 8yn betrekking as sodanig. Generaal Dundas kry nou di Regering in

40

hande. In di tyd rebelleer 'n man, gelloem Van Jaarsveld teen lIi l'egerillg. Generaal Vall de Leur word na Graaff-Reinet gestuur om eli opstalldelillge te Qnderdruk. Dri yan di leiders word tot di dood veroordeel, mar di yonnis word ni uitgevoer ni.

KLAAS STUUR)fAN.

Van de Leur was nog lli weg yan Graaff-Reillet ni, of 'n Hottentot, Klaas Stuurman, met 'n menigtt, andere Hottentots staan op teen hulle basp, ell begin di vc te steel ell l1lense te Ycrmoor. Daar was oek 'n opswnd onder di kaJfers. Stuurman yercnig hom met di kaffers, en hulle plunder gesamelik di HOCl'e, totdat hulle by George kom. Daar word hulle dem di EIIgclse Gl'oepe Qerll'in. By oli Gamtoos ri\'iir het hulle in anraking gekom met 'n komman­de BOCl'e, onder Tjaart van der Walt. Rulle kon di mag eg'ter ni weer­sta~1I Ili \'all di Kaffers, en yan del' Walt word dood geskiit.

'IV EER 'X TYD.JI ONDER DI HOLL.-\.NDERS.

Vrele mn Am/ms.-Janssens en De .11/8t.- Vpl'hpterin,'jP.-N(//I'e Vel'Jeli,,!!. - J'ullJayh I'lL Uitenlwge.-Kerhoale.-1'ebomlel'!J.

By di "Vl'edc \'an Amiells" word di Kololli terug gege all eli Rollalluers op eli 27ste l\Iaart, 1802. Jans~ens word benoem tot GOUlrernel1l', ell De Mist tot UOllllllissaris-Generaal om di Koloni yan eli Eng-else o'er to neem, Di Kololli salnou ni meer an di 'Nlaatskappy, maar all di Hollanse Regering beboor. Daelelik \YOI'd in Holland skepe, sold ate, ambtcnt1re, ens. klaar ge­maRk, en ill Juli yertrek hulle na eli Kaap, Di reis was teenspoeelig, en cers op eli 2i:lste Desemoer kom hune in di Tafelbaai an.

'11 Engelsman is altyd gou om te neem, mar lanksaam om af te gc. ])aar­om het elit tocn oek geduur tot in Fewerwari 1803 yoor di Engelse ylag plaas gemaa,k het yer di HoIlanse. In April gaan .Janssens al op reis om di buite­distriktc td leer kcn. Veral in di distrik Yan Graaff-Reinet was dit mal' sleg gesteld, soos eli Engelse elit gelaat het. Hy het elaelelik eli Hottentots olleler di wapclls gebreng'; mar ni teen eli Boere, soos eli Eng-else gcelaan het ni ~ e, hulle moes eli Boere help om eli Kaffers weer terug te elry\\'e o'er eli grellse. 'n Kllappe Lanelelros, Stockenstroom, het hy yer Graaff-Reinet angestel. Van toell af het eli elistrik opgang gemaak. Met eli Kafferkoning Gaika, het 11y oek \Teele gesluit.

Terwyl Janssens nog bcsig was om elaar aIles wecr in orele te brcng, kry lly Ili tyelin~, elat eli oOl'log tussen Englanel ell HoIlallel a1\l'eer uitgebreek het. Hy moes tocn elaelelik terug, en kom op di ecrste Augus, wecr an eli Kaap. Hy het alles gcelaan wat in syn yermo'e was om di Kaap to yersterk. Mal' hy had grote moeilikhede, soos 8iikte onder syn soldatl\ ",aaran honderde sterf ; spring yan di kruidmagasyn by Swellenelam; slegte oeste 3 jare agtereell, ens. })it aIles het gemaak elat hij ni in staat was om di Koloni te yerdedig teen 'n yeuI sterker Ellgelse mag, soos ons in '11 yollenrle deel yan ons geskidenis sal siin.

De Mist het oek party goeje dinge iugeyoer so lank as hy hiir was. 'n N' uwe Yerdcling yan di Koloni het hy gemaak. Di uitgestrektbeid en di toeilCllling van di be\'olking het dit noodsakelik gcmaak. Di lloordelike en oostclike deel yan Stellellbos maak 'n nuwe distl'ik. Roodezand, toen na di GOu\l'er­lleur T1.JL13AGll genoem. Di landstrcck yan di Zwartkopsriviir en Algoabaai met Achtorbl'l1intjiis-hoogto, tot an eli Grote Visriyiir of di Kaffergrcnse, lVOrd di elistrik UYTENHAGE, 'n familinaam yan De Mist. Di anstelling \'an VeIdkornette en kommadante in di ses elistrikte was oek 'n nuttige inrigting ,vat hy ingevoer het, Di Landdroste hct hy reg gege om huwelike to kan be, vestig, so elat al di yer mense ni nodig het om mt Kaap-toe te gaan ni. Dit ,vas oek 'n groot gemak. Dan het by oek 'n "Kerkorde YO or de Bataafsclle l'olkplanting aan de Kaap de Goede Hoop" yasgestel; daarin word, onder andere, bepaal dat di preelikante yan di yel'skillelldc gemccntes om di jaar moet samckom om di belange Yall di kerk te bellartig.

'n Ander omlcrneming mn di tyd was om hiir t6 tc plant. Lau'ts se daarmn (bl. ] G.J-): "Van (''C1l andel'en aard was de onderneming yan YAN

SCHOORN aan den 'Irijnberg. Deze, 'Toeger voor de Oost Indische lYIaatschap­py by den theehandel in Ohina geplaatst, had van daar twee theeboompjes mcdcgcbragt, die CloOl' de zaadpitten tot mim veertig boompjes waren aange­graeid. Eene goede theesool't, van die theeheesters (boompiis) gewolluell, werd in 1805 in Nederland aangebragt en deed de hoop geboreu worden, dat te eeniger tyd ill de Kaapkolonie de theeboom in het groot zou kunnen geteeld worden, en eene ruime bron van vel'diensten voor de kolonisten opleveren." Di jaar daarop moes di hoop verydel worde; want di Kololli kom weer onder di Engelse. Hulle sal weI oppas dat OilS ni self koffy en te en sulke goed wen ni, omdat dit skade Yel' hulle is in di handel. lYIar OilS sal dit laat staan yer 'n ander deel ; en hiir eilldig OilS GJ,Rl\:IUEXIfl '-A...'])1 KAAP OSDlm Dr HOl.r,ANDlm:-.