16 000 - 6000 lat BP

Prezentacja wykonana na potrzeby zajęć dydaktycznych na kierunku archeologia. Może być wykorzystywana wyłącznie w celach edukacyjnych i wyłącznie w zastosowaniach niekomercyjnych. W prezentacji wykorzystano materiał ilustracyjny z publikacji i stron internetowych m.in. Nature, Science, National Geographic, Wikipedia i in.

j. Denisova, Ałtaj, Syberiahej

Około 15-14 tys. lat BP w interfazie Epe klimat zaczyna się wyraźniej ocieplać. Paradoksalnie, dla paleolitycznych łowców nadchodzą ciężkie czasy, gdy wraz z ocieplającym się klimatem zasoby zwierzyny kurczą się i migrują na północny wschód. Wyspecjalizowane społeczności późno-graweckich łowców mamutów, próbując kontynuować dotychczasowy tryb życia przyczyniają się do zagłady wielkiej fauny plejstoceńskiej. Lepiej radzą sobie kultury o mniej wyspecjalizowanej gospodarce, eksploatujące w bardziej przemyślany sposób mniejszą zwierzynę, dla której nadchodzą teraz dobre czasy. Wraz z pierwszymi migracjami stad reniferów i antylopy sajgi na naszych ziemiach pojawiają się pierwsi kolonizatorzy, reprezentujący paleolityczną kulturę magdaleńską, a później - hamburską. Okres rozpoczynający się od ochłodzenia Dyas I i interfazy Bølling (Meiendorf), w której w Europie północnej pojawiają się lasy szpilkowe, nazywamy już paleolitem schyłkowym. Zasadnicze ocieplenie następuje w interazie Allerød, gdzie w ciągu zaledwie kilku lat roczna temperatura na półkuli północnej skacze o kilka stopni, co oznacza klimatyczną rewolucję. Koniec epoki lodowcowej jest więc, jak dowodzą najnowsze badania grenlandzkich rdzeni lodowych, wydarzeniem gwałtownym, zawierającym się w czasie życia jednego pokolenia.

Koniec paleolitycznego raju

j. Denisova, Ałtaj, Syberia

Na ponad 15 tys. lat BP datowane jest najstarsze, formalnie jeszcze górnopaleolityczne stanowisko magdaleńskie w jaskini Maszyckiej na Jurze Krakowsko – Częstochowskiej. Znaleziono tu nietypowy, bardzo bogaty zespół tej kultury wraz ze szczątkami minimum 16 osobników w różnym wieku, noszących ślady praktyk kanibalistycznych. Według badacza stanowiska S.K. Kozłowskiego można to interpretować jako ślad agresji międzyplemiennej skierowanej przeciw przybyszom z zachodu. Być może, zdaniem badacza, przeciwnikami magdaleńczyków mogli być epigoni kultur graweckich, którzy w tym samym okresie także kolonizowali te ziemie.

Na planie stanowiska widoczne są zróżnicowane strefy użytkowania oraz specyficzne znaleziska, m.in. czaszka antylopy i bizona ze śladami ochry. Interpretację stanowiska utrudnia fakt, iż badania rozpoczęły się jeszcze w XIX wieku, wg. standardów, które odbiegają od dzisiejszych

Wytwórczość krzemienna koncentrowała się wokół zaawansowanej technologii wiórowej. Rdzenie cechowała staranna zaprawa, uderzenia były dobrze przygotowane m.in. poprzez izolowanie punktów odbicia. Wióry oddzielano za pomocą techniki miękkiego tłuka. Magdaleńczycy cenili dobre surowce, w inwentarzu z Maszyckiej są krzemienie z wychodni bardzo oddalonych od stanowiska, co dowodzi także mobilności paleolitycznych łowców. Do charakterystycznych form narzędzi należą specyficzne rylce i wiórki tylcowe.

Do najcenniejszych znalezisk z jaskini Maszyckiej należą przede wszystkim wyroby kościane, z których część jest bogato zdobiona. Niektóre z nich, m.in. tzw. navety dowodzą atrybucji chronologicznej do środkowej, a więc jeszcze paleolitycznej fazy magdalenienu. Fakt, iż na tym stanowisku wyrobów kościanych jest w stosunku do krzemiennych znacznie więcej, niż na typowych stanowiskach magdaleńskich skłonił S.K. Kozłowskiego do przyjęcia tezy, że znaleziony inwentarz zabytków odpowiada instrumentarium kultury żywej, a nie jest typowym depozytem śmietniskowym.

Jaskinia Maszycka

BøllingW interfazie Bølling po raz pierwszy od MIS 3 w północnej Europie pojawiają się lasy szpilkowe. Rozpoczyna się pełna rekolonizacja ziem polskich. W początkowym okresie wyraża się ona obecnością zespołów epimagdaleńskich (późno-magdaleńskich) w strefie wyżyn i pod wieloma względami podobnych do nich zespołów hamburskich w strefie niżowej, gł. w zachodniej części ziem polskich. Do najważniejszych stanowisk z tego okresu można np. zaliczyć Olbrachcice. Można przypuszczać, że osadnictwo hamburskie objęło także Pomorze Zachodnie. Łowcy kultur hamburskich i magdaleńskich polowali głównie na renifery.

Wśród zabytków schyłkowopaleolitycznych z j. Komarowej wyróżnia się tzw. zinken, forma charakterystyczna dla hamburgienu, który w pozostałych aspektach przypomina magdalenien

Styl życia łowców hamburskich i magdaleńskich był bardzo mobilny, co wpływało także na budowę schronień, przypominających indiańskie tipi. Gospodarka oparta była na kontroli stad reniferów, co oznaczało znaczącą zmianę w stosunku do górnopaleolitycznego wyspecjalizowanego myślistwa i zapewniało stabilne podstawy egzystencji w chwili, gdy z Niżu Europejskiego znikała megafauna.

Choć niektóre z przejawów magdaleńskiej sztuki mobilnej, jak wizerunek kruka wykonany na łupku z Gönnersdorf (Niemcy) przypominają umiejętnością oddania charakteru zwierzęcia sztukę paleolitu, jednak dominującą tendencją jest geometryzacja i skłonność do uproszczeń zmieniająca naturalistyczne przedstawienia w symbole, widoczna m.in. na rycie przedstawiającym „tańczące Wenus”

AllerødKolejny etap ocieplania klimatu okazał się decydujący. Koniec epoki lodowcowej został przypieczętowany bardzo szybkim ocieplaniem klimatu. Zbiorowiska leśne, po chwilowym regresie w czasie Dryasu II pokryły dużą część Europy. Jedynie w północnej części Niżu zachowało się środowisko otwarte, gdzie łowcy kultury Bromme mogli kontynuować dotychczasowy styl życia oparty na polowaniach na renifery. Tak, jak w kulturze hamburskiej, z którą Bromme wydaje się mieć wiele wspólnego, polowania prowadzono w sposób nie naruszający równowagi stad. Bardziej na południe, w strefie leśnej rozwija się kultura federmesser, będąca wyrazem przystosowania do nowych warunków środowiska. Geneza tej jednostki nie jest jasna, choć pewne przesłanki pozwalają łączyć ją z magdalenieniem. Centralna część ziem polskich pozostaje pod wpływem różnych wpływów kulturowych (tzw. Witowien), włączając w to zespoły epimagdaleńskie i epigraweckie. Na północnym wschodzie zespoły perstuńskie reprezentują zapewne kulturę łowców podobną do Bromme.

Ostrza trzoneczkowate pojawiające się w kulturze Bromme są typem narzędzia popularnym w wielu innych zespołach schyłkowopaleolitycznych, charakterystycznym dla gospodarki łowieckiej opartej na polowaniach na renifery. Zdaniem wielu badaczy stanowią mocny, pośredni dowód na wykorzystanie łuku.

Typem narzędzia popularnym w zespołach federmesser są tylczaki łukowe o tej samej nazwie (na rysunku 1-5). Zespoły kultury federmesser często zalegają w pozycji stratygraficznej bezpośrednio poniżej zespołów hamburskich, np. na stanowisku w Olbrachcicach. Z uwagi na obecność tylczaków łukowych, jak również biorąc pod uwagę zasięg terytorialny i technologię wytwórczości narzędzi genezę tej jednostki częściej wiąże się jednak ze środowiskiem epimagdaleńskim.

Dryas IIIChwilowe pogorszenie warunków klimatycznych i regres zalesień stworzył lepsze warunki dla rozwoju kultur opartych na polowaniach na renifery. Planowy i usystematyzowany sposób odławiania zwierzyny sugeruje praktyki o charakterze kontroli, czy wręcz półhodowli stad. W początkowej części tego okresu rozwija się kultura Bromme, pojawiają się też inne jednostki z ostrzami trzoneczkowatymi , jak ahrensburgien. Geneza tej jednostki nie jest jasna. Analizy genetyczne szczątków ludzkich z jej stanowisk sugerują zarówno korelacje z terenem Niziny Rosyjskiej, jak i genezę lokalną, (Bromme). W drugiej części Dryasu III, powstała na podłożu perstuńskim kultura wołkuszańska przekształci się w ostatnią już jednostkę schyłkowego paleolitu – kulturę świderską. Obecność liściaków dwukątowych i eksploatacja stad reniferów upodabnia tę kulturę do ahrensburgienu.

Zespoły z ostrzami trzoneczkowatymi, które często określa się jako liściaki (nie mylić z górnopaleolitycznymi ostrzami liściowatymi) popularyzują się w ciągu Dryasu III. Liściaki ahrensburskie cechuje staranna obróbka

Kultura świderska (od stanowiska Świdry Wielkie pod Warszawą), formująca się, zdaniem niektórych badaczy w wyniku ewolucji od perstunienu i wołkuszanienu w drugiej połowie Dryasu III osiąga znaczący zakres ekspansji terytorialnej. W gospodarce łowieckiej dominuje wykorzystanie renifera. Uwagę zwraca wysoki poziom wytwórczości narzędzi krzemiennych, oparty na wiedzy technologicznej i wysokich wymaganiach odnośnie do surowca. Eksploatowane są najlepsze gatunki krzemienia, a ich dystrybucja sięga setek kilometrów, co sugeruje związki między grupami świderskimi. Zasięgi występowania określonych surowców wyznaczają lokalne prowincje kultury świderskiej. Świderien jest ostatnią jednostką schyłkowego paleolitu na ziemiach polskich. Ocieplenie postępujące wraz z końcem Dryasu III, powodujące trwały już wzrost zalesienia północnej Europy. Przesuwające się na północny-wschód siedliska renifera zmuszają w początkach holocenu ludność kultury świderskiej do migracji lub przystosowania.

Wytwórczość narzędzi krzemiennych u łowców świderskich stoi na wysokim poziomie. Liściaki dwukątowe z charakterystycznym retuszem trzonka na stronie spodniej należą do zabytków przewodnich tej kultury. Uwagę zwraca technologia ich wyrobu, przywodząca na myśl sposoby uzyskiwania lewaluaskich. Mimo innej , wiórowej koncepcji debitażu, tak samo dzięki odpowiedniemu układowi negatywów uzyskuje się półwytwór o predefiniowanym kształcie, przerabiany następnie na liściak.

Koniec epoki lodowcowej wymusza głębokie zmiany nie tylko w społecznościach europejskich. W Afryce Północnej i na Bliskim Wschodzie już od początku schyłkowego glacjału zmiany klimatyczne zmuszają ludzi do poszukiwania nowych podstaw gospodarczych. Intensyfikacja zbieractwa dziko rosnących traw doprowadzi u progu holocenu do odkrycia zalet gospodarki produkcyjnej i wynalezienia rolnictwa. Bogatsze zasoby środowiskowe w północnej Europie pozwalają początkowo na częściowe kontynuowanie paleolitycznego stylu życia przy wykorzystaniu eksploatacji stad reniferów. Ostatecznie jednak dotychczasowe środowisko ulega nieodwracalnej zmianie. Potężna puszcza, która pokryje północną Europę doprowadzi do powstanie specyficznej formacji społeczno-gospodarczej będącej odpowiedzią na te nowe wyzwanie środowiskowe. Społeczności mezolityczne, żyjące w niewielkich, izolowanych grupach oprą swoją egzystencję na niewyspecjalizowanym myślistwie typu traperskiego, zbieractwie i pewnych formach gospodarki para-produkcyjnej, określanych jako tzw. „hodowla lasu”. Szczególnego znaczenia nabierze środowisko wodne, jako stabilne źródło zasobów pożywienia i wygodny kanał komunikacji w porośniętej puszczą Europie. Rzeki staną się teraz nie granicami, a osiami osadnictwa. Puszcza utrudni dostęp do surowców krzemiennych, wymuszając początkowo pogorszenie jakości krzemieniarstwa, a następnie rozwój technologii kompozytowych opartych na mikrolitycznych zbrojnikach. Wynalazek ciosaka umożliwi natomiast wykorzystanie zasobów drewna m.in. do budowy schronień.

Przemiany środowiskowe i chronologia holocenu:

Generalne podziały kulturowe w mezolicie i lokalizacja kluczowych stanowisk

Duża rola środowiska wodnego jest widoczna w upowszechnieniu takich wynalazków paleolitycznych jak harpuny i wędki. Innowacje mezolityczne to eksploatacja owoców morza (śmietniska muszlowe), transport śródlądowy (dłubanki), czy ościenie z odłączanym grotem. Znaczenie wody widoczne jest też w sferze symbolicznej, związanej z wyobrażeniami bóstw wodnych, czy ofiarami bagiennymi. Woda odgrywa także pewną rolę w zwyczajach pogrzebowych.

Mezolit: nowy światWażnym elementem mezolitycznej gospodarki łowieckiej jest łuk. Choć niektórzy badacze dopatrują się jego stosowania już w kulturach graweckich, dopiero z mezolitu pochodzą pierwsze twarde dowody jego stosowania w postaci rysunków i bezpośrednich znalezisk. Dużą część produkcji krzemiennej stanowiły mikrolityczne zbrojniki, będące grotami strzał. Dzięki znaleziskom torfowym znamy mezolityczne sposoby osadzania tych grotów.

Drewno stało się ważnym surowcem, co widać m.in. w instrumentarium narzędziowym społeczności mezolitycznych, wzbogaconym o narzędzia do jego obróbki – ciosaki i siekiery z poroża. Pozwoliło to na budowanie bardziej trwałych konstrukcji mieszkalnych, czy produkcję dłubanek.

W mezolicie natrafiamy na pierwsze duże cmentarzyska, co sugeruje istotny i długotrwały związek poszczególnych grup ludzkich z określonym terytorium. Pochówki często zawierają bogate dary grobowe. Być może wierzono, iż woda zapewnia ochronę przed powrotem zmarłych, jako, że niektóre cmentarzyska lokowano na wyspach.

Mikrolity geometryczne pojawiają się w bliskowschodnim kebarienie już w schyłkowym paleolicie. W mezolicie Europy są obecne od początku, ale ich upowszechnienie się jest szczególnie widoczne w późnym mezolicie.

Zanik lądolodu wywołał poważne przekształcenia geologiczne, związane z opadaniem i wznoszeniem się fragmentów lądu, aktywnością wulkaniczną i znacznym (lokalnie do ok. 100m) wzrostem wysokości poziomu morza. W efekcie wraz z początkiem holocenu rozpoczął się proces zatapiania niektórych obszarów Europy, szczególnie dramatyczny u progu okresu atlantyckiego W szczególności dotyczyło to tzw. Doggerbanku, a więc terenów leżących w miejscu dzisiejszego Morza Północnego. Tereny te były obszarem formatywnym dla społeczności mezolitycznych kompleksu północnego (Maglemose), co wymusiło ruchy migracyjne i powstanie szeregu kultur o podobnej kulturze materialnej od Wlk. Brytanii (kultura Star-Car) po ziemie polskie (kultura komornicka). Jednostki te wyznaczają najstarszy horyzont mezolitu w swoich regionach.

Rozwój kultur mezolitycznych wyznaczany jest kilkom horyzontami chronologicznymi, m.in. związanymi z upowszechnieniem się zbrojników w typie trójkątów prostokątnych, czy trapezów Przypadają one na fazę zaawansowanego mezolitu. W tym okresie na ziemiach polskich występowały jednostki środkowo- i późno-maglemoskie, reprezentowane m.in. przez tzw. zespoły chojnicko-pieńkowskie. W inwentarzach pieńkowskich widoczne są m.in. charakterystyczne zbrojniki w typie trójkątów prostokątnych i – po ok. 6 tys. lat BC także zbrojniki trapezowate. W krzemieniarstwie dominują zaawansowane techniki naciskowe i technologia mikrorylcowcza do produkcji zbrojników mikrolitycznych. Zespoły maglemoskie charakteryzuje też rozwinięta, jak na standardy mezolityczne sztuka mobilna (m.in. wyroby z bursztynu) i ornamentyka przedmiotów codziennego użytku.

Wśród wytworów sztuki maglemoskiej warto odnotować występowanie wyrobów z bursztynu i bogatą ornamentykę na przedmiotach codziennego użytku. Sztuka ma przede wszystkim charakter geometryczny. Dominują motywy abstrakcyjne, przedstawień naturalistycznych, czy narracyjnych jest niewiele. Do ważnych znalezisk z terenu Pomorza Zachodniego należy zaliczyć tzw. motykę ze Szczecina-Podjuch (po prawej, z otworem i motywem postaci ludzkiej).

Kultura janisławicka, której zespoły występują na ziemiach polskich w póżnym mezolicie cechuje się zaawansowanym krzemieniarstwem, z dużym udziałem technologii naciskowej. Do naciekawszych znalezisk tej kultury należy grób wojownika – krzemieniarza wraz z bogatym wyposażeniem, pochodzący ze stanowiska eponimicznego.

Rekonstrukcja momentu złożenia do grobu wojownika – krzemieniarza z Janisławic.

Kultury mezolityczne nie zanikają natychmiast po pojawieniu się w północnej Europie pierwszych rolników. W niektórych miejscach lokalne jednostki mezolityczne trwają do końca IV tysiąclecia. Gdzie indziej, społeczności mezolityczne wydają się dostosowywać do nowego stylu życia przyjmując pewne elementy kultury neolitycznej, np. umiejętność wytwarzania naczyń ceramicznych. Może to świadczyć o kontaktach między obiema społecznościami, choć znaczna ilość szkieletów z obrażeniami od narzędzi krzemiennych sugeruje, że poziom agresji międzygrupowej bywał wysoki. W końcowej fazie mezolitu, także pod presją fali migracyjnej rolników z Bliskiego Wschodu dochodzi do przemian w kierunku inkorporacji elementów kultury neolitycznej. Ciekawym zjawiskiem jest kultura Ertebölle, na Pomorzu reprezentowana m.in. przez stanowisko Dąbki. Dzięki jego torfowemu charakterowi znaleziono tu wiele zabytków z materiałów organicznych, m.in. siekiery z poroży jeleniowatych i ceramikę. W sąsiedztwie znajdują się także stanowiska innych kultur tego typu (tzw. paraneolit, m.in. kultura Zedmar znana ze stanowiska Dudak). Na północnym wschodzie przeżywa się kultura kundajska, reprezentująca epigonów schyłkowopaleolitycznej kultury świderskiej

Kultura mezolitu