1

O’ZBEKISTON RESPUBLIKASI OLIY VA O`RTA MAXSUS TA’LIM VAZIRLIGI

TOSHKENT MOLIYA INSTITUTI

“YOSH FIZIOLOGIYASI VA GIGIЕNASI” FANIDAN

MA’RUZA MATNLARI

Oliy ta’limning 140000-«O’qituvchilar tayyorlash va pedagofika fani»

ta’lim sohasidagi 5140900-“Kasb ta’limi“ bakalavriat yo`nalishi uchun

Toshkent- 2009

2

“Tavsiya etilgan” “Pedagogika va psixologiya”

kafedrasi mudiri ______________ dotsent A.F.Babashev “_____” _________ 2009 yil

Taqrizchilar: 1. Toshkent Tibbiyot Akademiyasi Normal, patologik

fiziologiya va patologik anatomiya kafedrasining mudiri, prof. Daniyarov A. N.

2. Toshkent Davlat Moliya Instituti, Pedagogika va psihologiya kafedrasi dotsenti Primov M. N.

Tuzuvchi: dotsent Rasulova V. B.

“Yosh fiziologiyasi va gigienasi” fani (ma’ruzalar matni) 2009 yil

3

Mundarija

1. «YoSHGA FIZIOLOGIYASI VA GIGIЕNASI» FANINING PRЕDMЕTI, MAZMUNI VA AHAMIYATI………………………. 4

2. BOLA VA O’SMIRLARNING O’SISHI VA RIVOJLANISHINING

UMUMIY QONUNIYATLARI……………………………………...13 3. NЕRV SISTЕMASINING FIZIOLOGIYASI VA UNING YoSHGA

DOIR XUSUSIYATLARI…………………………………..………..19 4. ANALIZATORLARNING YoSHGA DOIR FIZIOLOGIYASI…. 26 5. YoSHGA DOIR YENDOKRINOLOGIYA………………………….34 6. OLIY NЕRV FAOLIYATI FIZIOLOGIYASINING YoSHGA DOIR

XUSUSIYATLARI……………………………………………………43 7. TAYANCH-HARAKAT TIZIMINING YOSH XUSUSIYATLARI

VA GIGIЕNASI……………………………………………………….50 8. OVQAT HAZM QILISH TIZIMINING YOSH XUSUSIYATLARI

VA GIGIЕNASI……………………………………………………….63 9. KASB-HUNAR KOLLЕJLARIDA TA’LIM JARAYONI

GIGIЕNASI…………………………………………………………….70

4

1-MAVZU. «Yosh fiziologiyasi va gigienasi» fanining predmeti, mazmuni va

ahamiyati. (2 soat)

1.Yosh fiziologiyasi va gigienasi fanining predmeti va axamiyati.

2. Fannning rivojlanish tarixi, uning boshqa fanlar va amaliyot bilan bog`liqligi

3. Fanning pedagogika va psixologiyadagi o`rni.

Umumta’lim va xunar maktabini islox qilishning asosiy yunalishlari xamda «Yoshlarga umumiy urta ta’lim berishni yanada takomillashtirish turgisida» gi karorning amalga oshirilishi munosabati bilan ukituvchi kadrlarning professional tayyorgarligida psixologik bilimlarning roli ancha ortib boradi. Pedagogika institutlarida ta’lim olish jarayonida bulgusi ukituvchi-talabalar usib kelayotgan inson shaxsining psixik rivojlanishi va shakllanishiga oid umumiy koidalarnigina uzlashtirib kolmay, shu bilan birga psixologik jarayonlarni fiziologik asoslarini xam tushunishga imkoniyat yaratadi.

Fiziologiya so`zi yunoncha bo`lib, tabiyot ma’nosini bildiradi. ΧVΙ asrdan boshlab, bu atamani jonivor va o`simlik dunyosini o`rganuvchi fanni belgilash uchun ishlatib kelishgan. Vaqt o`tib, ilmiy ma’lumotlar ko`payishi bilan tabiyot birmuncha mustaqil fanlarga – botanika, zoologiya, anatomiya va boshqalarga bo`lindi.

Shundan keyin ham fiziologiya uzoq vaqtlar davomida anatomiya fanining bir qismi bo`lib keldi. Anatomlar faqat organizm, uning a’zo va to`qimalarining tuzilishini emas, balki faoliyatini ham o`rgandilar.

Faqat ΧΙΧ asrga kelib organizm faoliyatlari bilan shug`ullanadigan fan mustaqil fiziologiya fani sifatida anatomiyadan ajralib chiqdi.

Faoliyatlarni o`rganishda fiziologiya juda ko`p yangiliklarni kashf etdi, ulkan yutuqlarga erishdi, hozirgi vaqtda ko`p tarmoqli fanga aylandi. Bu tarmoqlardan qiyosiy fiziologiya, evolyutsion fiziologiya, ekologik fiziologiya, yoshga doir fiziologiya, kosmik fiziologiya, mo`’tadil fiziologiyalarni va boshqalarni eslatish mumkin. Fanning bu tarmoqlari tirik organizmda ro`y beradigan hayot jarayonlarini turli nuqtai nazardan tekshiradi. Masalan, evolyutsion fiziologiya hayvonot dunyosi taraqqiyotining turli bosqichlarida fiziologik jarayonlarning sifat farqlarni, yoshga doir fiziologiya organizm o`sib ulg`ayishi jarayonida ro`y beradigan o`zgarishlarni ko`zatadi.

Hozirgi vaqtda fiziologiyaning mo`’tadil fiziologiya deb atalgan tarmog`ining ahamiyati juda katta. Mo`’tadil fiziologiya sog`lom odamning hayot faoliyati mexanizmlarini o`rganuvchi fandir. U odam organizmini, uning a’zolari, to`qimalari, hujayralari, hujayralarni tashkil qiluvchi tuzilmalarning hayot faoliyati bilan shug`ullanadi.

Fiziologiya hayotiy jarayonlarni o`rganib, ularning qonuniyatlari va aloqadorligini aniqlab tibbiyotga zamin bo`ladi.

5

Inson salomatligi va mehnat qobiliyatini baholash, sog`lom hayot kechirish asoslarini aniqlash ham fiziologiya yutuqlariga bog`liq. Demak, davrimiz fiziologiyasi ijtimoiy ahamiyatga ega.

Fannning rivojlanish tarixi, uning boshqa fanlar va amaliyot

bilan bog`liqligi Organizmning hayot faoliyatini o`rganib, tushunishga qaratilgan harakatlar

jamiyat taraqqiyoti bilan teng. Ko`xna Yunon, Rim, Xitoy, Hindiston, Misr shifokorlari va olimlari faoliyatlar to`g`risidagi ilk tushunchalarga asos solganlar. Jumladan, Buqrot (Gippokrat), Arastu (Aristotelь), Jolinus (Galen) va boshqalarni eslatish mumkin.

Buqrot (460-377 y. eramizdan avval) – ko`hna yunonning buyuk shifokori, tibbiyot, falsafa, etika va boshqa fanlarga katta hissa qo`shgan. U Kos oo`rnida tug`ilib, ko`p yillar mobaynida oilaviy tibbiy maktabda tahsil olgan.

Buqrotning ota-onasi, o`g`illari va kuyovi ham shifokor bo`lishgan. Buqrotning otasi unga tibbiyot sohasida ustozlik qildi. Otasining vafotidan so`ng u Afinada tahsil olishni davom ettirdi. Buqrot Yunoniston, Misr, Liviya, Qora dengiz bo`yi mamlakatlarida sayyoh shifokor bo`lib uzoq vaqt yashagan.

Buqrot tibbiyotni ibodatxonalarning ruhoniylaridan xalos qilib, mustaqil rivojlanishi yo`lida katta xizmat qildi. U inson salomatligiga tashqi muhitning kuchli ta’sir qilishi to`g`risida fikr yuritgan.

Turli xulq-atvorga, his-tuyg`u, xatti-harakatlarga ega bo`lgan insonlar temperamenti (mizoji) bo`yicha Buqrot to`rt turga bo`lgan. Mizoji issiq, issiq qonli odamlarni sangvinik – serharakat, ildam, deb atagan. Vujudida sovuq shilimshiq ko`p bo`lgan odamlarni flegmatik – sovuqqon, vazmin turga ajratgan. Badanda o`tning ko`pligi Buqrotning fikricha, qiziqqonlik, serjahillikka olib keladi. U bunday insonlarni tiyib bo`lmaydigan xoleriklar, deb atagan. Vujudida qora, kuygan o`t ko`payib ketgan shaxslar melanxoliklarni tashkil qilib, ular imirsiydigan, o`ziga ishonmaganlardir.

Asrlar o`tib, Buqrotning kuzatishlari asosida odamlar mizoji, temperamenti bo`yicha to`rt xilga bo`linadi, degan fikri I. P. Pavlovning ilmiy tekshiruvlarida tasdiqlandi.

Buqrot birinchilar qatorida shifokorning odob-axloqi, bemor va hamkasblariga bo`lgan munosabati, tashqi qiyofasi qanday bo`lishi to`g`risida o`z fikrini qisqacha yozgan.

Buqrotni tibbiyot asoschisi deyish mumkin. Jolinus (Galen, 134-211 yillar) fiziologiyaning rivojlanishiga katta hissa

qo`shdi. U o`zi tug`ilgan shahari Pergamda, Smirna, Iskandariya (Aleksandriya), Korinf shaharlarida taniqli shifokorlardan ta’lim oldi. 164 yilda Rimga ko`chib borib, imperator Mark Avreliy saroyida shifokorlik qildi. Jolinus cho`chqa va maymunlarda tajriba o`tkazib, anatomiya va fiziologiyani chuqur o`rgandi, chunki u organizm tuzilishi va faoliyatini aniq bilmay turib, kasallikni aniqlash, bemorni davolash mumkin emas, degan fikrda bo`lgan. Tibbiyot va

6

biologiyaga tajribani kiritish Jolinusning buyuk xizmatlaridan biridir. U bosh va orqa miya faoliyatlarini tekshirib, orqa miyaning oldingi ildizlari harakat, orqa ildizlari esa sezgiga bog`liq bo`lishini aytgan.

Jolinus qonning tomirlarda to`xtovsiz aylanishini bilmagan. U «xom» qon jigarda hosil bo`lib, yurakning o`ng qorinchasiga keladi, qorinchalar o`rtasidagi teshik orqali chap qorinchaga o`tib, arteriyalar bo`ylab ichki a’zolarga tarqalib, yo`q bo`lib ketadi deb o`ylagan.

Jolinusning qon harakati to`g`risidagi bu xato fikrlari 15 asr davomida hukmron bo`lib keldi. Buning sababi – o`rta asrlar (ΙΙΙ-ΧVΙ asrlar) Ovro`pada turg`unlik va tushkunlik davri bo`ldi. Ilmiy haqiqatlarni yoqlagan ko`pgina olimlar quvg`in qilindi.

Yosh fiziologiyasi va gigienasi fanini o`rganar ekanmiz, bu fanning, umuman tibbiyot fanining rivojiga ulkan hissa qo`shgan vatandoshlarimizni eslashimiz lozim.

Sharq mamlakatlarida o`rta asrlar davomida ilm va fan juda rivojlandi. Shu davrda hozirgi Maraziy Osiyo davlatlari hududida jahonga tanilgan ko`pgina olimlar yashadi va ijod qildi. Abu Nosir Muhammad Al-Farobiy 873 yilda Sirdaryo bo`yiga joylashgan Farob qishlog`ida tug`ildi. Al-Farobiy o`zining 160 dan ortiq ilmiy asarlari bilan falsafa, tabiyot, musiqa nazariyasi, tibbiyotga ko`p yangiliklar kiritdi.

Al-Farobiyning shifokorlik faoliyati to`g`risida aniq ma’lumotlar yo`q. Ammo u tibbiyotga juda qiziqqan va anatomiya va fiziologiyadan bizni hayratga soladigan darajada bilimga ega bo`lgan olim odam organizmining faoliyati uchun miya va uning markazlarining ahamiyati juda kattaligini yaxshi tushungan, asablarni sezuvchi va harakatlantiruvchi asablarga bo`lgan, yurak faoliyatini asablar boshqaradi, deb taxmin qilgan. Al-Farobiy fanlar tasnifiga bag`ishlangan asarida asarida quyidagi fikrni aytadi. Bemorni yaxshi davolash uchun shifokor ikki narsaga ega bo`lishi kerak. Birinchi – umumiy nazariyani yaxshi bilishi, ikkinchi – kasal va sog` odamlarni ko`p ko`zatib, tajriba orttirishi kerak. Faqat shundagina shifokor har qaysi kasalga mos davolash yo`lini va kerakli dori-darmonni aniqlash mumkin. Al-Farobiyning bu so`zlari hozir ham o`z ahamiyatini yo`qotgani yo`q.

O’zi tirikligida «ikkinchi muallim» degan ulug` unvonga sazovor bo`lgan Al-Farobiy (Arastuni falsafa, mantiq, umuman ilm-fan sohasida birinchi muallim deb atashgan) Ibn Sino va boshqa Sharq olimlarning dunyoqarashiga katta ta’sir ko`rsatgan.

X asrning ikkinchi yarmida Abu Bakr ibn Ahavay Buxoriyning «Hidoyat» (tibbiyotni o`rganuvchilarga qo`llanma) kitobida odam va bolalarda uchraydigan ko`pgina kasalliklar va ularni davolashda qo`llaniladigan dorilar haqida ma’lumotlar berilgan. O’sha davrlarda Abu Mansur Buxoriyning «Oddiy dorilar haqida katta to`plam», Abu Sahl Masih Jurjoniyning yuz bobli «Al-kimyo» kitobida tibbiyotni o`rganishda darslik sifatida keng qo`llanilgan.

Entsiklopedist olim Abu Rayhon Beruniy ham tibbiyot faniga katta hissa qo`shgan. Uning «Saydana» kitobida o`simlik va hayvon mahsulotlaridan

7

hamda mineral moddalardan tayyorlanadigan mingdan ortiq dorilar haqida ma’lumot berilgan.

Abu Ali ibn Sino taxminan 980 yili Buxoro yaqinidagi Afshona qishlog`ida tug`ildi. Unda shifokorlikka bo`lgan zo`r qiziqish juda vaqtli uyg`ondi. O’tkir qobiliyatli Ibn Sino yigitlik chog`idayoq taniqli shifokor bo`lib yetishdi. Buxorodan Gurganchga ko`chib, xorazmshox saroyida 10 yilcha xizmat qildi, umrining ikkinchi yarmini Eronda Hamadon hokimining hakimi va vaziri sifatida o`tkazdi. Hamadonda 1037 yilda vafot etdi.

Ibn Sinoni jahon tibbiyot fanining buyuk namoyondasi va ulug` mutafakkir sifatida taniydi. Uning «Tib qonunlari» ΧΙΙ asrda arab tilidan lotinchaga ag`darilib, qo`lyozma shaklida Ovro`pa mamlakatlarida tarqala boshladi. «Tib qonunlari» 5 jilddan iborat bo`lib, tibbiyot nazariyasiga, inson organizmining boshidan oyog`igacha tuzilishi, kasalliklari, ularning oldini olish va davolashga oid ma’lumotlar majmuasidir.

Bu asarda odam organizmining faoliyati, fiziologiyasiga doir ma’lumotlar va fikrlar ham bor. Masalan, Ibn Sino tashqi muhit odam organizmiga kuchli ta’sir ko`rsatishi mumkinligiga katta ahamiyat bergan. Faqat bir fasldan ikkinchi faslga o`tish emas, balkim kunning tunga ulanish ham organizmda o`zgarishlar keltirib chiqaradi, degan. Ibn Sinoning bolani tarbiyalash va o`stirish to`g`risidagi fikrlari diqqatga sazovor. Uning fikricha, bolani chaqaloqlik davridan tozalikda tutib tarbiyalash, sog`likni saqlashning asosiy omillaridan biri. Ibn Sino bosh miya va ichki a’zolar faoliyati haqida to`g`ri tasavvurga ega bo`lgan. Uning nafas olish mexanikasi, o`pkaning nafas olib, nafas chiqarishda passiv ishtirok etishi to`g`risidagi, nafas olganda o`pkaning kengayishi ko`krak qafasining kengayishiga bog`liq, degan fikrlari hozirgi zamon tushunchalaridan farq qilmaydi.

Buyuk alloma qalbning tanaga, ruhiy holatning fiziologik jarayonlarga ta’sirini bir tajriba asosida isbotlagan. Ikki qo`yni ikkita katakka qo`yib, bir xil ovqatni teng miqdorda berib boqqan. Faqat qo`ylardan biri qarshisidagi bo`rini doim ko`rib turgan. Bo`rining qonsiragan nigohini ko`rgan qo`y ozib-to`zib kasal bo`lib o`lgan.

Shuni afsus bilan ta’kidlash kerakki, «Tib qonunlari»dagi va o`rta asrlarda Markaziy Osiyo hududida yashagan taniqli olim hakimlar – Ismoil Jo`zjoniy, Umar Chog`mini, Abdulg`ozi Bahodirxon va boshqalarning asarlaridagi fiziologik ma’lumotlar hozirgacha yetarli o`rganilmagan.

Ibn Sinoning falsafiy qarashlari, tibbiyotga kiritgan yangiliklari o`rta asrlarda Sharq va G`arb olimlari dunyoqarashiga katta ta’sir ko`rsatdi. Umar Hayyom, mashxur italiyalik matematik va shifokor Kardano, Al Kaxxal, R. Dekart va boshqa ko`pgina olimlarni Ibn Sino ilmiy falsafiy qarashlarining davomchisi, desa bo`ladi.

1628 yili fiziologiyaning fan sifatida shakllanishiga tarixiy yil hisoblanadi. Ingliz shifokori Uilьyam Garvey o`zining «Hayvon yuragi va qonining harakati to`g`risida anatomik tekshirishlar» degan noyob kitobini chop etib, Jolinusning qon aylanish to`g`risidagi haqiqatdan juda uzoq tasavvurlarini inkor etdi.

8

Garvey o`zi o`tkazgan juda ko`p tajribalar natijasida qonning o`zluksiz harakatda bo`lishini, yurakning qisqarishlari esa qonni harakatga keltiruvchi kuch ekanligini isbot etdi. Olimning buyukligi shunda ediki, u organizmda kapillyarlar borligini bilmay turib, tomirlar berk doiralarni tashkil qiladi, bu doiralarda arteriyalar tomirlarni venalar bilan bog`lab turuvchi ko`zga ko`rinmaydigan qismi bor, deb faraz qildi. Garvey vafotidan keyin to`rt yil o`tgach, 1661 yilda M. Malьpigi kapillyarlarni topib, Garveyning bu farazini to`g`riligini isbotladi. Qon aylanishi kashf etilgan 1628 yili fiziologiya fanining tug`ilgan yili hisoblanadi.

Fiziologiyaning rivojlanishi uchun katta ahamiyatga ega bo`lgan ΧVΙΙ asr kashfiyotchilari qatorida farang faylasufi R. Dekartning tashqi ta’sirlarga organizmning javob reaktsiyalarini birinchi bo`lib tasvirlaganini aytib o`tish kerak. ΧVΙΙΙ asrda ko`pchilik dorilfununlarda fiziologiya mustaqil fan sifatida o`qitila boshlandi, maxsus kafedralar tashkil topdi. Fiziologiyada asosan kimyoviy jarayonlarning kimyoviy usullar yordamida fizikaviy jarayonlarni esa fizik usullarini qo`llanib o`rganadigan yo`nalishlar shakllandi. Mexanika, gidravlika, optika qonunlarini fiziologiyaga tatbiq etish, hayvonlarda arterial qon bosimini o`lchash, nafas mexanizmlarini aniqlash, ko`z muhitlarining nur sindirishini ta’minlashdagi ahamiyatini tushunishga imkon berdi.

ΧΙΧ asrda fiziologiya anatomiyadan ajralib, mustaqil fang aylandi va juda katta muvofaqiyatlarga erishdi. Bunga modda va energiya qonuni isbotlanishidan tashqari, hujayraning kashf etilishi va a’zoik olamning rivojlanishi nazariyasi yaratilgani sabab bo`ldi. Bu davrda erishilgan yutuqlar yangi tajriba usullariga ham bog`liq edi. 1847 yilda K. Lyudvig kimograf kashf etdi, keyinroq qon bosimi va qon oqish tezligini o`lchash uchun monometr va qon soati taklif qildi. 1842 yil Moskvalik jarroh V. A. Basov jarrohlik yo`li bilan it me’dasiga fistula o`rnatib tajribalarni bir hayvonda uzoq vaqt o`tkazish mumkinligini ko`rsatdi. L. Tiri va L. Vellani ingichka ichakning bir qismini ajratib qo`yish yordamida, R. Geydengayn va I. P. Pavlov ajratilgan me’dacha usuli yordamida va I. P. Pavlov laboratoriyasida yaratilgan boshqa bir qator usullar yordamida hazm a’zolari tizimi batafsil o`rganildi.

Shu davrda bosh va orqa miya turli qismlarining fiziologik faoliyatlarini boshqarishdagi ishtirokini o`rganish jiddiy tus oldi.

Bu yo`nalishda I. M. Sechenov katta ish qildi. Rus fiziologiyasining otasi deb hisoblangan olimning eng yirik ishi markaziy asab tizimida tormozlanish jarayonini kashf etishidir. I. M. Sechenov o`zining 1863 yilda chop etilgan «Bosh miya reflekslari» asarida insonning beixtiyor va ixtiyoriy xatti-harakatlarining hammasi yuzaga chiqishi bo`yicha refleksligini ko`rsatdi. Bu kitobda I. M. Sechenov birinchi bo`lib tabiatning eng murakkab mo`’jizasi – ongni tajriba yo`li bilan o`rganishgan jur’at etdi. I. M. Sechenov qondagi gazlarni ilk bor ajratib olib, tahlil qildi. Uni fiziologiyaning yangi yo`nalishi – mehnat fiziologiyasining asoschisi, deyish mumkin.

I. P. Pavlov ishlari fiziologiya fanining rivojlanishiga juda katta ta’sir ko`rsatdi. I. P. Pavlov dastlab yurak va qon aylanish fiziologiyasi bilan

9

shug`ullandi. U yurak ishini kuchaytiradigan va susaytiradigan maxsus asablar borligini ko`rsatdi. Shu asablardan biri yurak mushakini qisqarish kuchini oshirib, yurak urishi chastotasiga ta’sir qilmas edi. I. P. Pavlov bu o`zgarishni asabning yurak trofikasiga ta’siri bilan tushuntirdi. Bu ishlar bilan bir qatorda, I. P. Pavlov laboratoriyasida hazm a’zolari faoliyati ham jiddiy tekshirildi, olingan natijalar esa yirik kashfiyot darajasida bo`ldi. Hazm fiziologiyasi sohasida I. P. Pavlov erishgan ulkan yutuqlar uning o`zi va shogirdlari yaratgan yangi tekshiruv usullariga bog`liq bo`ldi. Bulardan so`lak va me’da osti bezi yo`llarini tashqariga chiqarish usuli, asablari saqlanib qolgan kichik me’dacha ajratish usuli, ezofagotomiya va boshqalarni ko`rsatish mumkin. 1897 yilda I. P. Pavlov hazm tizimi a’zolari faoliyatini o`rganishga bag`ishlangan ishlariga yakun yasab «Lektsii o rabote glavnыx piщevaritelьnыx jelez» degan kitobini chop etdi. Bu asarga oid ishlari uchun I. P. Pavlov 1904 yilda Nobelь mukofotiga sazovor bo`ldi.

I. P. Pavlov keyin bosh miya po`stlog`i faoliyatini tekshirishga kirishdi. Natijada shartli reflekslar kashf etildi, oliy asab faoliyati turlari aniqlandi, ikkinchi signallar tizimi, uyqu va gipnoz nazariyalari shakllandi.

O’ttiz yildan ko`p davom etgan bu izlanishlar natijalari inson ruhiy faoliyatini o`rganish uchun ilmiy zamin bo`ldi.

ΧΧ asrning boshida fiziologiya fani erishgan yutuqlaridan elektrofiziologiya hodisalarini o`rganish natijalari samarali bo`ldi. Shu bilan bir qatorda mediatorlar to`g`risidagi ta’limot yuzaga kelib rivojlandi. Avstriyalik olim O. Lyovi, undan keyin U. Kennon, A. V. Kibyakov va boshqalar qo`zg`alishni asabdan mushakga, asabdan asabga o`tishida maxsus kimyoviy vositachilar – mediatorlar zarurligini ko`rsatdilar.

ΧΧ asrda fiziologiya erishgan yutuqlardan yana mushak qisqarishi mexanizmi kashf etilishi, vitaminlar to`g`risidagi ta’limotning va ichki sekretsiya bezlari faoliyatini o`rganuvchi fan – endokrinologiyaning vujudga kelishini ko`rsatish mumkin. Bu davrda ichki a’zolar faoliyatini o`rganish, bu faoliyatlarni boshqaruvchi mexanizmlarni aniqlashga bo`lgan qiziqish so`nmadi. I. P. Pavlov ishlaridan keyin an’anaviy bo`lib qolgan yo`nalishni davom ettirib, B. P. Babkin, Ye. S. London, I. P. Razenkov, G. K. Shligin va boshqalar hazm tizimining harakatlanishi, shira ajratish va so`rilish faoliyatlarini o`rganishda ko`pgina yangiliklar kashf etdilar.

Boshqa ichki a’zolar faoliyati va boshqarish mexanizmlarini o`rganishda ham katta yutuqlarga erishildi: yurak ishi qonuniyatlari, qon va tomirlar harakati hamda kichik tomirlarda qon oqishi, buyraklar faoliyati va siydik hosil bo`lishi mexanizmlari, nafasning boshqarilishi va gazlarni qonda tashilishi sinchiklab o`rganildi.

Bir vaqtlar anatomiyaning ma’lum qismi bo`lgan fiziologiyadan uning rivojlanishi jarayonida bioximiya, biofizika, endokrinologiya, vitaminologiya kabi fanlar ajralib chiqdi. Fiziologiyaning o`zi ko`p tarmoqli fanga aylandi. Jumladan qiyosiy, evolyutsion, qishloq xo`jalik hayvonlari, sport, kosmik va o`simlik fiziologiyasi paydo bo`ldi. 1921 yilda Toshkentda Turkiston

10

dorilfununi tashkil topishi O’zbekistonda fiziologiyaning rivojlanishiga turtki bo`ldi. O’zbekistonda boshlangan ilk fiziologik tadqiqotlarga Turkiston dorilfununining hayvonlar fiziologiyasi kafedrasi mudiri professor E. F. Polyakov va shu dorilfunun tibbiyot qulliyoti qoshidagi maromli fiziologiya kafedrasi mudiri professor I. P. Mixaylovskiylar rahbarlik qilishdi. Keyinchalik Turkiston dorilfununining fiziologiya kafedrasiga professor A. I. Izraelь va professor A. S. Shatalina, Toshkent tibbiyot instituti maromli fiziologiya kafedrasiga uzoq vaqt professor N. I. Danilov rahbarlik qildi. Ularning rahbarligida bir qancha maxalliy xalq vakillari nomzodlik va doktorlik dissertatsiyalarini yoqlashdi. O’zbekiston fanlar akademiyasi akademigi professor A. Yu. Yunusov, jumhuriyatda xizmat ko`rsatgan fan arboblari, professor A. X. Xoshimov va professor A. S. Sodiqovlar shular jumlasidandir.

Fanlarning, jumladan fiziologiyaning rivojlanishi jamiyatning hayotiy ehtiyojlariga bog`liq. O’zbekiston iqlimining issiqligi va maxalliy xalqning ovqatlanishidagi ba’zi xususiyatlar me’da-ichak kasalliklarining ko`p uchrashi sababi bo`lsa kerak. Shuning uchun asrimizning 50-60 yillarida fiziologiya muassasalarida shakllangan ilmiy yo`nalishlardan birinchisi yuqori haroratning me’da-ichak faoliyatiga ta’sirini o`rganish bo`ldi.

Vaqt o`tib, bu muammo ustida ishlaydigan olimlar soni ko`paydi, yo`nalishning o`zi o`zgardi va kengaydi. Endi tadqiqotchilar yuqori haroratning hazm tizimi a’zolariga ta’sirini qayd qilishdan tashqari, ko`zatilgan o`zgarishlarning mexanizmini ochishga urindilar. 50-60 yillarda akademik A. M. Ugolev kashf etgan membrana hazmi mamlakatimiz olimlari e’tiborini o`ziga jalb etdi. O’zbekiston davlati fanlar akademiyasi akademigi professor A. Yu. Yunusov tashabbusi bilan professor K. R. Rahimov bu sohada ilk bor o`tkazgan tajribalar yuqori harorat ta’sirida membrana hazmi tezlashib, ichak bo`shlig`ida susaygan moddalar parchalanishining salbiy natijasini kamaytirishini ko`rsatdi. K. R. Rahimov kavsh qaytarvchi hayvonlarda ilk bor membrana hazmini o`rgandi. A. Yu. Yunusovning O’zbekistonda fiziologiya fanining rivojlanishidagi o`rnini alohida ta’kidlash zarur. X. SH. Xayriddinov va prof. U. Z. Qodirovlar ham hazm tizimi fiziologiyasi masalalari ustida izlanishlar olib borishdi. U. Z. Qodirovning ilmiy ishlari hazm fiziologiyasining turli masalalariga oid. U hazm a’zolarining o`zaro munosabatlarini o`rganib, o`n ikki barmoq ichakka o`t-safro chiqishi buzilganda ingichka ichakning sekretor, so`rish va harakat faoliyatlari, me’da osti bezining sekretor faoliyati keskin o`zgarishini ko`rsatdi.

Prof. Z. T. Tursunov miya yarimsharlarining po`stlog`i suv-to`z almashinuvida katta rolь o`ynashini, hayvonlarni po`stloqsizlantirish yuqori harorat ta’sirida kuzatiladigan suv-to`z almashinuvidagi o`zgarishini kuchaytirishini ko`rsatdi.

M. G. Mirzakarimova ba’zi bir a’zolar, xususan hazm tizimi a’zolari, suv-to`z zahirasi o`rnini bajarishi va yuqori harorat sharoitida organizm suv tanqisligini yengishida shu zahiradan foydalanishi mumkinligini isbotladi.

R. A. Ahmedov hayvonlarda o`tkazgan tajribalar va odamlar ustida olib

11

ba’zo mashaqqatli kuzatishlari natijasida yuqori haroratda tana harorati turg`unligini saqlash faqat fizikaviy haroratni boshqarishga emas, balki kimyoviy harorat boshqarilishiga ham bog`liqligini isbot qildi.

A. Yu. Yunusov rahbarligida o`tkazilgan bu izlanishlar va maxsus tajribalar odam va hayvonlar organizmining issiq harorat hamda issiq iqlimga moslashish mexanizmlarini aniqlash, bu moslashishni tezlatish va yengillatishga qaratilgan edi. Uning ishlari fiziologiya fanining rivojlanishida katta rol o`ynadi. Hozir mamlakatimizda fiziolog olimlarning uchinchi avlodi faollik ko`rsatmoqda. Ulardan O’zbekiston Qishloq Xo`jalik fanlar akademiyasining muxbir a’zosi prof. B. Z. Zaripovni, respublika pedagogika ilmiy-tekshirish institutning xodimi prof. D. J. Sharipovlarni ko`rsatish mumkin.

Akademik A. Yu. Yunusovning yosh fiziologiyasini o`rganish sohasida olib ba’zo ilmiy tekshirish ishlari, alohida o`rin to`tadi. Yosh fiziologiyasi masalalari Toshkent tibbiyot institutida, Nizomiy nomidagi Toshkent Davlat Pedagogika universitetida va Pedagogika ilmiy tekshirish institutida ishlab chiqilmoqda. Professor D. D. Sharipova, E. S. Mahmudov, Z. T. Tursunov, R. D. Ahmedov, V. D. Xodjimatov va M. G. Xodjimatov va M. G. Mirzakarimova va ularning shogirdlari yosh fiziologiyasi fanini rivojlantirishda o`z hissalarini qo`shib kelmoqdalar.

«Yosh fiziologiyasi va gigienasi» kursi psixologiya-pedagogika fanlari turkumining bir kismi bulib, uning vazifasi bulajak ukituvchilarning bolalar va usmirlar yoshiga oid, morfologik xususiyatlari, nerv sistemasi, yurak-tomir, tayanch-xarakatlanish sistemasi fiziologiyasi va rivojlanayotgan organizmning boshka xususiyatlari, kasalliklarni oldini olish, soglikni saklash va mustaxkamlash, ukuv faoliyatining щar xil turlarida yuksak ish kobiliyatini saklab kolishga doir xozirgi bilimlar soxasi bыyicha tayorlashdan iborat. Bu fan ontogenezning turli davrdarida organlar, organlar tizimi va organizmni bir butun xolatida usib-rivojlanishga boglik xolda faoliyatlarini urganishni uz oldiga vazifa kilib kuyadi. «Yosh fiziologiyasi va gigienasi» kursi odam umumiy fiziologiyasining bir bulimi xisoblanadi. U bir butun organizm va uning kisimlari-sistemalari, organlari, xujayralari xayot faoliyatini yosh nuktai nazaridan, shuningdek, organizmning xayot faoliyati sabablari, mexanizmlari va konuniyatlarini va uning tashki muxit bilan uzaro ta’sirini urganadi. Ukuvchilar bilim olish jarayonida axborotni kabul kiladi, ularni eslab koladi, takror bayon kiladi, takkoslaydi, unutadi. Bunda ularning tasavvuri, abstrakt fikrlash kabilar yordamga keladi. Ongli va ongsiz ravishda sodir buladigan bu barcha psixik jarayonlar organizm faoliyatlari idora etilishining fiziologik konuniyatlari buyicha amalga oshiriladi. «Yosh fiziologiyasi va gigienasi» soxasidagi yutuklar bola organizmida psixik jarayonlarning rivojlanish xususiyatlarini tushunishga imkon yaratadi.

Pedagog tarbiyachilar uchun bola rivojlanishining fiziologik va anatomik xususiyatlarini bilish muxim ekanligini kupgina olimlar ta’kidlab keladilar. Bu kurs bulajak pedagog va tarbiyachilarga bola rivojlanishini konuniyatlarini

12

tushunishga yordam beradi. Bu konuniyatlarni bilgan xolda ta’lim-tarbiyaviy jarayonlarni yukori samara bilan amalga oshirishga asos buladi. «Yosh fiziologiyasi va gigienasi» kursining ajralmas kismi bulib gigiena asoslari xisoblanadi. Inson salomatligini saklashning asosiy sharti bulib mexnat va xordik jarayonlarini tugri tashkil kilish xisoblanadi. Bola va usmir gigienasi akliy va jismoniy rivojlanishning maromda amalga oshirishga zamin yaratadi. Inson rivojlanishining turli yoshlarida jismoniy rivojlanish bilan bir katorda ma’naviy rivojlanish yukori ыrin tutudi. Ma’naviy jixatdan barkamol inson bulib yetishishning asosiy boskichlaridan biri esa insonning akliy jiatdan tulik yetuklikka erishganligi xisoblanadi. Bunday avlodni tarbiyalash uchun xar bir pedagog «Yosh fiziologiyasi va gigienasi» kursiga tayangan xolda pedagogika va psixologiya asoslarini xam mukammal egallagan bulishi zarur.

Mustaqil O’zbekiston oldida turgan asosiy masalalardan biri bu ta’lim-tarbiya tizimini tubdan o`zgartirib, uni hozirgi zamon talabi darajasiga ko`tarishdir.

O’zbekiston mustaqillikka erishgandan so`ng o`zining asosiy masalalaridan biri deb sog`lom avlodni tarbiyalash, deb belgilab oldi. 2000 yilda «Sog`lom avlod yili» deb e’lon qilinishi mamlakatimizda olib borilayotgan oliyjanob, savobli ishlarning davomi, deb hisoblanadi. Mamlakatimiziing birinchi ordeni «sog`lom avlod uchun» ordeni bo`lib, u 4 mart 1999 yilda qabul qilingan. 29 aprelь 1993 yilda «sog`lom avlod uchun» jamg`armasi tuzildi. 3 dekabrь 1993 yilda Vazirlar Mahkamasining 589-qarori bilan o`sib kelayotgai avlodni sog`lomlashtirish chora-tadbirlari haqidagi kompleks dastur qabul qilindi. Bu dasturning asosiy yo`nalishlari quyidagilardan iborat:

1. Har bir xalq ta’limi hodimi tibbiy va gigienik bilimlarga ega bo`lishi; 2. Har bir xalq maorifi hodimi ta’lim-tarbiyaning gigienik maromliarini

bilishlari; 3. Sog`lom turmush tarzini shakllantirish; 4. Yosh avlodga gigienik tarbiya berish; 5. «Sog`lom avlod uchun» dasturini keng targ`ib qilish.

Pedagog - mutaxasisga bunday talablar qo`yishishining asosiy sababi xar

bir sohada yetuk kadirlar tayyorlash mustaqil O’zbekistonni rivojlangan davlatlar qatoridan o`rin olishining garovi ekanligi bilan ham bog`liqdir.

13

2-MAVZU Bola va o`smirlarning o`sishi va rivojlanishining umumiy

qonuniyatlari. (2 soat)

1.Organizm yaxlit tizim sifatida. 2.O’sish va rivojlanish umumiy qonuniyatlari va davrlari. 3. Rivojlanishning asosiy yoshga va jinsga doir xususiyatlari, geteroxroniya, akseleratsiya. 4. Yashash muhitining bolaning o`sishi va rivojlanishiga ta’siri.

Inson uzining anatomik, fiziologik va psixik tuzilishi bilan evolyutsiyaning yukori boskichi xisoblanadi. Evolyutsion jarayonda bir xujayrali organizmlardan kup xujayrali organizmlar kelib chikdi. Xujayralarning maxsuslashuvi natijasida esa tukimalar paydo buldi. Bu tukimalar amalga oshiradigan faoliyati buyicha bir kancha tukimalar organlarni xosil kildi. Yuksak organizmlarda kuplab organlar bulib, ularning xar biri bir butun organizmning ajralmas kismi xisoblanadi. Bajaradigan faoliyati bir yunalishga karatilgan organlar-organlar tizimini xosil kildi. Bunday organlar tizimi ichida nerv tizimi aloxida urin tutib birlashtiruvchi, boshkaruvchi va organizmni muxitga moslashtiruvchi faoliyatlarni amalga oshirishda asosiy urin tutadi. Ammo organizm organlar va ularning tizimlarining jamlamasi bulishiga karamay bir butun tizim sifatida faoliyat kursatadi. Shu bilan bir katorda organizm tashki muxit sharoiti bilan doimiy aloxada bыluvchi ochik tizim xamdir. Tirik organizmlar tashki muxitdan ovkat va suv kabul kilishi, organizmda ularni uzlashtirilishi, xosil bulgan keraksiz va zaxarli maxsulotlarni tashkariga chikarilishi moddalar almashinuvi deb ataladi. Moddalar almashinuvi bir-biriga chambarchas boglik bulgan ikki jarayon – assimilyatsiya va dissimilyatsiya jarayonlaridan iboratdir. Tashki muxitdan kabul kilingan ozuk maxsulotlaridan organizmni tarkibiy kismlarini yangilash uchun ishlatilishi assmilyatsiya deb ataladi va bumoddalardan va organizmi eskirgan tarkibiy kismlarini yemirish orali energetik material щosil kilinishi dissimilyatsiya deb ataladi. Demak, xar bir tizim,organ, tukima va xatto xujayraning maromda uz faoliyatini amalga oshirishi organizmni muxit sharoitiga moslashish va faol bыlishini ta’minlaydi, jamiyatda erkin mulokat kilishi va yashash imkoniyatini yaratadi.

Organizm muxit sharoitiga erkin moslasha olishi, jamiyatda urnini topishi uchun usishi va rivojlanishi zarur. Usish deganda, odam xujayralari va xujayra bulmagan tuzilmalari soni va massasining ortishi xisobiga gavda-si ogirligi va ulchamining kattalashishi tushuniladi. Xamma tukimalar usadi, birok bu jarayonning tezligi odam umrining turli davrlarida bir xil emas va turli sistemalar tarkibiga kiradigan tukimalar va organlar uchun bir vaktda sodir bulmaydi. Usish jarayonining yoshga oid chegaralari mavjud: usmir kizlar uchun u taxminan 16—18 yoshgacha, usmir bolalar uchun 18—20

14

yoshgacha davom etadi. Xujayralar mikdori ortishi bilan bir vaktda sifat uzgarishlari xam yuz beradi,

ular funktsional axamiyati turlicha bulgan tukimalarning morfologik rivojlanishi va щosil bыlishi, ularning murakkab organlarga birikishi, ayrim tizimlarga xos morfologik tuzilmalarning shakllanishidan iborat. Odam butun xayoti davomida rivojlanib boradi. Yetuk yoshda boshlanadigan karish jarayonlari xam shunga kiradi. Birok bunda, odatda, organizm kayta rivojlanadi. Rivojlanish jarayoni organlar va ular sistemalari faoliyatining funktsional jixatdan darajalanishi va takomillashuvida uz ifodasini topadi. Masalan, markaziy nerv sistemasi reflektor faoliyatining intrakortikal alokalarining murakkablashuvi va rivoj-lanishi xisobiga yurak-tomir, xazm kilish, tayanch-xarakatlanish apparati sistemalari va boshka sistemalarning takomillashuvini kursatib utish mumkin.

Xar bir yosh davrini bir-biridan farklab turadigan belgilari YIRINDISI buyicha ta’riflash mumkin. Yoshni gavda ulchamlari, proportsiyalari va shakllari buyicha, skeletning suyakka aylanish darajasi, umurtka pogonasining shakli, usib chikkan tishlar soni, muskullar va endokrin tizimlar faoliyatining nechorlik takomillashganligi, teri osti yor tukimalarining rivojlanganligi kabi kator anatomik-fiziologik belgilar buyicha aniklash mumkin. Odamning jismoniy rivojlanganligi va sogligi tugrisida xam shu belgilar asosida xulosa chikariladi.

1. Yangi tugilgan davri—1—10 kun 2. Kukrak suti beriladigan davr—10 kundan 1 yoshgacha 3. Ilk bolalik davri — 1—3 yosh 4. Birinchi bolalik davri—4—7 yosh 5. Ikkinchi bolalik ugil bolalar uchun 8—12 yosh davri: kiz bolalar uchun

8—11 yosh 6. Usmirlik yoshi: ugil bolalar uchun 13—16 yosh kiz bolalar uchun 12—

15 yosh. 7. Yigitlik yoshi: yigitlar uchun 17—21 yosh kizlar uchun 16—20 yosh 8. Yetuklik yoshi:

I davri: erkaklar va ayollar uchun 22—35 yosh II davri: erkaklar uchun 36—60 yosh ayollar uchun 36—55 yosh

9. karilik yoshi: erkaklar uchun 61—74 yosh ayollar uchun 55—74 yosh 10. Keksalik yoshi: erkaklar va ayollar uchun 75—90 yosh 11. Uzok umr kuruvchilar - 90 yosh va undan kattalar

Amaliy pedagogika va gigienada yosh davrlariga kuyidagicha bulinadi. 1. Maktab yoshidan oldingi yoshdagi bolalar – tugilishdan 3 yoshgacha. 2. Maktab yoshigacha bulgan bolalar - 3 yoshdan 7 yoshgacha. 3. Maktab yoshidagi bolalar — 7 yosh. kichik maktab yoshidagi bolalar

—7 yoshdan 11 yoshgacha. urta maktab yoshidagi bolalar — 11 yoshdan 14 yoshgacha. katta maktab yoshidagi bolalar — 15 yoshdan 18 yoshgacha. Yoshga oid davr deganda nima tushuniladi? Bu chegaralangan vakt oraligi bulib, uning mobaynida organizmning fiziologik, funktsional xususiyatlari, uning xolati ozmi-kupmi bir xil darajada buladi. Davrlar bir-biridan sifat va

15

mikdor jixatidan fark kiladi. Bir davrdan ikkinchisiga utish asta-sekin emas, balki sakrash tarzida ruy beradi.

Bolaning usishi va rivojlanishi muayyan konuniyatlar asosida boradi, bularga geteroxroniya va akseleratsiya kiradi. Yangi organizmning xayoti tuxum xujayraning uruglanishidan boshlanadi. Keyingi kup sonli bыlinish natijasida xujayralar soni tez kupaya boradi. Turt kecha-kunduzda ular 58 taga, tыrt yarim kecha-kunduzdan boshlab 107 taga yetadi. Xujayralar yigindisidan muayyan ixtisoslashgan tuzilmalar shakllanib, ulardan asta-sekin asab, yurak-tomir, xazm kilish, tayanch-xarakatlanish va turli tukimalar xamda organlardan tashkil topgan boshka tizimlar rivojlanadi. 12—13 kunlik pushtning uzunligi 1,5—2 mm, uchinchi xafta oxirida 4 mm, turtinchi xafta oxirida 8 mm, uch oyda 9 sm buladi.

Xayotining ikkinchi oyidan boshlab, rivojlanayotgan organizm embrion deyiladi. Unda odamning tashki belgilari — yuz, kuloklar, kuz, burun, oyok-kul alomatlari, markaziy nerv tizimi, sezuvchan koplamlar, me’da-ichaklarning ichki pardalari, nafas organlari, yurak-tomir tizimlarining tukimalari paydo bыladi.

Uchinchi oydan xomila davri boshlanadi. xomila tez usadi va massasi ortib borib, tugilish vaktiga kelib, ugil bolalarniki urta xisobda 3400 g ni, kiz bolalarniki 3250 g ni tashkil etadi. Uchinchi oy oxirida muskullar shakllanadi, xarakatlar paydo bulib, ular turtinchi oy oxirlarida ancha sezilarli bыladi. Xayotining 28-xaftasida xomila ona organizmidan tashkarida yashashga layokatli buladi, birok juda kichik: buyi 355 mm va massasi 1300 g buladi.

Ona kornidagi xayot urtacha 280 kun (40 xafta) davom etadi. Tugilish vaktiga kelib, teri osti tukimalari, boshidagi soch koplami shakllanadi, yurak-tomir, nerv, ayiruv sistemalari, upka, buyrak oldi va birlamchi buyrak urnida uzil-kesil shakllangan buyrak, kalkonsimon bez, buyrak usti bezlari, me’da osti bezi, me’da-ichak yullarining barcha bulimlari ishlay bosh-laydi. +OH xosil kilish funktsiyasini (xomila rivojlanishining dastlabki besh oyida bulganidek) jigar emas, balki suyak kumigi bajaradi. Xozircha asosan togay tukimasidan iborat bulgan skelet mavjud bыladi. Kalla suyagi bыlimlari xarakatsiz, uzil-kesil emas balki biriktiruvchi tukima bilan birikkan buladi, shu tufayli bosh miya tukimalari massasining kupayishiga imkon beradi va u tugilishdan keyin xayotining birinchi yilida juda jadal usadi.

Organizmning normal xolatida usish va rivojlanish juda uzviy boglangan va uzaro bir-biriga ta’sir kilsada, birok ular bir vaktda sodir bulmaydi xamda turli tezlikda boradi, chunki biror organ tukimasining massasi ortishi uning ayni vaktda faoliy jixatdan takomillashuvini bildirmaydi. Bu xodisa geteroxroniya, ya’ni rivojlanishning notekisligi nomini olgan. U chakalokning yashab ketishini ta’minlaydi, chunki xayotiy muxim sistemalar boshka organlardan tezrok rivojlanadi. Birok ularning rivojlanish darajasini eng oddiy reflektor reaktsiyalar ta’minlaydi. Bola fakat kukrak surishi, aksirishi, yutalishi, kuzini pirillatishi, rangni farklay olishi, eshitishi,ana shunday reflektor faoliyatdir.

Faoliy tizimlarning rivojlanishida geteroxroniya kuyidagilarda namoyon

16

bыladi: xayotning birinchi yilida tayanch-xarakatlanish apparati jadal sur’atda usadi va rivojlanadi, tanasining uzunligi bir yarim marta (24 sm ga yetadi), massasi esa uch marta ortadi va bolaning vazni xayotining birinchi yili oxirida taxminan 12 kg buladi. Yurak tukimasining gistologik tabakalashuvi ortadi. Nutk-talaffuz apparati rivojlanadi. Endokrin tizimlarning faoliyati kuchayadi.

Uch yoshda buyning yillik usishi 10 sm ga yetadi, uch yoshdan yetti yoshgacha esa sekinlashib, 6,5 sm ni tashkil etadi, sыngra yana xam sekinlashadi. Ayni vaktda uning rivojlanishi va takomillashuvi kuzatiladi, bu bolaning yulga kirishi, yugurishi, xarakatlaridan kurinib turadi. Tishlari chika boshlaydi. Miya tukimasi ыsadi va nerv sistemasining funktsiyasi takomillashadi.

Yetti yoshga borib bola yuragi 4 — 5 baravar kattalashadi, bosh miyasining vazni esa taxminan 1350 g bыladi. Skelet jadal suyakka aylana boshlaydi va tayanch-xarakatlanish apparati mustaxkamlanib boradi. Bolalar turli-tuman muvofiklashgan щarakatlar kilishga layokatli bыladi. Markaziy nerv sistemasining funktsiyasi takomillashadi, shartli tormozlanish rivojlanadi.

+iz va ugil bolalarda pubertat nomini olgan davr, ya’ni baloratga yetish davri bыladi, bu davr ichida organizmda jinsiy yul bilan kupayish kobiliyati paydo bыladi. U uch fazada ruy beradi va bir necha yilga: kiz bolalarda 8—9 yoshdan 16—17 yoshgacha, ugil bolalarda esa 10—11 yoshdan 19—20 yoshgacha davom etadi.

Birinchi pubertat oldi davri kiz bolalarda 12 yoshgacha, ugil bolalarda 13 yoshgacha davom etadi va jinsiy bezlarning ishlay boshlashi xamda kupgina jarayonlarning borishiga, jumladan, tukimalarning xam ыsishiga imkon berib turadigan gormonlarning konga tushishi bilan boglik bulgan dastlabki voyaga yetish belgilaridan oldin yuz beradi. Ikkinchi, asl pubertat faza 16—17 yoshlargacha bыlgan davrga tugri keladi va voyaga yetishning dastlabki belgilari paydo bulishida, ya’ni ugil bolalarda pollyutsiya va kiz bolalarda xayz paydo bulishida namoyon buladi. Uchinchi pubertat faza ikkilamchi jinsiy belgilar rivojlanishining tugallanishi bilan boglik.

Pubertat davrida tayanch-щarakatlanish tizimining rivojlanishi va shakl xosil bыlishi davom etadi. Usish oyok-kullarning uzayishi xisobiga buladi va 7—8 sm gacha yetadi. 10 yoshdan 14 yoshgacha bulgan kiz bolalar birmuncha tez usadi va ugil bolalardan uzib ketadi, birok 14 yoshdan keyin ugil bolalar yana buychanrok bulib koladi. Bu davrda jigar, buyrak, ыpka, yurak va boshka organlar tukimalarining tuzilishi va faoliyatining takomillashuvi bilan borlik bыlgan jarayonlar birmuncha tez boradi. Yurakning nerv apparati rivojlanadi va takomillashadi. Katta yarimsharlar pustlogining boshkaruvchilik ыrni ortadi, tormozlanish jarayonlari kuchayadi. Asl pubertat faza endokrin tizimining tez sur’atlar bilan rivojlanishi, gavda kismlarining birmuncha tez ыsishi va gavda vazni tez ortib borishi bilan fark kiladi. Gavda nisbatlari katta yoshdagi odam kыrsatkichlariga yakinlasha boradi xamda yigitlar va kizlarda bir-biridan fark kiladi. Bu fark gavdaning uzunligida namoyon buladi, chunki usish ayollarda

17

erkaklardagiga karaganda ertarok tugallanadi va ularning buyi erkaklarnikidan past buladi. Bu gavdaning massasi, tana va oyok-kullarning uzunligi, suyaklarning, skeletning shakli va boshkalarga xam tallukli. Bu davrda skelet suyaklarining kalinligi va muskul tukimasining tabakalanishi xisobiga skeletning suyakka aylanish darajasi ortadi. Xarakat analizatori va muskullar nerv apparatining mukammallashuvi kayd kilinadi.

Asl pubertat fazada katta yarimsharlar pustlogining analitik va muvofiklashtiruvchi faoliyatlari takomillashadi, kuzgalish va tormozlanish jarayonlari tenglashadi. Ikkinchi signal sistemasi rivojlanadi. Pubertat davrdan keyingi davrda tayanch-xarakatlanish sistemasi organlarining ыsishi va ikki-lamchi jinsiy belgilarning shakllanishi tugallanadi. Organlar va tukimalarning rivojlanishi va takomillashuvi ayniksa markaziy nerv sistemasida xayot faoliyati mobaynida xosil bulgan yangi shartli reflektor boglanishlar щisobiga davom etadi.

Binobarin, notekis rivojlanish xodisasi — geteroxronizm turli-tuman faoliy tizimlarni tashkil etgan va ontoge-nezning muayyan boskichida organizmning yashab ketishini ta’minlaydigan ayrim organlar va tukimalarning ыsish va rivojlanish xolatini kiyosiy urganishda kuzatiladi. U, shuningdek, tizimlararo boglanishlar xosil bulishida xam asta-sekin namoyon buladi. Geteroxronizm irsiyatning xayvonot olamida evolyutsion rivojlanish jarayonida moslashuvning rivojlanuvchi shakllarini mustaxkamlab olishning natijasi xisoblanadi.

Turli yosh davrlarida usish va rivojlanishning bayon etilgan tipik xususiyatlarida uziga xos fark bulishi mumkin. Ular bolaning irsiy omillari, uni bokish va tarbiyalash sharoiti bilan belgilanadi.

XIX asr oxirlarida odamning ыsishi va rivojlanishi ustida tadkikotlar va kuzatuvlar olib boradigan vrachlar, antropo-loglar va mutaxassislardan xozir tugilayotgan bolalarning vaz-ni va buyi bundan 100 yil mukaddam tugilgan bolalarnikidan ortik, degan ma’lumotlar olina boshladi. Xozir bolalar tez rivojlanayapti. Buni ayrim faoliy tizimlarning yotilishi muddatidan bilish mumkin, deyishdi ular.

Akseleratsiya (sinonimi—aktseleratsiya) terminini 1935 yil-da nemis vrachi R. Kox taklif kilgan, u lotinchada tezlashuv degan ma’noni anglatadi. Akseleratsiya tushunchasiga bolalar va usmirlarda usish va rivojlanishning tezlashuvi, baglogatga yetish davrining birmuncha erta boshlanishi, sensor mexanizmlar: kurish, eshitish, vestibulyar, xid bilish, ta’m bilish, somatik (muskul) tizimlarining oldingi avlodlariga nisbatan tezrok rivojlanishi kiradi. Bu tizimlar markaziy nerv tizimi asosiy bulimlarining muvofiklashgan struktura elementlari xisoblanadi.

Uzok kuzatishlardan ma’lum bulishicha, akseleratsiya tushunchasiga organizmning birmuncha kech karishi, masalan, ayollarda va erkaklarda bola kurish muddatlarining uzayishi xam kiradi. Bu xodisaning sabablarini izoxlaydigan kupgina. taxminlar bor. Buni bir kancha omillar YIRINDISI desa bыladi, ularga odam ozik-ovkatida oksillar, yoglar va vitaminlar mikdorining oshganligi, radio tulkinlari, kuyosh energiyasining ta’siri, turmush sharoitini

18

texnologiyalash, kishilarning yangi turar joylarga kuchib borishi, millatlararo nikoxlar, genetik omillar, meditsina xizmatining yaxshilanganligi, ish joylarida kishilarning SORLIRINI saklash buyicha profilaktik tadbirlar olib borilishi, sport mashgulotlari, jismoniy tarbiya va boshkalarni kiritish mumkin. Bu jarayonlar mexanizmini urganish va akseleratsiya belgilari ustidan kuzatish ishlari davom ettirilmokda.

Psixik akseleratsiya xususida anik dalillar keltirish kiyin, chunki uzok yillik kuzatuvlarning uzi yuk. Birok jismoniy akseleratsiya borligini nazarda tutib, bolalarni birmuncha erta olti yoshdan ukitishga urinish muvaffakiyatli chikdi, lekin bu ukitish sharoitiga va metodlariga xam boglik. Birmuncha erta yoshdan ukitish, shubxasiz, bolalarning kuprok axborot olishiga imkon beradi va shunga kura, miyaning analitik imkoniyatlari tezrok rivojlanadi.

Akseleratsiya I. M. Sechenov va I. P. Pavlovning xayvonlar organizmi bilan tashki muxit uzaro juda chambarchas borlangan va muxit uzgarishlari faoliy tizimlarda xam moslashuv tarzidagi muayyan siljishlarga olib keladi, degan fikrlarini tasdiklaydigan dalillardan biri xisoblanadi. Omillarning uzok muddatli ta’siri yangi belgilar mustaxkamlanishi bilan birga borishi mumkin, lekin bular doimiy bulmay, uzgarib turadi.

Muxitning rivojlanayotgan organizmga ta’siri turli sharoitda tarbiya kilinayotgan egizaklar misolida yakkol kurinadi. Organizm rivojlanishiga, irsiy omillardan tashkari, boshdan kechirilgan kasalliklar, ovkatlanish, bokish va tarbiya berish sharoiti xam ta’sir kursatadi. Bu omillarning jami odamning jismoniy va psixik rivojlanishiga ta’sir etadi.

Chekish yoki tamaki tutuni bilan nafas olish natijasida xomilada gipoksiya (kislorod yetishmasligi) paydo bulishi mumkin. Nikotin, tamaki tarkibidagi kurgoshin, vismut va poloniy izotoplari xomilador ayolning upkasidan konga utib, tez vakt ichida xomilaga yetib boradi, shu sababli «bola ota-onasi bilan birga chekadi», degan ibora raem bulgan. Shuningdek «xomiladagi alkogol sindromi» nomn bilan ataladigan chakaloklar patologiyasi xam ma’lum. Uning belgilariga jismoniy va akliy rivojlanishning kechikishi, miya xajmining kichrayishi, kalla suyagi va oyok-kul suyaklarining kup sonli mayib-majruxliklari, yurakning rivojlanishidagi nuksonlar, ba’zan esa yukorigi jar suyaklarining bitmay kolishi «buri ORIZ» kasalligi kiradi. Alkogol ta’sirida spermatozoidlar va tuxum xujayralar burishib koladi, ba’zan notutri birikadi, bu xol ulik yoki mayib-majrux bola turilishiga sabab buladi. Rimda ichkilikbozlar yashaydigan uylarning devoriga: «Arakxurlardan arakxurlar turiladi» deb yozib kuyilardi. Rim konunlariga kura, 30 yoshga tulmagan yoshlar ichkilik ichishi butunlay takiklangan, bu yangi turmush kurgan kelin-kuyovlarga ayniksa kuprok taallukli edi.

Shunday kilib, irsiyat ota-onadan kabul kilingan genlar-king uzaro ta’siri natijasi xisoblanadi. Bola turilgandan keyin uning usishi va rivojlanishi tarbiyadagi talaygina fak-torlar bilan belgilanadi. Xamma ran bola kanday sharoitda tarbiyalanishiga borlik. Ijtimoiy va biologik faktorlar doimiy kushilib kelgandagina odam xar tomonlama rivojlanishi uchun sharoit yaratiladi, bunday

19

uyrunlik bulmagan takdirda xech kanday olijanob irsiy imkoniyatlar xam yordam berolmay-di, chunki turma kobiliyat rivojlanishi uchun tegishli sharoit zarur. .

3 MAVZU. Asab tizimining fiziologiyasi va uning yoshga oid xususiyatlari.

(2 soat) 1. Asab tizimining tirik organizm uchun axamiyati.

2. Asab tizimining tuzilishi. 3.Asab tizimining tuzilishi va faoliyatining yoshga oid xususiyatlari.

Asab tizimi fakat tirik organizmlarga xos bulib, turli organizmlarda turlicha tuzilgan va murakkablik darajasi bilan xam farklanadi. Asab tizimi tirik organizmining barcha tukimalari va organlarining uzaro alokasini va bir butun bыlib xarakat kilishini ta’minlaydi. Uning yordamida turli-tuman ta’sir kabul kilinadi, tashki va ichki muxitdagi uzgarishlar kuchiga kura javob reaktsiyalari shakllanadi, ya’ni organizmning uz-uzini idora kilishi va tashki muxit sharoitiga moslashuvi jarayonlari boradi.

Asab tizimi organlar va tukimalarga faol moddalar yordamida kon orkali ta’sir kiladigan gumoral tizimlar bilan uzaro boglik xolda ishlaydi. Birok asab tizimining ta’sir mexanizmi gumoral tizimga nisbatan birmuncha takomillashgan xisoblanadi, chunki taassurot asab tolalari buylab kerakli yunalishda yukori tezlik va aniklikda muayyan organlarga yetib boradi. Lekin shunga karamay, uzgaruvchan tashki muxit sharoitlariga javob reaktsiyalarini aniklik bilan xosil kilishda asab va gumoral tizim mexanizmlari bir butun sifatida faoliyat kursatadi.

Butun asab tizimini tuzilishi jixatidan markaziy va periferik tizimlarga bыlish mumkin. Markaziy asab tizimiga bosh va orka miya, periferik asab tizimiga somatik va vegetativ asab tizimiga kiradi. Bosh miya kalla kutisi ichida, orka miya umurtka pogonasining orka miya kanalida joylashgan. Periferik asab tizimi markaziy asab tizimi bilan barcha organlar va tukimalarda buladigan retseptorlar va effek-torlar orkali boglanib turadi.

Asab tukimasi neyron deb ataladigan xujayralardan tashkil topgan. Ular tanadan va usimtalardan tashkil topgan bulib, kalta va markaziy asab tizimidan tashkariga chikmaydigan usimta-dendritlar, markaziy asab tizimidan tashkariga chikadigan bitta yirik usimta aksondan iborat. Dendritlarning umumiy satxi neyron tanasi satxining ulchamlaridan katta, ularda kup mikdorda boshka neyronlarning uchi joylashgan bыladi, vazifasi esa markaziy asab tizimidagi neyronlarni uzaro boglashdir. Akson—uzun usimta bulib, u xam tarmoklanishi mumkin. Akson impulьslarni retseptordan neyron tanasiga yoki neyron tanasidan tukimalarga utkazishga moslashgan, uzunligi 1 m ga yakin bыlishi mumkin. Agar akson atrofdagi tukimalar va boshka asab tolalarining elektr-ximiyaviy ta’siridan ximoya kiladigan mielin parda bilan uralgan bulsa, impulьsini utkazish tezligi ortadi. Bunday mielin kobigi bilan sezuvchan va xarakatlanuvchan asab tolalari, shuningdek, vegetativ tolalarning bir kismi

20

karalgan. Aksonlar yigindisi asab boglamlarini xosil kilib, turli organlar va tukimalarni asab tizimi bilan boglaydi.

Kup sonli aksonlardan asab tolalari va asab tizimining utkazuvchi yullari shakllanadi. xar bir usimta sinaps nomini olgan burtikcha bilan tugallanadi. U impulьsini bir neyrondan ikkinchisiga yoki biror tukimaga utkazishni ta’minlaydigan fiziologik aktiv moddalari bulgan pufakchalar — mediatorlar bilan tulgan buladi. Shunday kilib, asab tizimi buylab axborot utkazish elektr va kimyoviy tabiatga ega. Agar neyronning tanasi shikastlansa, akson va dendritlar nobud buladi, agar u saklanib kolsa, unda yangi usimtalar xosil kiladi. Neyronning asosiy faoliyati axborotni kabul kilish va uni impulьslar kurinishida uzatishdir.

Xayot mobaynida neyron usimtalari tarmogining soni uzgarishi mumkinligi aniklangan, shu tufayli bosh miya faoliy imkoniyatlari oshadi. Yetilgan asab xujayrasi bulinishga va uzi singari xujayralar xosil kilishga layokatsiz buladi. Bola tugilishi vaktida shakllanadigan 10—14 mlrd. neyron keyin bir donaga xam kupaymaydi. Uning tarkibiy kismlar 5—7 yoshli bolada ayniksa jadal usadi. Shunga muvofik, neyronlarning sinaptik boglari soni xam ortadi. Mutaxassislarning kuzatishlariga karaganda, asab xujayrasi yuzasining taxminan 80% sinapslar bilan koplanishi mumkin va ularning mikdori neyron faolligidan dalolat beradi. Turli asab xujayralarida ularning soni uzgarib turadi va neyronlarning faoliy ishi ana shu mikdorga borlik buladi. Masalan, tugilishdan boshlab, Xayvonlar tajriba tarikasida mutlako korongida bokilsa, ularda neyronlarning bosh miya kurish markazi bilan sinaptik alokalari rivojlanmaydi, yoruglik axboroti kabul kilinmaydi va kayta ishlanmaydi. Natijada kurish organining barcha tuzilish elementlari bulishiga karamay, xayvonlarning kuzi kurmagan bulib koladi.

Asab tukimasi xujayralarining ayrim uziga xos kuzraluvchanlik va utkazuvchanlik xossalari bor. Kuzgaluvchanlik tashki muxitdagi uzgarishlarni kabul kilish va ularga kuzgalish reaktsiyasi bilan javob berish xususiyati. Nerv xujayralari va boshka ayrim xujayralar, masalan, muskul xujayralarining kuzraluvchanligi ayniksa yuksak va ular ta’sirga tez javob berishga moslashgan. Bunga utkazuvchanlik xossasi, ya’ni tukimaning kuzgalishni utkazish kobiliyati tufayli erishiladi.

kuzgaluvchanlik va utkazuvchanlik xossalari membranada va xujayralar ichida buladigan kator biokimyoviy, fizik va elektr xodisalari bilan boglik va shular tufayli amalga oshiriladi. Tolalar guruxlarga kura markazdan kochuvchi, markazga intiluvchi va aralash asab tolalariga bulinadi. Markazga intiluvchi tolalar kuzgalishni retseptorlardan markaziy asab tizimiga utkazadi va ular sezuvchi, ya’ni markazga intiluvchi tolalar deyiladi. Markazdan kochuvchi tolalari buylab impulьs markaziy asab tizimidan periferiyaga, ishchi organlarga effektorlarga keladi. Bu tolalar xarakat tolalari xam deyiladi. Aralash xillarida tolalarning ikkala turi xam buladi.

Tashki yoki ichki muxitdan markaziy asab tizimi ishtirokida buladigan ta’sirga organizmning javob reaktsiyasi esa refleks deyiladi. Reflektor yoylar

21

ikkita va undan kup neyronlardan iborat bыlishi va ulardagi kuzgalish fakat bir yunalishda utkazilishi mumkin.

Orka miya kelib chikishiga kura markaziy asab tizimining kadimiy bulimi xisoblanadi. Tashki kurinishidan u ayrim umurtkalardan щosil bulgan mustaxkam va ayni vaktda egiluvchan xilofga joylashgan oldingi-orka yunalishda yassilashgan tsilindrsimon tortmadir. Orka miya umurtka POROnasidan kaltarok, u yukori kismida uzunchok miya bilan kushilib ketadi, pastki kismi esa birinchi-ikkinchi bel umurtkalarida soxasigacha davom etadi (katta odamda uning uzunligi 45 sm atrofida). U segment shaklida tuzilgan bulib, unda 8 ta buyin, 12 ta kukrak, 5 ta bel, 5 ta dumraza va 1—2 ta dum segmentlari bor. Jami 32 ta segment bulib, ularning щar biridan ikki juftdan orka miya tolalari chikadi (5-rasm). Ular umurtka pogonasi kanali orasidagi teshik orkali utib, muskullar, paylar, bugimlar, teri, organlar va tukimalarga boradi. Orka miyaning xar bir segmenti muskullarning muayyan gruppasi, teri va boshka organlarning ma’lum kismi uchun javobgar.

Orka miyaning kundalang kesmasida asab xujayralari tanasining tuplamidan xosil bulgan kulrang modda va asab tollalaridan xosil bulgan ok modda ajralib turadi.

Orka miyada kup sonli reflektor yoylar joylashib, organizmning ba’zi bir xarakat faoliyatlari shular yordamida idora kilinadi. Pay reflekslari ularning eng oddiy turlariga kiradi. Bukuvchi, yozuvchi, ritmik reflekslar va vaziyat reflekslari birmuncha murakkab tuzilgan. Orka miyaning ayrim markazlari ichki organlar faoliyatining idora etishni xam ta’minlaydi.

Orka miya tananing barcha retseptorlaridan bosh miyaga va undan barcha organlar xamda tukimalarga impulьs ыtkazish faoliyatini xam bajaradi. Ular orka miyaning ok moddasini tashkil kilgan asab tolalari buylab yukoriga kыtariladigan va pastga tushadigan yunalishda boradi. Orka ustunlarda axborot bosh miya stvolining turli xil yadrolariga va katta yarimsharlar pustlogiga tushadigan, fakat yukoriga kutariladigan utkazuvchi yullar joylashadi. Oldingi ustunlardan pastga tushadigan utkazuvchi yullar utadi, yon ustunlarda esa ikkala turdagi nerv tolalari buladi. Shu boglanishlar tufayli odam uygonlashgan murakkab xarakatlarni bajara oladi.

Orka miya faoliyati bosh miyaning yukorisida joylashgan bulimlarning muvofiklashgan ta’siriga talaygina darajada buysunadi. Agar xayvonning orka miyasi olib tashlansa, bu xol xarakatlarining falajlanib kolishiga olib keladi, periferik tolalar atrofiyaga uchraydi, ya’ni kichrayadi, xayvon gavdasi va oyok-kullari retseptorlaridan kelayotgan ta’sirni sezmaydi.

Bosh miya umurtkali xayvonlar va odam markaziy asab tizimining oldingi bulimidir. Bosh miya bulimlarining faoliyati tufayli.organizmni urab turgan muxit bilan uzaro munosabatlari idora kilinadi xulk-atvor reaktsiyalari boshkariladi va barcha tukimalar, organlar va ularning tizimlari ishi muvofiklashadi. Bosh miya uzunchok miya, urta miya, oralik miya, miyacha va katta yarim sharlar pustlogi kabi tarkibiy kismlardan tashkil topgan.

Uzunchou miya orka miyaning davomi xisoblanadi. U orka miyaning

22

shaklini saklab koladi, yukori tomondan birmuncha kengayib boradi va kuprikchaga utadi. Uzunchok miya ichidagi buыshlik rombsimon chukurcha yoki turtinchi korincha nomini olgan bulib, u orka miya kanalining davomi xisoblanadi. Bosh miyadan 12 juft tolalar chikib, uzunchok miyadan 8 jufti chikadi. Bosh miya turli organlar bilan shu tolalar orkali boglanadi. Uzunchok miya reflektor va utkazuvchi faoliyatlarni bajaradi. Uzunchok miyaning reflektor faoliyati orka miyanikiga nisbatan murakkab va turli-tumandir: nafas olish, tomirlarni xarakatlantirish, yurak ishini tartibga solish, ovkat yutish, sыrish, chaynash, yыtalish, kayt kilish, kыzni pirillatish, kuz yoshi ajratish, me’da-ichak yuli bezlari sekretsiyasi va ularning xarakat faoliyatlari, buyin va gavda muskullari oyok-kulni yozadigan muskullar tonusini uzgartirish shular katoriga kiradi. Uzunchok miya shikastlansa nafas olish, yurak urishi kabi xayotiy muxim faoliyatlar zaralanadi.

Urta miya miya oyokchalaridan, orka miyadan keladigan utkazuvchi yullardan va unga bosh miyaning yukorida joylashgan bulimlaridan keladigan utkazuvchi yullardan, yadrolardan asab xujayralari yigindisidan, turt tepalik, kora modda va kizil yadrolardan tashkil topgan.

Turt tepalik ustki va pastki kismlardan iborat. Ustki turt tepalikda birlamchi yoki taxminiy kurish reflekslari, pastkisida esa xayvonlar boshini, kuloklarini ta’sirlovchilar tomoniga xarakatga keltirish bilan yuzaga chikadigan eshitish reflekslar amalga oshadi.

kizil yadrolar utkazuvchi yullar orkali miyacha, oralik miya va orka miya bilan boglangan va oyok-kullar bukuvchi va yozuvchi muskullar tonusini boshkarishda ishtirok etadi.

Ok modda asab boglamlari orkali katta yarimsharlar pustlogi markaziy pushtalar va peshona bulaklari, kizil yadrolar bilan boglangan. Murakkab yutish va chaynash xarakatlarini boshkarish, kul barmoklarining nozik xarakatlarini idora kilishni muvofiklashtirish bilan borlik bulgan reflekslaramalga oshiradi.

Uchinchi korincha atrofida katta miya yarimsharlari chegarasida oralik miya joylashgan. Unga ung va chap talamuslar, ya’ni kurish dumbokchalari kiradi. Kurish dumbokchalari ular orkali barcha sezuvchi asab yullari utadigan asab xujayralari yigindisidir. Ular organizmning barcha retseptorlaridan impulьs kabul kiladi va ularni katta yarimsharlar pustlogiga va miya uzagining boshka bыlimlariga utkazadi.

Oralik miyaning tarkibiy kismi bulgan talamus ogrik sezuvchanlikning oliy markazi xisoblanadi. Tibbiy kuzatishlarga asoslanib, uning ayrim zararlanishlarida azob beradigan ogrik sezgisi paydo bulishi isbotlangan. Teriga arzimagan kuch bilan tegib ketish, tovush yoki yorurlik bunday bemorlarda kattik ogrik xurujlarini keltirib chikaradi. Ba’zan talamus zararlanganda, ogrik sezish buziladi va bunda ogrik ta’siri bu sezgilarni umuman keltirib chikarmaydi analьgeziya xolati vujudga keladi.

Talamusdan pastda oralik miyaning boshka kismi gipotalamus, ya’ni dumbok osti joylashgan. Bu kup sonli boganishlari, sezuvchi va xarakat neyronlari bulgan asab xujayralari yigindisidir. U bosh miyaning kadimiy

23

tuzilmasi bulib, bir butun organizmning kupgina faoliyatlarini va avvalo ichki muxiti doimiyligini idora kilishda yetakchi urin tutadi. Gipotalamus egallagan kichik joyda kirkdan ortik turli-tuman yadrolar mujassamlashgan. Ular organizmda moddalar almashinuvini, yurak-tomir, xazm kilish, ayirish va boshka tizimlar ishini idora kiladigan vegetativ asab tizimi markazlaridir. Gipotalamusda tana temperaturasini doimiy muayyan darajada (36,6—37°S) saklab turishni ta’minlaydigan termoregulyatsiya markazi joylashgan. Bu markazlar buzilganda issiklik xosil kilish va issiklik chikarish jarayonlari buziladi, temperatura, ta’siriga javob reaktsiyalari xam uzgaradi. Tuyish markazi xam shu yerda joylashgan bulib, tuklik yoki ochlik xissi shakllanishi shu markazga borlik. Bu markazning buzilishi unda tuyish xissi yuzaga kelmaydi yoki ovkatdan yuz ugiradi, bordi-yu, uni zurlab ovkatlantirilmasa, ochlikdan xalok bulishi mumkin. Gipotalamus amalda miyaning barcha bulimlari bilan boglangan, birok yakinida joylashgan gipofiz ichki sekretsiya bezi bilan ayniksa chambarchas va anatomik xamda funktsional jixatdan borlik. Organizm butun endokrin tizimining faoliyati ana shu bezning faoliyatiga borlik. Shunday kilib, barcha ichki sekretsiya bezlari gipotalamus nazorati ostida buladi va shu munosabat bilan uning organizm faoliyatiga ta’siri xam asab, xam gumoral tizimlari orkali amalga oshiriladi.

Orali miyaning faoliyatlari katta yarimsharlar pustlogi nazorati ostida buladi. Bunga sabab shuki, miya pustlogi istisno kilingandan keyin, xayvonlarni xatto kuchsiz ta’sirlantirish xam ularda kon bosimini va konda kand mikdorini oshirib, .juda kuchli muxofaza reaktsiyalarini keltirib chikaradi.

Miyacha bevosita katta yarimsharlarning ensa bыlaklari ostida miyaning IV korinchasi ustida joylashgan. U ikkita yarim-shar va chuvalchangsimon urta bulakdan tashkil topgan. Xar kaysi yarimshar uchta bulakchaga bulingan, oyokchalar nomini olgan va ulardan chikadigan asab tolalari boglamlari uzunchok miyaga, orka miyaga, kuprikcha yadrolariga, urta va oralik miyaga va katta yarimsharlarga boradi. Ular oralik axborot miyachaga periferik asab tizimi va katta yarimsharlar pustlogidan xam keladi. Miyacha uz navbatida shu oyokchalar orkali markaziy nerv sistemasining barcha bulimlariga va periferiyaga impulьs yuboradi. Miyacha orka miya bilan ayniksa mustaxkam boglangan. Miyacha bugimlar, muskullarning xolati, ularning tarangligi, oyok-kullarning vaziyati tugrisidagi ma’lumotni orka miya orkali oladi. Miyachaning butun yuzasi kalinligi 1—2,5 mm bыlgan kulrang moddadan tuzilgan burmali pustlok bilan koplangan. Ichida ok modda joylashgan, uning tarkibida kulrang moddadan iborat miyacha yadrolari buladi.

Xarakatlarni muvofiklashtirish faoliyatlarini, muskullar tonusini idora kilish, tananing vaziyati va muvozanatini saklash, ya’ni anik va nozik tabakalanishni talab etadigan murakkab xarakatlarni boshkarish faoliyatlarini miyacha bajaradi. Bunga tana, jumladan, kulok vestibulyar apparati xarakati vaktida ta’sirlanadigan barcha retseptorlardan unga impulьslar kelishi tufayli erishiladi. Miyacha kasallanganda gavda va oyok-kullar muskullarining tarangligi sustlashadi, xarakatlar mast odamning xarakatlarini eslatadi, ular omonat bulib

24

koladi, kul-oyoklari va boshi tinmay chaykalib turadi yoki kaltiraydi, xarakatlar uygunligi yukoladi, odam muvozanatini saklab kolish, tik turish, utirish, yurish kobiliyatini yukotadi.

Katta yarimsharlar, ya’ni oxirgi miya kattaligi buyicha bosh miyaning boshka kismlariga nisbatan ustun. Xar bir yarimsharda peshona, tepa, chekka va ensa bulaklari buladi. Yarimsharlar markazida korinchalar nomini olgan bushliklar bor. Ular suyuklik bilan tыlgan bulib, miya tukimalaridagi moddalar almashinuvi shu suklik orkali amalga oshadi. Katta yarimsharning kolgan barcha kismi asab tolalaridan xosil bulgan ok modda, bazal yadrolar nomini olgan kulrang modda tuplamidan iborat.

Oxirgi miya yarimsharlarining yuzasi kulrang modda kavati bilan koplangan, u bosh miya pusmtlogi deb ataladi. U asab tizimining oliy bыlimi bulib, bir butun organizm faoliyatini uning tevarak-atrof bilan murakkab uzaro munosabatlari bilan birga shakllantiradi, muvofiklashtirib va nazorat kilib turadi. Pustlogning kalinligi miyaning turli kismlarida bir xil bulmaydi va 1 mm dan 5 mm gacha uzgarib turadi. Uning butun yuzasi kup sonli egatchalar va pushtalardan iborat bыladi.

Yarim sharlarning umumiy yuzasi ular щisobiga birmuncha kattalashadi va katta yoshdagi odamda 17QO—2200 sm2 ni tashkil kiladi. Pustlogda kavat-kavat bulib joylashgan 109— 1010 ta asab xujayrasi buladi. Jami oltita kavat bulib, ular asab xujayralarining fazoviy joylashuvi, mikdori va shakli jixatidan uziga xos xususiyatlarga ega. Neyronlarning usimtalaridan xosil bulgan eng yukori kavat bundan mustasnodir. Bosh miya pustlorining xar kaysi kismi anatomik belgilaridan tashkari, faoliy belgilari bilan xam boshka kismlaridan fark kiladi. Xozirgi vaktda pustlogning 50 dan ziyod turli xil kismlari aniklangan bulib, ularning xar biri asab bulaklarining tuplami, ulchami, joylashuvi buyicha boshkalaridan fark kiladi va muayyan biror axborotni kabul kilishga moslashgan bыladi Pustlogning turli maydonlaridagi nerv xujayralarining funktsiyasi tananing turli retseptorlaridan keladigan ta’sirlarni analiz kilish bilan boglik. Shu munosabat bilan sensor (sezuvchi) yoki motor (xarakat) faoliyatini bajaradigan ixtisoslashgan proektsion zonalar, shuningdek, assotsiativ va proektsiyalararo zonalar mavjud.

Shunday kilib, katta yarimsharlar pustlogi markaziy asab tizimining analitik-sintetik deb nom olgan eng muxim faoliyatlaridan birini bajaradi. Ta’sirlar murakkab kompleksini uni oddiy komplekslarga tabakalashtirish yuli bilan batafsil analiz kilish, pustlokning turli zonalaridan olingan javobni integratsiya kilingan javob reaktsiyasi shaklida umumlashtirish uzgarib turadigan muxit sharoitiga or-ganizmning juda yaxshi moslashuviga imkon beradi.

Yangi tugilgan chakalok orka miyasining vazni 3—4 g va uzun-ligi 14—16 sm buladi. Bosh miyasi taxminan 400 g bыladi. Dastlabki 3 yilda miya tukimalarining jadal ыsishi kuzatiladi va dastlabki ikki yil mobaynida usishda orka miyadan jadalrok buladi. Keyinchalik orka miya bosh miyadan tezrok usadi. Bosh miya tez orada katta odam miyasiga yakin ulchamlarga ega buladi. 3 oylikda uning vazni ikki baravar oshadi, 3 yoshda uch baravar oshadi va 4

25

yoshda taxminan 1200 g ga yetadi. Tugilgan davrdan boshlab katta bulguncha (20 yoshga tulguncha) orka miyaning vazni 8 marta, bosh miyaniki 4 marta ortadi.

Uzunchok miya va kuprikcha yadrolari tugilish vaktiga kelib shakllanib bыladi va 7 yoshda ularning yetilishi asosan tugallanadi, miya bu bulimlarining tuzilishi katta odamnikidan fark kilmaydi.

Yangi tugilgan chakalokning urta miyasi xam tuzilishiga kura katta odamnikiga uxshaydi. Kalla suyagi, miya asablarining yadrolari yaxshi rivojlangan. Boshka-asab markazlarining yadrolari xam, rivojlanish jixatidan bir xil bыlmasada, mavjud buladi. Chunonchi, kizil yadro neyronlari pigmentatsiyasi 2 yoshdan boshlanadi va 4 yoshga kelib tugallanadi, ora substantsiyaniki 3 yoshdan 16 yoshgacha davom etadi.

Miyacha tuzilmasining shakllanishi tugilishdan keyin juda tez boradi. Bir yoshda uning vazni turt marta ortadi, 3 yoshda katta odam miyachasi ulchamlariga mos keladi va 7—8 yoshga kelib, jadal rivojlanish jarayoni tugallanadi. Yangi tugilgan bolada oralik miya yadrolarining kattagina kismi yaxshi rivojlangan buladi. Ularning rivojlanishi va tabakalanishi . jadal davom etadi. Gidotalamus yadrolari 3 yoshga borib yetiladi. Bazal yadro dastlabki ikki yilda jadal usadi va bu vakt ichida ular tukimasining massasi ikki barobar ortadi.

Vegetativ asab tizimining rivojlanishi bolada xarakat faoliyatlarining rivojlanishi bilan chambarchas borlik bulib, 1 yoshga kelib katta yoshli odamdagi darajaga yetadi.

Uyku organizm funktsiyasidagi uzgarishlar bilan ajralib turadigan

xolatdir.Uykuning asosiy axamiyati miyani ximoya kilishdan iboratdir. Bu fikrni isboti sifatida organizmni yoshga oid xususiyatlariga murojat kilamiz. Organizm kanchalik yosh bulsa, miyaning ish kobiliyati shuncha kam, uykuning davomiyligi esa shunchalik uzok buladi. Tez charchaydigan miyaga ega bulgan chakalok kuniga 16-17 soat (ba’zi xollarda esa bundan xam uzok) uxlaydi. yoshli bola kechasi 12 soat, kunduzi 1,5-2 soat, ja’mi 14 soatga ya=in uxlaydi. 10 yoshga yetganda uykuning davomiyligi 10 soatga kamayadi. 15 yoshda bola 9,5 soat chamasida uxlashi kerak. 17-19 yoshdagi yigit kizlar, katta yoshdagi odamlardek, bir kunda 7-8 soat uxlashi zarur. Asab tizimi, birinchi galda bosh miya pustlogi faolligining pasayishi uykuning doimiy va asosiy belgisi xisoblanadi. Uyku vaktida tashki olam bilan aloka uziladi. Uyku vaktida odamda psixologik faolligining pasayishi kuzatiladi. Ayni vaktda uyku birmuncha faol jarayon xisoblanadi va uyku vaktida, bedorlik vaktida bulgani kabi, mikdordagi neyronlar kuzralish xolatida buladi, birok ular boshka turdagi faollikni namoyon kiladi.

Xozirgi zamon uyku nazariyasi miyani elektr-fiziologik tekshirishga asoslangan. Uyku vaktida bosh miya pustlorida asab xujayralarining elektr aktivligida davriy uzgarishlar yuz beradi va elektr entsefalogrammada (EEG) turli maromdagi tulkinlarni kuzatish mumkin. Ular sekin va tez (paradoksal)

26

uyku nomini olgan. Ularning almashinuvi fiziologik kursatkichlarning uzgarishi bilan boradi. Sekin uyku vaktida muskullar tarangligi pasayadi, nafas olish, yurak urishi sekinlashadi. Tez uyku vaktida (EEG) bedorlik xolatidagiga uxshash tez tebranishlar kayd kilinadi. Bunda kыzlarning xarakati, yuz va oyok-kullar muskullarining uchishi kuchayishi nafas olish, yurak faoliyati moromining buzilishi, kon bosimining kutarilishi kuzatiladi, orka miya reflekslari pasayadi, miya kon bilan kuchli ta’minlanadi, katta yarimsharlar va pustlok ostidagi turli zonalarda neyronlar faoliyati sezilarli darajada faollashadi. Moddalar almashinuvi jarayonlari kuchayadi, miya uzagi (sopi), oralik miya va bosh miya puslogi tursimon tuzilmasining impulьs razryadlari darajasi ortadi. Birok uyku vaktida markaziy asab tizimiga tashki muxitdan axborot kelishi tormozlanadi. Miya guyo tashki olamdan ajralib, uziga singib ketganday buladi.

Sekin va tez uyku fazalari tsikl xosil kilib, u tungi uyku mobaynida 3—5 marta takrorlanadi. Agar katta yoshdagi odamda uxlash muddati 100 deb kabul kilinsa, uning 80 kismi sekin uykuga, 20 kismi tez uykuga tugri keladi. Bir yoshgacha bulgan bolalarda tez uyku jami uykuning yarmini tashkil etadi. xomilada esa ona kornidagi xayotning sunggi xaftalari mobaynida u bundan xam uzokrok buladi. Bu dalillar tez uyku markaziy asab tizimining yetilishi, asab alokalarining shakllanishi uchun zarur deb xisoblashga asos buladi.Muttasil uykusizlik odamning sillasini kuritadi, ish kobiliyatini yukolishiga olib keladigan ogir xastalik. Uyku buzilishlariga katta ijtimoiy muammo, deb karash ularni urganish va davolashga yetarli aщamiyat berish kerak.

4-MAVZU Analizatorlarning yoshga oid fiziologiyasi

(2 soat) 1.Analizaorlarning xususiy fiziologiyasi va ularni borliqni anglashdagi

o`rni. 2.Sensor ta’sirotning markaziy nerv tizimi va psixikani rivojlanishdagi

ahamiyati. 3.Shartli reflektor faoliyatda analizatorlarning ahamiyati. 4. Bolalarda ko`rish va eshitish qobiliyatining buzilishini oldini olish.

Ko`rish va eshitish organlar gigienasi.

Organizm tashqi muhit bilan analizatorlar deb ataladigan asab tuzilmalari yig`indisi orqali munosabatda bo`ladi. Tirik organizm o`z hayotini va turni davom ettirish, xavf-xatardan o`zini himoya qilish, maqsadga erishish uchun vaqt va fazoni, tashqi muhitning asosiy hossalarini yaxshi his etishi zarur. Sensor tizimlar (analizatorlar) ana shunday imkoniyatni yaratadi. Analizatorlar asab tizimida organizmga ta’sir qiladigan taassurotlarni tabaqalashtiradi, miqdor va sifat jihatidan tahlil qiladi. Analizator degan atamani 1909 yilda I. P. Pavlov taklif qilgan. Barcha analizatorlarning bir xil

27

tarkibiy qismlari bo`ladi: I. periferik qabul qiladigan qismi – muayyan taassurot turini asab

impulьsiga aylantiradigan retseptorlar; II. qo`zg`alishni markaziy asab tizimiga o`zatadigan o`tkazuvchi

yo`llar; III. po`stloq proektsiya zonalari yoki analizatorlar po`stlog`ining

uchlari. Analizatorlar o`ziga xosdir, ya’ni ularning har biri taassurotning faqat

muayyan turiga javob beradi. Analizatorlar o`zaro bog`liq bo`lib, ularning o`zaro ta’siri organizmning maqsadga yo`naltirilgan javob reaktsiyalarini ta’minlaydi. Masalan, yorug` xonada tovush qattiqligining kuchayishi, yorug` fonda to`q rangli ob’ektlarning yaxshiroq ko`rinishi, yorug`lik ta’siri natijasida ayrim kishilarda eshitish sezgilari paydo bo`lishi payqalgan. Ko`zi ojiz kishilarda sezgi va eshituv rivojlangan bo`ladi. Nuqtali xatni paypaslab bilib olib o`qishni o`rganish mumkin. Ko`zi ojiz kar-soqovlarning hid bilish qobiliyati kuchli bo`ladi.

Sensor tizim faoliyati ta’sirotni retseptorlar qabul qilishi bilan boshlanadi. Retseptorlarning bir qancha xossalari bor. Ulardan biri yuksak sezuvchanlik, ya’ni ular bilinar-bilinmas ta’sirlarga ham javob beradi. Yorug`lik sezgisi paydo bo`lishi uchun ko`zga atigi 6-8 yorug`lik kvantlarining ta’sir qilishi kifoya. Qorong`i tunda havo butunlay musaffo bo`lganda ko`z oddiy sham yorug`ligini 25-27 km masofadan ilg`ay olishi mumkin. Havodagi hid taratuvchi moddalarni hech qanday fizik yoki kimyoviy usullar bilan aniqlab bo`lmagani taqdirda ham odam hidni sezishi mumkin.

Retseptorlarning boshqa xossasi ularning ta’sir kuchiga moslashish (adaptatsiya) hususiyati hisoblanadi. Biz o`zimiz uzoq muddat ishlatilgan atirning hidini, qo`ldagi soatni sezmaymiz, yorug` xonadan qorong`i xonaga kirganimizda to`q rangli buyumlarni bir oz vaqt o`tgach, qorong`iga «o`rganib» bo`lgandan keyingina farq qila boshlaymiz va h.k.

Muvofiqlashgan retseptorlar borligiga ko`ra, ko`rish, eshitish, vestibulyar, hidlash, ta’m bilish, harakatlanish, interotseptiv, teri, propriotseptiv, makon, nutqni harakatlantiruvchi, nutq-eshituv analizatorlari mavjud bo`ladi.

Ko`rish analizatorlari.

Ko`rish analizatorlarining vazifasi tashqi muhitdagi ob’ektivlikni miya

po`stlog`ida subektiv aks ettirishdir. Bunda ko`z retseptorlari yorug`likni singdiradi va bu quvvatni asab impulьsiga, ya’ni fotoretseptsiyaga aylantiradi. Ko`rishda yorug`lik va rangni sezish, buyumning shakli va makonni idrok qilishning farqiga boriladi. Chunonchi, masalan, qorong`ida va yorug`da yorug`likni sezish turlicha bo`ladi va bu ko`z adaptatsiyasida, ya’ni yorug`likni sezishni yoritilishning qonkret darajasiga moslashtirishda aks etadi. Ko`rish odamning tashqi muhit bilan aloqasining muhtim vositasi hisoblanadi, chunki u eng ko`p miqdordagi axborotni ta’minlaydi. Ko`rish analizatorlarining periferik

28

bo`limi – ko`z, retseptor zvenosi, uning to`r pardasidagi fotoretseptorlar hisoblandi. Ko`z bilan miarkaziy asab tizimini bog`lovchi bo`lib ko`z asab tolalari hisoblanadi. Bu tola gipotalamusning hamda oraliq miyaning ko`rish bo`rtig`iga, so`ngra bosh miya po`stlog`i ensa sohasida joylashgan ko`rish markazlariga boradi. Ko`z – juft ko`rish a’zodir. U ko`z soqqasi va mushaklar, qovoqlar, qoshlar, ko`z yoshi va yog` bezlari, qon’yunktivani o`z ichiga olgan yordamchi apparatdan iborat. Ularning har biri ko`zni shikastlanishdan, qurib qolishdan himoya qilib, o`z vazifasini bajaradi. Mushaklar ko`z soqqasini harakatlantiradi.

Yorug`lik to`r pardaga tushishdan oldin oldingi kamera, gavhar, orqa kamera, shishasimon tanadan iborat ko`z optik apparati orqali o`tadi. Ko`zga yorug`lik nur oqimining ko`p-ozligiga ko`ra eni rangdor parda mushaklaridan o`zgara oladigan qorachiq orqali o`tadi. Ravshan ko`rishga moslashishda gavhar asosiy o`rinda turadi. Bu ikkala tomoni qavariq linza shaklida bo`lgan tiniq elastik tuzilmadir. Uning chetlaridan tsiliar mushaklar – yupqa, qayishqoq, elastik tolalar chiqadi va kipriksimon tanaga yopishadi. Gavharning shakli o`zgarishi mumkin va bu shu tolalarning taranglik darajasiga bog`liq. Chunonchi, odam uzoqdagi buyumni ko`rayotganda ular bo`shashadi va gavhar yassilashadi. Buyumdan yaqin masofada tolalar taranglashadi va gavhar qavariq shaklga kiradi. Buyum nechog`lik yaqin bo`lsa, ular shu qadar taranglashadi. Bu akkomodatsiya hodisasi nomini olgan va bosh miya po`stlog`ining ko`rish markazlari ishtirokida vujudga keladi.

To`r parda ko`zning ichki yuzasini qoplab turadi va ko`rish faoliyatini ko`zning orqa yuzasida – ko`z tubida joylashgan qismi bajaradi. Unda yorug`lik ta’sirlarini sezadigan retseptorlar bo`ladi. Yorug`lik va rang turli retseptorlar bilan farq qilinadi va shunga ko`ra, ular tayoqchalar va kolbachalarga bo`linadi. Ularning nisbati turlicha. Chunonchi, ko`zdan ko`rish asab tolalari chiqadigan joydagi to`r parda qismida yorug`likni sezuvchi qismlar mutlaqo bo`lmaydi va u ko`r dog` nomi bilan yuritiladi. Bu nuqson to`r pardaning qo`shni qismlari hisobiga to`ldiriladi. Ko`r dog` chetidan taxminan 4 mm masofada eng ravshan ko`rish qismi - sariq dog` joylashgan. Unda asosan periferiyasi bo`ylab tayoqchalar va markazda faqat kolbachalar bo`ladi. To`r parda ko`rish bo`liminiig butun yuzasi bo`ylab tarqalgan tayoqchalar oqshomda rangsiz ko`rish uchun xizmat qiladi, kolbachalar esa ranglarni ko`rishni ta’minlaydi.

To`r pardadagi ko`z optik tizimida yorug`lik nurlarining sinishi natijasida buyumning teskari va kichraytirilgan tasviri hosil bo`ladi. Biroq odam bir qancha analizatorlarning o`zaro ta’siri, shuningdek hayot tajribasi natijasida hamma narsani tabiiy holda ko`radi. Ko`rish analizatorining moslashuv jarayoni bola hayotining dastlabki oylaridan boshlanadi.

Agar mugo`z parda va gavhar yorug`lik nurlari yo`lini o`zgartirib, buyumning tasviri to`r pardaga mos tushsa, ko`zdan kechirilayotgan buyum aniq-ravshan ko`rinadi. Buning uchun mugo`z parda va gavharning muayyan sinish kuchi va ko`zning oldingi orqa o`qi muayyan uzunlikda bo`lishi talab qilinadi.

29

Organizm o`sib, rivojlanayotganda ko`z gavharining elastikligi o`zgarishi, ko`z soqqasi o`zayishi va qisqarishi mumkin, natijada buyum ravshan ko`rinmaydi. Bu jarayonlar ilk go`daklik yoshida ro`y berishi ham mumkin. Maromda 10 yoshda ravshan ko`rish nuqtasi ko`zdan 7 sm dan kam masofada, 20 yoshda – 8,3 sm, 30 yoshda – 11 sm, 40 yoshda – 17 sm, 50 yoshda – 50 sm, 60-70 yoshda taxminan 80 sm masofada bo`ladi. Optik o`zgarishlar yaqindan ko`rish, uzoqdan ko`rish va astigmatizm ko`rinishida namoyon bo`ladi.

Uzoqdan ko`rish ravshan nuqtasining so`rilishiga bog`liq. Ko`zning bunday tuzilishi buyumdan kelayotgan nurlar mugo`z parda va gavharda singanidan keyin ko`zning maromli tuzilishidagi kabi to`r parda emas, balki uning orqasida fokuslanadi. Bunday hollarda to`r pardada nuqta emas, balki yorug`likni tarqatadigan doira proektsiyalanadi va buyum tasviri chaplashib, ko`rinmay qoladi.

Deyarli hamma bolalar uzoqdan ko`radigan bo`lib tug`iladi, biroq ular o`sib ulg`aygan sari ko`zi ham o`sadi, uzoqdan ko`rish darajasi asta-sekin kamayib boradi. Biroq uzoqdan ko`rish darajasi 6-8 dioptriydan yuqori, juda baland bo`lsa va bolaning ko`zi ayniqsa yaqindan yaxshi ko`rmasa, unda yoshligidayoq g`ilaylik paydo bo`lishi mumkin. Bu ko`z soqqasi mushaklari tarangligining ortishiga bog`liq.

Yaqindan ko`rishda ko`zning orqa bo`limi cho`zila boshlaydi va to`r parda suriladi, buyumning ravshan tasviri to`r parda oldida fokuslanadi, unga mos tushmay qoladi va bunda buyumni ochiq-ravshan ko`rib bo`lmaydi. Yaqindan ko`radigan ko`z yaqin joylashgan narsalarnigina ko`zoynaksiz yaxshi ko`radi. Agar ko`z soqqasi uzunlasha borsa, yaqindan ko`rish darajasi ham orta borib, bu ko`zda jiddiy o`zgarishlar yuz berishiga sabab bo`ladi.

Mugo`z parda egrisimon noto`g`ri bo`lganda ham to`r pardada aniq tasvir hosil bo`lmaydi. Bunday yorug`lik nurlari bir nuqtada fokuslanmaydi. Uzoqdan ko`rish va astigmatizm ko`zoynak oynalari bilan to`g`rilanadi.

Ko`z soqqasi dastlabki besh yilda jadal va so`ngra 12 yoshgacha sekin o`sadi. Ko`z o`lchamlari va uning shakli o`zgaradi. U sharsimon shakldan birmuncha yassilashgan shaklga kiradi.

Ko`zning tashqi (oqsil) pardasi – sklera qalin tortadi, mugo`z pardasi yupqalashadi. Gavhar ham o`zgaradi – u bir oz zichlashadi va tiniqligi kamayadi. Qorachiqning yorug`likka javob reaktsiyasi, ikkala ko`z harakatining uyg`unlashuvi, ularning fiksatsiyasi asta-sekin yaxshilanadi. Ko`rish analizatorining buyumlarni tabiiyligicha ko`rishga ko`nikishi takomillashadi. To`r pardaning morfologik rivoji faqat oltinchi oyga kelib tugallanadi. Birinchi oy oxirida ko`z yoshi bezlari ishlay boshlaydi.

Ko`z jadal o`sayotgan va rivojlanayotgan davrda yuz berishi ehtimol tutilgan anomaliyalar buyumlar bilan yaqin masofada va betartib ishlash, joyning yetarlicha yoritilmasligi, harflarning maydaligi va rasmlarning xira tasviridan kelib chiqishi mumkin. Bunga, shuningdek, ayrim kasalliklar, masalan, raxit, sil, bod kasalliklari, A vitaminlar yetishmasligi sabab bo`ladi, chunki bular ko`z soqqasi, retseptor apparatining to`g`ri o`sishi va rivojlanishi

30

uchun qulay sharoit yaratadi. Ko`zni asrash uchun ayrim majburiy talablarga amal qilish zarur. Ish joyi

kundo`zi ham, kechqurun ham yetarlicha, bir tekis va ko`zni qamashtirmaydigan darajada yoritilishi kerak. Ish joyining yaxshi yoritilishi bilan birga butun xonaning yorug` bo`lishi gigiena jihatdan muhimdir. Bu ko`z charchashining oldini oladi. O’quvchining ish stoli derazaga yaqin joyda bo`lishi, unga yorug`lik chapdan va old tomondan tushishi kerak. Kechqurun dars tayyorlashda lampochka quvvati 40-60 vatt bo`lgani ma’qul. Ish joyining yoritilganligi 150 lyuksdan kam bo`lmasligi kerak.

Xonalarning yoritilishi yorug`lik koeffitsienti bilan ifodalanadi. Bu xonaning chap tomonidagi derazalarning oyna solingan yuzasining pol maydoniga nisbatidan iborat. Marom 1:4 yoki 0,25 atrofida bo`lishi kerak. Aralash, ya’ni kundo`zgi elektr ham qo`shilgan yoritilishda u birmuncha past va sun’iy yoritilishda nihoyatda past bo`ladi.

Ko`z bilan bola o`qiydigan qog`ozgacha bo`lgan masofa 30-35 sm bo`lishi kerak. Uni aniqlash oson: bu taxminan tirsakdan barmoqlargacha bo`lgan masofadir. O’qiyotganda kitob 35-45 daraja burchak ostida turgani yaxshi. Bunda kitob nigoh chizig`iga perpendiqo`lyar bo`ladi va ko`z charchamaydi.

Oq yoki sarg`imtir kog`ozga yozgan ma’qul. Peo`rni avtoruchka sharchali ruchkaga nisbatan birmuncha aniq tasvir beradi. Shunga ko`ra, ko`zoynak taqadigan kishilar peo`rni ruchkada yozganlari ma’qul.

Stolga oyna qo`ymaslik kerak, chunki uning yaltirashi ko`zni qamashtiradi. Oyna o`rniga oqish rangli, sarg`ish-yashil yoki och yashil qog`oz yozib qo`yish mumkin.

O’quvchi yozuv stoli oldida muttasil o`tirish yaramaydi. Yuqori sinf o`quvchilari 40-50 minutlik yozuv-chizuvdan keyin 5-10 minut, quyi sinf o`quvchilari har 35-40 minutdan so`ng dam olishlari kerak.

Eshitish va muvozanat analizatorlari

Eshitish analizatorining faoliyati tovush ta’sirini qabul qilish, eshitish

sezgilari va obrazlarini miya po`stloq qismlarida shakllantirishdan iborat. Eshitish analizatorining periferik uchi tashqi, o`rta, ichki quloq va so`nggi

bo`limida yotgan fonoretseptorlardan tashkil topgan. Analizatorning markaziy qismi Uzunchoq, o`rta, oraliq miyada va katta yarimsharlar po`stlog`ining chakka bo`laklarida joylashgan ko`p sonli yadrolardan iborat. Yadrolarning har biridan eshitish kanali chegaralarida yuqoriga ko`tariladigan va pastga tushadigan yo`llargina shakllanib qolmasdan, balki miya dastasining to`rsimon tuzilmalari va harakat yadrolari bilan ko`p sonli bog`lanishlar ham hosil bo`ladi. Bog`lanishlarning bunday turli-tumanligi eshitish analizatorining bo`shliqdagi mo`ljalida, muvozanatni saqlashda, ravon chiqadigan nutq qobiliyatini ta’minlashda katta ahamiyatga ega. Ilk bolalik davrida kar bo`lib qolgan bola gapirish qobiliyatini yo`qotadi.

Tashqi quloq tovushni tutish uchun xizmat qiladi, u tashqi quloq suprasidan

31

iborat. Uning shakli murakkabligi, tashqi eshitish yo`lining rezonans xossalari nog`ora parda sohasida chastotani sozlash va tovush bosimini kuchaytirish imkonini beradi. Bu sohada u kirish qismidagidan 5-10 detsibel (db) yuqori bo`ladi. Nog`ora parda o`rta quloq bo`shlig`ini tashqi quloq bo`shlig`idan ajratib turadi, u ichkariga yo`naltirilgan qattiq qonusdan iborat. U tovush o`tkazish tizimining bir qismi hisoblanadi, chunki tovush to`lqinlari ta’siri ostida nog`ora parda harakatga keladi, bu o`rta quloqda joylashgan unga yopishgan eshitish suyaklariga o`tkaziladi. Ular oval darcha membranasida tovush bosimini nog`ora parda oldidagi bosimga nisbatan 20 martaga kuchaytirishni ta’minlaydi. Oval darcha membranasi tebranishlari ikkita bo`lim: chig`anoq va vestibulyar apparatdan iborat labirintning suyuq moddasiga o`tadi. Fonoretseptorlar membranada chig`anoq asosi oldida, Kortiy yoki spiralsimon a’zo degan nom olgan joyda bo`ladi. Eshitish tizimining asab yo`llari ana shulardan boshlanadi.

Tovush tashqi va o`rta quloqni chetlab o`tib, kalla suyaklari orqali bevosita chig`anoqda o`tadigan boshqa yo`l ham mavjud, bu holda tovush ancha past eshitiladi. Chig`anoq kanali yo`li bo`ylab oval darchadan uning cho`qqisiga yo`nalishda to`siq eni asta-sekin kattalashadi va uning qattiqligi kamayadi. Shuning uchun to`siqning turli qismlari turli chastotali tovushlarga aks-sado beradi: yuqori chastotali tovushlar ta’sirida tebranishlarning maksimal amplitudasi oval darcha yaqinida chig`anoq asosi oldida kuzatiladi, cho`qqisidagi maksimal aks-sado zonasi esa past chastotali tovushlarga muvofiq keladi. Binobarin, muayyan chastotali tovushlar Kortiy a’zoi qo`zg`algan qismining qilsimon hujayralari bilan bog`liq bo`lgan asab tolalarigagina ta’sir qiladi. Shunga ko`ra, har bir asab tolasi chastotalarning chegaralangan diapazoniga javob beradi.

Tovush to`g`risidagi axborot eshitish asab tolalari bo`ylab Uzunchoq miya markazlariga beriladi. Ular reaktsiyasining davomliligi signal davomliligiga aniq mos keladi. Biroq, markaziy asab tizimi yuqori bo`limlarining eshitish markazlari mutlaq barcha signallarga javob beravermaydi, balki muayyan xossalari bo`lgan tovushlarni tanlash printsipi bo`yicha ishlaydi, bu ayniqsa murakkab tovushlarga, masalan, nutq tovushlariga tegishlidir. Ular atrofdagi tovushlar oqimidan ajralib chiqadi va hatto kuchi juda past va tovush shov-shuvlari bo`lganda ham ixtisoslashgan neyronlar tomonidan aniqlanadi. Ixtisoslashgan neyronlar o`z tovushini hatto uning fizik xossalari o`zgarganda ham payqab oladi. Erkak, ayol yoki bolaning qattiq, yoki past, tez yoki sekin tovush bilan talaffuz qilingan biror so`zi doimo bir xil so`z sifatida eshitiladi.

Uzunchoq miyadan keladigan asab impulьslari, shuningdek, miyaning harakat markazlariga va xatti-harakatning turli elementlarini ta’minlaydigan elementlarga: tana vaziyati, diqqat, hissiy holatga tushadi. Bu markazlar o`z faoliyatini ularga sezuvchan kanallar orqali tushadigan tashqi muhit haqidagi axborotni jamlash negizida amalga oshiradi.

Vestibulyar apparat – muvozanat va fazoviy sezgi a’zoidir. U gavdaning makonda harakat qilish tezligi va yo`nalishidagi o`zgarishlarni qabul qiladi va gavda vaziyati reflekslari shakllanishida ishtirok etadi. U ichki quloqda

32

joylashadi va ikki qismdan: dahliz va u bilan tutashadigan uchta yarim doira kanallardan iborat. Dahlizda maxsus suyuqlik – endolimfa bilan to`lgan ikkita pardasimon xaltacha bo`ladi. Ular bir-biri bilan yo`l orqali tutashadi. Xaltacha devorlarida unchalik katta bo`lmagan do`ngchalar – torsimon epiteliydan iborat sezuvchan dog`lar joylashadi. Bu vestibulyar apparat retseptorlari bo`lib, otolit membrana ana shu retseptorlar ustida yotadi. Membrana – ichki otolitlari bo`lgan jele (yelimshak) simon massadir. Ular asosan kalьtsiy, kaliy, natriy, magniy va boshqa moddalarning a’zoik birikmalaridan iborat. Otolit membrana harakatchan bo`lib, retseptorlar yuzasi bo`ylab sirpanadi. Bitta xaltachadagi sezuvchan dog`lar gorizontal, ikkinchisidagi shunday dog`lar vertikal joylashadi. Yarim doira kanallar o`zaro perpendiqo`lyar uchta tekislikda joylashadi, ichi endolimfa bilan to`lgan va har birining asosida torsimon epiteliyning sezuvchan hujayralari bo`ladi. Torsimon retseptorlar asosida asab tolalari tarqaladi, ular dasta-dasta bo`lib birikadi va birgalikda vestibulyar asab hosil qiladi. U orqali asab impulьslari miyacha, orqa miya, oraliq miya, katta yarimsharlar po`stlog`i bilan bog`liq bo`lgan vestibulyar markaz joylashgan Uzunchoq miyaga tushadi. Bu markaz bosh miyadagi harakatlanish hamda ko`rish markazlari bilan uzviy bog`liq bo`ladi. Ko`rish qobiliyati yo`qolishi muvozanatning beqaror bo`lib qolishiga, makonda mo`ljal olishning yo`qotilishiga sabab bo`ladi. Biror sababga ko`ra, vestibulyar apparatning faoliyati pasayib qolsa, ko`rish faoliyati uni muayyan darajada to`ldirib turadi.

Asab tuzilmalarining o`zaro ta’siri muvozanatni saqlash, gavdaning vaziyatini yo`lga solish va tutib turishga imkon beradigan vestibulo-motor, vestibulo-sensor, vestibulo-vegetativ reflekslar hosil bo`lishiga olib keladi. Bu bo`yin, gavda, oyoq-qo`llar, ko`z mushaklari taraglikining qayta taqsimlanishi tufayli ro`y beradi.

Vestibulyar apparat yana gravitatsiya retseptori ham deyiladi. Bosh yoki tana vaziyatining har qanday o`zgarishi otolitlar va endolimfa harakatini muqarrar keltirib chiqaradi. Ularning qilsimon hujayralarga nisbatan surilishi asab impulьsi shakllanishini boshlab beradi. Xaltacha hujayralari retseptorlari gavdaning oldinga, orqaga, yuqoriga, pastga tomon harakatlanishiga, yarim doira kanallarning retseptor apparati boshni aylantirishga, gavdaning aylanma harakatlariga ta’sir qiladi. Vestibulyar apparat tananing uchala tekislikdagi barcha yo`nalishdagi harakatlarini sezadi va idora qiladi, uning makondagi vaziyatini bexato to`g`rilab turadi. Uning rezerv imkoniyatlari katta va har qanday kutilmagan sharoitda, masalan, kosmosdagi vaznsizlik sharoitida ishlashga qobiliyatli bo`ladi.

Eshitish analizatori muayyan ohangdosh tovushni eshitishga moslashgan. Chunonchi, uzoq vaqt mobaynida kuchli tovushlar eshitilib tursa, uning qo`zg`aluvchanligi pasayadi, jimjitlikdan keyin esa kuchayadi. O’ta kuchli tovushlar quloqning og`ir yoki batamom kar bo`lib qolishiga, ish qobiliyatining pasayishiga olib kelishi mumkin. Shuning uchun bolalar naushniklar orqali qattiq tovushlarni tinglashi tavsiya etilmaydi.

Tug`ilgandan so`ng eshitish analizatori rivojlanishda davom etadi va

33

ikkinchi oy oxirida bola yaxshi eshita boshlaydi, u hayotining ikkinchi yili boshlanishida tovushlarni ajrata boshlaydigan bo`ladi. Muayyan kuchdagi tovushni eshitishda ham yoshga oid xususiyatlar bo`ladi. Katta yoshdagi odamda eshitish bo`sag`asi 10-12 db, 6-9 yoshdagi bolalarda 17-24 db, 10-12 yoshdagi bolalarda 14-19 db atrofida bo`ladi. Eng past tovush kuchi bilan aniqlanadigan eng yuqori eshitish o`tkirligi 14-19 yoshda qayd qilinadi. Bunda bolalar past tovushni yaxshiroq eshitadi.

Bolalar eshituv analizatorlarini maromli faoliyati o`qituvchining gapirish ohangiga ham uzviy bog`liqdir. Masalan, o`qituvchining ovozi o`rtacha balandlikda, aniq, o`rtacha tezlikda, emotsional jihatdan tebranib turuvchi bo`lsa, o`quvchilarni dars o`zlashtirishlari yuqori, eshitish analizatorlarini toliqish darajasi past bo`lishi isbotlangan. Ayniqsa, so`zlar talaffuzining aniqligiga ahamiyat berilishi kerak. Agarda o`qituvchi so`zlarni emotsional tebranishsiz aytsa (nointonatsion ohangda), o`quvchilarda uyqu bosish holati kuzatiladi va darsni o`zlashtirishga halaqit beradi.

O’qituvchi ma’ro`zasi jonli va hayotdan olingan misollarga boy bo`lishi shart. Mohir pedagog har qaysi yoshdagi bolani asab tizimi faoliyati haqida tushunchaga ega bo`lgan holda darsni tuzishi lozim. Masalan, kichik maktab yoshidagi bolalar sonlarga bog`liq ko`rsatgichlarni juda yomon esda qoldiradilar. Kasb-hunar kollejlari va litsey o`quvchilarining nazariy olgan bilimlari, albatta amaliyot darslarida mustahkamlanishi yuqori samara berishi aniqlangan. Teri analizatorlarining periferik uchlari bir – biridan farq qiladigan retseptorlarning ko`p sonli guruhidan iborat bo`lib, ularni taktil, og`riq sezish, harorat retseptorlariga birlashtirish mumkin. 1 sm2 teriga o`rta hisobda 100 – 200 og`riq retseptori, 10 – 15 sovuqni sezish retseptori taxminan 25ta taktil retseptorlar to`g`ri keladi. Ular ta’sirni qabul qilishni ta’minlaydi va tashqi qoplamlarining bekamu - ko`stligi, tashqi ta’sirning harakteri to`g`risida habar beradi.

Taktil retseptorlar, odatda, qo`l teqizish va teri koplamlariga shikast yetmaydigan turli xil mexanik ta’sirlarini sezadi. Ular tufayli buyumning shakli, kattaligi haqida, yuzasining silliq, g`adir – budir, yumshoq yoki qattiqligi haqida xulosa chiqarish mumkin. Tanani koplab turgan tuklar 5 darajaga og`ganda bu mexanik ta’sir soch asosini o`rab olgan asab spiraliga o`tadi va odam qo`liga yoki yuziga g`oyat yengil tola tushgandek bo`ladi. Bosim sezgisi terining mexanik ta’sirlanishi tufayli paydo bo`ladi, u teri osti biriktiruvchi to`qima retseptorlariga, suyak usti pardasiga, suyaklarga va shu kabilarga o`tadi. Katta yarimsharlarning orqa markaziy egriligi sohasi taktil sezuvchanlikning markaziy bo`limi hisoblanadi. U miyaning boshqa markazlari bilan o`zaro bog`liq bo`ladi, xususan, ko`rish, markazi va musqullar sezuvchanligi markazi bilan chambarchas bog`langan. Xuddi shu o`zaro bog`liqlik buyumlarning shakli va katta – kichikligini, ularning makondagi holatini aniklashga imkon beradi. Bosh miya bu bo`limlari neyronlarining munosabati odam tug`ilgandan keyin, alohida

34

tajriba orttirish jarayonida ayniqsa jadal shakllanadi. Chaqaloq bolalarda va ko`r tug`ilib keyin ko`zi ochilgan bolalarda dastlabki vaqtlarda ko`rish, sezgi va mushak taasurotlari o`rtasida assotsiatsiyalar bo`lmasligi aniklangan.

Teri analizatorining miyadagi uchi shikastlanganda terining mexanik ta’sirga sezuvchanligi buzilishi kuzatiladi va xatto kisman tiklanish bo`lganda ham ta’sirning tipi va joyini farklash batamom yo`qoladi. Teriga kuchli yoki shikastlovchi harorat, mexanik, kimyoviy ta’sir bo`lganda og`riq seziladi. Og`riq retseptorlarning eng tarqalgan tipi bo`lib, terida erkin asab uchlari kurinishida mavjud bo`ladi. Terida og`riq retseptorlari mutlaqo bo`lmagan qismning o`zi yo`q, biroq ular bir tekis tarqalmagan. Masalan, qo`ltiq yoki chov sohalari ularga juda boy, oyoq – qo`l kaftlari, qo`loq supralari eng kam «og`riydigan» sohalardir. Og`riq sezgisi organizmning moslashuv xossasi bo`lib, u organizmning ichki muhit doimiyligini saqlash uchun nazoratni ta’minlab turadi. Og`riq retseptorlari teridan tashqari, bo`g`imlar, mushaklar, ichki a’zolarda joylashgan. Og`riq analizatorining markaziy qismi oraliq miya ko`rish bo`rtig`ining yadrolarida bo`ladi. Katta yarimsharlarda og`riq sezuvchanlik yadrolarining joylashgan markazi aniqlanmagan.

Harorat retseptori issik va sovukni sezuvchi turlarga bo`linadi. Terida ular notekis taqsimlangan va sovuqni sezuvchi retseptorlar soni issiqni sezuvchi retseptorlardan ustunlik qiladi. 360S va bundan past haroratga javob reaktsiyasi sodir bo`ladigan termoretseptorlar sovuqni sezuvchi retseptorlar qatoriga kiradi. Issikni sezuvchi retseptorlar 400S va undan yuqori haroratda faollashadi. Sovuq termoregulyatorlar terida va ichki a’zolarda, issiqlari esa asosan terining ustki qatlamlarida joylashgan.

Yuz terisi harorat o`zgarishlarini eng ko`p sezuvchan va oyoqlar terisi eng kam sezuvchan bo`ladi. Oraliq miyaning ko`rish bo`rtig`i va orqa miyaning markaziy egrilik sohasi harorat sezuvchanligining miya bo`limi hisoblanadi.

Teri analizatorlarini gigienasi inson salomatligi gigiena qoidalari roya qilish bilan chambarchas bog`liqdir. Shuningdek, teriga ta’sir qiluvchi kimyoviy va mexanik ta’sirotlarning meyoriy maromliariga roya qilish lozim.

5-MAVZU Yoshga oid endokrinologiya

(2 soat) 1.Ontogenez davrida ichki sekretsiya bezlarining rivojlanishi. 2.Alohida bezlarning faoliyatdagi ta’rifi. 3. Jinsiy bezlarning organizm o`sishi va rivojlanishidagi o`rni. 4.Fiziologik va ijtimoiy jinsiy yetuklik, shaxsiy gigiena qoidalari.

Endokrin tizimning biologik o`rni asab tizimining o`rni bilan chambarchas bog`liq. Bu har ikkala tizim birgalikda aksariyat bir-biridan anchagina masofada joylashgan a’zolar va a’zo tizimlari faoliyatini muvofiqlashtirib turadi. Organizmning vegetativ va neyrogumoral idora etilishida muhim ahamiyat kasb

35

etuvchi gipotalamus asab va endokrin tizimlar o`rtasida bog`lovchi vazifasini bajaradi. Organizmning turli qismlaridan keluvchi impulьslarni qabul qiluvchi va ma’lumotlarni taxlil qiluvchi gipotalamusda neyrosekretor gormonlar ishlab chiqariladi. Gipofiz esa o`z navbatida endokrin tizimning boshqa bezlari vazifasini boshqaradi.

Endokrin tizim deganda, gormonlar ishlab chiqaradigan ichki sekretsiya bezlari yoki endokrin bezlar yig`indisi tushuniladi. Ular tashqi sekretsiya yoki ekzokrin bezlaridan tana bo`shlig`ida tashqi muhit bilan tutashadigan chiqaruv yo`llari yo`qligi bilan farq qilib, o`z sekretini ozmi-ko`pmi uzoqda joylashgan a’zolarga olib boradigan bevosita qon yoki limfaga ajratadi.

Gormonlar kimyoviy jihatdan turli moddalar guruhidan iborat bo`lib, tarkibida xolesterin unumlari – steroid va aminokislotalar, peptid va oqsillarni o`z ichiga oladi. Ular a’zolarga o`ziga xos ta’sir ko`rsatadi, boshqa moddalar bunday ta’sir ko`rsatishga layoqatli emas. Gormon ta’siri aniq tizimga yoki a’zoga nisbatan maqsadga yo`naltirilgan xususiyat kasb etadi. Har bir endokrin bez o`z gormonlarini sintez qiladi va ekskretlaydi. Ichki sekretsiya bezlarini gistologik taxlil qilish ularning bir xil tuzilmaganligini ko`rsatadi. Bitta bez chegarasida tuzilishi va ta’sir doirasiga ko`ra har xil gormonlar hosil bo`ladi. Ular juda kichik miqdorlarda – grammning milliondan bir ulushida va tegishli retseptorlari bo`lgan hujayralargagina ta’sir qiladi.

Shunday qilib, gormonlar a’zoga tegishli axborotni olib keladigan kimyoviy vositachi o`rnini o`ynaydi va retseptorlar bilan hujayralar yuzasida yoki ichida o`zaro ta’sirga kirishadi va shu tariqa hujayra fermentlari faolligini o`zgartiradigan va gormonning oxirgi fiziologik yoki biokimyoviy ta’siriga olib keladigan jarayonlarni boshlab beradi. Asosiy hayotiy jarayonlarni idora qilishda, odatda, bir vaqtning o`zida bir necha gormon ishtirok etadi.

Gormonlar 3 ta muhim faoliyat bajaradi va ularning ayrimlarida turga oid o`ziga xoslik bo`lmaydi: 1. Jismoniy, jinsiy va aqliy rivojlanishga imkon beradi va uni ta’sirlaydi. 2. Turli a’zolar va fiziologik tizimlar faolligini organizmni tashqi muhit sharoitiga moslashtirish maqsadida o`zgartirish imkonini beradi va uni ta’minlaydi. 3. Ayrim fiziologik ko`rsatkichlarni o`zgarmas darajada saqlashni ta’minlaydi. Organizmning maromli holatida ishlab chiqariladigan gormon miqdori kamayib ketishi gipofaoliyat va, aksincha, ishlanib chiqishining ko`payishi – endokrin bez giperfaoliyati deyiladi.

Endokrin bezlarga gipofiz, qalqonsimon, paraqalqonsimon bezlar, buyrak usti bezlari, me’da osti bezining orolchalar apparati, ayrisimon bez, jinsiy bezlar, epifiz kiradi.

Gipofiz Gipofiz bosh miya asosidagi turk egarida joylashadi, katta odamda vazni

0,5-0,8 g, chaqaloqda 0,1-0,15 g va 10 yashar bolada 0,3 g bo`ladi. Pubertat davrda u katta odamdagi og`irlikka yetadi.

Morfologik va faoliy taxlil asosida gipotalamus va gipofizni yagona faoliy tizim sifatida qaraladi. Bevosita gipofizda 3 bo`lak: oldingi, o`rta va orqa bo`laklar bo`ladi. Ulardan dastlabki ikkitasi adenogipofiz (yoki bezsimon

36

gipofiz) va oxirgisi neyrogipofiz deyiladi, chunki ular gipotalamus bilan printsip jihatidan turlicha bog`lanishga ega.

Adenogipofizning bezsimon hujayralari qon tomirlar bilan mo`l ta’minlangan. Ularning faolligini gipotalamusning regulyator rilizing-gormonlari quyidagicha belgilaydi: gipotalamus neyronlarining o`simtalari kapillyarlar bilan bog`lanish hosil qiladi va qonga sekret ajratadi, u adenogipofizga o`tadi va rilizing-gormonlar bezsimon hujayralarga o`tib, gormonlar sinteziga va ozod bo`lishiga imkon beradi.

Gipofizning orqa bo`lagi gipotalamus bilan asab o`simtalari orqali birikkan. Bu birikmalarning xususiyati shundan iboratki, gipotalamusda joylashgan asab hujayralarining aksonlari gipofizda tugallanadi va aksoplazma oqimi bilan gipofizga uning yadrolari sekreti keladi. Gipofiz oldingi bo`lagining gormonal faoliyati asosan yoki faqat boshqa periferik endokrin bezlarga ta’sir vositasida amalga oshadi. Adenogipofiz gormonlari trop gormonlar deyiladi, ularga quyidagilar kiritiladi:

1. Somatotrop gormon, ya’ni o`sish gormoni. 2. Adrenokortikotrop gormon 3. Tireotrop gormon 4. Gonadotrop gormonlar 5. Laktogen gormon, ya’ni prolaktin

Somatotrop gormon, ya’ni o`sish gormoni. Ko`p gormonlardan farqli

ravishda turga oid o`ziga xoslikka ega. Masalan, buqaning o`sish gormoni odamda yoki maymunda o`sishga olib kelmaydi va u hayvonlarning boshqa turiga yuborilganda yot moddalar ishlanishi sodir bo`ladi. U ona qornidagi hayotning 10chi haftasidan hosil bo`ladi va ta’sir qiladi. Somatotrop gormon jigarda suyaklarning uzunasiga o`sishiga ta’sir qiladigan somatomedin hosil bo`lishini rag`batlantiradi. O’sish darajasi bilan gormon dozasi o`rtasida aniq bog`liqlik mavjud. 20-40 yoshda balog`atga yetishdan so`ng epifizar tog`aylar suyaklanishi ro`y beraetganda o`sish gormoni suyaklarning uzunasiga o`sishiga ta’sir qilmay qo`yadi. U suyak atrofidagi to`qimalarning o`sishini kuchaytirish hususiyatiga ega, xolos. Shuning uchun ba’zan patologik holatlarda kata odamlarda oyoq – qo`llar va kalla suyaklari shaklining o`zgarishiga va kalin lashishiga olib keladi, ayni vaqtda yumshoq to`qimalar kattalashadi. Bunda til, burun, pastki jag`, qosh usti ravoqlari, quloq suprasi, lab, qo`l va oyoq panjalari, tovon suyaklari sezilarli darajada kattalashadi. Suyaklar qalinlashuvi va qovurg`alar oraliqlarining kattalashuvi hisobiga ko`krak qafasi hajmi kattalashadi. Bunga akromegaliya kasalligi deyiladi.

Adrenokortikotrop gormon. U buyrak usti bezlari po`stloq moddasining o`sishi va gormonlari faoliyati uchun zarur. Bu gormon buyrak usti bezlaridan tashqari, boshqa a’zolarga ham sezilarli ta’sir ko`rsatadi. Bu ta’sir gormon ortiqcha sintezlanganda namoyon bo`ladi. Masalan, terida kuchli pigmentatsiya bo`ladigan Addison yoki bronza kasalligini ko`rsatish mumkin.

Oralik miyaning rilizing gormonlar ishlab chikarish faoliyati buzilishi

37

sababli adrenokortikotrop gormon sekretsiyasi oshganda buyrak usti bezlari giperfaoliyati yuz beradi va gipofizar yog` bosish degan kasallik kelib chiqadi, unda gavda og`irligining 50% yog`dan iborat bo`lishi mumkin.

Tireotrop gormon. U qalqonsimon bezning asosiy gormonlari – tiroksin va triyodtironin sintezi va ularning ajralishini kuvvatlaydi, bezdagi metabolitik jarayonlarni tezlashtiradi va uning to`qimasida follikulyar hujayralar o`sishini ta’minlaydi.

Gonadotrop gormonlar. Ular jinsiy bezlarning gonadotrop faoliyatini idora qiladi. Chunonchi, ular ayollarda tuxum hujayralarining o`sishi va yetilishni va tuxumdondan chiqishini, follikul o`rnida sariq tana hosil bo`lishini, tuxumdon follikullari urg`ochi jinsiy gormonlar – estrogenlar ishlab chiqarishini ta’minlaydi. Erkaklarda gonadotrop gormonlar spermatogenez – erkak jinsiy hujayralari hosil bo`lishini, erkak jinsiy gormonlari ishlab chiqarilishi va gormonlar ishlab chiqaradigan hujayralar o`sishini kuchaytiradi.

Laktogen gormon ya’ni prolaktin. U sut bezlari o`sishini va sut sekretsiyasini quvvatlab turadi. Uning «mammotropin» degan eski nomi shundan kelib chiqqan. Onalik instinkti yuzaga chiqishiga va sariq tana, tuxumdonlar faoliyat ko`rsatishiga imkon beradi, uning gormonlari homilani bachadon devoriga yopishishini ta’minlaydi.

Gipofiz oldingi bo`lagining faoliyati to`xtaganda barcha a’zolar va to`qimalarda jumladan, ichki sekrektsiya bezlarida va suyak ko`migi atrofida o`zgarishlar paydo bo`ladi. Bu kasallik gipofizar kaxeksiya, ya’ni gipofizar holdan ketish nomini olgan.

Gonadotrop, somatotrop va adrenokortikotrop gormonlar pubertat davrda ortiqcha ishlab chiqarilganda o`sish, balog`atga yetish va yog` bosishining tezlashishi kuzatiladi.

Gipofizning o`rta bo`lagida melanotrop gormon ishlab chiqariladi: u melanin sintezini kuvvatlaydi, pigment hujayralari ulchami va miqdorini oshiradi va shu tariqa teri qoplamining rangi o`zgarishida ishtirok etadi. Melanotropinning yog` bezlari sekretor faoliyatiga ta’siri haqidagi ma’lumotlar mavjud.

Gipofizning orqa bo`lagidan ikkita gormon, oksitotsin va vazopressin (antidiuretik gormon) ajralib chiqadi. Oksitotsin bachadonning shilliq mushaklari va kamroq darajada ichak, o`t pufagi va qovuq, siydik yo`li mushaklarining qisqarishini, shuningdek, sut ajralishini quvvatlab turadi.

Antidiuretik gormon (vazopressin) buyrak naychalarida suvning qayta so`rilishini ma’lum darajada quvvatlab turadi, ya’ni ajraladigan siydik mikdorini kamaytiradi. U yetishmaganda siydik ajralishi keskin ko`payadi, bu kandsiz diabetga olib kelishi mumkin. Demak, vazopressin organizmda suv – to`z almashuvining nisbiy doimiyligini ta’minlaydigan omillardan biridir. U, shuningdek, tomirlarni toraytiradi va arterial bosimni oshiradi.

Qalqonsimon bez

Qalqonsimon bez bo`yinning oldingi sathida hiqildoq va traxeya sohasida

38

joylashgan bo`lib, traxeyaning ikkinchi va to`rtinchi halqalari damida bo`yincha bilan birikkan ikkita bo`lakdan iborat. Bu bez tug`ilishdan ancha oldin faoliyat ko`rsata boshlaydi va u homilaning maromli o`sishi uchun nihoyatda zarur bo`ladi. 2 yoshda uning vazni taxminan 2 g bo`ladi. Balog`atga yetish davrida va postpubertat davrida 25-30 yoshgacha bez kattalashadi. Katta odamda vazni taxminan 25-30 g bo`lib, 50 yoshdan keyin asta-sekin kichrayib boradi.

Qalqonsimon bezning gormonlari biosintezida yod ishlatilishi munosabati bilan sog`lom odamning yodga kundalik ehtiyoji taxminan 150-220 mkg dan iborat bo`ladi. Qalqonsimon bezning faoliyatini markaziy asab tizimi idora qiladi. Gipotalamus ishlab chiqaradigan tio`rniberin gormoni gipofizning tirotropin gormoni ishlab chiqarishini, u o`z navbatida qalqonsimon bezning rivojlanishi va faoliyatini quvvatlab turadi. Qalqonsimon bez faoliyatining o`zgarishi ko`rsatib o`tilgan gormonlar sintezining buzilishi va ishlab chiqarilishi kuchayishi bilan bog`liq bo`lishi mumkin, bu gormonlar o`sish, jismoniy va aqliy rivojlanish jarayonlarini idora qilishda ishtirok etadi. Ular moddalar almashinuvi, ayniqsa, asosiy almashinuv tezligini oshiradi, to`qimalarda oksidlanish jarayonlari va issiqlik hosil bo`lishini kuchaytiradi, to`qimaning nafas olishini idora qilish orqali organizmdagi energetik va biosintetik jarayonlarni qulay darajada saqlab turadi, a’zolar faoliyatini shoshilinch sharoitga moslashtirishda ishtirok etadi, markaziy asab tizimining faolligini oshiradi, o`sish gormoni sekretsiyasini quvvatlab turadi.

Ayrisimon bez

Ayrisimon bez - (timus) 2 bo`lakdan iborat bo`lib, traxeya ustida to`sh suyagining orqasida joylashgan. Pastki chegarasi perikard ustidan o`tadi. Bez embrional rivojlanishning 6-haftasida shakllana boshlaydi va balog`atga yetish davriga kelib, massasi 20-37 g bo`ladi, so`ngra faoliyati pasayib tarkibidagi to`qima biriktiruvchi to`qima va yog` bilan o`rin almashinadi. 75 yoshga kelib, to`qima massasi atigi 6 g ni tashkil etadi.

Ayrisimon bezda po`st va miya qavatlari farqlanadi. Birinchi qavatda mayda limfotsitlar zich joylashgan, ikkinchisida ular kamroq bo`lib, asosan duksimon hujayralarni (Gassalь tanachalarini) tashkil qilib, ular limfotsitlarning yetilishini quvvatlab turadi.

Shunday qilib, ayrisimon bez limfotsitlarning yetilgan shakllari hosil bo`lishini ta’minlab, organizmning immunologik himoya reaktsiyalarida ishtirok etadi, hujayra immunitetining markaziy bo`g`ini hisoblanadi. U limfotsit hujayralarni ishlab chiqaradi, bular hujayra immuniteti va gumoral immunitet ta’minlaydi. Qonda limfotsit hujayralar umumiy miqdorining 60-80% ni T-limfotsitlar tashkil qiladi. Ular orasida yot hujayralarni aniqlovchi T-effektorlar, yot hujayralar faoliyatini to`xtatuvchi T-killer, antitelolar hosil qilishda V-limfotsitlarni kirituvchi T-xelperlar va immun (himoya) reaktsiyasini sekinlashtiruvchi, antitelolar hosil bo`lishin to`xtatuvchi T-supressorlar bo`ladi.

V-limfotsitlar toksinlar va viruslarni neytrallaydigan moddalar –antitelolarni sintez qiladi va ishlab chiqaradi.

39

Ayrisimon bezning tug`ma yetishmovchiligida yoki buyrak usti bezlari po`stlog`ining gipofaoliyati sababli yetishmovchiligida gipofiz, o`sish gormonlari, qalqonsimon bez gormonlari ortiqcha ishlaganda yuqumli va teri kasalliklariga moyillik paydo bo`ladi, organizmning stress sharoitda (jismoniy shikastlanish, sovuq vanna, intoksikatsiya va hokazolarda) himoyalanish xossalari pasayib ketadi.

Me’da osti bezi

Me’da osti bezi o`n ikki barmoq ichak tutqichida joylashgan. Bez

to`qimasining katta qismi hazm fermentlari ishlab chiqaradigan ekzokrin hujayralardan va atigi 1-2% endokrin qismdan tashkil topgan. Ularni maxsus hujayralar - pankreatik orolchalar, ya’ni Langergans orolchalari deyiladi. Ularda qon ta’minoti me’da osti bezining qolgan qismlariga nisbatan yuqori bo`ladi. Langergans orolchalarida hujayralarning bir necha turi bor: beta-hujayralar 60-70% bo`lib, ular insulin gormoni ishlab chiqaradi, 20% alьfa-hujayralarda glyukagon gormoni hosil bo`ladi, qolgan delьta-hujayralarda somatostatin gormoni va RR-hujayralarda lipokain sintez qilinadi.

Insulinning vazifasi glyukoza va aminokislotalarni glyukogen va yog`larga aylantirish bilan bog`liq jarayonlarni kuchaytirish hisoblanadi. U qandlarni mushaklar, jigar va yog` hujayralari membranasi orqali o`tkazishga imkon beradi, energiyaga boy fosfor birikmalari hosil bo`lishini kuchaytiradi. Asab hujayrasi va eritrotsitlardan tashqari, hamma to`qimalar insulinga sezuvchan bo`ladi. Insulin hosil bo`lishining asosiy sababchisi glyukoza hisoblanadi. U me’da osti beziga ko`p oqib kelganda insulin sintezi kuchayadi, glyukoza miqdori kamayishi bilan bu jarayon susayadi. Adrenokortikotrop gormon, qalqonsimon bez gormoni, o`sish gormoni ta’sirida ham insulin sintezi yanada kuchayadi.

Glyukogon insulinning antagonisti hisoblanadi. U glikogen parchalanishini kuchaytiradi va uning jigardagi sintezini tormozlaydi, aminokislotalardan glyukoza sintezlanishini quvvatlaydi. Glyukogon, shuningdek, organizm och qolganda, sovqotganda, asab-psixik yoki jismoniy zo`riqish kabi stress holatlarda beta-hujayralarning insulin ishlab chiqarishini kamaytirish xususiyatiga ham ega.

Buyrak usti bezlari Buyrak usti bezlari – ikkala buyrakning yuqorigi qutblari yaqinida

joylashgan juft endokrin bezlardir. Ikkala buyrak usti bezi to`qimasining massasi 6 g dan 12 g gacha o`zgarib turadi. Bu bez ikki qavat ko`rinishda joylashgan ikkita to`qimadan iborat. Tashqi qavati pustloq va ichki qavati miya moddasi deyiladi. Ikkala qismi ikkita mustaqil endokrin bezlar bo`lib, faoliyatlari turlicha, tomirlar tizimlari mustaqil bo`ladi. Yangi tug`ilgan bolada miya qavati po`stloq qavatidan yupqa bo`lib adrenalinni kam ishlab chiqaradi. 8 yoshdan boshlab u anchagina kattalashadi va adrenalin miqdori organizm

40

ehtiyojlariga qarab ortib boradi. Buyrak usti bezlari faoliyati pubertat davrda sezilarli darajada kuchayadi. Po`stloq qavati o`z navbatida uchta zonadan: tashqi koptoksimon zona, dastali va miya qavatiga tegib turadigan to`rsimon zonalardan iborat bo`ladi.

Buyrak usti gormonlari moddalar almashinuvi uchun keng ta’sir doirasiga ega, hayotiy muhim faoliyatlarni idora qilishda, organizm noqulay sharoitga moslashuvida ishtirok etadi. Buyrak usti bezlari asosan kortikosteroidlar va ozroq miqdorda jinsiy gormonlar - androgenlar va ekstrogenlar, miya moddasi hujayralari esa adrenalin va noradrenalin gormonlari ishlab chiqaradi. Bu bezlarning miya moddasidan hozirgi vaqtda 50 ta steroid birikma ajratilgan, ulardan 80% haqiqiy gormonlar hisoblanadi. Miya moddasining ayrim zonalari nisbatan mustaqil tuzilmalar hisoblanadi: koptoksimon zona - mineralokortikoidlar sekretsiyasi zonasi, dastali zona glyukokortikoidlarni va to`rsimon zona jinsiy gormonlarini sekretsiya qiladi. Buyrak usti bezlarining bu qavati olib tashlansa, organizm nobud bo`ladi.

Mineralokortikoidlarga alьdosteron, kortikosteron, dezoksikortikosteron kiradi. Ular minerallar almashinuvini idora kiladi. Alьdosteron buyrak naychalarida natriy va xlorning qayta so`rilishini oshirib, shu tariqa qonda, limfada, to`qimalalaro suyuqlikda natriy xloridning miqdorini ko`paytiradi. Alьdosteron ayni vaqtda kaliyning siydik bilan ajralishiga imkon beradi. Mineralokortikoidlarning yetishmasligi qonda natriy darajasining juda pasayib ketishiga, uning siydik bilan yo`qotilishiga va organizmning suvsizlanib qolishiga sabab bo`ladiki, bu organizm uchun halokatli bo`lishi mumkin. Mineralokortikoidlarning ortiqcha ajralishi shishlar paydo bo`lishiga, qon bosimi oshishiga olib keladi. Qonga tushadigan mineralokortikoidlar miqdori organizmdagi natriy va kaliy kontsentratsiyasiga bog`lik. Chunonchi, qonda natriy ortiqcha bo`lishi alьdosteron sekretsiyasini tormozlaydi, bu esa natriyning siydik bilan chiqarilishiga sabab bo`ladi.

Glyukokortikoidlarga gidrokortizon, kortizon, kortikosteron kiradi. Ular oqsillar, uglevodlar va yog`lar almashinuviga ta’sir qiladi: jigarda aminokislotalar qoldiqlaridan sintezlanish jarayonining kuchayishi hisobiga qonda glyukoza miqdorini oshiradi, jigarda oqsil hosil bo`lishini quvvatlab turadi va mushak to`qimasi, biriktiruvchi va limfa to`qimalarida bu jarayonni tormozlaydi, yog` depolaridan yog` safarbar qilinishiga imkon beradi. Organizmga noqulay sharoit ta’sirida glyukokortikoidlar sekretsiyasi kuchayadi va shu yo`l bilan uning tashqi muhitning o`zgargan sharoitga moslashuvi ta’minlanadi. Ular hayot uchun zarur gormonlar hisoblanmaydi, biroq ular yetishmaganda organizmning har xil stresslarga qarshilik ko`rsatish qobiliyati pasayadi.

Ikkala buyrak usti bezi po`stloq moddasining gormonal faoliyati qisman yoki batamom yo`qolganda xronik yetishmovchilik rivojlanib, u addison, ya’ni bronza kasalligi nomi bilan ma’lum kasallik shaklida namoyon bo`ladi. Unga, masalan, buyrak usti bezlari sili, shikastlanishlar, yallig`lanish jarayonlari, zaxm, genetik omillar, gipofiz adrenokortikotrop gormonlarining yetarlicha

41

ishlamasligi kabilar sabab bo`lishi mumkin. Kasallikning o`ziga xos belgisi – terida, ayniqsa tananing ochiq qismlarida (yuz, qo`l-oyoqlarning kaft burmalari va kaft orqasida), shuningdek, shilliq pardalar (lab, milk, til va hokazolarda) tilla-jigar rang pigmentatsiya paydo bo`lishi hisoblanadi. Bu kasallikda mushak taragliki, jumladan, yurak mushaki taragliki keskin pasayib ketadi, gastrit, me’da va o`n ikki barmoq ichakning yara kasalligi rivojlanadi, jigarning faoliyati bo`ziladi. Natriyning qayta so`rilishi susayishi va kaliyning ortishi suv-to`zlar almashinuvi buzilishiga sabab bo`ladi, tana haroratsi pasayadi. Asab-psixika buzilishi mumkin, bular qo`zg`aluvchanlikning kuchayishi yoki to`liq depressiya, uyqusizlik, ba’zan psixoz ko`rinishida yuzaga chiqadi. In-toksikatsiya hodisalari sababli bemorlar nobud bo`ladi.

Buyrak usti bezining miya moddasining to`rsimon zonasi sohasida tug`ma yoki orttirilgan o`sma bo`lganda odamning jinsidan qat’i nazar, erkak jinsiy gormonlari - androgenlarning ortiqcha sekretsiyasi kuzatiladi. Buning natijasida ayol genotipi bo`lgan bolalarda soxta germafroditizm (jinsiy a’zolar erkak jinsiy a’zolariga o`xshab ketadi, bachadon, tuxumdonlar, sut bezlari yetarlicha rivojlanmaydi, mushaklar ortiqcha taraqqiy qiladi, jun qoplami erkak tipi bo`yicha bo`ladi, ovoz dag`allashadi va hokazo) rivojlanadi. Erkak genotipi bo`lgan bolalarda androgenlarning ortiqchaligi bo`yning barvaqt o`sishiga, genitaliyning kattalashuviga, moyaklarning yetilmay qolishiga, spermatogenez bo`lmasligi, ikkilamchi jinsiy belgilar, jinsiy mayl, erektsiya kabilarning ilk paydo bo`lishiga olib keladi. Katta yoshdagi ayollarda buyrak usti bezlari pustloq qavati faoliyatining buzilishi ta’sirida ovoz dagallashadi, soqol – muylov chiqadi, teri osti kletchatkasida yog` kamayadi, skelet mushaklari erkak tipi bo`yicha kuchayadi va boshqa ikkilamchi jinsiy belgilar paydo bo`ladi. Katta yoshdagi erkakda feminizatsiya xodisasi kuzatiladi, ya’ni ayolga xos ikkilamchi jinsiy belgilar hosil bo`ladi.

Jinsiy bezlarning organizm o`sishi va rivojlanishidagi o`rni

Erkak jinsiy bezlari moyak, ayol jinsiy bezlari tuxumdon deyiladi. Bular juft

a’zolardir. Tuxumdonlar kichik chanoq bo`shlig`ida joylashgan. Har birining uzunligi 3-4 sm, eni 2-2,5 sm, massasi 6-7 g keladi. Tuxumdon ikki xil moddadan: tashqi po`stloq va ichki miya moddasidan iborat, qon tomirlar to`riga boy bo`ladi. Po`stloq moddada jinsiy hujayralar – hujayra qatorlari bilan o`ralgan tuxum hujayralar bo`lib, ularda rivojlanishning turli bosqichlarida follikulyar va granulyoza hujayralari bo`ladi. Tuxumdonda ikki xil ayol jinsiy gormoni: yetilayotgan follikula, granulyoza hujayralari va sariq tana tomonidan ishlab chiqariladigan progesteron va estradiol hosil bo`ladi. Sariq tana yetilgan tuxum hujayra follikuli o`rnida granulyoza hujayralaridan hosil bo`ladi. Tuxumdonda ayol jinsiy gormonlaridan tashqari, ozroq miqdorda erkak jinsiy gormonlari ham ishlab chiqariladi.

Moyaklar yorg`oqda joylashgan. Erkaklarda bu bezning uzunligi 3 sm dan 5 sm gacha, eni 2 sm dan 3 sm gacha, massasi 15-30 g. Moyak to`qimasi ko`p

42

sonli biriktiruvchi to`qima to`siqlari bilan bo`lakchalarga bo`lingan, ularning har birida to`g`ri va burama urug` naychalari bo`lib, ular tashqariga chiqaruvchi birmuncha yirik naychalarga aylanadi. Ular siydik chiqarish kanaliga ochiladigan urug` chiqaruvchi yo`lga birlashadi. Urug` naychalari spermatogen epiteliy va fermentlar bilan ribonuklein kislotaga boy hujayralardan iborat. Ular spermatogen hujayralarning oziqlanishini ta’minlab, shundan keyin birin-ketin ro`y beradigan o`zgarishlardan so`ng spermatozoidlarga – erkak jinsiy hujayralariga aylanadi. Urug` naychalari orasida androgenlar – erkak jinsiy gormonlari (testosteron va uning metabolizmi mahsulotlari)ni ishlab chiqaradigan to`qima, shuningdek, ozroq miqdorda ayol jinsiy gormonlari bo`ladi.

Erkak jinsiy gormonlari odam embrion rivojlanishining uchinchi oyida ishlab chiqarila boshlaydi. Jins genetik tarzda aniqlansada, biroq jinsiy trakt pushtning erkak tipi bo`yicha rivojlanishi uchun embrion davrda urug`donlar androgenlarni sekretsiya qilishi shart. Bu davrda homilaning jinsini farqlash uchun ayol jinsiy gormonlari talab qilinmaydi. Androgenlar jinsiy tizim a’zolarini farqlash va keyingi rivojlanishiga imkon beradi. Hayvonlarda o`tkazilgan tajribalardan ma’lum bo`lishicha, agar homila rivojlanishining ilk bosqichlarida erkak jinsiy gormonlari to`xtatib qo`yilsa, erkagidagi jinsiy tizim a’zolari ayol jinsiga xos tuzilishga (erkak soxta germafroditizimiga) ega bo`ladi, urg`ochisida esa erkak genitaliysi ozmi-ko`pmi darajada to`liq rivojlanadi (ayol soxta germafroditizmi). Tug`ilish vaqtiga kelib moyaklar va tuxumdonlar batamom shakllangan bo`ladi.

Embrion rivojlanish tugallangandan so`ng erkak jinsiy gormonlari hosil bo`lishi to`xtaydi. Balog`at yoshiga yetish davrida o`g`il bolalarda jinsiy bezlarning endokrin faolligi davom etadi, qiz bolalarda esa ularning ichki sekretsiyasi birinchi marta paydo bo`ladi. Shu davrdan boshlab, jinsiy a’zolar va ikkilamchi deb ataladigan jinsiy belgilarning o`sish va rivojlanish jarayonlari (birlamchi jinsiy belgilar), shuningdek, jinsiy hujayralarning yetilishi faol davom etadi. Ikkilamchi jinsiy belgilarga o`ziga xos tuk bosishi, teri osti kletchatkasida yog` to`planishi, sonlar va yelkalarning kengligi, sut bezlarining rivojlanishi kiritiladi.

Ayol jinsiy gormonlari, shuningdek, tuxum hujayraning urug`lanishi, homiladorlik yuz berishi, homiladorlikni tug`ruqqacha saqlash, tug`ruq jarayoniga qulaylik beradigan sharoit ta’minlanishi uchun jinsiy tizimning rivojlanishi va faoliyat ko`rsatishini ham belgilaydi. Bachadonda urug`langan tuxum hujayra yopishgan joyda platsenta, ya’ni bola o`rni (yo`ldosh) rivojlanadi. Embrion yo`ldosh orqali ona organizmi bilan bog`lanib turadi, ya’ni u kislorod, oziq moddalar bilan ta’minlanadi, undan parchalanish mahsulotlari va uglerod (II)-oksid ajralib chiqadi. Shuningdek, u embrionga turli moddalar tushishini faol tartibga solib, to`siq faoliyatini ham bajaradi. Yo`ldoshda ayol jinsiy gormonlari, o`sish gormoni va ona organizmiga ta’sir qiladigan boshqa moddalar sintezlanadi.

Ayol va erkak jinsiy gormonlari boshqa gormonlar bilan o`zaro ta’sirlashib,

43

suyaklarning o`sishini kuchaytiradi. Biroq, ular ta’sirida epifizar tog`aylarning suyaklanishi tufayli amalda o`sish asta-sekin to`xtaydi. Erkak jinsiy gormonlari (androgenlar) yetishmagan hollarda o`sish gormoni suyaklanmagan epifizlarga ta’sir qilishda davom etib, bu gigantizm rivojlanishiga sabab bo`ladi.

Jinsiy gormonlar ajralishi o`smirlar hulq-atvorini o`zgartiradi, chunki ular asab markazlariga ta’sir qilib, o`smirlarning hulq-atvorini shakllantiradi.

Tuxumdonlar va moyakning faoliyati follikula ishlab chiqaradigan, gonadotrop, lyuteinlovchi, laktogen gormon ishlab chiqaradigan gipotalamus-gipofizar tizim nazorati ostida bo`ladi. Jinsiy bezlar faoliyatining yetarlicha bo`lmasligi tug`ma va orttirilgan sabablarga bog`liq. Orttirilgan sabablarga bez to`qimasining shikastlanganligi, gipotalamus-gipofizar tizim zararlanganligi, yuqumli jarayon (sil, epidemik parotit, zaxm, so`zak), shikastlanishlar, ionlovchi radiatsiya ta’sirini kiritish mumkin. Kasallik klinikasi u paydo bo`lgan yoshga bog`liq. Bolalik yoshida tuxumdonlar shikastlanganda ikkilamchi jinsiy belgilar rivojlanmaydi yoki sust rivojlanadi. Bachadon, qin, tuxumdonlar rivojlanmay qoladi. Katta yoshda dardga chalinganda skeletning nisbati o`zgarmaydi, bepushtlik paydo bo`ladi. Moyaklar tug`ma rivojlanmay qolganda yoki ular balog`at yoshiga yetmasdan shikastlanganda oyoq-qo`llar nomutanosib uzun, bo`y baland bo`ladi. Aksariyat ayol tipi bo`yicha yog` bosganligi, sut bezlari rivojlanganligi ko`riladi. Mushaklar sust rivojlanadi. Jinsiy a’zolar yosh maromsidan orqada qoladi. Ikkilamchi jinsiy belgilar yaxshi yuzaga chiqmagan bo`ladi. Tuk bosish kamaygan, mushak kuchi past, yog` bosish ayol tipi bo`yicha, jinsiy sustlik va bepushtlik kuzatiladi. Tug`ilish vaqtiga kelib, ikkala moyak yorg`oqqa tushadi. Biroq ba’zi bittasi yoki har ikkalasi chov kanalida yoki qorin bo`shlig`ida qoladi. Bu moyak to`qimasning degenerativ va oqibat natijada faoliyatlar buzilishiga sabab bo`ladi. Agar bezlar 2 yoshgacha shu holatda qolsa, jarayon qaytmas bo`lib qoladi. Degenerativ jarayonlar qorin bo`shlig`i, chov kanali va yorg`okda haroratning har xilligi sababli kelib chiqadi. Yorg`oqda u

2-60S past, bu fermentativ jarayonlar uchun qulay sharoit vujudga keltiradi. Ikkinchi sababi moyaklarning atrofdagi to`qimalardan shikastlanishi hisoblanadi. Bemorlarda ko`pincha ona qornidagi rivojlanishning kechikish belgilari kuzatiladi.

Jinsiy rivojlanishdagi har xil nuqsonlar jinsiy hujayralar hosil bo`layotgan xromosomalarning bo`linishi buzilganda yoki urug`langan tuxum hujayraning ilk bo`linish bosqichlarida paydo bo`lishi mumkin. Xromosomalar soni yoki ularning tuzilmasi o`zgaradi, natijada organizm rivojlanishida turli nuksonlar: ikkilamchi jinsiy belgilar yo`qligi, jinsiy belgilarning rivojlanmay qolishi, o`sishdagi buzilishlar, ayrim a’zolar va tizimlar faoliyatidagi birga qo`shilib kelgan o`zgarishlar paydo bo`ladi. Chunonchi, 46-XX-xromosoma o`rniga faqat bitta X-xromosoma bo`lishi mumkin. 46-XU xromosomalarning qo`shilishi germafroditizmga - bitta organizmda ham ayol, ham erkak jinsiy bezlari birga

44

uchrashiga olib keladi.

6-MAVZU Oliy nerv faoliyati fiziologiyasining yoshga

oid xususiyatlari. (2 soat)

1.Hissiyotlar, ularning turlari va biologik ahamiyati. 2.Hissiyotlar nazariyasi. 3.Hissiy zo`riqishlar. Odamning maqsadga erishishga qaratilgan

faoliyat mexanizmlari. Katta yarimsharlar po`stlog`ining hujayralari bola hayotining dastlabki

davridayoq tashqi signallarni qabul qilishga va organizmning moslashish faoliyatiga bo`lgan ichki imkoniyatlarini safarbar qilishga qodir bo`ladi. Shunday doimiy o`zaro aloqa asosida, ayni vaqtda asab to`qimasining o`sishi, asab tuzilmalarining shakllanishi bilan birga ularning faoliyati rivojlanadi va reaktsiyalarning tobora murakkab shakllari paydo bo`lib boradi. Ular tug`ma reflekslar, ya’ni bola tug`ilganda mavjud bo`lgan reflekslar negizida hosil bo`ladi. Ularning soni ko`p emas: ovqat refleksi, muhofaza refleksi, uxlash refleksi, yo`tal refleksi va yashab ketish uchun muhim ahamiyatga ega bo`lgan ba’zi bir reflekslar shular qatoriga kiradi.

Tug`ilishdan keyin hayotning dastlabki 4 oyida hosil bo`ladigan reflekslar soni g`oyat chegaralangan bo`ladi va ular juda sekinlik bilan yuzaga keladi. Bu chaqaloq bolalarda bosh miya po`stlog`i faoliyatining yetarli emasligi natijasida ro`y beradi, rivojlanishning keyingi oylarida bolaning hulq-atvorida turli-tuman o`zgarishlar sodir bo`ladi, harakatlari birmuncha uyg`unlashadi, po`stloq hujayralarining faol holati birmuncha uzoq vaqtgacha saqlanib qoladi. Bola hayotining birinchi yili oxiriga kelib, unda ikkinchi signal tizimi faoliyati namoyon bo`ladi, u asta-sekin murakkablashib boradi. Bularning jami po`stloq va po`stloq osti asab markazlari tuzilmalarining rivojlanishidan va takomillashishidan, ularning o`zaro munosabati va o`zaro ta’siridan dalolat beradi.

O’rta miya faoliyatlarining rivojlanishi harakat reaktsiyalarining o`zgarishida va murakkablashuvida namoyon bo`ladi. Bola hayotining birinchi yili mobaynida aylanish, emaklash, yurish, o`tirish, o`rnidan turishni o`rganadi. Bular beixtiyor harakatlarni bajarish imkoniyatlarining rivojlanishi bilan bog`liqdir.

Bolaning jadal o`sishi barcha to`qimalari va a’zolariga oziq va fiziologik faol moddalar, kislorod yetkazib berilishi va metabolizm mahsulotlarining chiqarib tashlanishi bilan ta’minlanadi. Bu ko`p jihatdan qon aylanishi, nafas olish, ovqat hazm qilish, ayirish, issiqlik almashinuvini idora qiladigan Uzunchoq miya va ko`prikcha, oraliq miya asab markazlarining ishi bilan bog`liq bo`ladi. Miyacha reflektor faoliyatining rivojlanishi markaziy asab tizimining boshqa bo`limlarining rivojlanganligi bilan uzviy bog`liq.

45

Bola hayotining uchinchi yilida ko`p sonli murakkab shartli reflekslar tez va oson hosil bo`ladi, tayanch-harakatlanish apparati jadal rivojlanadi, «bu nima?» degan tadqiqot refleksi juda tez avj olib boradi va lug`at fondi endi taxminan 700 so`zni tashkil etadi. Bolalarning bedorlik davri 10 soatga yetsada, po`stloqning asab hujayralari tez charchab qoladi. Keyingi uch yilda markaziy asab tizimining rivojlanishi davom etadi.

Po`stloqning taxlil-sintetik faoliyati turli-tuman bo`lib qoladi, asab tuzilmalari rivojlanadi va takomillashadi, shuningdek, tarbiya natijasida ichki tormozlanish paydo bo`ladi. Bolalar ona tilini yaxshi egallab, tilning grammatik tuzilishini muvaffaqiyatli ravishda bilib boradi. Bola nutq o`rganadigan eng qulay davr 2 yoshdan 5 yoshgacha bo`lishi adabiyotlarda yaxshi tasvirlangan. Shunisi harakterliki, 5-6 yoshdan keyin lug`at fondini egallash juda qiyinlashadi, nutq esa rivojlanmay qolishi mumkin.

Maktab yoshiga kelib, asab jarayonlarining kuchi, vazminligi va serharakatligi muayyan darajada rivojlanadi. Ichki tormozlanishning salmog`i talaygina darajada ortadi va bola o`z hatti-harakatlarini nazorat qila borishi tashqi tomondan ko`rinib turadi. Bola hamma narsani bilib va o`rganib olishga juda qiziqadi. Nutqi rivojlanib boradi va uning so`z boyligi tez ortib boradi. So`zning ahamiyati birmuncha kuchayadi va umumlashtiruvchi faoliyatni kasb etadi. Bunday vaqtda bolalar mavhum tushunchalardan foydalana boshlaydi va o`qish hamda yozishni o`rganish oldidan so`zlarning abstraktlaydigan xossalari yanada oshadi. So`z bilan fikrlashning ahamiyati ortadi, ichki nutqning boshlang`ich shakllari paydo bo`ladi. Bu davrda bolalarning qiziquvchanligini ularga tushunarli tarzda qondirish, ularning turli o`yinlarida qatnashish, doimiy muloqotda bo`lish ularning rivojlanishiga imkon beradi.

Kichik maktab yoshi davrida 11 yoshgacha oliy asab faoliyati rivojlanishda davom etadi. Bu markaziy asab tizimi tuzilmalarining takomillashuvi, bosh miya po`stlog`ida assotsiativ aloqalarning rivojlanishi bilan bog`liq. Diqqatni beixtiyor jamlash qobiliyati kuchayib boradi. 7 yoshdan 14 yoshgacha his-hayajon va instinkt ustidan kortikal nazorat birmuncha kuchayadi. Bu bosh miya faoliyatiga juda katta ta’sir ko`rsatadigan pubertat oldi va pubertat davridir. Bu davrda yigitlar va qizlar o`rtasida o`zaro va yuksak ma’naviy munosabatlarni shakllantirishga qaratilgan tarbiyaviy ishlarning ahamiyati nihoyatda ortadi.

Bu davrda bola asab tizimining tipi, hulq-atvori, stereotipi, odatlari, o`zil-kesil shakllanib bo`ladi. Bu yoshda yuksak jismoniy va aqliy zo`riqish asab tizimining maromlii qo`zg`aluvchanligini buzadi, bolalar oliy asab faoliyatining turli-tuman buzilishiga sabab bo`ladi. Bularning oldini olish uchun bolaning kundalik tartibga amal qilishi, uning o`qish va jismoniy tarbiyadagi hamma vazifalari organizmning faoliy imkoniyatlariga mos kelishi va harakat faolligini ta’minlaydigan ehtiyojlari yetarli darajada qoniqtirilishi kerak.

O’rta maktab yoshida 16 yoshgacha qo`zg`alish jarayonlarining kuchayishi kuzatiladi. Bu oyoq-qo`llar, gavda, boshni ortiqcha harakatlantirishda ko`rinadi. Javob reaktsiyalarining kuchi va shakli aksariyat ularni qo`zg`atuvchi ta’sirlantiruvchilarga muvofiq kelmaydi va odatda, ularning darajasidan ortib

46

ketadi. Bosh miya oliy bo`limlari taragligining vaqtincha pasayib ketishi natijasida

so`z sohasida shartli reflekslar hosil bo`lishida qiyinchiliklar kuzatiladi. Nutq ixcham, stereotip va qisqa bo`lib qoladi. Ayni vaqtda hulq-atvorda ta’sirchanlikning oshishi qayd qilinadi va vegetativ reflekslar: yurak urishining tezlashuvi, harsillash, bosh aylanishi birmuncha kuchli namoyon bo`ladi. O’smirlarda tevarak-atrofdagi kishilarning hatti-harakatlariga mos kelmaydigan (noadekvat) reaktsiyalar paydo bo`ladi, kayfiyati birdaniga o`zgarib qoladi, arzimagan narsalarga jahli chiqadi, hulq-atvori aynib turadi. Ular katta yoshdagi odamlarga tanqidiy ko`z bilan qaraydi, salga xafa bo`ladigan, gan ko`tara olmaydigan bo`lib qoladi. Pedagogning maktab o`quvchisi xulqiga noto`g`ri baho berishi, uning ko`nglini topa bilmasligi nizoli sharoit keltirib chiqaradi, bu hol o`smirning begonalashib, darg`azab bo`lishiga olib keladi.

Pedagog, ota-onalar va tevarak-atrofdagi odamlarning xushmuomalaligi, g`amxo`rligi, xayrixohligi va mehribonligi maktab o`quvchisi oliy asab faoliyatining yanada rivojlanishi uchun qulay sharoit vujudga kelishiga imkon beradi. Erkalatib yuborish va murosasozlik bolani odobsiz qilib qo`yadi va fe’l-atvorining aynib ketishiga sabab bo`ladi.

Katta yoshdagi maktab o`quvchilarida 18 yoshgacha organizmning ayrim faoliyatlari barqarorlashadi, shu jumladan, jinsiy bezlarning yetilishi kuzatiladi. Balog`atga yetish davri boshlanadi.

Hissiyotlar Ularning biologik ahamiyati

Inson oliy asab faoliyati eng yaxshi namunasi hissiyotlardir. Biz

hissiyotlar tug`risida gap yuritib, bir – birimizni yaxshi tushunishimiz mumkin. Masalan, dahshatli voqealar to`g`risida gapirilganda, qo`rquvni yaxshi tasavvur qilamiz. Ammo hozirgacha olimlar hissiyotlar nima, degan savolga aniq, sub’ektiv tushunchalarsiz javob bermaganlar.

Hissiyotlar tashqi yoki ichki ta’sirotlar natijasida shakllangan odam va hayvonlarning sub’ektiv holati bo`lib, mamnunlik, hazillashish yoki qanoatlanmaslik, noroziliklarni his etishdan iborat bo`ladi. Hissiyotlarning yuzaga chiqishi markaziy asab tizimining ixtisoslashgan (emotsogen) tuzilmalari faollashishiga bog`liq. Bu tuzilmalardan ba’zilarining qo`zg`alishi ijobiy hissiyotlarni paydo qiladi va organizm ularni saqlab qolish, kuchaytirish va takrorlashga intiladi. Boshqa hil tuzilmalarning qo`zg`alishi manfiy hissiyotlarni rivojlantiradi, bularni organizm yo`qotishga yoki salbiylashtirishga intiladi.

Hissiyotlar shaxsiy (individual) hayotiy tajriba orttirishning (o`rganishning) asosidir. Hayotiy musbat yoki manfiy mustahkamlovchi vazifani bajarib, biologik maqsadga muvofiq xatti – harakatlarning rivojlanishi, biologik jihatdan ahamiyatsiz reaktsiyalarning yo`qotilishini ta’minlovchi, uning moslashuvchanlik imkoniyatlarini kengaytiruvchi omil vazifasini bajaradi, ruhiy faoliyatga ta’sir qiluvchi asosiy mexanizmlardan biri hisoblanadi.

Odamning hissiyotlari, odatda, ijtimoiy asosga ega, ma’lum jamiyatning

47

qonun-qoidalari, urf-odati, axloqiga bog`liq bo`ladi. Odamning oliy hissiyotlari ma’naviy, estetik, zakovatli ehtiyojlar asosida shakllanadi.

Odamning qaysi bir ehtiyojini olmaylik, u qoniqmaslikdan kelib chiqadi. Odam o`z maqsadiga erisha olmasa, ehtiyojini qondira olmasaYu qaysi yo`l Bilan bo`lmasin oldinda turgan qiyinchiliklarni yengishga hrakat hiladi. Maqsadga erisha olmaslik, ko`ngil to`lmaslik kabi manfiy hissiyotlar paydo qiladi, ular organizmning qondirilmagan ehtiyojlarini qondirishga harakat qilishga undaydi.

Ehtiyojni qondirish qarama-qarshi holatga olib keladi, ijobiy hissiyot yuzaga chiqadi. U sub’ektiv mamnunlik, lazzatlanish, xursandchilikdan iborat bo`ladi. Odamning o`z ehtiyojlarini takroran qondirishga, ijobiy hissiyotlarni boshdan kechirishga intilish tug`diradi.

Hissiyotlar nazariyasi O’tgan asrning oxirlarida hissiyotlar yuzaga chiqishini tushuntirish uchun

taklif qilingan birinchi nazariya periferik nazariya, deb ataladi. Bu nazariyaga ko`ra ichki a’zolar va mushaklar faoliyatining o`zgarishi hissiyotlarning yuzaga chiqishiga sabab bo`ladi. Periferik nazariyaga rioya qilgan holda, tub hissiyotlar kelib chiqishini tushuntirish mumkin, ammo bu nazariya yuqori ijtimoiy darajadagi hissiyotlar yuzaga chiqishini tushuntira olmaydi.

ΧΧ asrning yigirmanchi yillarida markaziy yoki talamik nazariya taklif qilindi. Bu nazariya hissiyotlarning yuzaga chiqishini periferiyadan keladigan afferent impulьslar ta’sirida o`zgaradigan talamus faoliyatiga bog`laydi. Talamusda rivojlangan qo`zg`alish ikki yo`l bo`ylab tarqaladi. Birinchi yo`l bo`ylab u miya po`stlog`iga yetadi va sub’ektiv tuyg`ular – qo`rqish, g`azablanish, quvonishni yuzaga chiqaradi. Ikkinchi yo`l bilan qo`zg`alish gipotalamusga yetib keladi va hissiyotlarning ob’ektiv qismi bo`lgan vegetativ o`zgarishlarni yuzaga keltiradi: yurak urishi tezlashadi, tomirlar kengayadi yoki torayadi, nafas olish o`zgaradi va hokazo.

Hozir keng tarqalgan Peyps nazariyasini talamik nazariyaning rivoji desa bo`ladi. Peyps fikricha, hissiyotlarning shakllanishida miyaning limbik tuzilmalari asosiy rolь o`ynaydi. Gippokampda paydo bo`lgan hissiyot qo`zg`alishi mamillyar tanalarga tarqaladi, keyin talamus orqali belbog` pushtaga o`tadi va undan miya po`stlog`iga yetib keladi. His-hayajon qo`zg`alishi bu tuzilmalar o`rtasida (Peyps halqasida) uzoq vaqt aylanib yurishi mumkin. Ba’zi hissiyotlarning turg`unligi ana shu halqada qo`zg`alishning uzoq vaqt o`zluksiz harakatda bo`lishi bilan tushuntiriladi.

Miya turli tuzilmalarining hissiyotlar rivojlanishidagi

ahamiyati

Hissiyotlarning yuzaga chiqishi gomeostazni ta’minlovchi va fiziologik ritmlarni boshqaruvchi tuzilmalarga bog`liq. Buning ajablanadigan joyi yo`q,

48

chunki och yirtqich hayvon ovqatga bo`lgan ehtiyojini qondirish uchun (gomeostazni saqlash) o`zidan kichikroq hayvonga xujum qiladi va o`zidan kuchliroq hayvonning tajovo`zidan qo`rqib, vahimaga tushadi (hissiyotlar).

Hissiyotlarga dahlli miya tuzilmalaridan eng muhimi limbik tizimdir. Bu tizimga talamusning oldingi yadrolari va sal pastroqda joylashgan gipotalamus kiradi. Hissiyotlar qo`zg`atuvchi vegetativ reaktsiyalarni gipotalamusning ma’lum qismlari yuzaga chiqaradi. O’rta miyaning yon qismida chuqur joylashgan bodomsimon yadro, u bilan yonma-yon turgan gippokamp ham limbik tizim tarkibiga kiradi. Gippokamp va limbik tizimning boshqa tuzilmalarini belbog` pushta o`rab olgan. Deyarli barcha analizatorlardan miya po`stlog`iga keluvchi afferent impulьslar limbik tizimning qaysidir tuzilmasidan o`tadi. Po`stloqdan chetga yo`l olgan impulьslar ham o`z navbatida bu tuzilmalardan o`tadi.

Bodomsimon yadroni elektr toki bilan bevosita ta’sirlash qo`rqish, g`azablanish, tajovo`z hissiyotlarini yuzaga chiqaradi. Bu yadroni gippokamp bilan qo`shib olib tashlash tajovo`zkor maymunlarni yuvvosh va ishonuvchan qilib qo`yadi.

Hissiyotlar rivojlanishi ko`p jihatdan to`rsimon tuzilmaga ham, po`stloq osti yadrolariga (qora substantsiya) ham bog`liq.

Katta yarim sharlar po`stlog`ining talamus bilan bevosita bog`langan peshona sohalari hissiyotlar uchun katta ahamiyatga ega. Buning isboti sifatida fiziologiya va psixologiya darsliklarida ko`p marta keltirilgan misolni eslatamiz. 1848 yil 13 sentyabrь kuni yuz bergan baxtsiz hodisa natijasida Geydja ismli kishining boshidan uzunligi 1 m, vazni 5 kg temir nayza teshib o`tib, chap yarim sharning peshona bo`lagini kesib ketadi. U tirik qoladi, ammo fe’l-atvori butunlay o`zgaradi. Yoqimtoy, xushchaqchaq, ishchan bo`lgan Geydja, to`zalganidan keyin qo`pol, baqiroq, jonsarak shaxsga aylanadi.

Birinchi jahon urushida miyasining peshona sohasidan yarador bo`lganlarda o`tkazilgan kuzatishlar ham bu sohalarning hissiyotlar shakllanishida muhim ahamiyati borligini ko`rsatadi.

Hissiy zo`riqishlar va nevrozlar

Hissiyotlarni ichki ehtiyojlarning paydo bo`lishi yoki tashqi ta’sirotlar,

jumladan xotiradagi ma’lumotlarni eslash uyg`otadi. Hissiyotlar odam kayfiyatini o`zgartirishdan tashqari, bir qator ichki a’zolar faoliyatiga sezilarli ta’sir ko`rsatadi: qonda adrenalin miqdori ortadi, yurak faoliyati kuchayib, qon bosimi ko`tariladi, gazlar, modda va energiya almashinuvi jadallashadi. Skelet mushaklari faoliyati o`zgaradi. Oddiy sharoitda mushaklar birin-ketin ishga tushirilsa, his-hayajon vaqtida hammasi birdan faol holatga kelishi mumkin. Mushaklarda charchash jarayoni sekinlashadi. Bundan tashqari, ta’sirotlarga sezgirlik ortadi.

Demak, his-hayajon qo`zg`alish organizmning foydalanilmagan imkoniyatlarini yuzaga chiqaradi va maqsadga erishishini yengillashtiradi.

49

Bir tomondan, ehtiyojning paydo bo`lishi, ikkinchi tomondan bu ehtiyojni qondirish uchun zarur bo`lgan omil va imkoniyatlarning yetishmovchiligi hissiy zo`riqishga olib keladi. Maqsadga erishish uchun zarur bo`lgan omillarni bilim, ko`nikmalar, tajriba, energiya va vaqt tashkil qiladi. Bu omillardan biriga organizm yetarli miqdorda ega bo`lmasa, zo`riqish holati rivojlanadi. Ehtiyoj, maqsadning ahamiyati qanchalik katta bo`lsa, omil yetishmovchiligi qanchalik ko`p bo`lsa, zo`riqish darajasi shunchalik yuqori bo`ladi.

Zo`riqish ma’lum darajaga yetganda hissiyotni uyg`otadi. Uning 4 darajasi tafovut qilinadi. Zo`riqishning birinchi darajasi organizmning diqqat-e’tibori, ish qobiliyati ortishi bilan ifodalanadi. Odam oldida turgan vazifa yangi bo`lsa, unga nisbatan qiziqish ortadi, ruhiy va jismoniy imkoniyatlarini ishga soladi. Bunday holat organizmni chiniqtiradi, ish qobiliyatini oshiradi, foydali bo`ladi.

Ehtiyojni qondirish, maqsadga erishish uchun birinchi darajadagi zo`riqish holatida ishga solingan imkoniyatlar yetarli bo`lmasa, zo`riqishning ikkinchi darajasi rivojlanadi, manfiy hissiyot paydo bo`ladi. Odam norozi bo`ladi, jahli chiqadi. Ammo, u imkoniyatlarini iloji boricha ishga solib, oldida turgan masalani yechishga harakat qiladi.

Agar qondirilishi zarur bo`lgan ehtiyoj omillarni organizm ega bo`lganidan ko`p miqdorda talab qilsa, organizmning imkoniyatlari turgan masalani yechish uchun yetarli bo`lmasa, zo`riqishning uchinchi darajasi rivojlanadi. Maqsadiga erishishga ko`zi yetmagan odam siqilib, eziladi. Zo`riqishning bu darajasi organizm a’zolari va tizimlarining faoliyati keskin salbiylashadi. Aqliy va jismoniy imkoniyatlari kamayadi, odam hech bir ishga qo`l urgisi kelmaydi, zarar yetkazuvchi omillarga qarshiligi susayadi. Bunday holatning uzoq davom etishi organizmga ziyon qilib, turli kasalliklar rivojlanishiga olib keladi. Shu sababdan, zo`riqishning uchinchi darajasini astenik zo`riqish deydilar.

Zo`riqishning uchinchi darajasini organizmning o`ziga xos himoya reaktsiyasi desa bo`ladi. Imkoniyatlari yetarli emasligini bilgan organizm maqsadga erishishdan voz kechishga majbur bo`ladi. Ammo, maqsadning ahamiyati, unga erishish zaruriyati saqlanib qolsa, organizm mushqo`l ahvolga tushadi, endi zo`riqish to`rtinchi darajaga o`tadi. Bunda nevroz holat ro`y berib, ba’zi boshqaruv mexanizmlarining shikastlanishiga olib keladi.

Zo`riqish darajalarining biri ikkinchisiga osoyishta o`tishi shart emas. Sharoitga qarab, birdan ikkinchi yoki uchinchi darajadagi zo`riqish holati yuzaga chiqishi mumkin. Asab tizimi birinchi galda organizm yechishi zarur bo`lgan masalaning ahamiyati va murakkabligini, bu masalani hal qilish uchun zarur omillar miqdorini va shu vaqtda organizmda mavjud bo`lgan omillar miqdorini va shu vaqtda organizmda mavjud bo`lgan omillar miqdorini va shu vaqtda organizmda mavjud bo`lgan omillar miqdorini belgilaydi. Zarur miqdor bilan bor bo`lgan miqdorlar o`rtasidagi munosiblik qancha kam bo`lsa, taraqqiy etgan zo`riqish darajasi shuncha yuqori bo`ladi.

Zo`riqishning bu to`rtinchi darajasi sof holda kam uchraydi. Masalan, ikkinchi va uchinchi darajalar oralig`idagi bo`lgan zo`riqish holatida organizmning aqliy imkoniyatlari pasayib ketgan bir vaqtda uning energetik

50

imkoniyatlari saqlanib qoladi. Bunday aql-idrokni yo`qotgan, vahimaga tushgan odam bema’ni ishlarni qilib qo`yadi. Zo`riqishning oraliq darajalari boshqa bir shaklda namoyon bo`lishi ham mumkin: odamning aql-idroki o`zgarmaydi, o`z holatini va tevarak-atrofdagi xavfni to`g`ri baholash qobiliyati saqlanib qoladi, ammo energiya manbalari kamayib ketganidan o`zini xavf-xatardan saqlashga kuchi yetmaydi.

Nevrotik holat faqat oliy asab faoliyatining buzilishi shaklida emas, balki xilma-xil vegetativ o`zgarishlar shaklida namoyon bo`ladi. Arterial qon bosimining ortishi, hazm shiralari ajralishining buzilishi, gormonal boshqaruvdagi o`zgarishlar ana shular jumlasidandir.

Tajribaviy nevrozlarni o`rganish gipertoniya va me’da yara kasalliklari, erta qarish va boshqa holatlarning kelib chiqish mexanizmlarini tushunishda yordam beradi.

Nevrozni davolashda dori-darmonlardan tashqari, tinch vaziyatda uzoq dam olish, to`yib uxlash kerak.

7-MAVZU Tayanch-harakat tizimining yosh xususiyatlari va gigienasi

(2 soat) 1.Suyak va mushaklarning tuzilishi. 2.Mushak-tayanch tizimining rivojlanishida geteroxromlik. 3.Turli yoshdagi bolalarda xarakat jarayonlarining rivojlanishi. Skelet-mushak tizimi tayanch-xarakatlanish apparatini tashkil kiladi, bu

apparat tarkibiga skelet va suyaklar kiradi.Skelet tana uchun tayanch bulib, kattik «karkas» xosil kiladi va ichki organlarni mexanik ta’siridan saklaydi.Tayanch xarakatlanish apparatining faol kismi, uygunlashgan faoliyatini markaziy asab tizimi orkali idora kiladigan mushakllar xisoblanadi. Bu odamga murakkab va turli-tuman xarakatlar kilish, fazoda tana vaziyatini saklab turish imkonini beradi.

Skelet 206 ta suyakdan tashkil topgan bulib, ulardan 85 tasi juft suyaklar, shuningdek, togaylar va boylamlardan iborat. Katta yoshli odamda suyaklarning vazni erkaklarda tana massasining 18% ni, ayollarda 17% ni, yangi tugilgan chakaloklarda taxminan 14% ni tashkil kiladi.

Gavda, bosh skeleti, kul va oyok suyaklari fark kilinadi. Shuningdek, kullarda yana yukorigi yelka kamari suyaklari va erkin osilib turgan kul suyaklari, oyoklarda esa chanok kamari suyaklari va erkin oyok suyaklari buladi (11-rasm).

Suyaklar shakli va faoliyatiga kura, naysimon, kalta, yassi va xavo saklaydigan suyaklarga bulinadi. Tanada aralash suyaklar xam buladi.

51

Naysimon suyaklar oyok-kullarning asosini tashkil kiladi va mushaklar bilan xarakatga keladigan richaglar vazifasini bajaradi. Ular uzun bulishi, masalan, yelka, bilak, son, boldir suyaklari va kalta bulishi mumkin. Masalan, oyok barmoklari falangalari, umurtkalar shular jumlasidandir. Ular eng kup xarakatchan kismlarda va mustaxkamlik zarur bulgan joylarda joylashadi. Boldir suyagi oyok panjasi bilan birikkan joyda kaft usti kismining yettita kalta suyakchalari buladi, kul panjasi bilak bilan birikkan joyda esa kaft ustining sakkizta kalta suyaklari bor.

Yassi suyaklar ichki organlar uchun bushliklarni chegaralab, ishonchli tusik xosil kiladi. Ularning yuzasiga mushaklar yopishadi. Kurak, bosh skeleti suyaklari, chanok suyaklari yassi suyaklar katoriga kiradi.

Xavo saklaydigan suyaklar shillik parda bilan koplangan bushliklari buladi: yukorigi jag, peshona, ponasimon, galvirsimon bushliklar. Ularda xavo saklovchi bushliklar bulishi tufayli bosh skeletining vazni kamayadi, mustaxkamligi ortadi, xavo uchun kushimcha bushliklar paydo buladi. Suyak — tananing muayyan tuzilishiga ega bыlgan organi. Suyaklar ustki tomondan biriktiruvchi tukimadan iborat parda bilan koplangan, u suyak usti pardasi deyiladn, Unda kon tomirlar, asab tolalari bulib, sungra ular suyak tukimasi ichiga kiradi, ularni ozik bilan ta’minlaydi va boshkaradi. Bolalarda suyak ustki pardasi katta odamlarnikidan kalin va ancha mustaxkam buladi. U suyak tukimasining usishini, suyaklar singanda va kasallanganda nuksonlari tuzalishini ta’minlaydi. Suyak singanda yirtilmaydi va singan suyak uchlarini ushlab turadi. Suyak usti pardasi tagida ichkarida ikki xil suyak moddasi buladi. Biri tigiz, ikkinchisida esa FOvak modda bыladi. Naysimon suyaklar epifizidagi govak moddada va yassi suyaklarda kizil suyak kumigi joylashadi. Yangi tugilgan bolalarda u diafizni xam egallaydi. Yerli suyak kumigi naysimon suyaklar dyafizida buladi va kon paydo bыlishi keskin kuchayganda kon xosil kiluvchi kumikka aylanadi yak tukimasida taxminan 50% suv, 16% yog, 22% mineral birikmalar va 12% organik birikmalar buladi. Organik va anorganik tarkibiy kismlarning mikdoriy nisbati xayot mobaynida uzgarishi mumkin va bu suyaklarning elastikligi xamda mustaxkamligini belgilaydi. Organik moddalar nechoglik kup bulsa, ularning egiluvchanligi shuncha yukori va aksincha buladi.Anorganik moddalar esa, suyakka mustaxkamlik beradi. Suyak tukimasidan kup sonli naychalar utgan. Ular osteonlar deyiladi. Masalan, son suyagi uzunasiga 750 kg gacha, kundalang yunalishda esa 400 kg gacha yuk kutara olishi mumkin.

Suyaklar uzaro nixoyatda chidamli ixcham konstruktsiyalar shaklida birikadi. Birikish joyi bugim deyiladi. Odam organizmida 230 ta bugim buladi. Ular skeletning xarakat buladigan xamma joyida mavjud: bukilish va yozilish, uzoklashish va yakinlashish, burilish xarakatlari va xokazo. Bunday birikish uzlukli yoki bugimli birikish deyiladi. Xarakatsiz yoki uzluksiz birikmalar xam buladi. Bosh suyaklari, umurtkalarning tanalari shunday birikkan. Bugimlarning katta-kichikligi va shakli juda xilma-xil buladi va birikadigan yuzalar bir-biriga mos keladi. Xar bir bugimda birlashadigan suyaklarning bugim yuzalari, bugim

togayi, bugim xaltachasi buladi. Bugim xaltachasi suyaklar uchini va kapsula (xaltacha) ichidagi bugim bushligini urab turadi (12-raem). Bugim bushligida ozrok maxsus suyuklik bulib, u bugim yuzalarini namlab, ular urtasidagi ishkalanishni kamaytiradi va shu tarika ularning barvakt eskirishining oldini oladi. U burim yuzalari urtasidasida tortish kuchini vujudga; _ bugam bushliga; 2. keltirib, burimlarni mustax-kamlaydi, turli xarakatlarda xil suyak moddasi buladi. Biri zich, ikkinchisida esa govak modda buladi. Naysimon suyaklar epifizidagi govak moddada va yassi suyaklarda kizil suyak kumigi joylashadi. Yangi tugilgan bolalarda u diafizni xam egallaydi. yerliI suyak kumigi naysimon suyaklar dyafizida buladi va kon paydo bulishi keskin kuchayganda kon xosil kiluvchi kumikka aylanadi.

xar bir burimda birlashadigan suyaklarning burim yuzalari, burim torayi, burim xaltachasi buladi burim xaltachasi suyaklar uchini va kapsula (xaltacha) ichidagi burim bushlirini urab turadi (12-raem).Burim bushliri-da ozrok maxsus suyuklik bulib, u burim yuzalarini namlab, ular urtasidagi ishkalanishni kamaytiradi va shu tarika ularning barvakt

eskirishining oldini oladi. U burim yuzalari urtasisida tortish kuchini vujudga bugim bushliga keltirib, burimlarni mustaxkamlaydi, turli xarakatlarda suyaklarga tushadigan turtkilarni yumshatadi, togay tukimaning oziklanishida ishtirok etadi.

Ona kornidagi xayot davrida suyaklar toray tukimasidan xosil buladi. Toray tukimasining suyak tukimasiga aylanishi asta-sekin, 7—8 xaftadan boshlanadi. Turilish vaktiga kelganda suyaklarda xali toray kismlar kup buladi. Uzun naysimon suyaklarning uchi uzok vaktgacha torayligicha koladi va kupgina suyaklarda suyaklanishning ayrim markazlari urtasida toraydan iborat kismlar buladi. Turli xil suyaklar uchun suyaklanish muddatlari nisbatan doimiy va shunga kura ular asosida skeletning normal rivojlanishi xakida xulosa chikarish mumkin. Ichki sekretsiya bezlary funktsiyasi pasayganda, vitaminlar va ayniksa D vitaminietishmaganda suyaklanish kechikadi va kalkonsimon bez, buyrak usti bezlary kobirining funktsiyasi oshganda tezlashadi.

Bolalar suyagida katta odamlar suyagidagiga Karaganda organik kislotalar kuprok va anorganik kislotalar kamrok buladi. Yesh kattalashgan sari suyaklarning ximiyaviy tarkibi uzgaradi, ulardagi kalьtsiy, fosfor, magniy va boshka elementlar mikdori ancha kupayadi.

Suyak tukimasi tarkibining uzgarishi natijasida suyaklarning fizik xossalari xam boshkacha buladi. Bolalarning suyagi birmuncha elastik va kayishkok, katta odamnikiga karaganda pishikrok, birok shaklan uzgarishga birmuncha moyil, ya’ni tananing notugri vaziyatlarida, masalan, stol oldida utirish vaktida, musika asbobi chalishda notugri vaziyat egallash okibatida skelet rivojlanishida uzgarish ruy berishi va uning ayrim kismlari kiyshayib kolishi mumkin.

Yangi turilgan bolaning naysimon suyaklarida kon tomirlarga boy kizil kumik bulib, unda kon xosil buladi. Olti oylikdan boshlab, u asta-sekin yor tukimasiga aylana boshlaydi. 12—13 yoshlarga kelib, bu almashinish deyarli

52

53

tugallanadi. Jismoniy mashklar va mexnat suyaklarning rivojlanishiga katta ta’sir

kursatadi. Muskullar ishining jadal borishi suyaklar rivojlanishiga imkon beradi va aksincha, muskullar ishining sustlashuvi suyak tukimasining atrofiyaga uchrashiga sabab buladi. Bu borlanishni N. F. Lesgaft uz vaktida isbotlangan edi. Suyaklarning faoliyatsizlikda yupka tortishi va siyraklanishini xozir xam kupgina olimlar tasdiklashgan.

BOSH SKЕLЕTI

BOSH skeleti kalla suyagi deyiladi. U ikki kismdan: miya kismi va yuz kismidan iborat. Kalla suyagining miya kismida bosh miya va sezgi organlari kurish, eshitish, muvozanat, yuz kismida yukori nafas yullari, xid bilish organlari, ovkat xazm kilish sistemasining boshlanrich bulimi joylashadi. Kalla suyagi yuz kismi suyaklarining yigindisi yuzning shaklini ifodalaydi. Bosh skeleta shaklining uziga xos xilma-xil farki buladi.

Kalla suyagi 23 ta suyakdan tashkil topgan. Ularning xammasi pastki jag va til osti suyagidan tashkari, uzluksiz chok bilan uzaro mustaxkam birikkan. Kalla suyagi miya kismining xajmi taxminan 1500 sm3. Uning yukori kismi gumbazi, ya’ni korin, pastki kismi kalla suyagining asosini tashkil kiladi. Asosidagi juda kup kanallar va teshiklar orkali nervlar va kon tomirlari utadi. Katta ensa teshigi orkali esa kalla suyagi bushliri orka miya kanali bilan tutashadi.

Usish jarayonida kalla suyagining shakli uzgaradi. Bola turilganda suyaklari tulik rivojlanmagan, urtasida biriktiruvchi parda buladi. Ilk gudaklik davrida kalla suyagining miya kismi yuz kismiga nisbatan birmuncha katta xajmda bula-di. Yosh kattalashgan sari bu fark yukola boradi, choklar asta-sekin suyaklana boshlaydi.

Yangi turilgan chakalokning boshchasida suyak bilan koplanmagan xikildoklar kurinadi, tugrirogi ushlab kurilganda kulga unnaydi. Peshona, ensa xikildoklari va kalla suyagining yon tomon yuzalarida yana ikkitadan xikildoklar buladi (13-rasm). Eng kattasi peshona xikildoklari bulib, u peshona va tepa suyaklar orasida joylashgan. Bosh miyaning suyak bilan ximoyalanmagan kismlari xatto arzimas darajada lat yeganda xam miya va miya pardasining xavfli shikastlanishiga sabab bulishi mumkin.

Kalla suyagi xikildoklari ikki yoshga kelib batamom bitib ketadi, choklari esa turt yoshga kelib bitib ketadi, kalla suyagi asosi va katta ensa teshigi yetti yoshga kelib katta yoshli odamdagi doimiy darajaga yetadi. 6 dan 8 yoshgacha va 13 dan 15 yoshgacha kalla suyagi yuz kismining jadal usishi kayd kilinadi, yuz kiyofasi shakllanadi, u keyinchalik deyarli uzgarmaydi, kalla suyagining miya va yuz kismlari urtasidagi nisbat uzilkesil karor topadi.

GAVDA SKЕLЕTI

Gavda skeletiga umurtka pogonasi va kukrak kafasi kiradi. Umurtka poronasi uk skeletning asosiy kismi xisoblanadi. U umurtkalararo elastik toray disklari va boylamlari bilan uzaro birikkan 33—34 ta umurtkadan tashkil topgan. Disk

54

kushni umurtkalarning periferik kismi va xalka markazidagi xikildoksimon yadro buylab joylashgan torayli tola-simon xalkadan iborat. Asosiy yuk yadroga tushadi. chunki u amortizatsiyalovchi vazifani bajaradi va xamon uziga xos bulgan kayishkoklik xamda elastiklikni saklab kolar ekan, umurtkalar tanasi ortikcha dinamik nagruzka (kuch)ning zarar yetkazadigan ta’siridan ximoyalangan buladi. Umurtka poronasi skeletning tayanchi vazifasini bajaradi, uning ichidagi orka miyani ximoya kiladi va oyok-kullar skeletining orirligini uz zimmasiga oladi. U beshta bulimdan: 7 ta umurtkadan iborat buyin, 12 ta umurtkadan iborat kukrak bulimi, 5 ta umurtkadan iborat bel, 5 ta umurtkadan tashkil topgan dumgaza bulimidan tashkil topadi. Sunggi 5 ta umurtka bitta suyakni dumgaza suyagini xosil kiladi va 3—4 ta umurtkadan iborat dum bulimi xam aksariyat bir-biriga kushilib ketgan buladi.

Umurtka poronasi usib rivojlangan sari toray tukimalari suyak tukimalari bilan almashinadi, bu asta-sekin boradigan jarayon. Buyin, kukrak va bel togay tukimalari 20 yoshga kelib, dumrazaniki 25 yoshda, dum suyaklariniki 30 yoshga kelib suyaklanadi,

Umurtka pogonasi bola xayotining birinchi yilida, shuningdek, 11 yoshdan 14 yoshgacha ayniksa jadal sur’atda usadi. Umurtka poronasining usishi taxminan 20 yoshda tugallanadi.

Odam tik tura olishi va tik yurishi munosabati bilan umurtka poronasining turtta egriligi bor va u oyoklarning yirik burimlari bilan amalda bir chizikda joylashadi, ana shuning uchun odam muvozanatni saklaydi. Turilishda umurtka pogonasining dumraza bulimida fakat bitta egrilik buladi, sungra yana uchta egrilik xosil buladi. Buyin egriligi kabarik tomoni bilan oldinga chikib turadi (lordoz) va bola kallasini tutgandan keyin paydo buladi. Bu bola xayotining uchinchi oyiga turri keladi. Sungra bola utiradigan va yuradigan bulganda bel egriligi paydo buladi. Bu xam kabarik tomoni bilan oldinga chikib turadi. Nizxoyat, 3-4 yoshga kelib, kabarikligi orkaga chikib turgan kukrak egriligi xosil buladi (kifoz). 7 yoshgacha egriliklar xali unchalik mustazxkam bulmaydi va yotgan joyida turrilanishi mumkin. Bel egriligi fakat kariyb 12 yoshga kelib uzil kesil shakllanadi.

Aytilganlardan ma’lum bulishicha, bolaning umurtka pogonanasi uning egiluvchanligini ta’minlaydigan kupgina xususiyatlarga ega. Shuning uchun orir jismoniy ish bajarish, tana vaziyatini uzok vaktgacha uzgartirmaslik bolalarda umurtka pogonasining skolioz deb ataladigan kiyshayib kolishiga sabab buladi. U kukrak va bel bulimlarida kiyshayib kolishi mumkin.

Skolioz umurtka poronasining yon tomonga kiyshayishidir. Aksariyat u umurtka poronasi jadal usadigan davrda 15 yoshgacha paydo buladi va chap yoki ung tomonga kiyshayishi mumkin. U umurttsa poronasining kukrak bulimida paydo buladi va keyinchalik bel bulimini xam kamrab olishi mumkin. S-simon skolioz vujudga keladi. Skoliozda umurtka pogonasi shaklining uzgarishi bir, ikkita va uchta (ravok)larda bulishi mumkin (14-rasm).Skolioz xosil bulishiga muskul sistemasining zaifligi, jismoniy nagruzka yetishmasligi imkon beradi. Ruyrost yuzaga chikkan Skoliozda chanok tashkari tomonga

55

chikib koladi. kadam tashlash buziladi, kukrak kafasi xajmi kichrayadi, natijada upka va yurakning funktsiyasi izdan chikadi.Umurtkalarning asimmetrik usishi umurtka pogonasining strukturaviy uzgarishlariga asoslangan. Umurtka poronasining usishi tugallangandan sung skoliozning avj olishi umurtkalar suyak tukimasining kayta kurilishi, umurtkalarm xalkalarining degeneratsiyaga uchrashi va bu strukturalarnins chukishi bilan borlik.

Usmirlik yoshida umurtka poronasining deformatsiyasi bilan borlik bulgan kasallik belgilari xam kuzatiladi. U umurtka poronasi kukrak yoki bel bulimlarining normaga xilof ravishda ortikcha egri bulishida kurinadi.Kukrak kafasi skeletning bir kismi bulib, kukrak umurtkalari kovurralar va tush suyagining yagona sistemaga birikishidan xosil bulgan. 12 juft kovugadan fakat yettitasi tush suyagi bilan birikkan. 8, 9 va 10-juftlarning uchi yettinchi juft torayining uchi bilan birikkan, 11 va 12-juftlar esa erkin tugallanadi. koovugalar yelkada karakatchan bugimlar bilan umurtkalarning usiklariga birikkan.

Bola usishi va rivojlanishi jarayonida kukrak kafasining shakli uzgaradi. Yangi turilgan chakalokda u asosi pastga karagan kiya kesilgan piramdaga uxshaydi. kovugalar deyarli gorizontal joylashadi. Uch yoshdan keyin yukori kismining diametri kattalasha boshlaydi va 7-8 yoshga kelib asosi yukoriga karagan piramida shaklini egallaydi. Shuningdek, kukrak kafasining jinsga boglik farki shakli va ulchamlari xam kuzga tashlanadi. Bu kukrak kafasi jadal usadigan baloratga yetish davrida namoyon buladi. Uning usishiga talaygina omillar va ayniksa tula kimmatli ovkatlanish, sport jismoniy mashaklar bilan muntazam shurullanish, kulay gigiena sharoiti ta’sir kursatadi. Ayollarning kukrak kafasi yumalok shaklga ega va erkaklarnikidan kaltarok buladi. Oldingi devorining burchagi birmuncha tumrok. Nafas olishda uril bolalar va yigitlarning pastki kovugalari kutariladi, kiz bolalarda esa yukorigi kovugalar kutariladi.

KUL SKЕLЕTI Kul skeletiga yelka kamari suyaklari va erkin turgan bulimidagi suyaklar

kiradi (11-rasmga k.) Bular juft suyaklardir, chunki tananing chap va ung tomonida buladi. Yelka kamari kurak va umrov suyaklaridan tashkil topgan, erkin turgan kismi esa yelka, tirsak va bilak suyaklari, panja, kaft usti, kaft suyaklari va barmok falangalaridan iborat. Ular uzaro xarakatchan burimlar, boylamlar va muskul paylari bilan birikkan.

Kul suyaklarining suyaklanishi skeletning usish muddatlari bilan moe keladi va 20-24 yoshda tugallanadi. Kul panjasi suyaklarining suyaklanish jarayoni birmuncha barvakt tugallanadi. Yangi turilgan bolalarda kaft usti va barmok falangalari toray tukimasidan iborat bulib, suyaklanish 7 yoshga kelib yakkol kurinadi va 16-17 yoshgacha davom etadya. Bolalarni xat yozishga va raem chizishga urgatishda panja suyaklarining xolatiga axamiyat berish kerak,chunki suyak-muskul sistemasi bajaradigan ish suyaklanish xolatiga ta’sir etib,u kup chiniktirilganda va kup ishlatilganda suyaklanishni tezlashtiradi va nagruzka kam bulganda sekinlashtiradi.

56

OYOK SKЕLЕTI Oyoklarga chanok (tos) kamari va oyok erkin kismlarining suyaklari kiradi

(11-rasmga k.). Katta yoshdagi odamda chanok dumraza bilan birikib ketgan ikkita chanok suyaklaridan iborat. Ular old tomondan kov suyaklari bilan birikib, chanokdan chikish teshigini xosil kiladi. Bolalarda xar bir chanok suyagi toray tukimasi bilan birikkan uchta suyak yonbosh, kov, kuymich suyaklaridan tashkil topgan. Ularning chanok suyaklariga kushilib ketishi 5-7 yoshdan boshlanadi va 17-18 yoshgacha davom etadi, birok chanok kamarining shakllanishi 20-21 yoshgacha davom etadi.Chanokda kup ichki organlar joylashadi va chanok suyaklari ularni mexanik shikastlanishdan ximoya kilib turadi. Ular tayanch funktsiyasini bajaradi va ayollar bola turishi munosabati bilan chanok suyaklarining shakli va kichik chanokka kirish teshigining katta-kichikligi muxim axamiyatga ega.

Erkaklar bilan ayollar chanori shakli jixatidan bir-biridan fark kiladi. Bu fark 12-13 yoshga kelib paydo buladi, bu vaktgacha esa voronka shaklida buladi. Ayol chanorida yonbosh suyaklari yon tomonlarga kuprok yoyilgan, kuymich dumbokchalari esa bir-biridan uzokrok turadi, kov suyaklarining birikish joyi utmas, suyaklarning uzi esa birmuncha yupkarok, va tekisrok buladi. Ayrim sharoitda chanok suyaklari deformatsiyaga uchrashi, bir-biri bilan noturri birikishi va kichik chanok bushliridan chikish teshigi tor bulib kolishi mumkin. Ayollarda bu xol zararli okibatlarga olib keladi, ya’ni turruk faoliyatiga ta’sir kiladi. Bu suyaklarning yoshlar baland poshnali poyabzal kiyishi, ogir yuk kutarishi, balandlikdan kattik satxga sakrashi sababli uzgarishi mumkin.

Chanok suyaklari birikadigan joyda kuymich chukurchasi bulib, unda son suyagining burim boshchasi joylashadi. Erkin turgan oyokning asosan xamma suyaklari uzun naysimon suyaklardir.Oyoklarning suyaklanishi turli vaktlarda boshlanadi va tugallanadi. Jadal usish bola xayotining birinchi yilida kayd kilinadi sungra 6-8 va 13-15 yoshlarda ular gavda uzunligiga takkoslaganda eng kup uzunlikka yetganda jadal usish kayd kilinadi. Kiz bolalarda suyaklanish bir-ikki yil tezrok yuz beradi. Usish tovon Suyaklarida ayniksa jadal boradi va 8-10 yoshlarda tugallanadi. Oyok kafti suyaklari va barmok fadangalari kizlarda 17 yoshga yigitlarda 21 yoshga kelib, son suyagi va boldir suyaklari 24 yoshga kelib suyaklanadi.

Oyoklarning tayanch kismi panja xisoblanadi. Yukori kismida u boldir bilan birlashadi va uchta bulim: kaft usta, kaft va barmok falangalaridan iborat. Turri yurish munosabati bilan odamning oyok panjasi uchun gumbazsimon tuzilish va oyok panjasida tayanch yuzasi xosil bulishida katnashadigan bosh barmokning kuchli rivojlanganligi xosdir. Gumbaz tovon suyagiga va oyok kafti suyaklarining uchlariga tayanadi. Oyok panjasida kavarik tomoni bilan uning ichiga yunalgan gumbaz buladi. U prujina kabi xarakat kilib yurish, sakrash, yugurish vaktida tanani urilish va turtkilardan saklaydi, ularii yumshatadi va ressor vazifasini bajaradi. Oyok panjasi gumbazi panjaning kaft tomonida joylashgan muskullar, koya tomirlar va nervlarni bosilishdan muxofaza kiladi.

57

Ba’zan oyok, panjasida gumbaz bulmaydi va bu xolda yassi oyoklik kasalligi paydo buladi (15-rasm). Uzunasiga yassi bulishi buylama yassi oyoklik eniga yassi bulishi kundalang yassi-oyolik deb ataladi. Bunday xollarda gumbaz bajaradigan barcha funktsiya yukoladi, natijada oyok panjasining tayanch va-zifasini bajarish imkoniyatlari buziladi, amortizatsiya kobiliyati yukoladi, muskullari zararlanadi, chunki ularning kon bilan ta’minlanishi izdan chikadi. Yassi oyoklik sababli odam kad-komatining rasoligi buziladi bu uning yurishiga ta’sir kiladi ya’ni u kup yurolmaydi, yugura olmaydi va sakrashga kiynaladi.

Yassioyoklikning paydo bulishi gumbaz muskullari boylamlarining zaiflashuviga boglik. Ular kuchsizlangan, chinikmagan buladi va gumbazni normal vaziyatda tutib tura olmaydi. Natijada u pasayib, yassilashib koladi. U tor, baland poshna-li poyabzalni erta kiyish, ogir yuk kutarish- tufayli paydo buladi. Oyok panjasi muskullarining charchashi boylam appa-ratining chuzilib ketishiga sabab buladi. Bunga bulib utgan

terlama, skarlatina, burim kasalliklari, oyok tomirlarining kasalliklari, shikastlanishlar sabab buladi. Muskul-boylam apparatining kuchsizligi turma bulishi xam mumkin. Ayrim kishilarda balogatga yetish davrida yassioyoklyk paydo buladi. Panjagumbazlarining yassi bulib kolishiga moddalar almashinuvining buzilishi, yor bosish xam birmuncha sabab buladi. Yosh bolalar sayr kilishda va ekskursiyalarda tez charchab koladi, oyoklari orrishidan noliydi. Bu yassioyoklyk boshlanib ke-layotganidan darak beradi va bunday bolalar tugirlovchi gimnastika mashklarini bajarishlari, ularning poyabzaliga maxsus pataklar supinatorlar kuyib berish kerak buladi.Bu yassioyoklikning rivojlanishini va avj olishini kaytaradi.

Maktabgacha yoshdagi, kichik va urta maktab yoshidagi bolalar muskul sistemasining normal rivojlanishi uchun kiyimbosh va poyabzal ularning anatomik-fiziologik xususiyatlariga moe keladigan bulishi kerak. Kiyim-bosh va poyabzalning tortankisligi kon aylanishini, oyok panjasi muskullari, boylamlari rivojlanishini kiyinlashtiradi, poyabzalning kengmul bulishi esa oyok terisining shilinishiga sabab buladi. Poshna-ning balandligi oyok panjasi uzunligining '/s dan oshmasligi, jismoniy tarbiyada kiyiladigan shippaklarning esa oldingi tomoni borichli bulishi kerak. Oyok panjasining muskul apparatini mustaxkamlash uchun xar kuni oyokni uy temperaturasidagi suvda yuvish muxim axamiyatga ega.

SKЕLЕT MUSKULLARI

Skelet muskullari ayollarda tana massasining taxminay 30-35% ni, erkaklarda 40% ni tashkil kiladi. Ular muskul tukimasining kundalang tipiga kiradi va tananing tashki shakli-shamoyili va relьefini belgilaydi, chunki ba’zi bir istisnolarni xisobga olmaganda, skeletni koplab turadi (16-rasm). Skelet muskullari odam organizmi kodir bulgan turli xil xarakatlarning xammasini bajaradi. Ular tufayli tana muvozanatni saklab turadi, nafas olish xarakatlari, kuz xarakatlari, tovush xosil bulishi, chaynash, yutish, ichki organlarni shikastlanishdan muxofaza kilish amalga oshiriladi.

58

Kundalang-tarril muskullar biriktiruvchi tukima bilan muskul dastalariga borlangan kup sonli muskul tolalaridan tashkil topgan. Tolalar uzunligi bir necha millimetrdan bir necha santimetrgacha bulishi mumkin. Tashki va ichki biriktiruvchi tukimali pardalar payga zich tolali tortmaga aylanib, muskullar uning yordamida suyakka maxkam yopishadi. Muskullarda tolalar mikdori turlicha maydalarida ular bir necha yuzlab, yiriklarida bundan kup buladi. Shunga muvofik xolda muskullar kuchi xam bir xil emas, u muskullar barcha tolalarining kundalang kesimi maydoni bilan belgilanadi. Muskul tolasi kundalang kesimining maydoni urta xisobda

0,01 kvadrat millimetrga teng. Odam tanasida 300 milliondan ziyod tola bor. Agar ular bir-biriga ulansa, bunday muskul kesimining maydoni uch kvadrat metrdan oshadi. U 25 tonnagacha yukka bardosh bera olgan bulardi.

Muskullar pay yordamida kiskarib, richag rolini bajaradigan suyakni tortadi shu tarika turli xil xarakatlar amalga oshiriladi. Oyok-kullarda richag rolini uzun suyaklar bajaradi. xarakat yuz beradigan burim tayanch nuktasi bulib xizmat kiladi, xarakatni amalga oshiradigan muskul yopisha-digan joy kuch kuyiladigan nukta, suyaklarga ogirlik kuchi ta’sir kiladigan joy karshilik kursatish nuktasi bulib xizmat kiladi. Ma’lumki, tana richaglarida kuch kuyiladigan nukta kupincha tayanch nuktasiga yakin turadi va shunga kura, muskul kuprok kuch ishlatishiga turri keladi. Masalan, uzatilgan kulda 10 kg yukni kutarish uchun kul muskullari 100 kg kuch safarbar kilishi lozim.

Bajariladigan xarakatlar turiga kura, muskullar bukuvchi va yozuvchi, yakinlashtiruvchi va uzoklashtiruvchi, yukoriga kutaruvchi va pastga tushiruvchi, aylantiruvchi, kisuvchi va kengaytiruvchi buladi. Ayrim muskullar yoki ularning guruxi bir yunalishdagi xarakatlarni birgalikda amalga oshirishi mumkin. Bunday muskullarni sinergistlar deyiladi. Kiskargan vaktda karama-karshi xarakat paydo kiladigan muskullar an-tagonistlar deyiladi. Xatto eng oddiy xarakat aktlarida xam odatda, xam sinergistlar xam antagonistlar ishtirok etadi. Katta yoshdagi odamda muskul tolalari mikdori doimiy bulib koladi, ularning diametri esa asosan muskullarning chinikkanligiga borlik. Muskullar nechorlik tez va jadal ishlasa, shu kadar yuronlashadi, binobarin kuchli buladi. Doimiy chinikish mashklari, jismoniy yuk tolalar diametrining 2 baravar ortishiga sabab buladi. Sportchilarda skelet muskullari tana massasining 50% gacha kismini tashkil kiladi.

Muskullar faoliyatini markaziy nerv sistemasi idora ki-lib turadi. Muskul tolalari kiskarganda yoki chuzilganda, nerv impulьsi markazga intiluvchi nervlar orkali orka va bosh miyaning nerv markazlariga boradi. Bu yerdan signal markazdan kochuvchi tolalar orkali bosh miyaning xarakat neyronlariga (motoneyronlarga), sungra ularning orka miya doirasidan chetga chikadigan ildizlari orkali tegishli muskullarga boradi. Muskulni xatto 8-10 mm ga uzaytirishning uziyok retseptorlarni ta’sirlantirishi va nerv impulьsi xosil kilishi isbotlangan. Muskullarga kancha kup nagruzka bulsa va uning chuzilish yoki kiskarish darajasi kancha yukori bulsa, impulьspar chastotasi shuncha yukori buladi.

59

Antagonist muskullarga nerv impulьslarini yuboradigan markazlar xamisha karama-karshi funktsional xolatda buladi. Bukadigan muskullar ishi uchun javob beradigan markazning kuzralishi yozuvchi muskullarni boshkaradigan markaz nerv xujayralarining tormozlanishini keltirib chikaradi. Bu odamga yugurish, yurish, utirish, urindan turish, kullarni bukish va yozish, suzishga, velosipedda uchish kabilarga imkon beradi.

Xamma muskullar doimo tonus xolatida buladi, ya’ni beixtiyor taranglanishda buladi. Ular, shuningdek, bosh miya nerv markazlari tomonidan nazorat kilinadi va odam muayyan xolatni saklab turish yoki uni uzgartirish imkoniyatiga ega buladi. Muskullarning uzok vaktgacha faolsiz xolatda bulishi ularning tonusini pasaytiradi. Bu xolda oyok muskullari to-nusi 6,8-11,6% ga, kul muskullari tonusi 1-3,7% ga kamayadi.

Muskul sistemasi organizmning kupgina sistemalari va birinchi galda yurak-tomir sistemasi bilan chambarchas boglik. Muskullar tegishli kon bilan ta’minlanmay turib xarakat kila olmaydi. Odam muskullari tinch turganda minutiga taxminan 1,5 l kon, oz-moz nagruzkada 4-5 l gacha kon oladi. Talay darajadagi jismoniy nagruzka kon mikdorini 10-15 martaga oshiradi. Ishlab turgan muskulning kon bilan ta’minlanishi yurak-tomir sistemasidagi umumiy kon okimi uzgargandagina ruyobga chikishi uz-uzidan ravshan. Bunda yurak ishi kuchayadi va tezlashadi, kon uzanidagi kon okimi tezligi va kon xajmi kupayadi, kon bosimi kutariladi. Ishlab turgan kapillyarlar soni 5-10 baravar kupayadi. Muskullar ishi uzi uchun kushimcha mikdorda kislorod va ozik moddalar talab kiladigan uzidagi almashinuv jarayonlarining kuchayishiga xam boglik. Metabolizmda xosil buladigan maxsulotlar esa tomirlar tonusiga ta’sir kiladi.

Nerv impulьslari ishlaydigan muskullar retseptorlaridan markaziy nerv sistemasiga va vegetativ nerv sistemasi markazlariga boradi, ular orkali esa muskul faoliyati barcha ichki organlarga: yurak, upka, me’da-ichak yuli, buyrak funktsional xolatiga ta’sir kiladi, skelet, muskul sistemasi rivojini kuvvatlab turadi. Ukuvchilarda xarakat aktivligi yetishmaganda nafas olish, yurak-tomir sistemalarining funktsional im-koniyatlari pasayib ketadi, jismoniy fazilatlar rivoji kechikadi. Bunday xollarda yurakning jismoniy rivojlanish darajasi organizmning fiziologik rivojlanish darajasidan orkada koladi va bu nisbat darxol baravarlashavermaydi, bolalar tez charchaydigan bulib koladi, yuragi tez-tez uradi, unda ogrik buladi, konga yaxshi yolchimayotgan miokard distrofiyasi rivojlanishi mumkin.

Kamxarakat xaet tarzi, ovkatning yukori kaloriyaliligi bolalar va usmirlarda semizlik va yor bosishning rivojlanishiga imkon beradi. Bu buzilishlarning oldini olish usib kelayotgan avlodning jismoniy va mexnat tarbiyasini yaxshi yulga kuyish masalalari bilan boglik.

Skelet muskullari statik va dinamik ish bajaradi. Sta-tik ish odam uzok vaktgacha, aksariyat bir necha soatgacha mutta-sil ish xolatini saklashini takozo etadi, bu esa muskul guruxlaridan fakat bittasining taranglanishini keskin oshiradi. U kam energiya sarflanishi bilan utadi, nafas olish notekis borishi va

60

konning kislorodga kam tuyinishi sababli upka ventilyatsiyasi bilan kon ta’minoti urtasidagi korrelyatsiya bu-ziladi. Statik ish, shuningdek, oliy nerv faoliyatida sezi-larli uzgarishlarga olib keladi. Shartli reflekslarning mustaxkamligi va darajasi pasayadi, ularning yashirin davri ortadi. Kuzgalish va tormozlanish jarayonlarida uzgarish ruy beradi. Tormozlanish avvaliga kuchayadi, sungra boshka nerv markazlariga tarkaladi, natijada uykuchanlik paydo buladi.

Muskullarning statik ish turlariga parta yoki stol oldida uzok utirish, yurishda xolatni saklash kiradi. Yelkalar asta-sekin pastga tushadi, bola engashib koladi, kad-komat guyo chuk-kandek buladi, bosh pastga tushadi. Bu, odatda, yozuvchi muskul-larning kuchsiz rivojlanishiga borlik. Tik komat, keng yarrinlik, kukrakning kutarilib turishi — bular guzallikkina emas, balki' salomatlik, yuksak ishchanlik belgisi ^amdir. Yel-kalarning osilib turishi, kukraknin? ichiga botganligi upka ventilyatsiyasini kiyinlashtiradi, upkaning ^ayotiy SIRIMI kich-rayadi, organizmga kislorod yetishmay koladi. Bu birinchi galda yurak-tomir sistemasiga, bosh miya faoliyatiga ta’sir kiladi.

Moskva gienistlaryning bir kator maktabgacha muassasa-lar, maktablar va oliy ukuv yurtlarida utkazgan tadkikotlari kupchilik bolalarning kad-komati turriligini kursatdi. Sungra ^ar bir keyingi yosh guru^lari kad-komatida turli-tuman nuksonlari bulgan odamlar soni ortib boradi. Yumalok; yoki egarsimon yelkalar, asimmetrik yelkalar, kanotsimon kuraklar paydo bula boradi. Bu uzgarishlar doimiy muntazam chinikish-ga mu^toj yozuvchi muskullar funktsiyasining pasayishi natija-si ^isoblanadi. Buning uchun avvalo gigienik gimnastika, su-zish, tennis uynash kabilarni uz ichiga olgan jismoniy mashklar bilan muntazam shurullanish zarur. Sportning barcha turlari amalda yozuvchi muskullarni chiniktiradi.

Skelet muskullarining usishi, rivojlanishi va shaklla-nishi 20—25 yoshgacha davom etadi va bu jarayon notekis kechishi kuzatiladi. Eng kup usib rivojlaniщ davrlari bola ^ayoti-ning birinchi yiliga va balorat yoshiga turri keladi. Yangi turilgan bolaning z^amma skelet muskullari buladi, birok ularning vazni katta odamnikidan 37 marta kam va butun ta-nasi vaznining 24% ni tashkil kiladi. Kichik va urta maktab yoshida muskullar massasi sezilarli darajada ortadi. Ayni vaktda ularning funktsional kuchayishi va ximiyaviy tarkibi-ning uzgarishi kuzatiladi. Katta maktab yoshida bolaning muskullari birmuncha sekin usadi va 18 yoshga kelib umumiy tana vaznining taxminan 42% ga yetadi.

_Bola xayotining birinchi oyida muskullar tonusi va avvalo xaet uchun muxim axamiyatli funktsiyalarni ta’minlaydigan muskul guruxlarining tonusi karor topib boradi. Emadigan bolalarda avvaliga korin muskullari, yelka kamari va kul muskullari usadi. 2—3 oyligida buynidagi yozuvchi muskullar tonusi kuchayadi va u boshini vertikal xolatda tutib turadi. Endi organizmning xamma xatti-xarakatlari yozuvchi muskullar tonusini kuvvatlab turishga karatilgan buladi, shunga kura, yozuvchi muskullar bakuvvat tortadi va rivojlanadi. Bir necha oy utgach, bola utira oladi, 8-oyga kelib tik tura oladi, 9— 12 oylikda yura boshlaydi. Bu davrda orka va kul-oyoklar muskullari sezilarli darajada usib

61

rivojlanadi, ularning kuchi ortadi. Bolaning serxarakatligi nerv yullari va markazlari-ga moe keladigan kul-oyoklar, yelka muskullarining rivojla-nishiga yordam beradi. ^arakatlar tobora muvofiklashib bo-radi, ya’ni biror xarakatni bajarishda turli muskullar guruxlari faoliyatida uyrunlik xosil buladi.

4—5 yoshli bolada gavda, orka chanok kamari, yelkalar, bilak muskullari nisbatan yaxshirok rivojlanadi. Oyoklar va kul panjalari muskullari kamrok darajada rivojlangan buladi, bu mayda va nozik ishlarni bajarishni kiyinlaщtiradi. Shun-dan keyingi ikki yil ichida kul panjalari muskullari ni-xoyatda yaxshi rivojlanganidan bolalarni yozuvga urgatish im-koni vujudga keladi. Bu ular uchun kiyin va tez charchatadigan jarayon bulsa-da, bolalar yozish-chizishni urganiboladi.

Kichik maktab yoshidagi bolalar muskullari xajmining ki-chikligi va muvofiklashtiruvchi apparatning takomillashma-ganidan tez tolikib koladi. Ayni vaktda bolalarning tolik-kan muskullari dam olinganda tezda avvalgi ish kobiliyatinn tiklaydi, chunki ularda kon ta’minoti juda yaxshi buladi.

Maktab mebeli ukuvchi buyiga muvofik bulishi kerak. Bu tana vaziyatini turri tutib turishga imkon beradi va ish uchun kulay sharoit yaratadi. Ukuvchining gavdasi tik vaziyatda, ikka-la yelkasi bir satxda bulishi kerak. Oyoklarining tagi butun yuzasi bilan polga yoki oyok kuyiladigan taxtaga, chanori va sonlari kursiga, orkasi esa parta suyanchiriga tegib turishi kerak. Bu uchala tayanch nuktasi tufayli muskullarning statik tarangligi eng kam darajaga tushadi va tananing barkaror bulishga erishiladi. Ukish va yozish vaktida ikkala bilakni parta kopkori ustiga erkin kuyish, tirsaklar esa deyarli uning chetida bulishi kerak. Bunda gavda va bosh, ikkala kuzning vaziyati pero uchi yoki kitobchaga bir xil, kurish uchun eng kupay masofada buladi. Gavda bilan stolning yakin kirrasi ora-sida 3—4 sm ochik joy kolishi lozim. Oyoklar tizza burimida turri burchak yoki picha utmas burchak ostida bukilgan bulishi kerak. Uta baland yoki uta past stol oldida utirish umurtka poronasining tsiyshayib kolishiga sabab buladi.

Shunday kilib, ukuvchi partada turri utirganda korin va kukrak bushliridagi organlari kisilmaydi, u bemalol nafas oladi, suyak-muskul apparatiga yuk kam tushadi, kuziga zur kelmaydi. Bolalarda sinf taxtasiga Karaganda boshni fakat bir tomonga engashtirish odati borligi tufayli xar bir ukuv choragida ukuvchilarni partalarning bir katoridan ikkinchi siga kuchirish tavsiya kilinadi.

Ukuvchilarning jismoniy mexnatini tashkil etishga doyr muayyan gigiena talablari mavjud. Bular texnik jixozlar, xonani shamollatish va mikroiklimga taalluklidir. Dastgox-lar va verstaklar ukuvchilarning buyiga moe kelishi, ish vak-tida nafas olish va kon aylanishini kiyinlashtirmaydigan, kuzin zuriktirmaydigan va umurtka poronasini kiyshaytirmay-digan turri tana vaziyatini tanlay bilish kerak. Asboblar xam ukuvchilarning kuliga va kuchiga moe kilib tanlanishi lo-zim. Agar ular katta yoshdati odamlar tutadigan asboblardan 'foydalansa, bu avvalo kul muskullarini tez toliktirib kuyadi va suyak tukimasini mustaxkamlashi urniga uning jadal suyak-lanishiga olib keladi. Bolalar orir narsalarni kutarishiga yul kuymaslik darkyr. Ikkita

62

ukuvchining zambilda kutara-digan yuki7—8 yashar bolalar uchun 4 kg dan, 9—10 yoshdagi bo-lalar uchun 6 kg, 10—12 yashar bolalar uchun 10 kg, 13—15 yashar va 14—16—17 yashar-bolalar uchun 24 kg dan oshmasligi kerak. Bitta ukuvchi shundan 2 baravar kam yukni kutarishn mumkin.

Meditsina kurigi sinfda jismoniy tayyorgarligi yetarli bulmagan, sorlirida bir oz uzgarish bor ukuvchilarni aniklaщga imkon beradi. Bunday bolalar ustidan muntazam ravishda meditsina kuzatuvi olib borish zarur. Agar bolaning sorlirida bir oz uzgarish seziladigan bulsa, u bilan maxsus dastur bu-yicha shurullanish, kad-komati buzilgan, umurtka poronasi kiyshaygan bulsa, maxsus gimnastika mashklari tayinlash va vrach tavsiyanomasi buyicha davolash zarur.

Ba’zan skeletning shikastlanishi kuzatiladi. Ular orasi-da kul panjasi va bilak suyaklarining sinishi taxminan 40— 55% ni tashkil kiladi. Joyda orrik kuchayishi, shish paydo bu-lishi va suyak siniklarining siljishi okibatida suyak yoki burimning shikastlangan joyi shaklining uzgarishi suyak si-nishining uziga xos belgisi xisoblanadi. Suyak ochik sinishi mumkin, bunda teri shikastlanadi va jaroxatda suyak sinik-lari kurinib turadi. Ularni joyiga solish mumkin emas. Ja-roxat chetlariga kaliy permanganat yoki yod eritmasi ishlatish, yumshok tukimalarda ya suyak tukimalarida yiringli jarayon boshlanib kolmasligi uchun steril borlam yoki toza dastrumol bosish kerak. YOPIK sinishda teriga zarar yetmaydi, uning tashki kurinishi va shakli uzgarmasligi mumkin. Bosilmaydigan OF-rik sezgilari buladi. Shifokorga murojaat kilish suyak sin-ganini aniklashga yordam beradi, uz vaktida davo kilish ogir asoratlarning oldini oladi. \ar kanday shikastlanishda shu joyni extiyot kilish zarur. Buning uchun, masalan, kulni tir-sak burimida turri burchak ostida bukish va panjani kaft to-moni bilan gavdaga burib, barmoklarni bir oz bukish kerak. K^ulni extiyot kilib maxkamlab kuyish uchun taxtacha, kalin karton, borlangan bir nechta simdan foydalanish mumkin, ular-ni kulning ichki va tashki tomonidan kuyiladi va tirsak bu-RIMINI biron mato bilan maxkam borlanadi. Kul uvishib kolmasligi uchun boglamni unchalik sikib boglanmay-di. Shifokor kelguncha shikastlangan joyga muz yoki kor solin-gan polietilen xaltacha yoki sovuk metall buyumni kuyib kuyish foydali.

Tupiklar va boldir suyaklarining sinishi eng kup uchraydi. Shikastlangan joyda ogrik paydo buladi, shishadi, oyokning shakli uzgaradi. Oyokka turri xolat berish kerak. Buning uchun darxol poyabzalni yechish, shikastlangan odamni yotkizish, bir kul bilan tovonidan ushlab turib oyokni ikkinchi ku^l bilan oyok panjasi barmoklarini uzunasiga rostlash zarur. Sungra kul suyaklari singandagi kabi muolaja kilinadi. Singan joyni fiksatsiya kilishda shina bilan birdaniga ikkala burim izza va boldir-tovonni maxkamlab kuyish zarur. Sillik kattik buyumlar bulmasa, shikastlangan oyokni sorlomiga bintlab kuyish va bemorni imkoni boricha tezrok^ kasalxonaga olib borish kerak.

8-MAVZU

63

Ovqat hazm qilish tizimining yosh xususiyatlari va ovqatlanish gigienasi

(2 soat) 1.Ovqat hazm qilish organlarining tuzilishi, funktsiyalari va yoshga oid

xususiyatlari. 2.Modda va energiya almashinuvi. 3. O’quvchilarning ovqatlanish va uni tashkil qilishga qo`yiladigan gigienik

talablar. Og`iz bo`shlig`i orqali tushgan ovqat organizmning ovqat hazm qilish

a’zolarida mexanik va kimyoviy ishlov bermasdan undan foydalana olmaydi. Shu jarayon ovqat hazm qilish deb ataladi. Ovqat hazm qilish shu tizimning turli bo`limlarida hazm shiralari tarkibidagi fermentlar ishtiprokida amalga oshadi. Bunda ovqatni tarkibi o`zgaradi, masalan, oqsillar, yoglar, uglevodlar monomerlargacha parchalanadi. Bunday holatda ovqatning tarkibidagi ozuqa qonga so`rilishi osonlashtiriladi. Qonga surilgan tarkibiy qisimlar a’zo va to`qimalarga yetib boradi va eergiya man’basi yoki qurilish ashyosi sifatida ishlatiladi.

Ovqat hazm qilish tizimi og`iz bo`shlig`i, halqum, qizilungach, me’da (oshqozon), ichaklar, jigar, me’da osti bezidan iborat.

Ovqat hazm qilish tizimining yoshga doir hususiyatlari

Ovqat hazm qilish tizimini rivojlanishi juda erta, embrional rivojlanishning

3-4-haftasidan boshlanadi. Ovqat hazm qilish a’zolari pusht tanasining ventral qismida boshlanadi. Bu

yerda, endoderma birlamchi ichak naychasini hosil qiladi va u, ikkilamchi tana bo`shlig`idan iborat juft tselomik qopchalar ko`rinishidagi mezodermaning qorin bo`limlari bilan o`ralgan. Ichak naychasi ovqat hazm qilish va nafas olish a’zolarini rivojlanishi uchun asos bo`lib xizmat qiladi.

Oldin, naycha ko`rinishidagi birlamchi ichak paydo bo`ladi va u, hayvonning boshidan to dumigacha cho`zilgan. Keyinchalik, ushbu naychadan, uning bosh qismida nafas olish a’zolari shakllanadi, dum qismida esa, u bilan siydik va jinsiy a’zolar aloqa o`rnatadi va buning oqibatida oxirgi a’zoda ovqat hazm qilish, ayirish va ko`payish a’zolari uchun umumiy bo`lgan orqa teshik (kloaka) hosil bo`ladi. Yuksak sut emizuvchilarda siydik va jinsiy a’zolar ayriladi va o`zining alohida chiqish teshigiga ega bo`ladi. Natijada, ichki a’zolar 4 ta nay ko`rinishida bo`ladi: ovqat hazm qilish nayi butun tana bo`ylab o`tib, 2 ta teshikka ega bo`ladi – kirish (og`iz) va chiqish (anus); nafas olish nayi bitta kirish teshigiga (burun), siydik va jinsiy naylar faqatgina tananing pastki (orqa) qismida chiqish teshiklariga (erkaklarda siydik chiqarish kanali, ayollarda siydik chiqarish kanali va bachadon) ega bo`ladi. Ovqat hazm qilish naychasidan paydo bo`lgan a’zolar tananing barcha bo`shliqlarida – ko`krak, qorin va tosda

64

joylashadi. Ovqat hazm qilish nayining bo`limlari o`zining turli qismlari o`sishidagi

notekislik tufayli shakllari murakkablashadi. Shakllarning bunday o`zgarishida umumiy tamoyilni ko`rish mumkin.

Ko`krak, qorin va tos bo`shlig`ining devorlari seroz parda bilan qoplangan: plevra, perikard va qorin bo`shlig`ida ichki a’zolarning ko`p qismiga o`tib, ularning holatini fiksatsiyasiga qisman ko`maklashadi.

Homila rivojlanishining 2-oyi oxirida qizilungach, me’da va ichaklar ajralib ko`rinadi, me’da osti bezi va jigar shakllanishini boshlanishi o`simtalar ko`rinishida paydo bo`ladi, keyinchalik sekretor apparat shakllanadi.

Shilliq parda ovqat hazm qilish a’zolarining ichki qismini qoplaydi, bakalsimon hujayralar shilimshiq ajratadi. Epitelial hujayralar majmui tomonidan naysimon, alьveolyar va aralash ovqat hazm qilish bezlari hosil qilinadi. Ularda, tarkibida enzim va elekto`rnitlar bo`lgan shiralar hosil bo`lishi boshlanadi. Ovqat hazm qilish kanali bolaning ona qornida rivojlanish davridayoq faoliyat ko`rsata boshlaydi.

Yangi tug`ilgan bolalarning me’dasi dumaloq shaklga ega, 7-11 yoshga kelib kattalarnikiga xos shaklga ega bo`ladi. Me’daning hajmi ontogenezda o`zgaradi: yangi tug`ilgan bolada 30-35 ml, birinchi yilning oxirida 250-300 ml, kattalarda 1,5-2 l. Naysimon bezlardan shira chiqarish yo`llarning soni ngi tug`ilgan bolada taxminan 200 mingta, 3 oylikda 700 ming, bir yoshda 1 mln va kattalarda 1,3 mln ta bo`ladi, ya’ni me’da bezlarining soni yosh kattalashgan sari ortadi.

Me’da shirasining kislotaliligi bola 10 yoshga to`lgunga qadar asta-sekin ortib boradi va bu hol ikkala jinsga mansub bolalarda parallel ravishda sodir bo`lib, keyinchalik erkaklarda ancha yuqori bo`ladi. Bunday farq 40 yoshga qadar saqlanadi va so`ngra kislotalilik tenglashadi.

Ingichka ichakning nisbiy uzunligi bola ona sutini emadigan yoshida eng katta bo`lib, tana uzunligidan taxminan 6 marta ko`p, kattalarda esa ingichka ichak tanaga nisbatan 5 marta uzundir. Yo`g`on ichakning uzunligi yangi tug`ilgan bolada va kattalarda taxminan tana uzunligiga mos bo`ladi.

Ichak bo`shlig`i 21 yoshga qadar kattalashib boradi. Ko`richak kichik tosga odatda faqatgina pubertat davrida tushadi. Pubertat davri tugagandan keyingina charvida yog` to`planadi. Jigarning jadal o`sishi, ayniqsa, bola hayotining birinchi 3 yilida keyinchalik pubertat davrida kuzatiladi. Yangi tug`ilgan bola jigarining og`irligi 135 g bo`lib, tanasining umumiy og`irligini 4% tashkil qiladi, 3 yoshga kelib jigar og`irligi 3 marta kattalashadi. Jigar og`irligining eng tez o`sishi qiz bolalarda 13-14 yoshda, o`g`il bolalarda esa 15-16 yoshda kuzatiladi. O’t xaltasining shakli boshida urchiqsimon, 13 yoshda dumaloq, katta yoshda maksimal bo`ladi. Me’da osti bezining og`irligi yangi tug`ilgan bolalarda 3-3,5 g, kattalarda esa 72 g bo`ladi.

So`lak bezlari bola tug`ilishi bilan faoliyat ko`rsata boshlaydi, lekin ular birinchi kam miqdorda so`lak ajratadi. 5-6 oylik davrga kelib sezilarli darajada ko`payadi. Bola 2 yoshga yetgach, uning so`lak bezlarini tuzilishi kattalarnikiga

65

o`xshaydi. Ontogenez davrida ovqatlanish tiplarini o`zgarishi ketma-ket sodir bo`ladi.

Homilaning rivojlanish davrida gistotrof va gemotrof ovqatlanish sodir bo`ladi. Gistotrof ovqatlanish – urug`langan tuxum hujayra bachadon devoriga yopishgunga qadar sodir bo`ladigan ovqatlanish. Embrion tsitoplazmadagi tuxum hujayraning oziqa moddalarini zahirasi va tuxum sarig`i xaltasining materiali hisobidan oziqlanadi. Platsenta hosil bo`lgan vaqtdan boshlab gematrof ovqatlanish asosiy rol o`ynaydi. Ushbu ovqatlanish, platsenta orqali onaning qonidan oziqa moddalarni pushtga transport bo`lishi bilan ta’minlanadi. Onaning qonidan pushtning qoniga glyukoza, aminokislotalar va dipeptidlar o`tadi, bu moddalar platsentada gido`rnizlanadi va hosil bo`lgan monomerlar homilaning qoniga o`tkaziladi. Unda oqsillar va glikogen sintezlanadi. Transplatsentar ovqatlanish, ya’ni gemotrof ovqatlanish bola tug`ilgunga qadar muhim rol o`ynaydi.

Platsenta 14-kuni hosil bo`la boshlaydi va ikkinchi oyda shakllanadi. U moddalar almashinuvi faoliyatidan tashqari gaz almashinuvi, endokrin, ayiruv, immun, platsentar to`siq faoliyatlarini bajaradi. Ushbu xususiyat ontogenez va filogenezda ma’lum bir tasodifiy bo`lmagan moddalarga nisbatan shakllanadi. Lekin, tasodifiy moddalarga nisbatan to`siq faoliyati sust namoyon bo`ladi yoki umuman bo`lmaydi. Ularning qatoriga alkogol, giyohvand moddalar, nikotin, turli toksin moddalar, viruslar, mikroorganizmlar kiradi.

Amniotrof ovqatlanish homila rivojlanishining 4-5-oyidan boshlanadi. Bu vaqtda ovqat hazm qilish a’zolari faoliyatining boshlanishi kuzatiladi va transplatsentar ovqatlanish bilan birga amniotrof ovqatlanishni amalga oshirish boshlanadi. Homiladorlikning oxirgi oylarida bola organizmi tomonidan amniotik suyuqlikni iste’mol qilish 1 l hajmga yetishi mumkin. Uni me’daga kirib kelishida homilaning so`rish, nafas olish, yutish harakatlari ham muhim ahamiyatga ega.

Amniotik suyuqlikning hajmi homiladorlikning 7-8-oyiga qadar ortib boradi va 1,0-1,5 l ni tashkil qiladi, keyinchalik 0,6-1,0 l gacha kamayadi. Ushbu suyuqlik 98% suvdan va 0,7% oziqa moddalardan tarkib topgan. Amniotik suyuqlik tarkibiga, enzimlar homilaning so`lagi va siydigi bilan birga platsenta orqali ona organizmidan kelib qo`shiladi hamda platsentada hosil bo`ladi. Oziqa moddalarning bir qismi me’da-ichak traktidan gido`rnizlanmagan holda hamda pinotsitoz yo`li bilan dimerlar, oligomerlar va hattoki polimerlar so`riladi. Amniotik suyuqlik oziqa moddalarining ayrim qismlari uning o`zini enzimlari tomonidan hazm qilinadi.

Ingichka ichakning enzimatik faolligi ovqat hazm qilish traktining boshqa a’zolaridan oldin shakllanadi. Unda oziqa moddalarning gido`rnizi devor oldi va hujayra ichidagi hazm qilish tipi bo`yicha sodir bo`ladi. Amniotrof ovqatlanish va hazm qilish nafaqat homilaga oziqa moddalarining kelib turishi uchun, balkim ovqat hazm qilish tizimini laktotrof ovqatlanishi uchun muhim ahamiyatga ega.

Laktotrof ovqatlanish hali ovqat hazm qilish apparati rivojlanmagan

66

o`sayotgan organizmning zaruriy plastik va energetik resurslar bilan ta’minlaydi. Bu tur ovqatlanish, pushtning gematrof va transplatsentar ovqatlanishi orasidagi hamda tug`ilgandan so`ng ancha kech muddatlardagi definitiv ovqatlanish orasidagi oraliq bosqich hisoblanadi. Bola tug`ilgandan so`ng sutla ovqatlanishi orqali ona organizmi bilan aloqasi amalga oshirilib turiladi, bu hol nafaqat bola organizmiga oziqa moddalarni kelib tushishini, balkim uni immun himoyasi uchun muhimdir. Ona suti orqali vitaminlar, enzimlar, mineral to`zlar, faol fiziologik moddalar oladi.

Sut bilan ovqatlanish davrida autolitik ovqat hazm qilish sutning enzimlari tomonidan amalga oshiriladi, bu enzimlar sut bezlari tomonidan sintezlanadi va leykotsitlardan ajralib chiqadi. Sut yuqori lipolitik va esterazali hamda amilolitik va peptidazali faollikka ega.

Postnatal rivojlanishning boshida yuqori dispergir ozuqa bilan ovqatlangan paytda, moddalarning asosiy gido`rnizi membranadagi ovqat qilish zonasida kuzatiladi. Yangi tug`ilgan bolalarda membranada ovqat hazm qilish asosiy hisoblanadi, chunki bo`shliqdagi ovqat hazm qilish kuchsiz rivojlangan.

Membranada ovqat hazm qilishni ta’minlovchi mexanizmlar embrional rivojlanishning oxiriga kelib shakllanadi. Bo`shliqda ovqat hazm qilish esa, aksincha, sutli ovqatlanishdan definitiv ovqatlanishga o`tish paytida rivojlanadi. Bunda, ichak hujayrasi membranasining enzimlar spektrini o`zgarishlari va laktoza sintezining repressiyasi kuzatiladi. Bola tug`ilgandan keyingi birinchi kunlarda endoitoz tipidagi hujayra ichidagi ovqat hazm qilish birlamchi rol o`ynaydi. Go`daklarni ovqatlantirish amaliyotida ona sutini sigir suti bilan almashtirish keng qo`llaniladi, lekin, bu ikkala sutning kimyoviy tarkibida farq bor. Go`dak hayotining birinchi oyida faqat sigir suti bilan ovqatlantirish o`ta havfli.

Bola tug`ilganidan keyinroq jadal endotsitoz mavjud bo`lib, u ingichka ichak enterotsitlari tomonidan makromoleqo`lalarni yutilishi va ularni organizmning ichki muhitga yetkazib berilishidan iborat. Enterotsitlarning turli moleqo`la retseptorlari ishtirok etadigan ushbu mexanizm ingichka ichakning yuzasida har xil tipdagi moleqo`lalar ushlab qolinishi so`ngra ularni yopiq chuqurchalar deb ataladigan sohada mujassamlaydi. Bunday mexanizm ko`pchilik har xil samaralarni, jumladan immunoglobulinlarni ona suti bilan kirib kelishini ta’minlaydi. Agarda ona suti boshqa sut bilan almashtirilsa, o`sha endotsitoz mexanizmi yordamida bolaning ichki muhitiga yot bo`lgan antigenlar kirib keladi. Shaxsiy mexanizm hisobiga bolaning ichki muhitiga juda katta miqdorda begona turdagi oqsillarni kirib kelishini ta’minlaydi.

Ayol suti tarkibidagi laktoza miqdori sigir sutinikiga nisbatan ancha yuqori. Ona suti bilan bilan ovqatlanganda laktozaning bir qismi yo`g`on ichak bo`shlig`iga yetib borib, unda salgina kislotali reaktsiyani ta’minlaydi. Sigir sutini tarkibida laktoza miqdori kam bo`lganligi tufayli uni go`dakka ichirilganda laktoza yo`g`on ichakkacha yetib bormaydi va u yerda sut kislotali bijg`ish o`riniga chirish jarayoni sodir bo`ladi, oqibatda, go`dak organizmini intoksikatsiyaga olib keladi.

67

Ichak va jigar to`siqlarini kuchsiz rivojlanganligi muhitida toksik mahsulotlarni shakllanishi bolani ham jismoniy, ham intellektual rivojlanishining buzilishiga olib keladi. Bunday buzilish nafaqat bolalik davrda, balkim hayotning ancha keyingi davrlarida ham ta’sir ko`rsatishi mumkin.

Bola 5-6 oylik bo`lganda, uni o`sib borayotgan plastik va energetik ehtiyojlari uchun ona suti yetarli bo`lmay qoladi. Bu vaqtga kelib, sutli bo`lmagan ovqatning oziqa moddalarini hazm qilish va so`rish mexanizmi shakllanadi. Qo`shimcha ovqatlantirish ovqat hazm qilish tizimini rivojlanishini va uni definitiv ovqatlanishga adaptatsiyasini tezlashtiradi.

Bola tug`ilganidan to bir yoshga to`lgunga qadar bo`lgan davrda me’da shirasining proteolitik faolligi 3 marta ortadi, lekin kattalarnikiga nisbatan hali ham 2 marta past bo`ladi. Yosh ortgan sari tripsinogen, lipaza, fosfolipaza, peptidazalar sekretsiyasi ortadi. Aralash ovqatlanishga va ayniqsa, sun’iy ovqatlanishga o`tkazish ovqat hazm qilish shiralari sekretsiyasini hajmini ham enzimlar hosil bo`lishini ham kuchli tezlashtiradi.

So`lak bezlari sekretsiyasi 10 yoshgacha ortadi. So`lakning amilolitik faolligi esa 1-4 yoshgacha ortadi. 10-14 yoshda so`lak ajralishi keng ko`lamda o`zgarib turadi. Me’daning shilliq pardasi yuzasining ortishi bilan bir vaqtda me’da bezlari sekretsiyasining hajmi ham ko`payadi. Xlorid kislota sekretsiyasi ham bolaning yoshi va tana massasiga to`g`ridan-to`g`ri bog`liq bo`ladi.

Yosh kattalashgan sari me’da bezlari tomonidan pepsinogenlar sekretsiya qilish faolligi ham kuchayadi. Me’daning motorli-evakuatorli faoliyati ham mukammallashadi. Bunda uning mushakli qatlamini rivojlanishida elastik tolalar soni va intramural asab tizimi muhim ahamiyatga ega.

Yosh kattalashgan sari ingichka ichakda ovqat hazm bo`lishi mukamallashadi. Bo`shliqda ovqat hazm bo`lishida me’da osti bezi shirasi muhim rol o`ynaydi. Ushbu sekretsiyaning keyinchalik ortishi enzimlarning taxminan bir xil qontsentratsiyasi paytida sodir bo`ladi.

Yosh kattalashgan sari jigarda o`t hosil bo`lish tezligi hamda o`t ajralish muddati va hajmi ortadi. O’t suyuqligi tarkibida o`t kislotasining miqdori ortadi va bu hol yog`larning hazm bo`lishining ancha samarali bo`lishiga olib keladi.

Ichak shirasi va undagi gidrolitik enzimlar ortadi. Ingichka ichakning boshlang`ich uchdan bir qismida ovqat hazm qilish ancha faollashadi. Ingichka ichak shilliq pardasidan yuqori molekulali moddalarni o`tishi hamda ularni qonga va limfaga so`rilishi kamayadi. Yo`g`on ichakdagi jarayonlar, definitiv ovqatlanishga o`tilgandan so`ng, asosan katta yoshdagi odamlarnikiga o`xshash bo`ladi. Rivojlanishning erta bosqichlarida boshqarishning gormonal va mahalliy mexanizmlari shakllanadi. Ancha keyingi bosqichlarda ovqat hazm qilishni boshqarishga markaziy mexanizmlar qo`shiladi.

Bolaning ovqat ratsioni

Bolalar ovqat tarkibida ham katta yoshdagi odamlar ovqat ratsionidagi kabi

oziqa va biologik faol moddalar bo`lishi kerak. Lekin bu moddalar hamda ular

68

manbasi bo`lgan mahsulotlar nisbati bolaning yoshiga mos bo`lishi lozim. Me’yoridan kam yoki ortiq yoki bemaza ovqat bolaning jismoniy va aqliy rivojlanishiga salbiy ta’sir ko`rsatadi.

Bolalar serharakat bo`lganligi uchun ularda moddalar almashinuvi tezligi va ko`p energiya sarflanishi sababli ularning oqsil va yuqori kaloriyali ovqatga ehtiyoji ko`pdir.

Kichik yoshdagi bolalar ovqatida oqsil, yog` va uglevodlar nisbati 1:1:3, kattaroq yoshdagilarga 1:1:4 bo`lishi kerak. Bolalar ovqatida hayvon mahsulotlari ko`proq bo`lgani yaxshi.

Kichik yoshdagi bolalarning ovqat ratsionida hayvon oqsilining solishtirma salmog`i umumiy oqsilga nisbatan 70-80% ni, maktab yoshidagi bolalarnikida esa 60-65% ni tashkil etadi. Bolalar ovqat ratsioni tarkibida yetarli miqdorda go`sht, baliq, tuxum va sut bo`lishi ularning oqsilga bo`lgan ehtiyojini qondiradi. Yasli yoshidagi bolalarning sutkalik ovqat ratsionida 600-800 ml, maktab yoshidagilarda esa 400-500 ml sut bo`lishi kerak. bolalarning ovqat ratsionida yog`ning ahamiyati katta, u vitamin A va D larning hazm bo`lishini, organizmning o`ta to`yinmagan yog` kislotalari va fosfatidlarga bo`lgan ehtiyojini ta’minlaydi. Bolalarning ovqat ratsionida ortiqcha yog`ning bo`lishi ularning organizmida moddalar almashinuvi va ovqat hazm bo`lishining buzilishiga, oqsilning yomon o`zlashtirilishiga va semirib ketishga sabab bo`ladi.

Uglevodlar energiya manbai bo`lib, bolalar ovqati uchun o`ta muhimdir. Mevalar va rezavor mevalar, ulardan tayyorlanadigan mahsulotlardagi uglevodlar yengil hazm bo`ladi. Sutda bolalar uchun zarur uglevod laktoza bor, ammo uglevodlar me’yoridan, ya’ni fiziologik maromdan ortiqcha iste’mol qilinganda ortiqcha iste’mol qilinganda bola organizmida moddalar almashinuvi bo`ziladi, natijada bola semirib ketadi.

Bolaning ovqat ratsionida har xil vitaminlar va mineral moddalarning yetarli miqdorda bo`lishi katta ahamiyatga ega. Yangi sabzavot mevalar, sut va sut mahsulotlari, go`sht va baliq, yog`, yorma va non mahsulotlari vitamin va mineral moddalarning asosiy manbai hisoblanadi.

Odamning vitaminlarga bo`lgan kundalik ehtiyoji va ularni yetishmasligining belgilari

Vitamin nomi

Yetishmasligi belgilari va ta’sir

jarayonlari

Uchrash joyi Kundalik ehtiyoji

A Shapko`rlik, teri, shoxsimon modda qoplamlarini, o`sishni va rivojlanishni buzilishi.

Baliq yog`i, tuxum sarig`i, jigar, sabzi, qizil qalampir, o`rik.

0,9-1,8 mg.

D Raxit, o`sishning buzilishi, suyaklarning qotmasligi, kalьtsiy

Baliq yog`i, tuxum sarig`i, sut va sut mahsulotlari.

2,5 mg. Bolalarda va homilador

69

almashinuvining buzilishi.

ayollarda – 10 mg.

Ye Hujayra darajasida himoya va ko`payish jarayonining maromda ketishi.

Barcha ko`katlar tarkibida, o`simlik moylari, mol go`shti, tuxum sarig`i.

5 mg.

K Qon ivishda maromlashtiruvchi. Bexosdan qon ketishi.

Barcha ko`katlar va mikroorganizmlar ishtirokida sintezlanadi

Ichak mikroorganizmlari tomonidan sintezlanadi.

V1 Asab tizimi shikastlari, falajlar, mushaklar atrofiyasi, yurak faoliyatining yetishmovchiligi

Bug`doy, loviya, no`xat, tuxum sarig`i, yong`oq, jigar

1,4-1,6 mg

V2 O’sishni sekinlashuvi, teri kasalliklari, soch to`kilishi.

Jigar, buyrak, tuxum sarig`i, sut va sut mahsulotlari, no`xat va loviya

1,8-2 mg

V12 Kamqonlik 5 mkg RR Teri, ovqat-hazm

qilish yo`llari kasalliklari, psixik xastaliklar

Jigar, buyrak, mol go`shti, no`xot, loviya.

9-15 mg

S Tsinga, bog`lovchi to`qimaning shikasti, yuqumli kasalliklarga ta’sirchanlik

Ho`l mevalar, ko`katlar, limon, karam, pomidor, piyoz.

75 mg

Ovqatlanish rejimiga rioya qilish bolalar ovqatlanishini ratsional tashkil

etishning asosiy shartlaridan biridir. Maktabgacha yoshdagi bolalar har kuni besh mahal ovqatlantirilishi lozim. Bunda sutkalik kaloriyaning 25% nonushtada, 15% ikkinchi nonushtada, 25-30% tushlikda, 15% peshinda va 25% kechki ovqatda olinishi kerak. Maktab yoshidagi bolalar har kuni to`rt mahal ovqatlanishi kerak. Bunda sutkalik kaloriyaning 25% nonushtada, 30% tushlikda, 20% peshinda va 25% kechki ovqatda qabul qilinishi lozim.

Raxit organizmda vitamin D yetishmasligi tufayli fosfor-kalьtsiy almashinuvining buzilishi natijasida hosil bo`ladigan kasallik. Odatda 2-3 oylikdan 2-3 yoshgacha bo`lgan bolalarda uchraydi. Raxitga ko`pincha bolaning chala tug`ilishi, quvvatsizligini, sun’iy ovqatlantirish sabab bo`ladi. Bola yaxshi parvarish qilinmasa, toza havo va quyosh nuridan bahramand bo`lmasa, noto`g`ri ovqatlantirilsa, uning organizmiga vitamin D yetarli miqdorda

70

kirmaydi yoki ulьtrabinafsha nurlar yetishmasligidan terida vitamin D hosil bo`lishi bo`zilib, raxit kasali kuchayadi. Bundan tashqari, bolani tez-tez kasallanishi, onaning homiladorlik paytida ovqat ratsionini buzilganligi ham raxit kasalligiga sabab bo`ladi.

Raxit kasalligi moddalari almashinuvining buzilishiga hamda har xil a’zo va tizimlar ishining izdan chiqishiga olib keladi. Bu kasallikda ayniqsa, fosfor va kalьtsiy almashinuvi jiddiy bo`ziladi. Ichakda kalьtsiyning so`rilishi va suyaklarga o`tirishi o`zgaradi. Bu esa suyaklarning ingichkalashib, to`qimalarning yumshashiga, asab tizimi va ichak a’zolar faoliyati so`zilishiga olib keladi.

Kasallikning dastlabki davrida bemorning asab tizimida o`zgarishlar paydo bo`ladi: bola qo`rqoq, tajang, injiq shalviragan bo`lib qoladi: ko`p terlaydi, emayotganda, yotganda ensasi terga botadi, bolani badani qichishadi. Bola boshini yostiqqa ishqayverganidan sochlari to`qilib ketadi. Kasallik kuchayganda mushaklar zaiflashadi, burishadi, kech yuradi, qorin shishadi, ichi ko`pincha qotadi yoki suriladi. Keyinchalik uning tizimi o`zgaradi. Yelka suyagi yassilanadi, boshi kattalashadi, peshona va kalla suyagining tepa suyagi bo`rtib chiqadi, peshona do`ng bo`lib qoladi. Bosh katta liqildog`i o`z vaqtida suyaklanmaydi. Ko`pincha to`sh yonidagi qovurg`a suyaklari qalinlashadi. Bola yura boshlaganida oyoqlari X yoki O shaklida qisqaradi. Ko`krak qafasining shakli o`zgaradi: yo oldinga turtib chiqadi yoki ichiga botib ketadi.

9-MAVZU Kasb-hunar kollejlarida ta’lim jarayonining gigienasi

(2 soat) 1.Toliqish to`g`risida tushuncha. 2.Aqliy faoliyatning yoshga oid xususiyatlari.

3.Ishchanlik fazalari. O’quv jarayonida yuqori aqliy mahsuldorlikka erishishga ko`mak beruvchi omillar.

Xar bir odam muayyan vakt .mobaynida maksadga muvofik biror faoliyat turini ma’lum samaradorlik bilan bajarish kobiliyatiga ega buladi. Odamning ish sharoiti va psixofizio-logik imkoniyatlariga kura, maksimal, optimal va pasayganish kobiliyatini fark kilish mumkin. Agar ish yetarlicha uzok vakt talab kiladigan bulsa, iщ bajarishda ish kobiliyatining bir necha fazalari: ishga kirishish, optimal ish kobiliyati samaradorligining pasayishi, tolikish ruy beradi. Bu fazalarning ajratilishi asosan ish samaradorligi kursatkichlariga asoslanadi, ulardan xar birining davomliligi esa ish kobiliyati darajasining kursatkichi xisoblanadi. Unumdor ish davri nechorlik davomli bulsa, u shuncha yukori buladi.

Akliy va jismoniy ish kobiliyati buladi. Nerv-psixik soxaning talay darajada aktivlanishini talab etadigan ishni bajarishda odamnint potentsial kobiliyati

71

akliy ish kobiliyatini, nerv-muskul sistemasiniki esa jismoniy ish kobiliyatini tashkil kiladi.

Akliy mexnatning birinchi fazasi ishdan oldingi xolatdir. Organizmda atrof-muxit sharoit ta’siri ostida bajariladigan ish turrisidagi fikrlar, akliy faoliyat boshlanishidan darak beradigan boshka shartli ta’sirlovchilar ta’sirida fiziologik jarayonlar sodir buladi. Keyinchalik organizmning turli-tuman funktsiyalarining asta-sekin kushilishi zarur regulyator mexanizmlarning moslanishi ruy beradi. Bu faza avvaliga ish kobiliyatining bir kadar kutarilishi bilan fark kiladi va «ishga kirishib ketish» xolati deyiladi. Ikkinchi fazada ish kobiliyati nisbatan barkaror buladi, u ma’lum vakt mobaynida muayyan darajada saklanadi. Keyingi fazada ish kobiliyati pasayadi va ish davom ettirilganda tolikish boshlanadi.

Ish kuni mobaynida akliy ish kobiliyati keng doirada uzgarib turishi mumkin. Bu xam tashki, xam ichki omillar ta’siriga, chinikkanlik darajasiga, ish kunikmalariga va odam-ning tajribasiga, uning jismoniy va psixik xolatiga borlik buladi. Tashki omillar orasida atrof-muxit sharoiti yetakchi axamiyatga ega bulib, ularga shovkin, yoritilganlik, kislorod mikdori, xavo xarorati va boshkalar kiradi. Ish kobiliyatiga, shuningdek, mexnatni tashkil kilish sharoiti, ularning odam fiziologik parametrlariga muvofikligi ta’sir kiladi. Masalan, mexnat va dam olish tartibiga rioya kilish, ish turlarini vakt-vaktida almashtirib turiщ, ish joyini ergonomika nuktai nazaridan tashkil kilish, ish xolati va xokazo-lar shular jumlasidandir.

Ish kobiliyatiga ta’sir kiladigan ichki omillardan motivizatsiyaga (sababga), ya’ni ish kanday maksadda va kanday kizikish bilan bajarilishiga aloxida axamiyat beriladi. Yuksak ish kobiliyati, odatda, musbat motivizatsiyada, ya’ni ishlashga xoxish bulganda kuzatiladi. Bu, shuningdek, ishlayotgan odamning xissiy kayfiyatiga ta’sir kiladi. Musbat motivizatsiya uzok vakt mobaynida ish kobiliyatini yaxshi saklab turadi. Manfiy motivizatsiyada ish kobiliyati juda past, binobarin, ish natijasining kursatkichlari xam yomon buladi. Organizmda barcha fiziologik jarayonlar yagona sutkalik bir kecha-kunduzlik ritmga buysunadi. Sutka mobaynida organizm bir xil xolatda bulmaydi: sutkaning ayrim davrlarida uning aktivligi va ish kobiliyati yukori, boshka davrlarida past buladi. Bunga ta’sir kiladigan asosiy omillar kun bi-lan tunning almashinuvi, xarorat, xavo namligi, atmosfera bosimining sutka davomida uzgarishi, shuningdek, kundalik rejim, ishning turi, vakti va boshkalar kiradi. Kupgina fiziologik jarayonlarning yukori aktivlik fazalari YIRINDISI organizmning xolatini uning ish kobilyatini ifodalaydi (8-rasm). Odamda kupgina jarayonlar kunduz kuni aktiv kechgani tufayli butun organizm xam kunduzi eng aktiv buladi. Sut-kalik tsiklda odam organizmi faoliyatida bir necha marta avjga chikish va pasayishni fark kilish mumkin. Birinchi avjga chikish soat 8 dan 12 gacha, ikkinchisi esa 16—17 dan 18—19 gacha davom etadi. Bu davrlarda ish kobiliyati eng yukori buladi. Soat 2 dan 5 gacha va soat 13 dan 15 gacha bulgan davrlar, ya’ni pasayishlar minimal ish kobiliyati bilan ifodalanadi.

Dare jarayonida xarakatsiz utirish natijasida, davomli yoki 3yj) berib

72

bajarilgan akliy ishdan sung 20—25 minut utgach tolikish boshlanadi. Bezovta xarakatlar paydo buladi, dikkat-e’tibor pasayadi, ish samaradorligi va anikligi, akliy faoliyat sur’ati pasayib ketadi, xatolar kupayadi. Bu golm-iuui xolati deyiladi. Dikkatni bir narsaga yunaltirish, uni boshka narsaga karatish kiyinlashib koladi, idrok etish va axborotni analiz kilish tezligi pasayadi, eslab kolish kobiliyati yomonlashadi. Bir xil ishni bajarishda ortikcha kuch-gayrat sarflanadi. Ish turlarini uzgartirish, dam olish tolitsishni bir kadar kamaytiradi, birok ish kuni oxiriga kelib tolikish yana kuzatiladi. Yukori sinf ukuvchilarida kup xollarda ikkinchi va uchinchi darslarda ish kobiliyati eng yukori darajaga yetadi,. turtinchi darsda esa pasaya boradi va taxminan birinchi darsdagi darajaga tushib koladi. Beshinchi va oltinchi darslarda u juda kamayadi. K,uyi sinflarning ukuvchilarida turtinchi darsdayok tolikish birmuncha ifodalangan buladi.

V. M. Kasьyanov bolalarda tolikish paydo bulganini mak-tab shifokorlari va pedagoglar e’tiborisiz bolalar nigoxidan, darsga kizikish pasayib ketganidan va ularning charchaganlikdan shikoyat kilishlaridan paykashni eslatib utadi. Tunda yaxshi uxlay olmaslik, betoblik xolati, sinfning yetarlicha yoritilmaganligi, salbiy motivatsiya tolikish paydo buli-shiga yul ochadi. U daryo boshlanishidan oldin xam yuz berishi va bordi-yu, shu sharoitda bir necha marta sodir bulgan takdirda, shartli reflektor xususiyat kasb etishi mumkin. R. D. Gabovichning maxsus utkazgan tadkikotlaridan olingan ma’lumotlarga kura, ukuvchilarning ish kobiliyati xafta mobaynida bir xil bulmaydi. Yakshanba kuni dam olingandan keyin dushanba kuni u shanbadagiga nisbatan birmuncha yukori buladi, birok seshanba va chorshanba kunlari yukori darajaga yetadi, payshanba va jumada dushanba kundagidan birmuncha past , shanba kuni esa kam mikdorga tushib koladi. Ish kobiliyati-ning kun va xafta mobaynida bunday uzgarib turishini darslar jadvalini tuzishda xisobga olish va darslarning oson-kiyinligini albatta e’tibordan chetda koldirmaslik kerak.

Uy vazifalarining xafta mobaynida bir me’yorda taksimlanishi zarurligiga xam axamiyat berish, ularni bajarishga kuyi sinflarda kupi bilan 1—1,5 soat va yukori sinflarda 3-4 soatdan kup vakt sarf bulmasligi kerak. Daryo tayyorlashga kup vakt ajratilishi dam olishga muljallangan vaktni kiskartiradi. Bunday kun tartibiga uzok muddat amal kilinganda tolikish xolati vujudga keladi. Uy vazifalarini bajarishda xar 25—30 minut zur berib shurullangandan keyin 10 minutgacha tanaffus kilish, yukori sinf ukuvchilari 45 minutdan sung tanaffus kilishlari tavsiya etiladi. Shundan keyin chukur nafas olishni ta’minlaydigan badantarbiya mashk-lari va gimnastika kilinadi.

Akliy mexnat va jismoniy mexnat deb taksimlashning uzi ma’lum darajada shartlidir, chunki akliy charchash ayni vaktda ish kobiliyatining pasayishi bilan utadi, xarakat aktiv-ligi yetarli bulmagani xolda uzok vaktgacha akliy mexnat bilan shurullanish natijasida organizmning yurak-tomir va nafas olish sistemalari funktsional xolatining sustlashuvi, moddalar almashinuvining buzilishi, gormonal faoliyatning zaiflashishi kuzatiladi. Aktiv xayot tarzi akliy mexnat bilan unumli shugullanishga imkon beradi. Bu urinda darslar sayr

73

vaktida tayyorlanadigan peripatetiklar maktabini yaratgan Aristotelni eslab utish lozim.

Agar tolikishni kamaytiradigan choralar kurilmasa, kattik charchash nomini olgan patologik z(olat vujudga kelishi mumkin. Bunda bola xar kuni darsdan sung dam olgandan keyin xam charchori yozilmaydi. Kon bosimi kutariladi, tomir urishi tezlashadi, u serzarda bulib koladi, fikrini jamlash kobiliyati pasayadi. Kattik charchash umumiy va kasbga boglik ka-salliklar avj olishini keltirib chikaradigan sabablardan biri xisoblanadi.

Ukuvchilarda nevroz shakllanishida ukish va dam olishni yaxshi uyushtirmaslikdan tashkari, bolaning kattik charchashga moyilligi: xissiy bekarorligi (masalan, uziga ishonmasligi), oiladagi yoki ukishdagi salbiy sharoit tufayli uz xis-xayajonlarini yaxshi nazorat kila bilmasligi, masalan, ukuvchi oldiga bajarib bulmaydigan vazifalar kuyilishi ta’sir kiladi. Ukuvchi xatti-xarakatlariga tashkaridan salbiy baxo berish uni ma’naviy tomondan uzgartiradi.

Tolikish kayfiyatning yomonligi bilan boglik bulmasa, sharoitni, faoliyat turini uzgartirib, ya’ni faoliyatga boshka nerv markazlari pustloklarini kushib uni bartaraf etish yoki kamaytirish mumkin. Akliy tolikishning oldini olish uchun ukish va dam olishning gigiena talablariga moe keladigan turi tavsiya kilinadi. Ukuv rejimini rejalashtirishda ukuvchining yoshini xisobga olish lozim, chunki ukuv vazifalarning turi, uykuning va ochik zavoda bulishning davomliligi shunga borlik.

74

Asosiy adabiyotlar 1. Uzbekiston Respublikasining Konstitutsiyasi. – T. Uzbekiston. !992y. 2. Karimov I.A. Uzbekiston: Milliy istiklol, iktisod, siyosat, mafkura. T.1-

T.2. Uzbekiston !992 y. 3. Karimov I.A. Bizdan ozod va obod vatan kolsin. T.2- T: Uzbekiston.

1996. 4. Karimov I.A. Vatan sajdagox kabi mukaddasdir. T.3 –T: Uzbesiston.

1996y. 5. Karimov I.A. Bunyodkorlik yulidan. T.4 – T: Uzbekiston 1996. 6. Karimov I.A. Yangicha fikrlashva ishlash – davr talabi. T.5. –T:

Uzbekiston. 1997. 7. Karimov I.A. Xavfsizlik va barkaror tarakkiyot yulida. T.6- T:

Uzbekiston 1998. 8. Karimov I.A. Biz uz kelajagimizni uz kulimiz bilan kuramiz. T.7. – T:

Uzbekiston 1999. 9. Karimov I.A. Ozod va obod Vatan, erkin va farovon xayot – pirovard

maksadimiz. T.8. – T: Uzbekiston 2000y. 10. Karimov I.A. Vatan |ravnaki uchun xar birimiz mas’ulmiz. T.9. – T:

Uzbekiston 2001y. 11. Karimov I.A. Xavfsizlik va tinchlik uchun kurashmok kerak. T.10. –T:

Uzbekiston. 2002y. 12. Barkamol avlod Uzbekiston tarakkiyotining poydevori. – T: Shark,

1997y. 13. Milliy istiklol goyasi: Asosiy tushuncha va tamoyillar. – T: Uzbekiston

2000

14. 14.M.V.Antropova "Bolalar va usmirlar gigienasi". M.Meditsina, 2002

15. M.T.Matneshonok "Boshlangich maktab o`kuvchilarining anatomiya, fiziologiya va gigienasi". Minsk. "Visshaya shkola". 2001.

16. KX.Sodikov "O’kuvchilar fiziologiyasi va gignenasi" T.O’kituvchi, 2002.

17. A.G.Xripkova, M.V.Antropova, D.A.Farber, "Yosh fiziologiyasi va gigienasi" M.Prosveshenie 2005.

18. Soglom avlod-yurtimiz kelajagi "O’kituvchi gazetasi". №48. 1999 19. Fiziologiya cheloveka. Pod red. Kositskogo G.I.:-M.2004 20. Novыe issledovaniya po vozrastnoy fiziologii.-T.: 2003. 21. Xripkova A.G. Anatomiya, fiziologiya i gigiena cheloveka.-M.: 2000. 22. Beletskaya V.I., Gromova Z.P. Shkolьnaya gigiena. M.:2000 23. Xripkova A.G., Antropova M.V., Farber D.A. Vozrastnaya fiziologiya i

shkolьnaya gigiena Moskva 2000 g. 24. Fiziologiya razvitiya rebenka. Pod red. M.V. Antropovoy Moskva 2003 25. Antropova M.V.Gigiena detey i podrostkov.-6 izd.M.: Meditsina 2006.

75

26. Guminskiy A.A.,Leontьeva N.N.,Tupitsыna L.P.,Rukovodvstvo po vыpolneniyu laboratornыx zanyatiy po fiziologii.- M.Izd.MGPI2000.

27. Xripkova A.G. Vozrastnaya fiziologiya.- M.;Prosveщenie.2001. 28. Kolesov D.V.; Xripkova A.G. Gigiena i zdorovьe shkolьnika.- M., 29. Prosveщenie.,2000. 30. Klemesheva L. S., Ergashev M. S. «Yoshga oid fiziologiya».- Toshkent

«Ukituvchi» 1991y. 31. Almatov K.T., Klemesheva L.S., Matchanov A.T., Allamuratov SH.I.

Ulgayish fiziologiyasi. Toshkent – 2004 y.

Qushimcha adabiyotlar:

32. Xripkova A.G. , Antropova M.V.Adaptatsiya organizma uchaщixsya k uchebnoy i fizicheskoy nagruzkam.- M.; Prosveщenie,2002.

33. Xripkova A.S., Polovoe vospitanie . - M.; Prosveshenie,2000. 34. Markosyan A.A. K voprosu o vozrastnoy fiziologii.-M.: 2001 35. Sharipova D.D. Shkolьnikam o zdorovьe.2003. 36. Suxomlinskiy V.A. O vospitanii.- M.:2000. 37. Adaptatsiya organizma uchashixsya k uchebnoy i fizicheskim nagruzkam 38. Pod red. Xripkovoy A.G.,Antoropovoy M.V.- M.Pedagogika.2001. 39. Leontьeva N.N.,Marinova K.V. Anatomiya i fiziologiya detskogo 40. organizma.M.,Prosveshenie.,1999. 41. Fiziologiya razvitiya rebenka./ pod red. V.I.Kozlova./,M.Pedagogika. 42. 1999. 43. Sozrevanie osnovnыx fiziologicheskix sistem organizma detey. 44. Pod red. M.M.Koltsovoy.M.- 2000. 45. Normalizatsiya uchebnoy nagruzki shkolьnikov. Pod.red. V.I Kozlova. 46. M. 2005. 47. N.Pronina, V.V.Lukashevich. « Psixologiya i pedagogika».Uchebnik dlya

studentov VUZov. Izdatelьstvo «Elit»,Moskva 2004. 48. Pedagogika professionalьnogo obrazovaniya. Pod red. V.A.Slasteni-

na.Moskva. «Akademia». 49. Psixologiya i pedagogika. Pod.red.A.A. Radugina. Moskva. 2003.

Izdatelьstvo «Tsentr». 50. «Pedagogika» V.A. Slastenin, I.F. Isaev, A.I. Mishenko, 51. Ye.N. Shiyanov. Moskva. «Shkolьnaya pressa». 2004

52. WWW.MGPI@PED.MAST.ru 53. www. inter – pedagogika. ru. 54. www. ise. iip.net. 55. www.school. edu. ru. 56. www.search.re.uz - sistema poiska informatsii Uzbekistana. 57. www.ictcountcil.gov.ru - sayt Koordinatsionnogo soveta Kabineta

Ministerov po razvitiyu kompьyuterizatsii.