overleven in een best ingewikkelde en gegarandeerd onzekere

wereld

Astrid Willems

Ontwerp en vormgeving: Twin Media bv, Miranda de GrootOpmaak: Twin Media bv, Michon BoedingIllustraties: Astrid Willems Uitgever: Donald Suidman, BigBusinessPublishers Druk: Ten Brink, Meppel

isbn 9789491757150 www.bbpublishers.nl/flexdenken1e druk, december 2014

© BigBusinessPublishers, Utrecht

Alle rechten voorbehouden. Niets van deze uitgave mag zonder voorafgaande toestemming van de uitgever worden verveelvoudigd of openbaar gemaakt.

Voor zover het maken van kopieën uit de uitgave is toegestaan op grond van de Auteurswet, dient men de daarvoor verschuldigde wettelijke vergoeding te voldoen aan de uitgever.

Hoewel aan de totstandkoming van deze uitgave uiterste zorg is besteed, aanvaarden de auteur en de uitgever geen aansprakelijkheid voor eventuele fouten en onvolkomenheden, noch voor de gevolgen hiervan.

Het deel dat vooraf gaat aan de delen 07

Voorwoord 09

Hoe is dit boek opgebouwd? 12

Voor wie is dit boeiend? 14

Deel 1 Overleven in het Flexibilitijdperk 17

1.1 ‘Ploef’ deed de illusie van zekerheid 19

1.2 Het is zeker weten onzeker 23

1.3 Pas als de snaar juist gespannen is klinkt het instrument 27

Deel 2 Survival tools 29

2.1 Creëer 33

2.2 Leer 53

2.3 Laat los 71

2.4 De alles omvattende samenvatting van deel 2 88

Deel 3 Survival skills 91

3.1 Fladder 95

3.2 Structureer 113

3.3 Flop & Flip 131

3.4 Wankel 147

3.5 Prototypeer 163

3.6 GTD: Getting Things Doorgeschoven 179

Het deeltje dat de delen afrondt 192

Inhoud

5

Voorwoord

Het deel dat vooraf gaat aan de delen

Wat een rare en onvoorspelbare tijd!

Heb je ook wel eens het gevoel dat je gebrek hebt aan overzicht? Voel je je onzeker over de toekomst? Loopt het leven anders dan je had verwacht?

Goed zo! Houd dat vast … Je bent er klaar voor om te flexdenken.

Bij mij liep het leven anders dan verwacht en uit die ervaring is dit boek geboren. Het begon eigenlijk wel goed. Ik maakte een veelbelo-vende start met mijn kersverse be-drijf. Het Financieele Dagblad meldde dat ik vaste voet aan de grond zette. Yes! Niet mis. Midden-in de crisis. En dat met kunst. Geen eenvoudige combinatie.

Oké, het was zwaar. Hard werken, veel investeren, veel onderzoeken en veel uitproberen. Knagende onzekerheid, financiële onrust. Maar het was goed te doen want ik leefde in een cocon van optimistische voorspellin-gen. Na twee tot drie jaar zaaien komt de oogst, aldus mijn omgeving. En ik voelde hem zelf ook. Ik voelde hem naderen, die oogst. Sappige vruchten. Overvloed. Binnen handbereik. Nog even …

Voorwoord

Het deel dat voorafgaat aan de delen 9

het creëren van een statisch (toekomst)scenario vol stabiliteit en zeker-heid, was bij voorbaat gedoemd te mislukken, nietwaar? Al was ik een aan-tal stappen verder gekomen, vroeg of laat komt er een verandering die de boel op het spel zet. Iedere organisatie realiseert zich dit. Daarom is de roep om flexibiliteit de laatste jaren zo enorm toegenomen.

Flexibiliteit is in eerste instantie een houding, een mentaliteit. Een bepaal-de mindset. Dat zette me aan het denken. Wat komt er eigenlijk bij kijken? Hoe ontwikkel je zo’n mindset? Hoe word je flexibel? Slepen we niet (in eerste instantie) oud denken die nieuwe, flexe wereld in? Want onze denk-patronen en denkkaders zijn gevormd in een tijd waarin berekening en planning uitermate zinvol (of in ieder geval werkzaam) waren. Waar stabi-liteit op een hoger plan stond dan flexibiliteit. Waar zekerheid en controle hoogtij vierden. En dan opeens is (en moet!) alles flex …

Oef!

Bestaat hiervoor geen methode of strategie? Iets om me een beetje rich-ting en motivatie te geven? Hmm. Nee? Niet te vinden? Zonde! Hmm. Laat ik er zelf eens induiken dan!

Mijn onderzoek heb ik in de breedte uitgevoerd. Sociologie, psychologie, filosofie, economie: ik heb van alles gelezen. De ene na de andere invals-hoek diende zich aan. Uit de combinatie van al die invalshoeken (en mijn persoonlijke ervaring) is het flexdenken gevormd. Ik licht de boeken uit die mij het meest geholpen hebben. Een flink aantal daarvan komt uit de we-tenschappelijke hoek. Hoewel ik put uit wetenschappelijk onderzoek is flexdenken geen wetenschappelijk betoog. Met dit boek wil ik een vrolijke gids neerzetten. Eentje die je helpt om vrij en ontspannen te handelen in een onvoorspelbare en complexe tijd als deze. Ik heb er zelf al veel baat bij en ik hoop dat jij dat (straks) ook hebt!

Helaas bleef de oogst uit. Het liep anders dan voorspeld. Het liep niet. En dat was sh*t! Moeizaam.

Die moeizaamheid zat hem vooral in het bijstellen van mijn denkbeelden. Vol overgave had ik een scenario gecreëerd van toekomstig succes. Ik ver-wachtte zekerheid en stabiliteit. Aan dat scenario ontleende ik houvast en het gaf me motivatie. Althans, voor even. Uiteindelijk ontnam het scenario me juist de energie om snel te kunnen schakelen toen de dingen anders liepen dan verwacht. Want oh de teleurstelling (faal! faal!). Vervolgens de zelfkwelling (wat o wat had ik anders kunnen doen?). Daarna het moeiza-me proces van loslaten (oke, oke het is nu eenmaal anders gegaan, leg je erbij neer, zoek nieuwe mogelijkheden, zucht, steun, kreun). Conclusie: ik fabriceerde allerhande ideeën over hoe de dingen zouden lopen om ver-volgens (noodgedwongen) al mijn energie te besteden aan het bijstellen van die ideeën. Omslachtig! Dacht ik. Dat kan flexer.

In die tijd, toen de Kunstconsultant niet lekker liep, ondervond ik profijt van mijn veelzijdigheid. Doordat ik tegelijkertijd actief was op andere ge-bieden, zoals illustraties maken en het verzorgen van workshops creatief denken, kon ik de ontstane dip van mijn hoofdonderneming (redelijk) op-vangen.

Aha! Dacht ik. Focus is slechts de helft van het verhaal. Al die (goedbedoel-de) adviezen over focus, daarin wordt het belang van kansen spreiden over het hoofd gezien. Veelzijdigheid geeft flexibiliteit. En flexibiliteit, daar werd almaar meer over gesproken.

Ik ontdekte een soort beweging. Of misschien was het gewoon een gevoel. Een (lekker) Bob Dylan-gevoel. Een The-times-they-are-changing gevoel. Ondersteund door verscheidene hippiesignalen zoals baardgroei en com-munity spirit. Er werd (opeens collectief en massaal! – in mijn beleving dan) gesproken over de nieuwe wereld. Dat we niet in een tijdperk van veran-deringen leven maar in een verandering van tijdperk. De oude wereld (aangeduid in dit boek als het Stabilitijdperk) is gebaseerd op industriële principes en hiërarchische structuren. Het is een wereld van berekening en planning. Een zekere wereld. Een wereld waar de mens in control is over het grote plaatje. De nieuwe wereld (het Flexibilitijdperk) is dynamisch en globaal. Het is een complexe en onvoorspelbare wereld. Er is sprake van constante verandering en daarmee gepaard gaande onzekerheid. Ontwik-kelingen zijn moeilijk te overzien. Interessant! Dacht ik. Het vergt nogal een andere mentaliteit om hierin (succesvol) te navigeren. Mijn initiële aanpak,

10 Het deel dat voorafgaat aan de delen Het deel dat voorafgaat aan de delen 11

The ultimate survival guide

Wil je (met enig succes) overleven in deze tijd, wees dan: creatief, leergericht en effectief. Of, om in het in modieuze Engelse marketingtaal te verpakken:

1 be lean and agile 2 acquire new skills constantly (a life long learning) 3 maximise your potential

Deze drie-eenheid helpt je succesvol om te gaan met verandering, onze-kerheid en onvoorspelbaarheid.

In het eerste deel, ‘Overleven in het Flexibilitijdperk’, bespreek ik de toege-nomen complexiteit van onze omgeving. We zitten midden in de globalise-ringsjungle (het Flexibilitijdperk). Deze jungle kenmerkt zich door dichte informatiebegroeiing en woekerende technologische ontwikkelingen. Ze zit barstensvol met onverwachte wendingen. De zekerheid lijkt zoek.

Welnu, hoe houden we ons staande zonder zekerheid?

Deel 2 geeft antwoord op deze vraag. Ik reik je survival tools aan, hulpmid-delen. Dit zijn mentale hulpmiddelen. Om ze succesvol te adopteren dien je een aantal verouderde hulpmiddelen los te laten. Met verouderde hulpmid-delen bedoel ik ideeën die aansturen op stabiliteit, zekerheid en controle. Deze ideeën vermoeilijken het leven in het Flexibilitijdperk. We hebben andersoortige ideeën nodig. Ideeën waarop flexibiliteit (wel) gedijt. Ideeën waarmee je succesvol kan navigeren in de jungle: survival tools die je hel-pen het Flexibilitijdperk te omarmen.

Hoe is dit boek opgebouwd?

Dan op naar deel 3, de survival skills. Ik zal het onderscheid tussen survival tool en survival skill kort duiden aan de hand van een voorbeeld. In deel twee geef ik je een speer (survival tool) en ik vertel je hoe je er een konijn mee kan doden (bij wijze van spreken, ik heb werkelijk geen idee hoe je dat doet). In deel 3 leer ik je die speer te werpen (survival skill). Deel 2 is de in-houdelijke onderbouwing, deel 3 is de praktische invulling. In deel 3 vind je veel concrete tips, voorbeelden en inspiratie. Een praktische invulling is wel zo handig, anders blijf je alleen in potentie flex. Het beoogde doel is natuur-lijk om flex te worden in je hele doen en laten. Je wilt die speer daadwerkelijk in de roos werpen en niet alleen de theorie van het speerwerpen begrijpen.

De tools zijn: creëren, leren en loslaten. Die laatste, loslaten, roept denk ik al wel wat vragen op. Je zal spoedig ervaren dat loslaten een perfecte manier is om aan effectiviteit te winnen. Daarom is het zo’n belangrijke tool. Per tool heb ik twee skills ontwikkeld. De skills voor creativiteit zijn Fladderen en Structureren. De skills voor leergerichtheid zijn Floppen & Flippen en Wankelen. De skills voor loslaten (effectiviteit) zijn Prototyperen en Get-ting Things Doorgeschoven. Lees dit boek:1 Van voor naar achter 2 Via de icoontjes3 Zoals je zelf wilt (maar! bij deze leesvorm kan ik niet garanderen

dat het boek lekker loopt)

12 Het deel dat voorafgaat aan de delen Het deel dat voorafgaat aan de delen 13

Voor wie is dit boeiend?

Is dit boek geschreven voor organisaties of voor privé-personen?

Dat vraag je je misschien af. Flexdenken klinkt als iets dat in het verlengde ligt van flexwerken. Als je mijn internetprofiel erop naslaat dan kom je al snel de uitspraak tegen: leer flexdenken voordat je gaat flexwerken. Ik geef workshops en lezingen bij bedrijven. Toch is dit boek niet alleen geschre-ven voor bedrijven. Ik denk dat het eigene aan deze tijd is, dat alles door elkaar loopt (zakelijk en privé). Je leeft en in dat leven ben je werkzaam. Of dit nu als medewerker, als directeur, als zelfstandige of als ouder van drie kinderen is: we moeten allemaal zien te dealen met de complexiteit van onze omgeving. Dit boek is dus gewoon voor jou.

Grofweg biedt dit boek inzichten en handvaten aan drie groepen mensen. Groep één zijn de zoekers. Zoekers willen creatiever en ontwerpgerichter in het leven staan. Zoekers zijn mensen die net dat beetje informatie nodig hebben om weerstand te kunnen bieden aan verleidingen die zekerheid bieden maar die een rem zetten op (het verwezenlijken van) de persoonlij-ke potentie. Zoekers hechten aan zekerheid en hebben vaak een vaste baan of voeren een specifieke functie uit. Hier zijn ze goed in en ze worden ervoor gewaardeerd. Toch hebben ze zo nu en dan jeuk. Ik zou toch ook wel heel graag (…) maarrr. Van die maarrr gaan zij zich bevrijden.

14 Het deel dat voorafgaat aan de delen

Deel 1

Overleven in het Flexibilitijdperk

Een tweede groep mensen die baat kunnen hebben bij dit boek (en waar ik mijzelf onder schaar) zijn de dwarrels. Dit zijn mensen die in aanleg be-hoorlijk flex zijn en graag meerdere richtingen uit bewegen waardoor ze met regelmaat verontwaardigde reacties oogsten. Je moet focus hebben. Je bent te vaag. Dwarrels hebben last van ‘het systeem’. Ze hebben het gevoel er niet in te passen (in dat systeem). Ze worden doorgaans creatief (of vaag) genoemd. Voor jullie, dwarrels, is het vooral interessant om te be-merken dat de wereld aan je voeten ligt. Dat je, vanuit flexibiliteitoptiek, eigenlijk een streepje voor hebt op de rest. (Ja ... wie had dat gedacht?!)

Dan is er nog een derde groep, namelijk de stuurders. Stuurders zijn men-sen die richting (willen) geven aan flexibilisering. Voor hen is het vrucht-baar om de onderliggende mechanismen te kennen die aanzetten tot (a-)flexibiliteit en om inzicht te krijgen in de structuren die voorwaarde zijn om flexibiliteit te laten gedijen (bijvoorbeeld op de werkvloer). Daarnaast helpt dit boek bij het afscheid nemen van je eigen controlegerichtheid. Want, helaas lieve stuurder, controle en flexibiliteit zijn als olie en water, ze mengen niet.

Natuurlijk ben je gewoon wie je bent. Dwarrel, zoeker of stuurder daarge-laten. Al die etiketjes! De mens waar ik overigens het liefst voor schrijf is de bijdrager (laatste etiketje, dit kan een dwarrel, zoeker of stuurder zijn).

Als je denkt zinvolle kritiek, toevoegingen, opmerkingen of voortbouwen-de ideeën te hebben (straks, nadat je alles aandachtig gelezen hebt), dan nodig ik je van harte uit om contact met mij op te nemen.

16 Het deel dat voorafgaat aan de delen

Aaaargh ... crisis!

Sinds het uitbreken van de mondiale (krediet)crisis in 2008 zijn veel van onze vermeende zekerheden ontmaskerd. Het begon met de ontdekking dat banken failliet kunnen gaan (wat?!). Vervolgens gingen we inzien dat pensioenfondsen geen 100 procent garantie kunnen geven, dat een vast contract helemaal niet zo vast is als het bedrijf waarvoor je werkt failliet gaat, dat een diploma (of zeg 25 jaar werkervaring) geen garantie geeft op een baan en dat huizenprijzen kunnen fluctueren (in plaats van alleen maar stijgen). Wat een grilligheid!

De crisis toont aan dat het leven een stuk minder controleerbaar is dan het doorgaans lijkt (of in ieder geval leek). Na jaren van verzuipende (nu ja, pootje badende) hypotheken, stijgende werkloosheid, bezuinigingen en lastenverzwaringen, gloort er wat licht aan de horizon. Maar het senti-ment is gekeerd. De van oudsher zo vanzelfsprekende stabiliteit lijkt te zijn weggesijpeld. De samenleving voelt onvoorspelbaar aan. Ze is complex. De (technische) ontwikkelingen zijn moeilijk bij te benen, de hoeveelheid werk (per functie) neemt almaar toe en de prestatiedruk is groot.

1.1

‘Ploef’ deed de illusie van zekerheid

Deel 1 Overleven in het Flexibilitijdperk 19

We leven in een vreemde, globale, interconnected, totaal niet te volgen, net-werk- en informatie-, big-data-, tech-, high-tech-, robo-tech-, alles-techsa-menleving. Vol complexe systemen. Systemen die elkaar op ondoorzichti-ge wijze beïnvloeden en waar we met zijn allen afhankelijk van zijn. Het klinkt bijna eng! Spooky. Maar wees gerust, het is niet mijn ambitie om doemscenario’s te creëren.

‘Verandering is de enige constante’.

Dit is een uitspraak die tegenwoordig breed omarmd wordt en waar (de roep om) flexibilisering uit voortvloeit. Met verandering als enige constan-te heb je zo goed als nul zekerheid. Ja, de zekerheid dat alles onzeker is, die heb je. Toch zijn er nog zat zekerheden te benoemen in het leven, niet-waar? Zo word je elke dag wakker als dezelfde persoon en stroomt er altijd water uit de kraan (nooit eens wat anders). Elke dag poets je je tanden, gebruik je je spraakvermogen, was je je lichaam, doe je je kleren aan en uit, adem je in en uit, neem je eten en drinken tot je, poep je (meestal) en plas je (altijd). Grote kans dat je op de een of andere manier leert, werkt, zorgt, liefhebt en rekeningen betaalt.

Het leven is onzeker en veranderlijk maar toch worden we dagelijks ge-confronteerd met legio zekerheden. Die dagelijkse zekerheden creëren de illusie dat alles zeker kan worden gesteld. Van toekomstdoelen tot spaargeld. En daar, waar die illusie van de zekerheid zich het diepst nestelt, verliezen wij onze flexibiliteit. We stellen ons in op scenario’s ge-baseerd op voorspellingen en berekeningen. Zodra die niet uitkomen zijn we snel verontwaardigd. Een vroege lente kan verworden tot ‘absurd weer! Veeeel te vroeg! Alles in de war!! Het wordt steeds gekker! Zie je wel?!!’ Zomaar. En in no time.

Laten we dit de menselijke conditie noemen. We zijn nou eenmaal beestjes van de toekomst (en van de verontwaardiging). Dat we ideeën vormen van wat gaat komen, daar is geen ontkomen aan. De neiging om mentaal te blijven kleven, om vast te houden aan zogezegde zouden-moe-ten-zijn-ideeën (terwijl alles erop wijst dat het niet zo is), daar zijn wel re-medies voor. En die remedies, lucky you!, vind je in dit boek.

20 Deel 1 Overleven in het Flexibilitijdperk Deel 1 Overleven in het Flexibilitijdperk 21

Onzekerheid biedt zekerheid

Flexibiliteit heb je nodig wanneer je iets gaat uitproberen. Een mooier woord voor uitproberen is innoveren. Innovatie betekent vernieuwing. Wanneer je iets nieuws verzint dan is het onmogelijk om met alle variabe-len rekening te houden. De aanvliegroute voor het bewandelen van on-ontgonnen paden (vernieuwing) is wezenlijk anders dan die voor het rij-den op geasfalteerde wegen. Het Flexibilitijdperk (de situatie waarin we vandaag de dag leven) is er één van onontgonnen paden. Oude kaders en structuren werken namelijk niet meer (per definitie). Het wordt steeds las-tiger om vooropgezette, van succes verzekerde paden te bewandelen. De belofte van een zeker bestaan via een diploma en een vast contract zwakt af. Op het gebied van werk ontstaan steeds meer mengvormen. Nederland telt nu al bijna 800.000 zzp’ers. Het rigide onderscheid tussen werknemer en ondernemer is niet houdbaar. Mensen zijn in toenemende mate werk-nemer en ondernemer tegelijkertijd. Flexibele arbeid en projectmatig werk nemen een vlucht, vooral op het gebied van kenniswerken. Ik ontmoet steeds meer mensen die, net als ik, nergens 100 procent passen, die niet te definiëren zijn en die toch leven, werken, verdienen en uitgeven. Maar ook mensen met ‘vast’ werk ervaren de grilligheid van deze tijd. Taakomschrij-vingen veranderen aan de lopende band en reorganisaties zijn aan de orde van de dag. Het functioneert niet (meer) om te denken vanuit het sys-teem, om ervan uit te gaan dat je automatisch zekerheid geboden krijgt (zolang je maar loyaal bent).

1.2

Het is zeker weten onzeker

Deel 1 Overleven in het Flexibilitijdperk 23

Zekerheden dien je steeds meer zelf te creëren. Maar ja, hoe doe je dat?

Dit boek neemt de onzekerheid als vertrekpunt. We gaan haar niet bevech-ten of verbannen (wat vroeg of laat toch mislukt), nee, we gaan haar juist omarmen. Waarom? Omdat juist de onzekerheid grote zekerheid biedt. Pa-radoxaal genoeg. Want, zoals ik al stelde, het is zeker dat het onzeker is. Als wij dus strategieën hanteren die uitgaan van veranderlijkheid, onvoor-spelbaarheid en variatie, dan leren we ons staande houden in situaties die we van tevoren niet goed in kunnen schatten.

Er is veel behoefte aan flexibiliteit. Organisaties gaan massaal over op het flexwerken. Je kan flexleasen, flexwonen, flexreizen, flexvanalles. Er is een heuse flextrend gaande. Die trend speelt zich af tegen de achtergrond van de welbekende vastigheid (vast inkomen, vaste lasten, vaste contracten, vastgoed en vastvanalles). Dit is een interessant spanningsveld. Flexden-ken betekent niet alle vastigheid om zeep helpen. Het nastreven van zeker-heden (vastigheid) zit in onze natuur. Flexdenken betekent dat je binnen je zekerheden ruimte inbouwt voor verandering. Wat een nuance! Om hem nog verder uit te bouwen kan ik hieraan toevoegen dat ieder persoon an-ders is en verschilt in behoefte (nee, je meent het?). De één wil het lekker flex, de ander lekker voorspelbaar. Haal eruit wat voor jou relevant, bruik-baar en toepasbaar is. Buig het om, verzin er iets bij, vlak het af, doe ermee wat je wilt. Bij dezen neem ik weer afscheid van de nuance omdat het niet lekker schrijft om telkens heen en weer te springen tussen de strekking van mijn verhaal en de honderden uitzonderingen die erop bestaan.

Ik ga dus lekker ongenuanceerd en een tikkeltje overdreven mijn idee-en neerkladden: ‘niks is zeker, alle zekerheid is schijn’. Flexdenken pur sang. De beste manier om je iets eigen maken is om je er (in eerste in-stantie) volledig aan over te geven. De nuance volgt vanzelf.

24 Deel 1 Overleven in het Flexibilitijdperk Deel 1 Overleven in het Flexibilitijdperk 25

Basiswoordenboekje

• Zekerdenken: vindt, presteer, controleer • Flexdenken: creëer, leer, laat los• Stabilitijdperk: verzorgingsstaat zonder barsten. Systeem functioneert

lekker. Veel vertrouwen. Weinig kanttekeningen. Gevoel van overzicht, zekerheid en controle. (anno toen, echoot na in het nu)

• Flexibilitijdperk: verzorgingsstaat met barsten. Systeem functioneert niet lekker. Vertrouwen is gering. Onvrede is aanwezig. Men is aan het experimenteren. (anno nu)

Basis-idee

Alz ik so schreif dan bechreip je wad ik bedoell tog? Het kost je weinig tot geen extra moeite om de verkeerd gespelde tekst goed te lezen. Toch gaan alle alarmbellen rinkelen: fout! Klopt niet! Interessant als je bedenkt dat

1.3

Pas als de snaar juist gespannen is klinkt het instrument

Deel 1 Overleven in het Flexibilitijdperk 27

een ‘fout’ gespelde tekst even functioneel is als een ‘goed’ gespelde tekst. Taalregels scheppen overzicht en helderheid. Die uniformiteit (van de cor-recte spelling) nemen we uiterst serieus. We kunnen een behoorlijke fout-marge hanteren en elkaar nog steeds prima begrijpen. Toch geloven we dat strakke taalregels noodzakelijk zijn (of we accepteren dit zonder verder na-denken). Maar het bestaan van die regels neemt niet weg dat onze taal con-tinu verandert. Er komen nieuwe woorden bij (zoals googlen en selfie) en de spelling van reeds bestaande woorden verandert. Al met al is de taal een veranderlijk en organisch (flexibel!) gebeuren waarvan we desalniettemin zeker kunnen stellen of ze wel of niet juist wordt gehanteerd. We doen dat door regelmatig de spellingsregels aan te passen aan de verandering.

Je zou de taal kunnen beschouwen als een vast stelsel met een flexibele on-derstroom. We veranderen van tijd tot tijd de regels en met die regels oefe-nen we invloed uit op de (richting van de) stroom. Dit spel tussen het vaste en het flexe is een wezenlijk bestanddeel van het leven dat één op één te vertalen is naar de werking van onze geest. Wanneer we het contact verlie-zen met de onderstroom raken we onze flexibiliteit kwijt. We denken dan puur en alleen vanuit vaste, onveranderlijke kaders. Zekerdenken pur sang. Een doorgeschoten zekerdenkvibe houdt in dat we het verbieden om nieuwe woorden te verzinnen (de taal is af zoals ze nu is. Verandering schept alleen maar verwarring en onduidelijkheid. Niet doen dus!). Dit geeft natuurlijk on-middellijk de kriebels, zo’n vibe. Wij willen alles behalve veranderlijkheid uit-sluiten. Wij gedijen juist bij verandering. Maar! We hebben er geen zin in dat iedereen een beetje zijn eigen taal zit uit te vinden. (Flexdenken pur sang.) Dat wordt een rommeltje.

Wij verlangen een zekere mate van controle en een zekere mate van ver-rassing. Op een te slap of te strak gespannen trampoline kan je niet sprin-gen. Of, een andere vergelijking: pas als de snaar juist gespannen is klinkt het instrument (dat overigens regelmatig ‘herspannen‘ dient te worden).

Mijn stelling is dat de snaar te dik is en te strak gespannen om er goed op te kunnen spelen. Dat we doorgeschoten zijn in het zekerdenken (als de snaar maar niet breekt) waardoor we moeite hebben gekregen met het denken in termen van onzekerheid, variabiliteit en verandering. We (leren) denken vanuit vaststaande kaders en niet vanuit de flexibele onder-stroom. Flexdenken trekt je voorbij de kaders. Flexdenken leert je denken vanuit de flexibele onderstroom: vanuit de verandering.

28 Deel 1 Overleven in het Flexibilitijdperk

Deel 2

Survival Tools

Nieuwe hulpmiddelen waarop flexibiliteit gedijt

Windmolens bouwen als het stormt. Of, met andere woorden: profijt on-dervinden van verandering. Hoe doe je dat? Hoe ga je om met onvoorspel-baarheid? En waarom gaat dit eigenlijk niet vanzelf? Waarom hebben we de neiging weerstand te bieden als dingen anders lopen dan verwacht (hakken-in-het-zand)? Kan het zijn dat we irrealistische verwachtingen koesteren? Dat we de mate van controle die we uitoefenen, over onszelf en over onze omgeving, overschatten? Dat we te veel verwachten van onze verwachtingen (ik stel mij dit voor en aldus zal geschieden!)?

Bovenstaande vragen heb ik onderzocht. En ja, we overschatten hoeveel controle we uitoefenen over onszelf en over onze omgeving. En zo zijn er meer aannames, die wij als collectief (als cultuur) hanteren, waarbij flexi-biliteit slecht gedijt. Tijd dus voor nieuwe uitgangspunten!

Survival tool één is creativiteit. In hoofdstuk 2.1 leg ik de filosofische bouw-steen onder het flexdenken: alles stroomt. Alles is constant in beweging. Deze bouwsteen heeft gevolgen (jawel). De zekerdenkmentaliteit gaat uit van vastigheid. Hieruit ontstaat het idee dat er een vaste essentie (waar-heid) is die gevonden kan worden. Dit idee gooi ik overboord. Flexdenken gaat uit van beweging. Er is geen vaste essentie. Alles verandert constant. Daarom is creativiteit belangrijk. Je wilt telkens nieuwe ideeën vormen.

Survival tool twee is leergerichtheid. In Hoofdstuk 2.2 komt onze prestatie-maatschappij aan bod. Leren is een middel tot presteren en geen doel op zich. Dit is jammer want een leergerichte houding leidt tot betere prestaties dan een prestatiegerichte houding. Ik laat zien waarom we zo sterk geloven in presteren. Hier zijn voordelen aan verbonden maar prestatiegerichtheid brengt ook de no-dige valkuilen met zich mee. Het is flexer om de nadruk op leren te leggen. Dus: leren is het doel, presteren is het middel. Dat levert meer op.

Survival tool drie is loslaten.Hoofdstuk 2.3 gaat over effectiviteit. De waar-de van onbewuste processen staat centraal. We denken ten onrechte dat ons bewustzijn ons gedrag stuurt waardoor we denken dat we controle hebben over onszelf en onze omgeving. Dit leidt tot teleurstelling en stress. Loslaten is belangrijk. We zijn doordrongen van het belang van fo-cus (het tegenovergestelde van loslaten) maar focus is slechts de helft van het verhaal. De geest heeft zijn natuurlijke ruststand hard nodig. In die ruststand werken we misschien wel het hardst …

Deel 2 Survival tools 31

Creativiteit versus rationaliteit

Creëren is richting geven. Het woord creativiteit is ontleend aan het Latijn-se woord creatio: ‘keuze, verkiezing’. Als we vandaag de dag praten over keuzes maken, richting geven, focus aanbrengen en dromen realiseren, dan brengen we deze uitspraken niet direct in verband met creativiteit. Creativiteit is opgeschoven naar het vrije, artistieke domein (alsmede naar het hobby- en knutseldomein). Creativiteit is voor de leuk, niet voor de nut-tig. Niet voor de effectiviteit en niet voor de doelgerichtheid. Het is iets voor erbij. Ter ontspanning, opleuking, verwondering en ter uiting van de romantische inborst. Het is geen vak zoals wiskunde of taal. Je kan het niet studeren. Er valt ook niet heel veel mee te bereiken. Deze lage waardering voor creativiteit valt te verklaren aan de hand van onze kijk op de werke-lijkheid. ‘Onze kijk op de werkelijkheid’ … Hmmm, abstracte, vage uitspraak. Alsof ik weet wat onze kijk is op de werkelijkheid. Wie is ons? En - hilfe! - wat is de werkelijkheid?

Bereid je voor op een (beknopt) filosofisch relaas. In dit hoofdstuk behandel ik de meest abstracte bouwsteen van het flexdenken. De kern van het flex-denken is het filosofische vertrekpunt: panta rei (alles stroomt). Het leven kent geen vaste essentie. Het is een constant worden. Creativiteit is de rich-tinggevende factor van het bestaan. Deze visie staat bijna haaks op de posi-tivistische, rationalistische (zekerdenk)visie die zegt: vindt de waarheid. Het leven kent onveranderlijke, essentialistische principes. De rede is zuiver en standvastig. Rationaliteit is de richtinggevende factor van het bestaan.

Dus: creativiteit (flexdenken) versus rationaliteit (zekerdenken) …

Deel 2 Survival tools 33

2.1

‘Creëer

Men kan niet tweemaal in dezelfde rivier stappen [Heraclitus]

Filosofische speeddate

Heraclitus, van wie de mystieke uitspraak ‘men kan niet tweemaal in de-zelfde rivier stappen’ is, leefde in de zesde en vijfde eeuw voor Christus. Hij wordt gezien als de eerste wijsgeer van het Westen. Zijn uitspraak leent zich goed om het verschil in uitgangspunt tussen vast en flex te duiden. Volgens Heraclitus bevat de rivier waar je in stapt op twee verschillende momenten niet hetzelfde water, noch ben je dezelfde persoon. Zijn be-kendste stelling is panta rei; alles stroomt; niets ligt voorgoed vast; alles is flex, flux, proces. Heraclitus was een filosoof die het worden, in tegenstel-ling tot het zijn, centraal stelde. Als je uitgaat van het vaste en daarmee de naam en globale ligging van de rivier, alsmede de persoon die je je hele le-ven blijft (ondanks al je veranderingen) dan valt heel goed te beargumen-teren dat je wel honderden keren in dezelfde rivier kan treden. Het ligt er dus maar net aan welk uitgangspunt je hanteert.

Heraclitus’ tijdgenoten, de Eleaten, verwierpen zijn gedachtengoed en stelden wiskundige standaarden op. De Eleaten zochten naar duidelijk-heid, naar het uitbannen van veranderlijkheid. Net als de Pythagoreërs (ook Pythagoras was een tijdgenoot) stelden zij de processen van de rede centraal omdat deze stabiel en onveranderlijk zijn. De bouw aan wiskundi-ge stelsels (waar we vandaag de dag nog steeds gretig gebruik van ma-ken) vloeit voort uit deze voorliefde voor een standvastige basiseenheid of essentie. Het antwoord op de fundamentele vraag, of het leven veran-derlijk is van aard of een vaste essentie heeft, bepaalt in grote mate de denkkaders die wij creëren en hanteren. Flexdenken gaat uit van constan-te verandering (alles stroomt) daar waar zekerdenken uitgaat van essenti-alistische, onveranderlijke principes (niet alles stroomt). Als je deze twee denkstromingen naast elkaar zou plaatsen, als ware het een wedstrijd, dan steekt het zekerdenken al zo’n kleine 2,5 eeuw met kop en schouders boven het flexdenken uit (in het Westen).

Plato is een belangrijke grondlegger van het denken in termen van essen-tialistische, onveranderlijke principes. Hij dacht dat (de sporen van) de waarheid diep in de mens besloten lag(en). Om haar te vinden had het geen zin om je te concentreren op de wereld buiten jezelf (want die is be-drieglijk). Via introspectie (de weg naar binnen) kom je tot de waarheid.

Deel 2 Survival tools 35

De waarheid is dus kenbaar via de rationele weg. Descartes (1596 – 1650), een zeer invloedrijke filosoof die de verdere basis heeft gelegd voor het rationalisme (en het verlichtingsdenken), hanteert eenzelfde introspectie-ve benadering als Plato. Via de meditatieve weg (introspectie) komt hij tot de conclusie dat alles in twijfel valt te trekken behalve het twijfelen zelf. Zijn bekende uitspraak: ik denk dus ik ben (cognito ergo sum) zou je ook kunnen opvatten als: ik twijfel dus ik ben. Paradoxaal genoeg bouwt Des-cartes na het formuleren van deze ‘solide grondslag’ vol passie aan een systeem dat onweerlegbaar is. Hij ambieerde een wetenschappelijke me-thode die vrij was van meningsverschil en vrij van twijfel. Hij is dan ook een belangrijke grondlegger van de objectieve wetenschap.

Tot zover deze filosofische speeddate. Op zich zou die nog bladzijden door kunnen gaan, maar ik wil hier vooral aangeven hoe lang de positivistische, rationalistische traditie van ons denken (in lijn met de Eleaten, Pythagor-eers, Plato en Descartes) al teruggaat in de tijd. Het geloof in essentialisti-sche, onveranderlijke principes valt direct te vertalen naar onze voorliefde voor uniformiteit, voor bewijs, voor waarheid en voor objectiviteit. Religie laat ik hier even buiten beschouwing, maar de Christelijke traditie past ook binnen dit essentialisme (één god) en het geloof in onveranderlijkheid (eeu-wig leven in de hemel als jezelf).

Het idee van een vaste werkelijkheid ligt diep geworteld in onze geschie-denis en daarmee in onze taal en denkbeelden. Flexdenken beroept zich niet op de vaste werkelijkheid maar op de flex, flux, proces- en stromende werkelijkheid waar Heraclitus van sprak (er is geen essentie, alles is in constante staat van verandering).

Welnu, waarom is dit relevant?

Ga op zoek naar wat werkt en niet naar wat klopt

De rationalistische benadering doet ons geloven dat er een objectieve werkelijkheid bestaat met collectief gedeelde feiten. Feiten zijn vaste ge-gevens die voor iedereen hetzelfde zijn. Dankzij onze wonderlijke, ratione-le vermogens zijn we in staat tot feitwinning: tot het vinden, vangen, ken-nen en verklaren van de werkelijkheid. Maar wat we over het hoofd zien is dat we de werkelijkheid niet buiten onszelf om kunnen ervaren. We van-gen en verklaren slechts datgene wat voor ons waarneembaar is. Wij zit-ten vast aan ons eigen perspectief en dat perspectief kleurt de werkelijk-

36 Deel 2 Survival tools

heid. De werkelijkheid bestaat niet als een op zichzelf staande kleurplaat. Zou dat wel het geval zijn, dan was communiceren een stuk makkelijker (of misschien wel niet meer nodig?). Dan kon je die ene kleurplaat erbij ha-len en aanwijzen wat je precies bedoelt. Maar in het leven werkt het zo, dat iedereen een andere kleurplaat ziet en ervaart. En al die kleurplaten ver-anderen telkens van vorm (want niks blijft hetzelfde). Super ingewikkeld dus. Daartegen protesteert ons verstand, dat constant bezig is een over-zichtelijk geheel van onze omgeving te fabriceren. Overzicht en richting zijn prettig maar dogmatiek is vervelend. Je kent het wel, van die mensen die vinden dat jij precies hetzelfde moet zien en ervaren als zijzelf. Jeuk. Als je uitgaat van het idee dat alles stroomt, dan zie je de werkelijkheid als een ongoing actionpainting in plaats van een op zichzelf staande kleurplaat. De werkelijkheid verandert telkens van vorm en van samenstelling omdat alles en iedereen constant loopt te knoeien (action painting is messy). Juist dit geknoei bepaalt de werkelijkheid. Er ligt niks (vasts) onder dat gevon-den kan worden.

Vanuit deze benadering, en nu komt de relevantie van mijn relaas, ga je sneller op zoek naar dat wat werkt (creatief denken) dan naar dat wat klopt (kritisch, analytisch denken). De flexdenker hernieuwt telkens zijn beleving. De zekerdenker wil uitvinden hoe het zit.

Het probleem met die zekerdenker is dat, zodra hij iets gevonden heeft, hij dit blijft vinden (ik vind dat … - onzinnige mening over het een of ander). Uitvinden is productief, vasthouden aan je vondst niet. Als je heel lang hetzelfde vindt (van iets, iemand of jezelf) dan ben je hoogst waarschijnlijk je scherpte kwijt (of je energie of je levenslust). Antwoorden (waarheden) stoppen het denken. Of zoals mijn broer enthousiast uitriep na enkele ja-ren studie: ‘hoe meer ik leer, hoe meer ik besef dat ik eigenlijk niks weet!’ (waarop mijn vader zei: ‘dat wisten wij al lang’) Die uitspraak van mijn broer is als een echo van Nassim Nicholas Taleb: wie subtiel en intelligent wil zijn, moet accepteren dat hij dat niet is.

Dit is niet de boodschap die wij doorgaans meekrijgen op school. Met name verworven kennis bestempelen wij als intelligentie. Wie de juiste antwoor-den geeft krijgt de pluim toegediend. Vanuit de zekerdenkvisie is deze aan-pak logisch. Kinderen dienen te leren hoe je de kleurplaat (genaamd werke-lijkheid) moet interpreteren. De nadruk ligt op uniformiteit (gelijke interpretatie). Afwijkingen (verschil in interpretatie) hebben geen functie want afwijkingen duiden erop dat je die kleurplaat niet begrijpt. Ik chargeer

Deel 2 Survival tools 39

hier natuurlijk enorm en ik wil ook geen aanval openen op het hedendaagse onderwijs want daarvoor weet ik er te weinig van (ik redeneer vanuit mijn eigen ervaringen met onderwijs). Ik chargeer om een onderliggend gegeven omhoog te takelen, of eigenlijk een ondergesneeuwde kwaliteit bloot te leg-gen: de menselijke verbeelding, het voorstellingsvermogen. We leven in een tijd waarin er al zoveel bedacht, onderzocht en vastgesteld is, dat we verge-ten hoe we tot die oorspronkelijke ideeën zijn gekomen. We vergeten dat die ideeën producten zijn van ons eigen voorstellingsvermogen. We zien daarmee de meest fundamentele kwaliteit van ons denken over het hoofd: de verbeelding. Creativiteit belandt in een uithoek. De ‘leuk en knap dat jij dat kan’-uithoek. Niet beseffende dat ieder-een dit kan en dat, zonder dit kunnen, menselijk functioneren een hopeloze aangelegenheid zou zijn.

Ooit een dinosaurus gezien?

Neem het bestaan van dinosaurussen. We zijn zo bekend met deze creaturen dat we er eigenlijk nooit bij stilstaan dat niemand er ooit een heeft gezien. Dinosaurussen zijn een product van onze verbeelding. Met deze uitspraak wil ik het bestaan van de dino-saurus niet in twijfel trekken. Ik wil slechts duiden dat wij feiten vormen aan de hand van ons voorstellingsvermogen. Het feit van het bestaan van de dinosaurus is niet geënt op de bestaande dino-saurus zelf (want die kennen wij niet). Het feit ligt verankerd in onze voorstelling. Zonder voorstelling kunnen we van de losse beenderen van het skelet geen dinosaurus fabriceren. Dan zien we slechts een hoopje materiaal. Maar omdat we een diep verlan-gen koesteren om onze omgeving inzichtelijk te maken, via een voorstelling van die omgeving, inspireren de beenderen ons tot het fabriceren van complete diersoorten. Met naam en toenaam, gedragingen en situationeel tijdperk. Hier is verbeelding voor no-dig (en een hele hoop creativiteit).

Zonder voorstellingvermogen zou onze omgeving een overwel-digende tsunami van afzonderlijke prikkels zijn. Wij produceren aan de lopende band netwerken van onderliggende en onderlin-ge verbanden: voorstellingen. We knopen van alles aan elkaar volgens onze eigen beperkte wetten van oorzaak en gevolg. Nu zou het nogal een wilde sprong zijn om aan dit verhalende (oor-zaak en gevolg) karakter van onze waarneming te willen ont-

Mensen gebruiken een aantal eenvoudige regels om oorzaak en gevolg te bepalen, te duiden aan de hand van biljart. Als de witte bal tegen de rode bal aanrolt en deze rode bal rolt onmiddellijk weg, dan zeggen we dat de witte bal de oorzaak is van het wegrollen van de rode bal. • als de bal eerder rolt of pas tien minuten later dan gaat de relatie niet op (prioriteitsprincipe) • als de witte bal midden op een rode bal botst en die rode bal rolt de linkerkant op dan klopt er iets niet (conistentieprincipe) • als drie witte ballen tegelij-kertijd tegen een rode bal aanbotsen, en de rode bal rolt weg, zijn we niet zo snel geneigd de oorzaak aan een van de witte ballen toe te schrijven (exclusiviteitsprin-cipe)

Deel 2 Survival tools 41

snappen. Causaliteit (verband zien tussen oorzaak en gevolg) is eigen aan menselijke waarneming.

Maar! Dat we goed zijn in verbanden leggen wil niet zeggen dat we altijd goede verbanden leggen. Waarneming kan verraderlijk zijn. Is de figuur rechts in het plaatje langer dan de figuur links? …

Nee, ze zijn even lang.

Don’t jump to conclusions

Ik maak dit filosofische uitstapje om het idee van onze ‘zuivere rede’ te tac-kelen. Om een kanttekening te plaatsen bij de positivistische benadering: de mens als meest begaafde soort met als belangrijkste attribuut zijn superpo-werratio. Die superpowerratio (het middel waarmee de mens denkt de baas te kunnen zijn van het universum) is een kunstgreep die de complexe wer-kelijkheid inzichtelijk maakt. Het is een geavanceerde, genuanceerde en ui-terst fascinerende kunstgreep. Maar het blijft een kunstgreep. Alwetend-heid gaan we er niet mee bereiken. Zuivere objectiviteit ook niet. De rijkdom van ons denken bevindt zich in het vermogen steeds nieuwe en betere voorstellingen te produceren (creatief denken). De valkuil van ons denken

bevindt zich in het vastklampen aan, en het gedachteloos her-kauwen van reeds gevormde voorstellingen.

De vraag is dus hoe slim het is om vooral verworven kennis als maatstaf voor intelligentie te bestempelen, dat werkt starheid in de hand. We zijn al te makkelijk overtuigd van onze eigen beschouwing. Vaak is het zo dat wanneer iets logisch, duidelijk en helder lijkt, je begint af te dwalen van de werkelijkheid. Stig-matisering werkt op die manier. Wanneer je iemand wegzet als fout, slecht, de vijand, hoef je je er niet meer in te verdiepen. Je staat niet meer open voor informatie waarbij de goede kanten van die persoon aan het licht komen. Dat werkt namelijk ver-warrend. Een IS-strijder die door het vuur gaat voor zijn moe-der, die een liefdevolle vader is … dat klopt niet. Daniel Kahne-man zegt in lijn met dit inzicht:

Het is de consistentie van de informatie die een verhaal goed maakt, niet de volledigheid. Vaak zul je merken dat als je weinig weet, je alles beter in een samenhangend verband kan plaatsen.

Daniel Kahneman is psycholoog en pionier op het grensvlak van de economie en psychologie. Hij ageert tegen het idee van de rationeel calculerende mens die in zijn eigen voordeel handelt. In ‘Ons feilbare denken’ beschrijft hij twee systemen die de manier waar-op we denken en beslissen beïnvloeden: systeem 1 is snel, intuïtief en emotioneel, systeem 2 is traag, weloverwogen en logisch-rationeel. Wanneer kan je op je intuïtie vertrouwen? Wanneer op je ratio?

Het is dus verleidelijk om bij de versimpelde voorstelling van zaken te blij-ven. Hierbij voelen wij ons goed. Waarom? Omdat we dan zekerheid en sta-biliteit ervaren. Het is overzichtelijk. We weten waar we aan toe zijn. Hoe de vork in de steel steekt. Hoe het in elkaar zit. En ga zo maar door. Niks mis mee, zolang we maar zicht houden op de beperkingen en de valkuilen van dit rationele reductiemechanisme. Zicht houd je door blijvend onderzoek te doen: door je aannames met een zekere argwaan (of in ieder geval onder-zoekende houding) tegemoet te treden. Don’t jump to conclusions!

Ontdek dat er nog zoveel te ontdekken valt

Als alles beweegt is het noodzakelijk om blijvend te ontdekken, want je ideeën over de werkelijkheid behoeven constante bijstelling. Ik las een mooi artikel over Agora, een school in Roermond die onderwijs als een la-boratorium benadert.

Het huidige systeem focust op kennis, maar om je in een snel veranderende wereld te kunnen redden zijn heel andere zaken nodig, aldus Sjef Drummen en Jan Fasen, oprichters van Agora. Scholen moeten ontdekken dat er nog zo-veel te ontdekken valt. Pas dan kan je echt leren. (Trouw, 1 oktober 2014)

Ontdekken heeft een sterke overlap met creatief denken: denken buiten de kaders, patronen doorbre-ken en denken in veelvoud en meervoudige beteke-nis. Er is altijd iets nieuws te ontdekken. Ook in het bestaande. Het leven is namelijk multi-interpretabel. Bijvoorbeeld: ‘er is veel werkgelegenheid.’

Interpretatie 1: er is weinig werkloosheid. Deze spreekt voor zich: er is weinig werkloosheid want er is voor iedereen werk dankzij de hoge werkgelegenheid.

Interpretatie 2: er is veel werkloosheid. Huh? Er zijn ontzettend veel mensen in de gelegenheid om te werken!

Werk is iets dat we ‘vinden’. Je kan ernaar op zoek. Al zoekende vind je jouw baan. Dan moeten er natuurlijk wel banen zijn. Anders valt er niks te vin-

42 Deel 2 Survival tools Deel 2 Survival tools 43

den. Binnen dit kader kom je tot stilstand als er geen banen zijn. Want dan kan je geen werk vinden. En dus ben je werkloos. Maar werk kan je ook cre-eren. Door het kader te verschuiven (de betekenis te verkennen) zet je een nieuwe benadering in beweging. Hej, ik ben in de gelegenheid om te werken. Hmm. Wat zal ik eens gaan doen? Dat geeft energie, zo’n herformulering. Zo-dra je die energie in de praktijk gaat brengen kom je waarschijnlijk de nodige obstakels tegen. Hoe zorg je voor voldoende financiële compensatie of be-houd van je uitkering? Werk creëren klinkt leuk maar van het UWV moet je gewoon solliciteren. Wat als je zo vaak wordt afgewezen dat de moed je vol-ledig in de schoenen zakt? Om verdere teleurstellingen te voorkomen doe je dan maar een stapje terug. Het zit er toch niet in. Het is gewoon niet moge-lijk. Kansloos. Creatieve oplossingen? Ammehoela.

We zijn doorgaans wel in staat om hier en daar wat uitgangspunten los te laten, maar er volledig uitbreken dat is werk voor gevorderden. De mitsen en maren komen al snel als een vloedgolf op je af, waardoor de neiging bestaat om vroegtijdig uit het creatieve proces te stappen. Een mooi voor-beeld van dit verlies aan creatief vermogen kwam ik tegen in de krant:

Vraag een kleuter wat hij het liefst wil op het nieuwe schoolplein en er vol-gen wilde plannen: een overdekte zandbak met verwarming, zodat het in de winter ook fijn buitenspelen is. Stel dezelfde vraag aan groep 7 of 8 en er volgen voorspelbare antwoorden: een beter klimrek, een chillplek en wat groen. (...) Leerlingen zijn als kleuter nog ontzettend creatief, maar in groep 8 zitten ze onderuitgezakt in hun bankjes. Binnen een paar jaar zijn ze ge-conformeerd aan het systeem en vinden ze het moeilijk om buiten de ge-baande paden te denken. (Trouw, 5 februari 2014)

We zijn dus niet de enigen die worstelen om nieuwe mogelijkheden te zien! Zelfs kinderen zijn al jong geneigd om binnen patronen te denken. Kleu-ters zijn blanco wezentjes. Die hebben nog weinig tot geen patronen ge-vormd. Stel: tante Bep zou opeens van de eettafel opstijgen en een rondje vliegen boven de achtertuin, dan zal een driejarige daar weinig moeite mee hebben (wow, tante vliegt, tof!). Een tienjarige zal al lichtelijk geshoc-keerd zijn. Om nog maar te zwijgen van de volwassenen aan tafel (dit kán helemaal niet! Jan doe iets! O de buren! Hellup!). Als een kleuter vol overgave een dobbelsteen hoog de lucht in gooit na de uitspraak wie het hoogst gooit mag beginnen dan is het waarschijnlijk de eerste keer dat de kleuter op deze manier aan een spelletje begint. Wij noemen dit dan gekscherend de logica van een kind. Zo van ha, snoezig, die weet nog niet hoe het werkt. Vertederend. Humoristisch ook. We dichten de kleuter geen uitzonderlijke denkvermogens toe. Dat zou ook een beetje overtrokken zijn. Maar onbe-vangenheid is wel een kwaliteit van denken. Eentje die centraal staat in het flexdenken. Juist het gebrek aan gangbare denkpatronen kan interes-sante, nieuwe inzichten opleveren.

Zo kunnen organisaties bijvoorbeeld veel meer gebruik maken van terug-koppeling van nieuwe medewerkers. In de eerste twee weken zijn die me-dewerkers fris en onbevangen. Ze verwonderen zich over zaken die de rest van de organisatie voor vanzelfsprekend houdt. Inwerken gebeurt meestal in één richting. De nieuwe medewerker leert alle bestaande patro-nen te adopteren zodat hij daarmee uit de voeten kan. Hij moet weten ‘hoe alles werkt’. Zodra hij weet hoe alles werkt zijn de alternatieven al naar de achtergrond verdwenen. Zijn verstand raakt ingesteld op de bestaande pa-tronen. Mogelijkheden buiten die patronen neemt hij niet meer waar. Goed ingewerkt heet dat, maar het is ook een gemiste kans.

Zonder kaders geen vrijheid

Okay, er komt heel wat voorbij. Omwille van het overzicht heb ik de twee filosofieën samengevat. Het voornaamste verschil tussen flexdenken en zekerdenken zit hem in de omgang met (rationele) kaders. Flexdenken is een sceptische visie. Het scepticisme (of pyrronisme: de sceptische school is vernoemd naar Pyrrho van Elis) heeft zijn wortels in de Griekse oudheid. Scepticisme is een denkhouding van universele twijfel. Klinkt mooi, niet-waar?

Ik ben niet aan het luieren, ik ben universeel aan het twijfelen.

44 Deel 2 Survival tools Deel 2 Survival tools 45

Sceptici gaan ervan uit dat betrouwbare kennis onmogelijk is en dat je je van geen enkele waarheid kan verzekeren. Scepsis is vermoeiend als je er te fa-natiek mee in de weer gaat. Als je alles ontkracht en verwerpt. Dat is niet opbouwend. Vandaar ook de uitspraak ‘doe niet zo sceptisch’. Wat zoveel wil zeggen als ‘doe niet zo irritant, negatief en cynisch, doe gewoon even lekker mee’. Het mooie aan scepsis is, dat het je voorbereidt op verandering. De geest is ingesteld op het onvoorspelbare omdat je er bij voorbaat van uitgaat dat je beeld van de werkelijkheid niet klopt. Je gebruikt rationele kaders als tijdelijke richtlijnen. Je springt er flexibel mee om. Met andere woorden: je laat je ideeën, opvattingen en overtuigingen makkelijk los omdat je er (bij voorbaat) beperkte waarde aan toekent. Loslaten is een belangrijk uitgangs-punt in het flexdenken. In hoofdstuk 2.3 zoom ik hier verder op in.

De positivistische (zekerdenk)overtuiging gaat ervan uit dat kennis mogelijk is en dat je je van waarheden kan verzekeren. Dit is een compleet ander uit-gangspunt. Vanuit deze visie geredeneerd wil je vooral vasthouden aan je ideeën, opvattingen en overtuigingen. Want die kunnen wel eens de waar-heid bevatten. Waarheden zijn a-flexibel. Er is niks flex aan de waarheid. Je kan er niet mee spelen. Als je de waarheid hebt gevonden dan ben je klaar met denken. Vrij van twijfel in ieder geval. De wereld kan dus rustig alle kan-ten uit bewegen en veranderen, jij weet hoe het zit en dit blijft zo.

Zoals je misschien al beproeft: zekerdenken geeft houvast en overzicht. Flexdenken genereert dynamiek en beweging.

Ze bezitten allebei een kracht en een valkuil. Als je puur en alleen flex-denkt dan kan je nergens een uitspraak over doen omdat de wereld te be-wegelijk is om te definiëren. Als je puur en alleen zekerdenkt dan denk je jezelf helemaal vast om op den duur alleen nog maar in herhaling te val-len. Alle spontaniteit verdwijnt. Alsmede de vrijheid. Je kan je inbeelden dat wanneer je uitgaat van algemeen geldende wetten (waarheden), vrijheid wordt ingeperkt. Dit is helemaal niet vervelend. We hebben namelijk afba-kening nodig om vrijheid te kunnen ervaren. Van te veel vrijheid worden we apathisch. Flexdenken en zekerdenken heffen dus elkaars valkuil op. In de interviews die verderop in dit boek staan komt dit principe veelvou-dig terug. Van Robert Kromhof is de uitspraak: begrenzen geeft vrijheid. Roland Hameeteman spreekt over grenzen stellen en verantwoordelijk-heid afbakenen. Floor de Jong benadrukt het belang van duidelijke kaders. Martijn van Osch heeft het over inhoudelijke richting.

Deel 2 Survival tools 47

Flexibiliteit gedijt bij structuur, bij richting, bij grenzen. Het heeft geen zin om alles open te laten. Maar! Het heeft allerminst zin om alles dicht te gooi-en. Want dan kan je je kont niet keren (niet flex).

Wrap-up

Creativiteit gedijt bij ruimte en tevens bij een begrenzing van die ruimte. Stel, je agenda zit elke dag tot de nok vol (geen ruimte), dan wordt het een ingewikkelde zaak om creatief te zijn. Je hebt geen tijd om je gedachten te laten wapperen, om na te denken over nieuwe mogelijkheden. Je moet door, hupsakee, uitvoeren, doordenderen en niet te veel afdwalen. Stel, je agenda is helemaal leeg (veel ruimte), dan wordt het (voor de meeste men-sen) een ingewikkelde zaak om tot iets te komen. Als je dan geen gevoel van richting hebt (ik ga mijn tijd en aandacht besteden aan het volgende want dat is zinvol) dan kom je in een staat van apathie terecht.

Ruimte is dus belangrijk voor creativiteit maar een teveel aan ruimte blok-keert creativiteit. Wanneer we vanuit deze conclusie teruggrijpen op de battle tussen rationaliteit en creativiteit dan komen we uit op het volgende:

• de basis van flexibiliteit is snel kunnen schakelen (be lean and agile)• hiervoor is het noodzakelijk om meerdere mogelijkheden te zien (an-

ders valt er niet te schakelen)• creativiteit is dé mentale staat waarin je meerdere mogelijkheden waar-

neemt• voor creativiteit is ruimte nodig • deze ruimte dient afgebakend te worden want mogelijkheden kunnen

een verlammende werking hebben: te veel opties, te veel keuzes, te veel mogelijkheden en te veel ideeën, dat leidt tot apathie.

• Rationele kaders geven richting en bakenen de ruimte voor creativiteit af

Zoals ik al eerder heb gezegd: flexdenken en zekerdenken vullen elkaar aan. De battle eindigt dus harmonisch in vriendschap. Wat een vredelievendheid!

Nu is het wel zo dat die zekerdenker het strijdtoneel zo lang heeft gedo-mineerd dat de waarde van creativiteit nogal naar de achtergrond is ge-raakt. We zijn er niet in getraind om creatief te denken. Voornamelijk om-dat we niet doordrongen zijn van de waarde ervan. Omdat we creativiteit gelijk stellen aan een ontspannende activiteit. Iets wat je doet in je vrije tijd. Op reis. Tijdens je schildercursus. Niet in een belangrijke functie! Nee,

48 Deel 2 Survival tools

hou eens op zeg. Je hebt wel wat belangrijkers te doen. Nou, niet dus! Cre-ativiteit is noodzakelijk. Creativiteit scheelt je een faillissement, het be-spaart je een burn-out, je krijgt er vet goede ideeën van, het leidt tot in-novatie en je wordt er blij van. Need I say more?

Het is niet voor niets survival tool nummer één!

Hoe train je je creatieve vermogens? Hoe neem je mogelijkheden waar? Hoekweek je een open en onderzoekende geest? Daargaat de techniek van het fladderen over. Dit is de basis-skill van het flexdenken.

Creatieve vermogens zijn onmisbaar als je flexibel wilt zijn maar de dag is al snel gevuld met lopende zaken. Hoe bewaak je ruimte voorcreativiteit? En als je dan creatief bent, hoe creëer jetastbare waarde? Daar gaat de techniek van het structureren over.

50 Deel 2 Survival tools