มหาวทยาลยมหาจฬาลงกรณราชวทยาลย Mahachulalongkornrajavidyalaya University

หลกสตรพทธศาสตรบณฑต หมวดวชาแกนพระพทธศาสนา

เอกสารประกอบการสอนรายวชา รหส ๐๐๐ ๑๔๕

วรรณคดบาล Pali Literature

โครงการผลตและพฒนาเทคโนโลยสารสนเทศเพอการเรยนรพระพทธศาสนา ส านกหอสมดและเทคโนโลยสารสนเทศ และกองวชาการ

๒

๐๐๐ ๑๔๕ วรรณคดบาล (Pali Literature) ผแตง คณาจารยมหาวทยาลยมหาจฬาลงกรณราชวทยาลย บรรณาธการ ไกรวฒ มะโนรตน ศลปะและรปเลม เกษม แสงนนท, ประเสรฐ คานวล ฝายคอมพวเตอรเพอการศกษา สวนเทคโนโลยสารสนเทศ ออกแบบปก ปสทธ บตรบรณเสง รายละเอยดการผลต ขนาดรปเลม B5 (JIS) พมพดวยระบบดจตอล แบบ Print On Demand พมพครงท ๑ : ลขสทธ ลขสทธของมหาวทยาลยมหาจฬาลงกรณราชวทยาลย หามการลอกเลยนไมวาสวนใดๆ ของหนงสอเลมน นอกจากจะไดรบอนญาตเปนลายลกษณอกษรเทานน

ขอมลทางบรรณานกรม

คณาจารยมหาวทยาลยมหาจฬาลงกรณราชวทยาลย . วรรณคดบาล.—กรงเทพฯ: มหาจฬาลงกรณราชวทยาลย, ๒๕๕๐.

ISBN: จดพมพโดย กองวชาการ มหาวทยาลยมหาจฬาลงกรณราชวทยาลย

วดมหาธาต แขวงพระบรมมหาราชวง เขตพระนคร กรงเทพ ๑๐๒๐๐ โทร ๐-๒๖๒๓–๖๓๒๔, ๐-๒๒๒๑-๔๘๕๙ ตอ ๑๐๗ โทรสาร ๐-๒๖๒๓-๙๖๐๘

พมพท โรงพมพมหาจฬาลงกรณราชวทยาลย

๑๑ – ๑๗ ถนนมหาราช เขตพระนคร กรงเทพฯ ๑๐๒๐๐ โทรศพท ๐-๒๒๒๑–๘๘๙๒, ๐-๒๒๒๔-๘๒๑๔, ๐-๒๖๒๓-๖๔๑๔ โทรสาร ๐-๒๖๒๓–๖๔๑๗ www.mcuprint.com, e-mail : info@mcuprint.com

๓

ค าน า

เอกสารเลมน ไดพฒนาขนตามโครงการผลตและพฒนาเทคโนโลยสารสนเทศเพอการเรยนรพระพทธศาสนา ปงบประมาณ พ .ศ.๒๕๕๑ ของสานกหอสมดและเทคโนโลยสารสนเทศ รวมกบกองวชาการ มหาวทยาลยมหาจฬาลงกรณร าชวทยาลย โดยมวตถประสงค ดงน (๑) เพอพฒนาเนอหารายวชาในหมวดวชาศกษาทวไปและหมวดวชาแกนพระพทธศาสนา หลกสตรพทธศาสตรบณฑต ใหเปนทยอมรบและใชรวมกนไดทกคณะ วทยาเขต วทยาลยสงฆ หองเรยน หนวยวทยบรการ และสถาบนสมทบ (๒) เพอพฒนารปแบบเอกสารประกอบการสอน หนงสอ ตารา ใหมเอกลกษณรวมกน ทงมความคงทน สวยงาม นาสนใจตอการศกษาคนควา (๓) เพอนาเนอหาสาระไปพฒนาสอการศกษาและเผยแพรในรปแบบตางๆ ทงสอสงพมพ สออเลกทรอนกส และระบบคลงขอสอบ (๔) เพอเสรมสรางทกษะคณาจารยในการสรางผลงานทางวชาการอยางมคณภาพ รองรบการประกนคณภาพการศกษาของมหาวทยาลย และเปนทยอมรบทวไปในประเทศและระดบสากล วรรณคดบาล เปนวชาหนงในหมวดวชาแกนพระพทธศาสนา ทกาหนดใหศกษา ประวต ความหมาย ประเภท และพฒนาการของคมภรพระไตรปฎก อรรถกถ า อนฎกา โยชนา และปกรณวเสส วรรณกรรมบาลในประเทศไทย และคณคาของวรรณกรรมบาลตอสงคมไทย ซงมรายละเอยดทคณะผเขยนไดนาเสนอไวแลวในบทตางๆ คณะผเขยนหวงวาเอกสารเลมนจะยงประโยชนตางๆ ใหเกดขนกบผเกยวของ ตามวตถประสงคของโครงการพอสมควร จงขอขอบคณทกทานทไดมสวนรวมทาเอกสารเลมนใหสาเรจสมบรณเปนรปเลม อนง หากมขอบกพรองผดพลาดประการใดเกดขนในสวนตางๆ ของเอกสาร ตองขออภยมา ณ โอกาสนดวย คณะกรรมการพฒนาเนอหารายวชา

๔

โครงการผลตและพฒนาเทคโนโลยสารสนเทศเพอการเรยนรพระพทธศาสนา มหาวทยาลยมหาจฬาลงกรณราชวทยาล ย ปงบประมาณ พ.ศ.๒๕๕๑

คณะกรรมการด าเนนโครงการ ทปรกษา พระธรรมโกศาจารย ประธานกรรมการ พระมหาสมจนต สมมาปญโญ รองประธาน พระมหาเจม สวโจ กรรมการ พระครบวรสกขการ พระมหาวรชย ตสสเทโว พระมหาสหส ฐตสาโร พระมหาประยร ธรวโส พระครปรยตกตตธารง พระมหาสทศน ตสสรวาท พระเทวา รตนโชโต พระมหาชานาญ มหาชาโน พระมหาศร ปญญาสร พระมหาบญมา ฐตธมโม พระมหาสาธต สาธโต นายคาพนธ วงศเสนห นายธนาชย บรณะวฒนากล นายรฐพล เยนใจมา นายประสทธ กลอกระโทก เลขานการและผชวย พระมหาศรทนต สมจาโร พระมหาวระพงษ วรวโส พระสงด ชยาภนนโท นายเกษม แสงนนท นายกตตศกด ณ สงขลา นายประเสรฐ คานวล นายวชต มงคลวระขจร นางสาวอโนทย บญทน

คณะกรรมการผลตและบรหารรายวชา “วรรณคดบาล”

ประธานกรรมการ พระศรวสทธคณ รองประธานกรรมการ ผศ.โสวทย บารงภกด บรรณาธการ นายไกรวฒ มะโนรตน กรรมการ พระมหาโกมล กมโล พระมหาไพโรจน กนโก นายเสรมศลป สภเมธสกล นายสทน ตสนเทยะ นายบญสง ธรรมศวานนท นายวฒนะ กลยาณพฒนกล นายประเพยร ภลาด นายบญสง ธนะจนทร เลขานการ นายอภรมย สดาคา ผรวมผลต รองศาสตราจารยชษณะ รงปจฉม นายนทศน วระโพธประสทธ ผศ.ทวศกด ทองทพย นางสาวพลอย ธรรมา

๕

สารบญ บทท ๑ ความรเบองตนเกยวกบวรรณคดบาล ๑ ๑.๑ ความนา ๒ ๑.๒ ความหมายของวรรณคดบาล ๒ ๑.๒.๑ ความหมายตามหลกวชาการฝายบาล ๓ ๑.๒.๒ ความหมายตามหลกวชาการของอนเดย ๔ ๑.๓ ลกษณะของวรรณคดบาล ๗ ๑.๓.๑ นกปราชญ และกวภาษาบาล ๙ ๑.๓.๒ ทศนะตางๆในวรรณคดบาล ๑๐ ๑.๔ ประเภทของวรรณคด ๑๔ ๑.๔.๑ ประเภทของบทประพนธ ๑๔ ๑.๔.๒ ประเภทของหลกคาสอน ๑๗ สรปทายบท ๑๘ คาถามทายบท ๒๐ เอกสารอางองประจาบท ๒๑ บทท ๒ พระไตรปฎก ๒๒ ๒.๑ ความนา ๒๓ ๒.๒ ความหมายของพระไตรปฎก ๒๓ ๒.๓ ความสาคญของพระไตรปฎก ๒๓ ๒.๔ สาระสาคญของพระไตรปฎก ๒๕ ๒.๕ กาเนดและพฒนาการของพระไตรปฎก ๒๗ สรปทายบท ๔๑ คาถามทายบท ๔๒ เอกสารอางองประจาบท ๔๓ บทท ๓ อรรถกถา ๔๖

๖

๓.๑ ความนา ๔๖ ๓.๒ ความหมายของอรรถกถา ๔๖ ๓.๓ ประเภทของอรรถกถา ๔๗ ๓.๔ ความสาคญของอรรถกถา ๕๙ ๓.๕ กาเนดและพฒนาการของอรรถกถา ๖๑ สรปทายบท ๖๕ คาถามทายบท ๖๗ เอกสารอางองประจาบท ๖๘ บทท ๔ ฎกา อนฎกา และโยชนา ๗๐ ๔.๑ ความนา ๗๑ ๔.๒ ความหมายของฎกา อนฎกา และโยชนา ๗๒ ๔.๓ ความสาคญของฎกา อนฎกา และโยชนา ๗๕ ๔.๔ ประเภทของฎกา อนฎกา และโยชนา ๗๙ ๔.๕ กาเนดและพฒนาการของฎกา อนฎกา และโยชนา ๘๗ สรปทายบท ๙๐ คาถามทายบท ๙๒ เอกสารอางองประจาบท ๙๓ บทท ๕ ปกรณวเสส ๙๔ ๕.๑ ความนา ๙๕ ๕.๒ ความหมายของปกรณวเสส ๙๘ ๕.๓ ความสาคญของปกรณวเสส ๙๘ ๕.๔ ประเภทของปกรณวเสส ๑๐๐ ๕.๕ กาเนดและพฒนาการของปกรณวเสส ๑๐๒ สรปทายบท ๑๑๔ คาถามทายบท ๑๑๙ เอกสารอางองประจาบท ๑๒๐

๗

บทท ๖ วรรณกรรมบาลในประเทศไทย ๑๒๑ ๖.๑ ความนา ๑๒๒ ๖.๒ วรรณกรรมบาลกอนยคสโขทย ๑๒๖ ๖.๓ วรรณกรรมบาลยคสโขทย ๑๒๘ ๖.๔ วรรณกรรมบาลยคลานนา ๑๓๑ ๖.๕ วรรณกรรมบาลยคอยธยา ๑๔๐ ๖.๖ วรรณกรรมบาลยครตนโกสนทร ๑๔๑ สรปทายบท ๑๔๕ คาถามทายบท ๑๔๖ เอกสารอางองประจาบท ๑๔๗ บทท ๗ คณคาของวรรณกรรมบาลตอสงคมไทย ๑๔๙ ๗.๑ ความนา ๑๕๐ ๗.๒ คณคาดานหลกคาสอน ๑๕๐ ๗.๓ คณคาดานประวตศาสตรพระพทธศาสนา ๑๖๐ ๗.๔ คณคาดานภาษาไทย ๑๖๒ ๗.๕ คณคาดานวรรณกรรมไทย ๑๖๔ ๗.๖ คณคาดานศลปะและวฒนธรรมไทย ๑๖๗ ๗.๗ คณคาดานคตความเชอของสงคมไทย ๑๖๘ สรปทายบท ๑๖๙ คาถามทายบท ๑๗๑ เอกสารอางองประจาบท ๑๗๒ บรรณานกรม ๑๗๔ ภาคผนวก : ประมวลรายวชาและแผนการสอน ๑๗๘ แนะนาคณะกรรมการผพฒนาเนอหารายวชา ๑๘๓

ประมวลรายวชา (Course Syllabus)

๘

๑. หลกสตร พทธศาสตรบณฑต

๒. หมวดวชา แกนพระพทธศาสนา ๓. รหสวชา ๐๐๐ ๑๔๕ หนวยกต ๒ (๒-๐-๔) ๔. ชอวชา วรรณคดบาล (Pali Literature) ๕. ค าอธบายรายวชา ศกษาประวต ความหมาย ประเภท และพฒนาก ารของคมภรพระไตรปฎก อรรถ -กถา อนฎกา โยชนาและปกรณวเสส วรรณกรรมบาลในประเทศไทยและคณคาของวรรณกรรมบาลตอสงคมไทย ๖. วตถประสงครายวชา ๖.๑ เพอใหนสตเขาใจประวตและพฒนาการของวรรณคดบาล

๖.๒ เพอใหนสตรและเขาใจวรรณกรรมบาลในประเทศไทย ๖.๓ เพอใหนสตมเจตคตทดตอคณคาของวรรณคดบาลและชวยกนอนรกษไว

๗. ขอบขายรายวชา ๗.๑ ความรเบองตนเกยวกบวรรณคดบาล ๗.๒ พระไตรปฎก ๗.๓ อรรถกถา ๗.๔ ฎกา อนฎกา และโยชนา ๗.๕ ปกรณวเสส ๗.๖ วรรณกรรมบาลในประเทศไทย

๗.๗ คณคาของวรรณกรรมบาลตอสงคมไทย

๘. กจกรรมการเรยนการสอน การบรรยาย การอภปราย การศกษาคนควารายบคคลหรอกลม นาเสนอหนาชน การใชสอประกอบการสอน

๙

๙. สอการศกษา

เอกสารประกอบการสอน หนงสออานประกอบ สไลดประกอบการสอน และการใชสอประกอบการสอน

๑๐. การประเมนผล

จตพสย (ความตงใจ รวมมอ มารยาท มนษยสมพนธ ซอสตย รบผดชอบ) รอยละ ๑๐ พทธพสย (ความร ความเขาใจ การประยกตใช เอกสาร รายงาน สอบกลางภาค) รอยละ ๑๐

ทกษะพสย (ความพรอม ความเชยวชาญในการนาเสนอหรอแสดงออกในวชาการ) รอยละ ๒๐ สอบปลายภาค รอยละ ๖๐ รวม รอยละ ๑๐๐

๑๑. เกณฑการประเมนผลและระดบคะแนน

เกณฑคะแนน ความหมาย ระดบ คาระดบ ๙๐ ขนไป ดเยยม A ๔.๐ ๘๕-๘๙ ดมาก B+ ๓.๕ ๘๐-๘๔ ด B ๓.๐ ๗๕-๗๙ คอนขางด C+ ๒.๕ ๗๐-๗๔ พอใช C ๒.๐ ๖๕-๖๙ คอนขางพอใช D+ ๑.๕ ๖๐-๖๔ ออน D ๑.๐

ตากวา ๖๐ ตก F ๐

๑๒. เอกสารอานประกอบ และแหลงเรยนร

ไกรวฒ มะโนรตน. วรรณคดบาล ๑. กรงเทพฯ : จรญสนทวงศการพมพ, ๒๕๔๙ ฉลาด บญลอย. ประวตวรรณคดตอนท ๑-๒. พระนคร : โรงพมพมหาจฬาลงกรณราช

วทยาลย, ๒๕๐๕.

บาลไวยากรณ. พระนคร : โรงพมพประยรวงศ, ๒๕๐๔.

พฒน เพงผลา. ประวตวรรณคดบาล. กรงเทพฯ : โรงพมพมหาวทยาลยรามคาแหง. ๒๕๑๗.

สภาพรรณ ณ บางชาง. ประวตวรรณคดบาลในอนเดยและลงกา. กรงเทพฯ : โรงพมพจฬาลงกรณมหาวทยาลย, 2526.

เสนาะ ผดงฉตร. ความรเบองตนเกยวกบวรรณคดบาล. กรงเทพฯ : โรงพมพมหาจฬาลงกรณราชวทยาลย, ๒๕๓๒.

๑๓. แผนการสอน

๑๐

สปดาหท เนอหา กจกรรม ๑ - ๒ บทท๑ ความรเบองตนเกยวกบวรรณคดบาล

๑.๑ ความนา ๑.๒ ความหมายของวรรณคดบาล

๑.๒.๑ ตามหลกวชาการฝายบาล

๑.๒.๒ ตามหลกวชาการของอนเดย

๑.๓ ลกษณะของวรรณคดบาล

๑.๓.๑ นกปราชญ และกวภาษาบาล

๑.๓.๒ ทศนะตางๆ ในวรรณคดบาล

๑.๔ ประเภทของวรรณคดบาล ๑.๔.๑ ประเภทของบทประพนธ

๑.๔.๒ ประเภทของหลกคาสอน สรปทายบท

- แนะนารายวชา และแผนการสอน

- แนะนา วตถประสงค ประจาบท

- การบรรยาย ประกอบสอ

- ถามตอบ

- กจกรรมประจา สปดาห

๓ - ๔ บทท๒ พระไตรปฎก

๒.๑ ความนา ๒.๒ ความหมายของพระไตรปฎก

๒.๓ ความสาคญของพระไตรปฎก

๒.๔ สาระสาคญของพระไตรปฎก

๒.๕ กาเนดและพฒนาการของพระไตรปฎก สรปทายบท

- การบรรยาย ประกอบสอ

- ถามตอบ

- กจกรรมประจา สปดาห - คาถามทายบท

๕ บทท๓ อรรถกถา

๓.๑ ความนา ๓.๒ ความหมายของอรรถกถา

๓.๓ ประเภทของอรรถกถา

๓.๔ ความสาคญของอรรถกถา

๓.๕ กาเนดและพฒนาการของอรรถกถา

สรปทายบท

- การบรรยาย ประกอบสอ

- ถามตอบ

- กจกรรมประจา สปดาห

๖ - ๗ บทท๔ ฎกา อนฎกา และโยชนา

๔.๑ ความนา ๔.๒ ความหมายของฎกา อนฎกาและโยชนา

๔.๓ ความสาคญของฎกา อนฎกาและโยชนา

๔.๔ ประเภทของฎกา อนฎกาและโยชนา

๔.๕ กาเนดและพฒนาการของฎกา อนฎกา

- การบรรยาย ประกอบสอ

- ถามตอบ

- กจกรรมประจา สปดาห

๑๑

สปดาหท เนอหา กจกรรม และโยชนา

สรปทายบท ๘ บทท๕ ปกรณวเสส

๕.๑ ความนา ๕.๒ ความหมายของปกรณวเสส

๕.๓ ความสาคญของปกรณวเสส

๕.๔ ประเภทของปกรณวเสส

๕.๕ กาเนดและพฒนาการของปกรณวเสส

สรปทายบท

- การบรรยาย ประกอบสอ

- ถามตอบ

- กจกรรมประจา สปดาห

๙ สอบวดผลกลางภาค นสตสอบกลางภาค ๑๐ - ๑๒ บทท๖ วรรณกรรมบาลในประเทศไทย

๖.๑ ความนา ๖.๒ วรรณกรรมบาลกอนยคสโขทย

๖.๓ วรรณกรรมบาลสมยสโขทย

๖.๔ วรรณกรรมบาลสมยลานนา

๖.๕ วรรณกรรมบาลสมยอยธยา ๖.๖ วรรณกรรมบาลสมยรตนโกสนทร สรปทายบท

- การบรรยาย ประกอบสอ

- ถามตอบ

- กจกรรมประจา สปดาห

๑๓ - ๑๔ บทท๗ คณคาของวรรณกรรมบาลตอสงคมไทย

๗.๑ ความนา ๗.๒ คณคาดานหลกคาสอน

๗.๓ คณคาดานประวตศาสตร

พระพทธศาสนา

๗.๔ คณคาดานภาษาไทย ๗.๕ คณคาดานวรรณกรรมไทย ๗.๖ คณคาดานศลปวฒนธรรมไทย ๗.๗ คณคาดานคตความเชอของสงคมไทย สรปทายบท

- การบรรยาย ประกอบสอ

- ถามตอบ

- กจกรรมประจา สปดาห

๑๕ สอบปลายภาค นสตสอบกลางภาค

แนะน าคณะกรรมการผพฒนาเนอหารายวชา

๑๒

“วรรณคดบาล”

พระศรวสทธคณ ป.ธ.๙, ปว.ค. (มสธ.), พธ.บ., อ.ม. (บาล สนสกฤต) มจร. วทยาเขตสรนทร โทร. ๐๘๑ - ๔๗๐๕๐๑๒ e-mail – sri.tikun@gmail.com บทท ๑ ความรเบองตนเกยวกบวรรณคดบาล

อาจารยไกรวฒ มะโนรตน ป.ธ.๙, พธ.บ. (การบรหารรฐกจ), อ.ม., (ศาสนาเปรยบเทยบ) มจร. คณะพทธศาสตร โทร. ๐๘๑ – ๙๗๒๖๓๙๖ Somkiat_10@hotmail.com บทท ๑ ความรเบองตนเกยวกบวรรณคดบาล และ บทท ๓ อรรถกถา

พระมหาไพโรจน กนโก ป.ธ.๖, ศษ.บ. (ภาษาไทย) ,พธ.บ., (การบรหารการศกษา), ค.ม. (การบรหารการศกษา) มจร. วทยาเขตนครราชสมา โทร. ๐๘๙ - ๒๘๒๓๔๐๒ บทท ๒ พระไตรปฎก

อาจารยวฒนะ กลยาณพฒนกล ป.ธ.๙, กศ.ม. (การบรหารการศกษา) มจร. วทยาลยสงฆนครสวรรค โทร. ๐๘๙ - ๗๐๗๙๐๖๔ e–mail Watthana_2550@hotmail.com บทท ๒ พระไตรปฎก

อาจารยสทน ตสนเทยะ ป.ธ.๘, พธ.บ, (ภาษาองกฤษ) , M.A. (วรรณคดองกฤษ) มจร. วทยาเขตอบลราชธาน โทร. ๐๘๕ - ๔๙๘๗๐๔๕ บทท ๓ อรรถกถา

พระมหาโกมล กมโล ป.ธ.๘, พธ.บ, (บาลพทธศาสตร), ศศ.ม. (สนสกฤต) มจร. วทยาเขตบาฬศกษาพทธโฆส นครปฐม โทร. ๐๘๗ - ๐๖๗๙๑๘๔ บทท ๔ ฎกา อนฎกา และโยชนา

๑๓

อาจารยบญสง ธนะจนทร ป.ธ.๕, พ.กศ., B.A. (Palyachary), M.A. (A.I&A.S) มจร. คณะครศาสตร โทร. ๐๘๙ - ๕๑๒๖๓๒๗ บทท ๔ ฎกา อนฎกา และโยชนา

ผศ.โสวทย บ ารงภกด ป.ธ.๗, พ.ม., พธ.บ., M.A. มจร. วทยาเขตขอนแกน โทร. ๐๘๙ - ๖๒๐๙๕๔๗ บทท ๕ ปกรณวเสส และ บทท ๗ คณคาของวรรณกรรมบาลตอสงคมไทย

อาจารยประเพยร ภลาด ป.ธ.๔, พธ.บ. มจร. วทยาเขตหนองคาย โทร. ๐๔๒ - ๔๒๑๓๒๘ บทท ๕ ปกรณวเสส

อาจารยเสรมศลป สภเมธกล ป.ธ.๔, พ.กศ., พ.ม., คบ., (การบรหารการศกษา) กศ.ม. (จตวทยาการแนะแนว) มจร. วทยาเขตแพร โทร. ๐๕๔ - ๕๒๒๒๗๕, ๐๕๔ - ๖๔๖๕๘๕, ๐๘๖ - ๙๑๑๐๐๒๗ บทท ๖ วรรณกรรมบาลในประเทศไทย

อาจารยอภรมย สดาค า น.ธ.เอก, ป.ธ.๔, พธ.บ., M.A. (Sociology) มจร. วทยาเขตเชยงใหม โทร. ๐๘๖ - ๑๙๕๒๗๕๑ e – mail aphirom2007@hotmail.com บทท ๖ วรรณกรรมบาลในประเทศไทย

อาจารยบญสง ธรรมศวานนท น.ธ.เอก, ป.ธ.๔, พ.กศ., คบ., (การบรหารการศกษา) กศ.ม. (การบรหารการศกษา) มจร. วทยาลยสงฆพทธชนราช จงหวดพษณโลก โทร. ๐๘๙ - ๘๖๐๖๐๕๑ บทท ๗ คณคาของวรรณกรรมบาลตอสงคมไทย

บรรณานกรม

๑๔

มหาจฬาลงกรณราชวทยาลย. พระไตรปฎกภาษาบาลอกษรไทย ฉบบมหาจฬาเตปฏก . กรงเทพมหานคร : โรงพมพมหาจฬาลงกรณราชวทยาลย, ๒๕๐๐.

กรมศลปกร. ต านานพระแกวมรกต. พระนคร : โรงพมพพระจนทร, ๒๕๑๙. ไกรวฒ มะโนรตน. วรรณคดบาล ๑. กรงเทพมหานคร : โรงพมพจรญสนทวงศการพมพ

, ๒๕๔๙. จาเนยร แกวก. หลกวรรณคดบาลวจารณ. กรงเทพมหานคร : สานกพมพโอเดยนส

โตร, ๒๕๓๙. จารญ ธรรมดา. เนตตฏปปน. กรงเทพมหานค : โรงพมพ หจก.ไทยรายวนการพมพ

,๒๕๔๖. จรภทร แกวก. วรรณคดบาล. เอกสารคาสอน. ๒๕๔๒. (อดสาเนา) ________. วรรณคดบาล : คมภรปกรณวเสสภาษาบาล. เอกสารตารา. ________. หลกวรรณคดวจารณ. กรงเทพมหานคร : โอเดยนสโตร,๒๕๓๙. ทรงวทย แกวศร. คมภรพระพทธศาสนา. กรงเทพมหานคร : โรงพมพมหาจฬาลงกรณ

ราชวทยาลย,๒๕๓๖. บรรจบ บรรณรจ. “ผลงานงานของพระพทธโฆสะและพระเถราจารยรวมสมย : ศกษา

เฉพาะกรณทศกษาในเมองไทย”, รวมบทความทางวชาการพระพทธศาสนา.กรงเทพมหานคร : โรงพมพมหาจฬาลงกรณราชวทยาลย ,๒๕๔๐.

ปรมานชตชโนรส, สมเดจกรมพระ. พระปฐมสมโพธกถา. กรงเทพมหานคร : โรงพมพ หจก. รงเรองสาสนการพมพ, ๒๕๓๖.

ประภาศร สหอาไพ . วฒนธรรมทางภาษา. กรเทพมหานคร : โรงพมพจฬาลงกรณมหาวทยาลย. ๒๕๓๔.

ประมวล เพงจนทร, ชชวาล ปนปน. สงขยาปกรณและสงขยาปกาสกฎกา. มหาวทยาลยเทยงคน, มหาวทยาลยเชยงใหม, ๒๕๔๓.

ปรชา ทชนพงษ . บาล-สนสกฤตทเกยวกบภาษาไทย. กรงเทพมหานคร : โรงพมพ โอ.เอส. พรนตงเฮาส, ๒๕๓๔.

เปลอง ณ นคร. ประวตวรรณคดไทย. กรงเทพมหานคร : ไทยวฒนาพานช, ๒๕๔๕. พรพรรณ ธารานมาศ. วรรณคดทเกยวกบพระพทธศาสนา. กรงเทพมหานคร : มหา

๑๕

มกฏราชวทยาลย, ๒๕๔๒. พระตปฎกจฬาภยเถระ. มลนทปญหาปกรณ. กรงเทพมหานคร : โรงพมพวญญาณ,

๒๕๔๐. พระธรรมปฎก (ป.อ.ปยตโต). พจนานกรมพทธศาสน ฉบบประมวลศพท. พมพครงท

๑๐. กรงเทพมหานคร : พมพท บรษท เอส . อาร. พรนตง แมส โปรดกส จาก ด, ๒๕๔๖.

________. พระไตรปฎก : สงทชาวพทธควรร. กรงเทพมหานคร : พมพท บรษท เอส.อาร.พรนตง แมสโปรดกส จากด, ๒๕๔๗.

________. รจกพระไตรปฎกเพอเปนชาวพทธทแท. พมพครง ๒. กรงเทพมหานคร : พมพท เอดสน เพรส โปรดกส, ๒๕๔๓.

พระมหามงคลเถระ. พทธโฆสนทาน. กรงเทพมหานคร : โรงพมพพระจนทร. ๒๔๗๐. พระมหาสงเวย ธมมเนตตโก. ความอศจรรยในพระธรรมวนย. กรงเทพมหานคร :

สานกพมพประดพทธ, ๒๕๓๖. พระมหาอดศร ถรสโล. ประวตคมภรบาล. กรงเทพมหานคร : มหามกฏราชวทยาลย,

๒๕๔๓. พระเมธธรรมาภรณ (ประยร ธมมจตโต). “ความเปนมาของพระไตรปฎก” ใน;

พระไตรปฎก : ประวตและความส าคญ. กรงเทพมหานคร : มหาจฬาลงกรณ-ราชวทยาลย, ๒๕๓๕.

พระเมธรตนดลก.(จรรยา ชนวโส). “ประวตการสงคายนาพระไตรปฎก” ใน; พระไตรปฎก : ประวตและความส าคญ.กรงเทพมหานคร : โรงพมพมหาจฬาลงกรณราชวทยาลย,๒๕๓๕.

พระรตนปญญาเถระ. ชนกาลมาลปกรณ. กรงเทพมหานคร : มหาจฬาลงกรณราชวทยาลย, ๒๕๔๐.

พระราชกว (เกษม สญ โต). พระไตรปฎกวจารณ. (กรงเทพมหานคร) : บรษท คอมแพคทพรนท จากด, ๒๕๔๓.

พระราชธรรมนเทศ (ระแบบ ต าโณ). ประวตศาสตรพระพทธศาสนา. พมพครงท ๓. กรงเทพมหานคร : มหามกฏราชวทยาลย, ๒๕๓๖.

๑๖

พระวสทธาจารมหาเถระ. ธาตวตถสงคหปาฐนสสยะ. กรงเทพมหานคร : โรงพมพมหาจฬาลงกรณราชวทยาลย, ๒๕๓๕.

พระสรมงคลาจารย. จกรวาลทปน. กรงเทพมหานคร : พมพท หจก . เซนทรลเอกซเพรสศกษาการพมพ, ๒๕๒๓.

พระอมรมน (จบ ตธมโม). น าเทยวพระไตรปฎก. พมพครงท ๗. กรงเทพมหานคร : โรงพมพมหามกฏราชวทยาลย, ๒๕๓๙.

พระอคควงสเถระ. สททนต ธาตมาลา. ตรวจชาระ โดยพระธรรมโมล (สมศกด อปสโม) แปลโดย พระมหานมต ธมมสาโร และนายจารญ ธรรมดา. กรงเทพมหานคร : โรงพมพ หจก.ไทยรายวนการพมพ, ๒๕๔๖

พระอดรคณาธการ (ชวนทร สระคา). ประวตศาสตรพระพทธศาสนาในอนเดย. พมพครงท ๒ กรงเทพมหานคร : โรงพมพมหาจฬาลงกรณราชวทยาลย, ๒๕๓๔.

________.ประวตศาสตรพทธศาสนาในอนเดย.กรงเทพมหานคร : โรงพมพมหาจฬาลงกรณราชวทยาลย,๒๕๓๔.

พฑรย มะลวลย และไสว มาลาทอง . ประวตศาสตรพระพทธสาสนา, พมพครงท ๒. กรงเทพเทพมหานคร : โรงพมพการศาสนา,๒๕๓๓.

มหาจฬาลงกรณราชวทยาลย. วนยสงคหฏ กถา. กรงเทพมหานคร : โรงพมพวญญาณ, ๒๕๔๐.

มหามกฎราชวทยาลย. ธมมปทฏ กถา (ป โม ภาโค). กรงเทพมหานคร : โรงพมพมหามกฏราชวทยาล,๒๕๔๗.

มหาวทยาลยมหาจฬาลงกรณราชวทยาลย . งานวจยและวรรณกรรมทางพระพทธศาสนา. กรงเทพมหานคร : วรสาสนการพมพ, ๒๕๕๑.

สมเดจพระวนรตน, (ในรชกาลท ๑). สงคตวงศ. แปลโดย พระยาปรยตธรรมธาดา (แพ ตาลลกษณ). กรงเทพมหานคร : โรงพมพศวพร, ๒๕๒๑.

สนท ตงทว. วรรณคดและวรรณกรรมศาสนา. กรงเทพมหานคร : สานกพมพโอเดยน สโตร,๒๕๒๗.

สมเดจพระวนรตน วดพระเชตพน ในรชกาลท ๑, สงคตวงศ. แปลโดย พระยาปรยตธรรมธาดา (แพ ตาลลกษณ). กรงเทพมหานคร : โรงพมพศวพร, ๒๕๒๑.

สรวฒน คาวนสา . ประวตศาสตรพระพทธศาสนาในประเทศไทย. พมพครงท ๒.

๑๗

กรงเทพมหานคร : โรงพมพบรษทสหธรรมก จากด, ๒๕๔๑. สชพ ปญญานภาพ.พระไตรปฎกฉบบประชาชน.กรงเทพมหานคร : โรงพมพมหามกฏ

ราชวทยาลย,๒๕๓๖. สภาพรรณ ณ บางชาง. ไวยากรณบาล. กรงเทมหานคร : โรงพมพมหาวทยาลย

รามคาแหง, ๒๕๓๘. สภาพร มากแจง. ภาษาบาล-สนสกฤตในภาษาไทย. พมพครงท ๒. กรงเทพมหานคร

: สานกพมพโอเดยนสโตร, ๒๕๓๕. ________.ววฒนาการงานเขยนภาษาบาลในประเทศไทย : จารก ต านาน

พงศาวดาร สาสน ประกาศ. กรงเทพมหานคร : มหามกฏราชวทยาลย, ๒๕๒๙.

________. ประวตวรรณคดบาลในอนเดยและลงกา . กรงเทพมหานคร : สานกพมพจฬาลงกรณมหาวทยาลย, ๒๕๒๖.

เสถยร โพธนนทะ. ประวตศาสตรพระพทธศาสนา. พมพครงท ๓ กรงเทพมหานคร : หางหนสวนจากด สอการคา (แผนกการพมพ), ๒๕๒๒.

________. ประวตศาสตรพระพทธศาสนา. พมพครงท ๓. กรงเทพมหานคร : มหา มกฏราชวทยาลย, ๒๕๔๐. ________. ประวตศาสตรพระพทธศาสนาฉบบมขปาฐะภาค ๒. กรงเทพมหานคร :

มหามกฎราชวทยาลย, ๒๕๓๙. เสถยรโกเศส. นรกตศาสตร. กรงเทพมหานคร : คลงวทยา. ๒๕๒๒. เสฐยรพงษ วรรณปก. “วธศกษาคนควาพระไตรปฎก” ใน ; เกบเพชรจากคมภร

พระไตรปฎก. กรงเทพมหาคร : มหาจฬาลงกรณราชวทยาลย, ๒๕๔๒. ________. ค าอธบายพระไตรปฎก. กรงเทพมหานคร : หอรตนชยการพมพ, ๒๕๔๐. แสง มนวทร (ผแปล). ชนกาลมาลปกรณ. พมพครงท ๒ กรงเทพมหานคร : โรงพมพ

มหาจฬาลงกรณราชวทยาลย, ๒๕๔๐. Natavarlal Joshi. Poetry, Creative and Aesthetic Experience. (Sanskrit Poetics

and Literature Criticism). Eastern Book Linkers. New Delhi : India, 1994. Wilhem Geiger. Pali Literature and Language. 3rd Reprinted. Oriental Books

Reprint Corporation, New Delhi : India, 1978.

๑๘

บทท ๑ ความรเบองตนเกยวกบวรรณคดบาล

พระศรวสทธคณ

ผศ. ไกรวฒ มะโนรตน วตถประสงคการเรยนประจ าบท เมอไดศกษาเนอหาในบทนแลว นสตสามารถ ๑. บอกความหมายของวรรณคดบาลได ๒. อธบายลกษณะของวรรณคดบาลได ๓. จาแนกประเภทของวรรณคดบาลได ขอบขายเนอหา

ความนา ความหมายของวรรณคดบาล ลกษณะของวรรณคดบาล ประเภทของวรรณคดบาล

๑๙

๑.๑ ความน า วรรณคดบาลทจะกลาวถงตอไปน หมายถง พร ะไตรปฎก อรรถกถา ฎกา อนฎกา โยชนา และปกรณวเสส รวมถง วรรณกรรมพทธศาสนานกายเถรวาทอนๆ ทเขยนดวยภาษาบาลทพระมหาเถระทงหลายมพระมหากสสปเถระ เปนตน ไดยกพระธรรมและพระวนยอนเปนพทธวจนะดงเดมส “มหาสงคต” แลวทรงจาถายทอดสบตอกนมาดวยวธมขปาฐะ คอทองจาปากเปลาและไดจารจารกเปนลายลกษณอกษรลงบนใบลานเปนครงแรกดวย “อกษรสงหล” เมอคราวสงคายนาครงท ๕ ประมาณป พ .ศ.๔๓๓ ณ ประเทศศรลงกา ในรชสมยของพระเจาวฏฏคามณอภย ๑ จากนนประเทศทนบถอพทธศาสนานกายเถรวาทกไดคดลอกเปนอกษรแหงชาตของตนสบตอกนมา แมประเทศไทยกไดบนทกวรรณคดบาลดงกลาวเปนอกษรไทย โดยเนอหาสาระในบทน จะกลาวถงความหมาย ลกษณะและประเภทของวรรณคดบาลตอไป ๑.๒ ความหมายของวรรณคดบาล๒ คาวา “วรรณคด” ในภาษาไทย เปนคาทคนไทยบญญตขนโดยเทยบเคยงรปศพท “วรณคต” ในภาษาสนสกฤต เพอใชแทนคาวา “Literature” ในภาษาองกฤษปรากฏเปนหลกฐานทางราชการเปนครงแรกในพระราชกฤษฎกาวรรณคดสโมสรเมอวนท ๒๓ กรกฎาคม พ.ศ.๒๔๕๗ แตมไดกาหนดวา “วรรณคดคออะไร” เพยงแตกาหนดหนงสอทมลกษณะ ๕ ประเภทตอไปน คอ ๑) กวนพนธ ๒) บทละครไทย ๓) ละครปจจบน ๔) นทาน

๑ มหาจฬาลงกรณราชวทยาลย, พระไตรปฎกภาษาไทย, (กรงเทพมหานคร: มหาจฬาลงกรณราชวทยาลย, ๒๕๓๙), คาปรารภ ๒ ไกรวฒ มะโนรตน , วรรณคดบาล ๑, (กรงเทพมหานคร : จรญสนทวงศการพมพ, ๒๕๔๙), หนา ๑๒.

๒๐

๕) คาอธบาย วาควรพจารณาใหไดรบการยกยองวาเปนวรรคดได (มารตรา ๗) ถา ๑) เปนหนงทดทสาธารณชนอานแลวไดประโยชน ๒) เปนหนงสอทเรยบเรยงดวยภาษาไทยอนด (มาตรา ๘)๓ ดวยเหตนเองทตอมาจงมผรไดพยายามใหคาจากดความไวตางๆ มากมาย แตสวนใหญความหมายมกจะลงรอยกนวา “วรรณคด คอหนงสอทกอใหเกดความรสกนกคดแกมนษยทวไปในดานอารมณมากกวาการใหขอเทจจรง ”๔ อยางไรกตามวรรณคดบาลอาจแบงความหมายได ๒ อยาง คอ ความหมายตามหลกว ชาการฝายบาล และความหมายตามหลกวชาการของอนเดย ๑.๒.๑ ความหมายตามหลกวชาการฝายบาล๕ คาวา “วรรณคด” ทหมายถงหนงสอทกอใหเกดความรสกนกคดแกมนษยทวไปในดานอารมณมากกวาการใหขอเทจจรงนน แมจะเปนคาทมาจากภาษาสนสกฤตกตาม แตเจาของภาษาเดมกมไดใชศพทสมาสเปนรปดงทไทยเรานามาใช หากแตใชรปศพทวา “สาหตย” ทแปลวา กาพย ซงรปศพทนใกลเคยงกบรปศพทวา “สหต” ในฝายบาล ทแปลกนวา พทธพจนบาง ตาราบาง ๖ สวนในภาษาบาล คาวา “วรรณคด” ใชรปศพทวา “สาหจจ” หรอ “คนถมห” หมายถง “คมภร” ดงนน ความหมายของวรรณคดบาล เมอกลาวตามหลกวชาการฝายบาล จงหมายถง "คมภรตางๆทเขยนดวยภาษาบาลทงหมด” ยกเวนคมภรประเภทสตถะหรอศาสตร ๔ ประเภทตอไปน คอ๗

๓ เสถยรโกเศศ (พระยาอนมานราชธน), การศกษาวรรณคดแงวรรณศลป, (กรงเทพมหานคร: บรรณาคาร ๒๕๑๕), หนา ๖. ๔ กตญญ ชชน , ประวตวรรณคดไทย, (กรงเทพมหานคร: โรงพมพทพยอกษร, ๒๕๓๗), หนา ๑. ๕ ไกรวฒ มะโนรตน , วรรณคดบาล ๑, (กรงเทพมหานคร : จรญสนทวงศการพมพ, ๒๕๔๙), หนา ๑๓. ๖ ฉลาด บญลอย, ประวตวรรณคดบาล ตอนท ๑, (ธนบร: โรงพมพประยรวงศ, ๒๕๐๔), หนา ๒๐. ๗ สภาพรรณ ณ บางชาง ,ประวตวรรณคดบาลในอนเดยและลงกา. ( กรงเทพมหานคร : ศกดโสภาการพมพ, ๒๕๒๖). หนา ๗.

๒๑

๑) สททสตถะ (ศพทศาสตร) คอคมภรประเภทไวยากรณ ๒) อภธานสตถะ (อภธานศาสตร) คอคมภรอภธานศพท หรอพจนานกรม ๓) ฉนทสตถะ (ฉนทศาสตร) คอคมภรอธบายฉนทลกษณ ๔) อลงการสตถะ (อลงการศาสตร) คอคมภรอธบายวธการประพนธ ทงน เพราะคมภร ๔ ประเภทนแมจะแตงดวยสานวนภาษา มลลาโวหารด เลศอยางไร นกปราชญฝายบาลไมยอมรบวาเปนวรรณคดบาล ถอเปนเพยงหนงสอทชวยใหเขาใจวรรณคด หรอชวยใหสามารถแตงวรรณคดไดเทานน ความหมายของวรรณคดบาล ทเหนวาครอบคลมทกดานเหนจะเปนความหมายทพระเทพเมธาจารย ทกลาวไวในหนงสอชอ “แบบเรยนวรรณคดประเภทคมภรบาลไวยากรณ” คอ๘ วรรณคดบาล หมายถง ผลตผลเกยวกบอกษรศาสตรบาล วรรณคดบาล หมายถง ผลตผลแหงความคดของนกปราชญบาลทเขยน จาร จารกไว หรอพมพไว วรรณคดบาล หมายถง อกษรศาสตรบาล วรรณคดบาล หมายถง เรองทบอกไวดวยหนงสอเอกสารบาล หรอตาราบาล วรรณคดบาล หมายถง อาณาจกรของอกขระบาลทงหลาย วรรณคดบาล หมายถง บทประพนธบาลอนมคณคาทางความงามของแบบคาพด หรอบทประพนธอนมคณคาทางความงามของผลทางอารมณ วรรณคดบาล หมายถง ความเรยงบาลอนเกยวกบวจารณ วรรณคดบาล หมายถง คาถาภาษาบาล วรรณคดบาล หมายถง วรรณกรรมบาล เกยวกบการประพนธ วรรณคดบาล หมายถง กจกรรมหรออาชพของคนเกยวกบอกษรศาสตรบาล วรรณคดบาล หมายถง อาชพหรอวชาชพเกยวกบอกษรศาสตรบาล วรรณคดบาล หมายถง ศลาจารกบาล วรรณคดบาล หมายถง หนงสอบาลทไดรบยกยองวาแตงด

๘ พระเทพเมธาจารย (เชา ฐตปญโญ ). แบบเรยนวรรณคดประเภทคมภรบาลไวยากรณ. (กรงเทพมหานคร : โรงพมพประยรวงศ, ๒๕๐๕.) หนา ๓-๑๘.

๒๒

๑.๒.๒ ความหมายตามหลกวชาการของอนเดย วรรณคดของอนเดย หมายถง วรรณคดสนกฤต ๔ ประเภท คอ๙ ๑) อาคม คมภรทางศาสนา ๒) อตหาสะ คมภรทางประวตศาสตรและประเพณทสบทอดกนมา ๓) ศาสตร คมภรวชาการตางๆ ๔) กาวยะ กวนพนธหรอบทประพนธทอยในรปของศลปะ ชาวอนเดยคดวา วรรณคดเหลานมทงรางกายและวญญาณเชนเดยวกนกบมนษย นนคอ โครงสรางของกวนพนธบทหนงๆไมตางจากสรระของมนษย “สรระของวรรณคดกคอเสยง (สททาลงการ) และความหมาย (อรรถาลงการ) สวนวญญาณของวรรณคดคอรส๑๐ ดงนน ความหมายของวรรณคดตามหลกวชาของอนเดยจงหมายถง หนงสอทประกอบดวย “รส” ของวรรณคด ดงทอาจารยกสมา รกษมณ กลาววา นกวรรณคดสนสกฤตถอวา “วรรณคดกคอถอยคาทม รส เปนวญญาณ”๑๑ อยางไรกตาม มใชแตวรรรคดสนสกฤตเทานนทกาหนด “รส” เปนความหมายหลกของวรรณคด แมในวรรณคดบาลสมยหลง เชน คมภรสโพธาลงการซงแตงโดยอาศยตาราของฝายสนสกฤตเปนหลกและอรรถาธบายโดยคมภรสโพธาลงการมญชร กเนนความหมายท “รส” เชนเดยวกน ซงรสของวรรณคดนนมอย ๙ รส คอ๑๒ ๑) สงคารรส รสรก หมายถงความรกระหวางชายกบหญง ซงจาแนกเปน ๓ แบบคอ (๑) อโยคะ ความรกของชายหญงทไมเคยพบกนมากอน ปรารถนาทจะตดตอกนดวยกลวธตางๆ เพอแสดงความรกใครตอกน (๒) วปโยคะ ความรกทชายหญงมตอกน ต ดตอใกลชดกนจนเกดความสนทสนมกนแลว แตมเหตใหตองพลดพรากจากกน

๙ สาเนยง เลอมใส , มหากาพยพทธจรต, (กรงเทพมหานคร: มหาจฬาลงกรณราชวทยาลย, ๒๕๔๗), บทนา. ๑๐ กสมา รกษมณ , การวเคราะหวรรณคดไทยตามทฤษฎวรรณคดสนสกฤต, (กรงเทพมหานคร, มหาวทยาลยศลปากร, ๒๕๓๔), หนา ๒๑ ๑๑ เรองเดยวกน, หนา ๑๖. ๑๒ พระคนธสาราภวงศ, สโพธาลงการมญชร, (พระธรรมโมล (สมศกด อปสโม )และพระมหานมต ธมมสาโร, ผตรวจชาระ), (กรงเทพมหานคร: หจก.ไทยรายวนการพมพ, ๒๕๔๖), หนา ๖๙๔.

๒๓

(๓) สมโภคะ ความรกทสมหวง ชนอกชนใจของชายหญงทตางฝายตางกมความปรารถนาซงกนและกน ตางแสดงกรยาตอกนไปตามอารมณใคร ๒) หสสรส รสขาขน หรอรสขบขน ซงจาแนกตามความขบขนม ากนอยออกเปน ๖ ลกษณะคอ (๑) สตะ เปนความขาทมลกษณะหวเราะมนยนตาบาน (๒) หสตะ เปนความขาทมลกษณะหวเราะมฟนปรากฏนดหนอย (๓) วหสตะ เปนความขาทมลกษณะหวเราะมเสยงไพเราะนมนวล (๔) อปหสตะ เปนความขาทมลกษณะหวเราะมไหลและศรษะหวนไหว (๕) อวหสตะ เปนความขาทมลกษณะหวเราะถงขนาดนาตาไหล (๖) อตหสตะ เปนความขาทมลกษณะหวเราะตวโยกโคลงเคลงไปทงตว ๓) กรณารส รสสงสาร ซงรสสงสารนจะเกดจากสาเหต ๒ ประการคอ (๑) อนฏฐปปตต รสสงสารทเกดจากการประสบกบสงทไมนาปรารถนา (๒) อฏ นาส รสสงสารทเกดจากความสญสนไปแหงสงทนาปรารถนา ๔) รทธรส รสโกรธ ซงรวมไปถงการเยยหยนดถก กาวราว แคนเคอง ตาหน ๕) วรรส รสกลาหาญ, รสกลาหาญนจาแนกออกเปน ๓ แบบคอ (๑) รณวระ ความกลาหาญในการรบ การตอส (๒) ทานวระ ความกลาหาญในการให การบรจาค (๓) ทยาวระ ความกลาหาญในการใหความชวยเหลอ ความเออเฟอ ๖) ภยานกรส รสทนาสะพงกลว หมายความวา มบทประพนธบางประเภททกอใหเกดความนาสะพงกลวแกผอาน เชน วรรณคดหรอวรรณกรรมทกลาวพรรณาถงนรก เปนตน ๗) วภจฉรส รสเกลยด ดเหมอนจะเปนรสเดยวกนกบรทธรส (รสโกรธ) แตวภจฉรสนเปนรสทเกดจากความรสกขยะแขยง ความรสกนารงเกยจ ซงไมประกอบดวยความโกรธ ดงนนจงเปนคนละรสกน รสเกลยดนแบงเปน ๓ ประเภทคอ (๑) วตถทมเลอดเนอ เชน ไสนอย ไสใหญ เปนตน (๒) ของเนาเปลอย ทมหมหนอนซอนไซ รวมทงสงทมกลนเหมนดวย (๓) ความจดจาง หมายถงความจดจางทเกดจากสงของทเคยตองใจ ชอบใจ มความสดใส สวยงาม แตภายหลง ความสวยงาม สดใสของสงนนไดเปลยนแปลงไปกเกดความรสกรงเกยจ

๒๔

๘) อพภตรส รสอศจรรย ตนเตน ประหลาดใจ ๙) สนตรส รสสงบ รสของวรรณคดเปนความรสกทางมโนวญญาณ คอรดวยใจและในหนงสอสโพธาลงการไดแสดงทตงแหงรสทเรยกวา “ าย” ไว ๙ ประการ คอ๑๓ ๑) รต าย ความยนด ๒) หาส าย ความสนกสนานรนเรง ๓) โสก าย ความโศก ๔) โกธ าย ความโกรธ ๕) อสสาห าย ความบากบน บกบน ๖) ภย าย ความกลว ความหวาดหวน ๗) ชคจฉา าย ความขยะแขยง ๘) วมหย าย ความหลากใจ ๙) สม าย ความสงบ จากทกลาวมาทงหมดน สามารถสรปความหมายของวรรณคดบาลทงตามหลกวชาการฝายบาลและตามหลกวชาการฝายอนเดยไดทงในดานรปแบบและดานเนอหาวา ในดานรปแบบ ความหมายตามหลกวชาการฝายบาล หมายถงคมภรตางๆ ทเขยนดวยภาษาบาลทงหมด ยกเวนคมภรประเภทสตถะหรอศาสตร ๔ ประการ คอ สททสตถะ อภธานสตถะ ฉนทสตถะ และอลงการสตถะ และความ หมายตามหลกการฝายอนเดย หมายถงคมภรทกชนดรวมทงคมภรประเภทสตถะหรอศาสตร ๔ ประการนนดวย สวนในดานเนอหา ทงความหมายตามหลกการฝายบาลและความหมายตามหลกวชาการของอนเดย หมายเอารสของวรรณคดทงหมดเชนเดยวกน ๑.๓ ลกษณะของวรรณคดบาล

วรรณคดบาล เปนหนงสอหรอเรองราวทวางอยบนพนฐานของความจรง ความงาม และความด อนมคาอธบายทประกอบดวยเหตผลและขอเทจจรง และสวนหนงอาจแสดงอารมณ ความรสกนกคด ความบนดาลใจ และจนตนาการทสะทอนถายความ

๑๓ เรองเดยวกน, หนา ๖๙๔.

๒๕

ชดเจนของชวตและโลก หลกคาสอนหรอหลกพทธธร รม จงเปนเนอหาสาระโดยเปดเผยหรอทพงประสงคในการรวบรวมและเรยบเรยงเปนคมภรตางๆ เปนประมวลหลกบญญตธรรม คาวเคราะห แจกแจงใหปรากฏ ในสมยพทธกาล พระอานนทรวบรวมไวแลวนาเสนอในทประชมสงคตกาจารยในคราวทาปฐมสงคายนาหลงจากพทธปรนพพาน ซงในครงแรกและครงท ๒ นนยงใชค าวา “ธรรมวนย” พอถงคราวสงคายนาครงท ๓ จงปรากฏวาคาวา ตปฏก หรอ ปฏกตตย เปนพระไตรปฎก การสงคายนาครงนเกดเหตการณทสาคญคอพระเจาอโศกมหาราชไดสงพระธรรมทตออกประกาศพระพทธศาสนา ๙ สาย สงคายนาครงท ๔ – ๕ กยงใชคาพระไตรปฎก แตครงท ๕ เกดปรากฏการณทสาคญคอมการจารกลงในใบลาน ดงนน จงเหนลงตววา การสงคายนา ครงท ๑-๔ ยงใชภาษาพด ครงท ๕ จงมภาษาอกษร ซงทาใหนกการศกษาบางทานเหนวาพระไตรปฎกเรมตนทเกาะลงกา เพราะหลกฐานปรากฏวา การสงคายนาครงท ๑-๓ ทาทชมพทวป ครงท ๔ และ ๕ ทาทประเทศศรลงกา สรปแลว วรรณคดบาลมลกษณะพเศษจาเพาะตวดงน ๑) ลกษณะทเปนคาสงคอวนย คาสอนคอธรรม และเปนวชาการลวนๆ คอพระอภธรรม ๒) ลกษณะจาเพาะในดานพฒนาการจากยคสยค เนอหาสาร ะจะผดหรอถกอยทมตของสงคตกาจารยโดยวธการสงคายนา ๓) ลกษณะจาเพาะดานการสบตอ แตโดยลกษณะทวไปตามหลกวชาการปจจบนบนพนฐานทวา หนงสอทไดรบการยอมรบวาเปนวรรณคดไดตองประกอบดวยรสแหงวรรณคด นน ในหนงสอสโพธาลงการซงเปนตาราฝายบาลวาดวยการประพนธหนงสอปกรณฝายบาลไดแสดงถงลกษณะของการประพนธทดไว ๑๐ ประการ๑๔ คอ ๑) ปสาทคณ มความชดเจน แจมแจง กระจาง ชวนใหเลอมใส ๒) โอชาคณ มโอชะคอ ใหความสวางและกาลงแกจต ๓) มธรคณ มความออนหวาน ไพเราะ ๔) สมคณ ความสงบ สมาเสมอ เทยงธรรม

๑๔ Natavarlal Joshi. Poetry, Creative and Aesthetic Experience. (Sanskrit Poetics and Literature Criticism). Eastern Book Linkers. New Delhi : India, 1994. p 77 – 78.

๒๖

๕) สขมาลคณ มความละเอยดออน ประณต สขม ๖) สเลสคณ มความสมพนธกน เชอมความไดสนท ๗) โอฬารคณ มความกวางขวางโอฬาร ๘) กนตคณ มความสนกสนานบนเทง เราอารมณ ประทบใจ หรอกนใจ ๙) อตถพยตตคณ มความแหลมลก คมคาย ๑๐) สมาธคณ มความพงสจดใดจดหนงทสาคญ (มเปาหมายในการนาเสนอ) วรรณคดบาลมเนอหาสาระมากมายมหาศาล ตางทมา ตางกาลเทศะและตางบคคลทเปนผสรางบทละครในวรรณคดนนเอง ดงนนจงมรสทางวรรณคดทกรส

๒๗

๑.๓.๑ นกปราชญและกวภาษาบาล ในวรรณคดบาล ไดจาแนกนกปราชญออกเปน ๖ ประเภท ตามพฒนาการแหงความรแจงเหนจรง เรยกนกปราชญเหลานวา “มน” คอ๑๕ ๑) อาคารยมน นกปราชญคฤหสถ ๒) อนาคารยมน นกปราชญบรรพชต ๓) เสขมน นกปราชญจาพวกเสขบคคล ๔) อเสขมน นกปราชญจาพวกอเสขบคคล ๕) ปจเจกมน นกปราชญคอพระปจเจกพทธเจา ๖) มนมน นกปราชญคอพระสมมาสมพทธเจา สวน “กว” ทหมายถงผเชยวชาญในศลปะการประพนธ ในวรรณคดบาลจาแนกออกเปน ๔ ประเภท คอ๑๖ ๑) จนตกว ผเชยวชาญในศลปะการประพนธตามแนวคดของตนเอง ๒) สตกว ผเชยวชาญในศลปะการประพนธตามเรองทฟงมา ๓) อตถกว ผเชยวชาญในศลปะการประพนธโดยอาศยความยอ ๔) ปฏภาณกว ผเชยวชาญในศลปะการประพนธโดยอาศยปฏภาณไหวพรบ เชน พระวงคสะ เปนตน เรองในสมยพทธกาล ไดบอกนยถงผทใชภาษาบาลในการสอสารคาสอนเปน ชวงๆ เรมตงแตพระบรมศาสดาสมมาสมพทธเจา โดยมพระสาวก สาวกาเปนผทรงจาแลวถายทอดเปนลาดบสบมาจนถงปจจบนน ซงสามารถสรปเปนชวงๆ ดงน ภาษาบาลในพระไตรปฎก มพระพทธเจา พระอานนทเถระ พระสารบตรเถระ พระเถระ พระเถร เปนตน ไดใชภาษาบาลทงรอยแกว และหรอรอยกรองมาแลวทงสน ชวงหลงพทธกาลเลกนอย พระมหากสสปเถระ พระอานนทเถระ พระอบาลเถระและพระสงคตกาจารย ไดใชภาษาบาลเปนภาษารวบรวมพระธรรมวนย แลวมการเรยนทองจาสบตอพระธรรมวนย กระทงถงคราวสงคายนาครงท ๒ และครงสดทายคอครงท ๕ กมพระเถระผเปนประธานและการกสงฆมากนอยไมเทากนในแตละครง ไดใชภาษาบาล

๑๕ ไกรวฒ มะโนรตน, วรรณคดบาล ๑, หนา ๑๘. ๑๖ เรองเดยวกน, หนาเดยวกน.

๒๘

ในการสอสารพระธรรมวนยจดหมวดหมเปนพระไตรปฎก ลาสดมการบนทกลงในใบลาน จงเกดเปนวฒนธรรมใหมขนคอใชอกษรบนทกความจาทสอกนดวยเสยงพด ตอมา มพระอร รถกถาจารยใชภาษาบาลอธบายความในพระไตรปฎกอยางลกซง ซงแสดงถงความเปนปราชญในภาษาบาลอยางดยง เชน พระพทธโฆสาจารย พระธรรมปาละ พระอปเสนะ พระมหานาม และพระพทธทตตะ ทานเหลานใชภาษาบาลไดอยางหลากหลายทงในแงของภาษาและลลาชนเชงในการอธบายพระไตรปฎก หลงจากยคนแลวยงมนกปราชญอกรนหนงคอพระฏกาจารยและพระอนฎกาจารย กลมนไมระบนามตรงๆ เหมอนพระอรรถกถาจารย เรยกรวมๆ วา พระฎกาจารยหรออนฎกาจารย ไดแสดงภาวะความเปนปราชญในทางภาษาบาลอธบายความของคมภรอรรถกถา ฎกาเปนลาดบ อ กทานหนงคอพระนาคเสนใชภาษาบาลโตตอบธรรมะกบพระยามลนท ฝายพระยามลนทเองกเปนปราชญทางภาษาบาลไมนอยทสามารถฟงวสชนาธรรมจากพระนาคเสนเขาใจไดด ในปจจบนน มปราชญและกวภาษาบาลอยบาง แตเปนภาษาประดษฐรนหลงๆ เชน ในประเทศพมา ศรลง กา และไทย ในประเทศพมามการเรยนไวยากรณและเรยนพระไตรปฎก ในประเทศศรลงกามการเรยนภาษาบาลถงระดบปรญญาเอก ในประเทศไทยโดยเฉพาะคณะสงฆไทยไดมการเรยนการสอนภาษาบาลตงแตชนประโยค ๑-๒ ถงเปรยญธรรม ๙ ประโยค ๑.๓.๒ ทศนะตางๆ ในวรรณคดบาล คาวา “ทศนะ” หมายถงความเหน การเหน เครองรเหน สงทเหน ถาพจารณาจากประเภทของนกปราชญและประเภทของกวภาษาบาลแลว อาจแบงทศนะในวรรณคดบาลได ๒ ประเภท คอ ๑) สมพทธทศนะ ไดแก วรรณคดบาลทประพนธขนจากแนวคดเหนหรอจากการคนควารวบรวมจากคมภรตางๆ ตามแนวคดทเกดขนเองอยางเปนอสระ เชน คมภรมลนทปญหา คมภรวมตตมรรค คมภรวสทธมรรค คมภรเนตปกรณ คมภรเนตตอรรถกถา หนงสอพทธธรรม หนงสอกรรมทปน หนงสอโลกทปน เปนตน

๒๙

๒) วสทธทศนะ หรอ ญาณทศนะ ไดแก วรรณคดบาลทประพนธ ขนจากความรจรงเหนแจงตามสภาวะทเปนจรง หรอจากการตรสร เชน คมภรพระไตรปฎก ๑๗ วรรณคดบาลแมเปนทยอมรบในประเทศทนบถอพระพทธศาสนาฝายเถรวาท คอ พมา ศรลงกา ไทย กมพชาและลาววาเปนพระพทธพจนในพระไตรปฎกและคมภรทเกยวของกนทงหมด แ ตดวยเหตทในยคปจจบน วรรณคดบาลไดเผยแพรไปทวโลก โดยเฉพาะในประเทศทนบถอพระพทธศาสนา มการเรยนการสอนวรรณคดบาลกนอยางกวางขวาง ดงนน จงมนกการศกษาหลายคนไดแสดงทศนะในวรรณคดบาลทงในดานภาษาและแหลงกาเนดของภาษา ดงท Wilhem Geiger รวบรวมไวดงน๑๘ H. Kern มทศนะวา ภาษาบาลไมใชภาษาเอกพนธ แตเปนภาษาทเกดจากการประสมประสานจากหลายๆ ภาษาในยคและสถานทใกลเคยงกน โดยแสดงความเหนวา “ภาษาบาลแสดงลกษณะเฉพาะทแนนอน กลาวคอเปนภาษาทผสมปนเปของภาษาถนทหลากหลายภาษา ตามธรรมเนยมทยอมรบกนในประเทศศรลงกา ภาษาบาล กคอภาษามาคธ, มาคธนรตต, มาคธกภาษา กลาวคอ เปนภาษาทใชพดกน เปนภาษาของประชาชนในดนแดนทพระพทธเจาทรงอบตขน คานไดรบการยนยนวาพระบาลในพระไตรปฎกบนทกดวยภาษาทพระพทธเจาทรงใชประกาศพระศาสนา ภาษาบาลในพระไตรปฎกยงแสดงใหเหนคมภรดงเดมอกดวย เหตผลทวา มาคธ เรยกวามลภาษาคอภาษาดงเดม กเพราะเปนภาษาทพระพทธเจาใชตรสเทศนาสงสอนประชาชน ดงนน จงมเหตผลทเปนไปไดวา ภาษาบาลคอรปแบบภาษาทองถนของภาษามาคธ หรอภาษาบาลตงอยบนพนฐานของภาษามาคธ มภาษามาคธเปนฐาน ภาษาบาลมภาษามาคธเปนตนเคา การแบงรปลกษณของภาษามาคธตามทเราไดทราบจากนกไวยากรณกด จากจารตประเพณกด และจากบทละครกด ภาษามาคธไมใชภาษาบาลอยางทเราทราบ จดเดนทพบกคอ ภาษามาคธจะมลกษณะเดน พเศษคอ การออกเสยงจาก ร เปน ล ทกแหง และออกเสยง ส เปน ศ ทกแหง, เอ วภตตนาม ปฐมาวภตต

๑๗ เรองเดยวกน, หนา ๑๙. ๑๘ Wilhem Geiger ทศนะทงหมดนถอดความจาก Pali Literature and Language. 3rd Reprinted. Oriental Books Reprint Corporation, New Delhi : India, 1978. p 2-7. ในภาษาบาลใช ส ออกเสยง ศ ไมได แตมาคธใช ศ ได ออกเสยง ส ไมได. ในภาษาไทยเรา

๓๐

เอกวจนะ ปงลงคและนปงสกลงคของ อ การนต และรากศพททเปนพยญชนะการนตผนคาเหมอนกน. จะอยางไรกตาม ภาษาบาลยงม ร ใหเหน แตในบาลไมม ศ โดยประการทงปวง คงใชแต ส เทานน รปศพททเปนคานามถกกลาวถงในตอนทายพรอมกบ โอ หรอ อ เชน ราชาโน, ราชาน. Westergaard กบ E. Kuhn มทศนะวา ภาษาบาลเปนภาษาพดในแควนอชเชน เพราะเปนภาษาทใกลเคยงทสดกบภาษาทพระเจาอโศกมหาราชใชจารกหลกศลา และเพราะเหตผลวาภาษาพดของชาวเมองอชเชนไดรบการกลาวขานวาเปนภาษาแมของพระมหนทเถระผนาพระพทธศาสนาไปเผยแผในเกาะลงกาอกดวย R.O. Franke เชอวา พนเพดงเดมของบาลเปนอาณาเขตทไมนาจะแคบเกนไป เพราะอาจจะตงอยแถบบรเวณจากอนเดยตอนกลางถงเทอกเขาวนธยฝงตะวนตก ดงนนจงไมใชเรองทจะเกดขนไมไดวาอชเชนเปนศนยกลางของแหลงกาเนดภาษาบาล Sten Konow สนบสนนวาแถบเทอกเขาวนธยเปนแผนดนเกดของภาษาบาล เขามทศนะชดเจนวาภาษาบาลกบภาษาไปศาจมความสมพนธกนอยางใกลชด Oldenberg มทศนะวา บาลเปนภาษาของแควนกาลงคะ E. Muller เชอมนวา แควนกาลงคะเปนภมลาเนาของภาษาบาล ทงนตามขอสรปบนขอสมมตฐานวา ทอยอาศยทเกาแกทสดในเกาะลงกาสามารถตงหลกปกฐานจากตรงกนขามกบแผนดนใหญเทานน และไมใชการตงรกรากโดยประชาชนจากอาวเบงกอล หรอจากคนแถบๆ อาวเบงกอลนนดวยเลย Geiger เชอวาภาษาบาลไมใชภาษาเอกพนธอยางแนนอน แตเปนเพยงรปแบบของภาษาพดอนเปนทนยม ซงมฐานมาจากภาษามาคธ เปนภาษาทพระพทธเจาทรงใชประกาศพระศาสนา และเปนภาษาทใชในแควนมคธสมยพทธกาล จากนนจงไดแสดงทศนะในวรรณคดทงในดานถนกาเนดและอนๆ เชน เนอหารสาระของวรรณคดบาล หรอคมภรพระไตรปฎก ดงตอไปน

นาคาวา โศลก มาจากภาษาสนสกฤต บางแหงใช ศ บางแหงใช ฉ แตตางความหมาย ทงทมาจากคาเดยวกน. ในลกษณะน ภาษาของชาวกยในแถบอ สานตอนลาง บางถนออกเสยง ส เปน ฉ กม เพราะฉะนน ประเดนนอยางเดยวไมนาจะถอเปนสาระสาคญวา “ภาษามาคธกบอรรธมาคธไมใชภาษาเดยวกน” : พระศรวสทธคณ (มานพ ป.ธ.๙)

๓๑

คมภรบาลเปนทรจกกนอยางแพรหลายโดยนามวา พระไตรปฎก แปลวาตะกราสามใบ เพราะประกอบดวยสวนใหญๆ ๓ สวน คอ พระวนยปฎก พระสตตปฎก และพระอภธรรมปฎก รวมทงสามนเรยกวาพระไตรปฎกของนกายเถรวาท ซงเรยกกลมของตนวา วภชชวาท การรวบรวมพระไตรปฎกเรมตนหลงจากพระพทธเจาปรนพพาน ตง ๔๘๓ ป กอนครสตศกราช ในคราวสงคายนาครงท ๓ ทกรงราชคฤหพระไตรปฎกไดพฒนาการยาวนานถง ๑๐๐ ป ตอมาในคราวทสงคายนาทเมองไพศาล มลเหตหลกของการสงคายนากคอการถอทศนะทผดซงเปนลางรายทจะขดรากถอนโคนสาวกสงฆ ในคราวสงคายนาครงท ๓ ภายใตการอปถมภของพระเจาอโศกมหาราช พระคมภรในสวนทจาเปนทสดดเหมอนจะถกบรรจใหเปนผลสาเรจตามรปแบบแลว การสงคายนาครงนเกยวของอยางมากกบการจดรปแบบพระอภธรรม โดยฝมอของพระโมคคลลบตรตสสเถระ วากนวา ทานรจนากถาวตถปกรณลงในอภธรรมปฎกดวย กถาวตถปกรณประกอบดวยทศนะ ๒๕๒ ประเดนหกลางคาสอนผดๆ และไดรบการบรรจลงในพระอภธรรมปฎก การสงคายนาครงท ๓ นมเหตการณสาคญเกดขนคอการทพระเจาอโศกมหาราชทรงสงคณะสมณทตออกไปเผยแผพระศาสนาในประเทศใกลเคยง พระมหนทเถระผเปนราชบตรของพระเจาอโศกมหาราชเดนทางไปยงเกาะลงกาในฐานะทเปนพระธรรมทต ผนาพระพทธศาสนาเขาไป เผยแผ กลาวคอทานนาพระคมภรในรปแบบของเถรวาทเขาไปยงเกาะลงกา จากทไดกลาวมาแลวขางตนน สามารถสรปประเดนไดดงน ๑) ภาษาบาลเกดจากการผสมผสานหลายภาษา โดยมภาษาอรรธมาคธเปนเคามล มไวยากรณจดระเบยบภาษาแลวขนานนามวา “ภาษามคธ” เพอใหสอดคลองกบสถานทและบรเวณทพระพทธเจาแสดงธรรมเปนสวนใหญ และเปนสถานทททาการสงคายนาจดรปแบบพระธรรมวนยเปนพระไตรปฎก ๒) ตวเนอหาสาระในพระไตรปฎกและคมภรทเกยวของ สามารถแยกประเดนได ๒ คอพระไตรปฎกเปนผลงานของมหาชนคอพระสงคตกาจารย เพราะสาเรจลงโดยอนมต

นกการศกษาภาษาบาลชาวตะวนตกมกใชคานเสมอๆ เพราะเทยบเคยงกบคา “วนยและ

อภธรรม” ไมม “อนต” ปจจยตอทายเปนวนยนตปฎก, อภธมมนตปฎก จงใช วนย, สตต และอภธรรม และในนวงคสตถศาสนจะพบคาวา “สตต .. ไมใช สตตนต

๓๒

จากการกสงฆ โดยวธการสงฆกรรม , สวนคมภรทเกยวของเปนผลงานของเอกชนคอพระอรรถกถาจารย เชน พระพทธโฆสาจารย เปนตน ถงแมความเหนอนใดทเหนวา พระพทธโฆสาจารยเปนบรรณาธการคมภรอรรถกถาสาคญๆ โดยมคณะทางานรวมโดยไมปรากฏนามกตาม แมกระนนกถอวาคมภรอรรถกถาเปนผลงานของเอกชน เพราะไมผานกระบวนการทางสงฆกรรม ไมตองใหการกสงฆลงมตอนมต ๑.๔ ประเภทของวรรณคดบาล๑๙ วรรณคดบาลมเนอหาสาระมากมายมหาศาลซงเปนทตกลงกนแลวโดยทวไปวา หมายถงพระไตรปฎก และคมภรทเกยว ของกบพระไตรปฎกนนดวย ในเชงทฤษฎ เราสามารถแบงประเภทตามลกษณะทปรากฏเปน ๒ ประเภท คอ ลกษณะของบทประพนธกบลกษณะของหลกค าสอน ซงในแตลกษณะมรายละเอยดดงน ๑.๔.๑ ลกษณะของบทประพนธ พนโธ จ นาม สททตถา สหตา โทสวชชตา ปชชคชชวมสสาน เภเทนาย ตธา ภเว. คาแปล : ศพทและอรรถทกลมกลนกน ปราศจากโทษ (ความไมไพเราะทางภาษา) ชอวาพนธะ กลาวโดยประเภท ม ๓ ประเภท คอ ปชชะ คชชะ วมสสะ จากบทประพนธเปนคาถาปฐยาวตรขางตนนจะเหนไดวา ทานแบงวรรณคดบาลออกเปน ๓ ประเภท ตามลกษณะของบทประพนธ คอ ๑) ปชชะ รอยกรอง ๒) คชชะ รอยแกว ๓) วมสสะ ผสมกนระหวางรอยกรองกบรอยแกว

๑๙ ดดแปลงมาจาก “วรรณคดบาล ๑”. ของไกรวฒ มะโนรตน .(กรงเทพมหานคร: จรญสนทวงศการพมพ, ๒๕๔๙), หนา ๔๘-๖๒.

๓๓

แตละประเภทมกฎเกณฑและแบบวธแสดงเนอหาตามลกษณะของแมบทของบทประพนธ ดงน ๑) ปชชะ รอยกรอง คอ วรรณคดบาลประเภทเรยบเรยงถอยคาใหเปนระเบ ยบตามบญญตแหงฉนทลกษณ ตามคมภรสททนต และคมภรพาลาวตารไดแบงปชชะ ออกเปน ๒ ประเภท เรยกวาฉนท คอ (๑) วณณวตต ฉนทวรรณพฤต ไดแกฉนททกาหนดจานวนอกษรหรอจานวนคาในบาทหนงๆ (๒) มตตาวตต ฉนทมาตราพฤต ไดแกฉนททกาหนดอตราคอจา นวนคร และลห ในบาทหนงๆ อยางไรกด ผทจะประพนธวรรณคดบาลอยาง “ปชชะ” ไดดยงนน คมภรสโพธาลงการ กลาววาจะตองเปนผเชยวชาญในคมภร ๔ อยาง คอ (๑) คมภรศพทศาสตร วาดวยเรองไวยากรณและศพทตางๆ (๒) คมภรนฆณฑศาสตร วาดว ยเรองความหมายของศพท ไดแก คมภรอภธาน หรอพจนานกรมบาล (๓) คมภรฉนทศาสตร วาดวยเรองราวของฉนท เชน คมภรวตโตทย และคมภรฉนโทมญชร เปนตน (๔) คมภรอลงการศาสตร วาดวยกระบวนการแตงบาล ลลาการแตงฉนท เชน คมภรสโพธาลงการ เ ปนตน ซงศาสตรเหลานไมใชวรรณคดบาล แตเปนศาสตรภาษาบาลทเปนอปกรณในการประพนธวรรณคดบาลเทานน ๒) คชชะ รอยแกว ความเรยงทสละสลวยไพเราะเหมาะเจาะดวยเสยงและความหมาย วรรณคดประเภทคชชะหรอจณณยบท เปนงานประพนธทเขยนโดยวธเขยนเรยบๆ แสดงความคดอยางงดงาม ประณตบรรจง พถพถนในเรองกฎเกณฑทางไวยากรณ มงเนนศพทและอรรถเปนสาคญ และกฎเกณฑทางไวยากรณทเปนกรอบแสดงเนอหาของวรรณคดบาลทแตงอยางคชชะ กคอการเรยงประโยคและโครงสรางของประโยค ซงประโยคในภาษาบาลอาจแบงได ๖ ประโยค คอ (๑) ประโยคลงคตถะ

๓๔

(๒) ประโยคกตตวาจก (๓) ประโยคกมมวาจก (๔) ประโยคภาววาจก (๕) ประโยคเหตกตตวาจก และ (๖) ประโยคเหตกมมวาจก ประโยคเหลานมโครงสรางเฉพาะ ในแตละประโยคมองคประกอบของประโยคมากบางนอยบาง ไมเทากน ทงน ขนอยกบเน อความนนๆ เปนสาคญ โดยเฉพาะในประโยคลงคตถะ จะมอย ๒ สวน คอ บทประธานกบบทขยายประธาน ในประโยคภาววาจกกม ๒ สวน คอบทประธานกบบทกรยา ในประโยคนอกนนจะมโครงสรางใหญๆ สามสวนเปนหลก คอบทประธาน บทกรรม และบทกรยา และในบางประโยคอาจมสวนยอยอนๆ เ พมอก คอบทขยายประธาน บทขยายกรรม และบทขยายกรยา รวมทงอาจมศพท อาลปนะ และนบาตตางๆ ในทนจะขอขามไป ไมขยายความ ๓) วมสสะ ผสมกน บทประพนธบทหนงๆ จะมชวตชวานน ขนอยกบปจจยหลายอยางดวยกน อารมณ ความรสก และเนอเรอง เปนปจจยทมความสาคญอยไมนอย ปชชะและคชชะทง ๒ นมขอแตกตางทสาคญ จนถอไดวาเปนขอดและขอดอยของแตละฝายตามลกษณะ ดงน ลกษณะแหงปชชะ เปนการสรางสรรคความงามขนดวยตวอกษร เสยงและจงหวะอนกอใหผอานมจนตนาการทกวางไกล มความรสกส ะเทอนใจทลกซงและเขมขน แตการสรางงานลกษณะนจะตองอาศยความสนทดและศลปะในการเลอกใชถอยคาเพอจะสรางภาพและเสยง ใหมอทธพลจงใจผอานใหรสก นกเหนแลวคดคลอยตามได ลกษณะแหงคชชะ เปนการสรางสรรคความจรงขน จงเนนความแจมชด ความงายและรดกม แมมสานวนโวหารกเปนสานวนโวหารทเขาใจไดชดเจนทนท ปชชะและคชชะ ๒ ประการน นอกจากจะมรปแบบการประพนธทแตกตางกนแลว เนอหาซงเปนสารตถะทนาเสนอกแตกตางกนดวย สาหรบผทยงมไดสนทดฉนทลกษณแลว จดวาเปนการสกดกนวธเล อกใชคาใหตรงกบความหมายหรออารมณของตน และผประพนธเองจะเพลดเพลนอยกบการเลนคาและเสยง จนลมหรอมองขามความสาเรจของเนอหากลายเปนทศนะ “รปแบบนยม” ทถอ

๓๕

วารปแบบคอสงทกาหนดเนอหา การคดเนอหากเพอจะนามาเสรมความมศลปของรปแบบเทานน แตหากเนนเนอหาสาระและมองขามความสาคญของรปแบบอนเปนทศนะ “วตถนยมสามานย” ทถอวารปแบบเปนเพยงการตกแตงรปภายนอกของเนอหาทางประวตศาสตรทสลบซบซอนเทานน บทประพนธนนกไมมชวตและอารมณทแสดงออกมากจะตายดาน นเปนปญหาระหวาง “รปแบบ” และเนอหา ทไดรบการยกขนสเวทอภปรายมาหลายทศวรรษแลว ดงนน วมสสะจงเปนตวเลอกระหวางรปแบบและเนอหาทผประพนธจะสงสารไปสผอานอกวธหนง ๑.๔.๒ ลกษณะของหลกค าสอน “พห โข ภกขเว มยา ธมมา เทสตา สตต เคยย เวยยากรณ คาถา อทาน อตวตตก ชาตก อพภตธมม เวทลลนต คาแปล : ภกษทงหลาย ธรรมทงหลายมากแลอนเราแสดงแลว คอสตตะ เคยยะ เวยยากรณะ คาถา อทาน อตวตตกะ ชาตกะ อพภตธรรม เวทลละ” จากพทธพจนขางตนนทาใหทราบวา มแบบวธแสดงเน อหาตามลกษณะของคาสอน ๙ ประการ เรยกวา นวงคสตถศาสน คานพระธรรมปฎกอธบายความไวดงน นวงคสตถศาสน หมายถงคาสอนของพระพทธเจา มลกษณะ ๙ รปแบบคอ ๑) สตต ไดแก อภโตวภงค นทเทส ขนธกะ ปรวาร พระสตรในสตตนบาต และพทธวจนะอนๆ ทมชอว าสตตะ หรอสตตนตะ กลาวงายๆ คอวนยปฎก คมภรนทเทสทงสอง และพระสตรทงหลาย ๒) เคยย ไดแก ความทมรอยแกวและรอยกรองผสมกน หมายเอาพระสตรทมคาถาทงหมด โดยเฉพาะสคาถวรรคในสงยตตนกาย ๓) เวยยากรณ ไดแก ความรอยแกวลวน หมายเอาพระอภธรรม ปฎกทงหมด พระสตรทไมมคาถา และพทธพจนอนใดทไมจดเขาในองค ๘ ขอทเหลอ ๔) คาถา ไดแก ความรอยกรองลวน หมายเอาพระธรรมบท เถรคาถา เถรคาถา และคาถาลวนในสตตนบาตทไมมชอวาเปนสตร ๕) อทาน ไดแก พระคาถาททรงเปลงดวยพระหฤทยสหรคตดวยโสม นสสมปยตดวยญาณ พรอมทงขอความอนประกอบอยดวย รวมเปนพระสตร ๘๒ สตร ๖) อตวตตก ไดแก พระสตร ๑๑๐ สตรซงตรสโดยนยทขนตนวา วตต เหต ภควตา หรอ วตตญเหต ภควตา

๓๖

๗) ชาตก ไดแก ชาดก ๕๕๐ เรองมอปณณกชาดก เปนตน ๘) อพภตธมม คอเรองอศจรรย ไดแกพระสตรทวาดวยขออศจรรย ไมเคยม ทกสตร เชนทตรสวา “ภกษทงหลาย ขออศจรรยไมเคยม ๔ อยางน หาไดในอานนท ” ดงนเปนตน ๙) เวทลล ไดแก พระสตรแบบถามตอบ ซงผถามไดทงความรและความพอใจถามตอๆ ไป เชน จฬเวทลลส ตร มหาเวทลลสตร สมมาทฏฐสตร สกกปญหสตร สงขารภาชนยสตร และมหาปณณมสตร เปนตน คาวานวงคสตถสาสนน เปนคาใหมรนคมภรอปทาน พทธวงศและอรรถกถาทงหลาย บางทเรยกวาชนสาสนบาง พทธวจนะบาง สวนในบาลทมาทงหลาย เรยกวาธรรมบาง เรยกวาสตะบาง แตเมอยอมรบกนมาวาคมภรตางๆ ทแตงดวยภาษาบาลหรอภาษามคธเรยกวาวรรณคดบาลแลว วรรณคดบาลจงสามารถแยกประเภทไดอก ๒ ประเภท คอ ๑) ประเภทเปนพระไตรปฎก ๒) ประเภททไมเปนพระไตรปฎก ซงแตละประเภทนจะไดกลาวถงในบทตอๆ ไป สรปทายบท

วรรณคดบาล หมายถง พระไตรปฎก อรรถกถา ฎกา อนฎกา โยชนา และปกรณวเสส รวมถงวรรณกรรมพทธศาสนานกายเถรวาทอนๆ ทเขยนดวยภาษาบาลทพระมหาเถระทงหลายมพระมหากสสปเถระ เปนตน ไดยกพระธรรมและพระวนยอนเปนพทธวจนะดงเดมส “มหาสงคต” แลวถายทอดสบตอกนมาดวยวธมขปาฐะ คอทองจาปากเปลาและไดจารจารกเปนลายลกษณอกษรลงบนใบลานเปนครงแรกดวย “อกษรสงหล” เมอคราวสงคายนาครงท ๕ ประมาณป พ.ศ.๔๓๓ ณ ประเทศศรลงกา ในรชสมยของพระเจาวฏฏคามณอภย จากนนประเทศพทธศาสนานกายเถรวาทจงไดคดลอกเ ปนอกษรแหงชาตของตนสบตอกนมา วรรณคดบาล เปนหนงสอหรอเรองราวทวางอยบนพนฐานของความจรง ความงาม และความด อนมคาอธบายทประกอบดวยเหตผลและขอเทจจรง และสวนหนงอาจแสดงอารมณ ความรสกนกคด ความบนดาลใจ และจนตนาการทสะทอนถายความ

๓๗

ชดเจนของชวตและโลก วรรณคดบาลม ๒ ประเภท คอ วรรณคดบาลทเปนพระไตรปฎก ไดแก คมภรพระไตรปฎก กบวรรณคดบาลทมใชพระไตรปฎก ไดแก คมภรอรรถกถา ฎกา อนฎกา โยชนา ปกรณวเสส และวรรณกรรมพทธศาสนานกายเถรวาทอนๆ

๓๘

ค าถามทายบท

๑. วรรณคดบาลคออะไร จงอธบาย ๒. ตามหลกวชากรฝายบาลไดใหความหมายของวรรณคดบาลไวอยางไร จงบอกความหมาย ๓. ตามหลกวชาการของอนเดยไดใหความหมายของบาลไวอยางไร จงบอกความหมาย ๔. ลกษณะของวรรณคดบาลคออะไร จงอธบาย ๕. นกปราชญและกวภาษาบาลไดใหทศนะเกยวกบลกษณะวรรณคดอยางไรบาง จง อธบาย ๖. ทศนะตางๆ ในวรรณคดบาลมอยางไรบาง จงอธบาย ๗. ประเภทของวรรณคดบาลจาแนกไดอยางไร จงจาแนกประเภท ๘. วรรณคดบาลประเภทบทประพนธ จาแนกไดอยางไรบาง ๙. วรรณคดบาลประเภทหลกคาสอน จาแนกไวอยางไรบาง

๓๙

เอกสารอางองประจ าบท

ไกรวฒ มะโนรตน . วรรณคดบาล ๑. เอกสารโรเนยวเยบเลม. กรงเทพ : มหาจฬาบรรณา คาร, ๒๕๔๕ พระศรวสทธพงศและวชานนท. ความรเรองภาษาบาล. พมพเปนมทตาสกการะเนองในวโรกาส สมโภชหรญบฏพระธรรมวโรดม (นยม านสสโร ป.ธ.๙). กรงเทพ : โรงพมพมหาจฬาลงกรณราชวทยาลย, ๒๕๓๑. พระอดรคณาธการ (ชวนทร สระคา). ประวตศาสตรพระพทธศาสนาในอนเดย. พมพ ครงท ๒ กรงเทพมหานคร : โรงพมพมหาจฬาลงกรณราชวทยาลย, ๒๕๓๔. สนท ตงทว . วรรณคดและวรรณกรรมศาสนา. กรงเทพมหานคร : สานกพมพโอเดยนส โตร,๒๕๒๗. สภาพรรณ ณ บางชาง. ประวตวรรณคดบาลในอนเดยและลงกา. กรงเทพมหานคร : ศกดโสภาการพมพ, ๒๕๒๖. เสถยร โพธนนทะ . ประวตศาสตรพระพทธศาสนา. พมพครงท ๓ กรงเทพมหานคร : หางหนสวนจากด สอการคา (แผนกการพมพ), ๒๕๒๒. เสนาะ ผดงฉตร . ความรเบองตนเกยวกบวรรณคดบาล. กรงเทพมหานคร : โรงพมพ มหาจฬาลงกรณราชวทยาลย, ๒๕๓๒. แสง มนวทร (ผแปล). ชนกาลมาลปกรณ. พมพครงท ๒ กรงเทพมหานคร : โรงพมพ มหาจฬาลงกรณราชวทยาลย, ๒๕๔๐. Natavarlal Joshi. Poetry, Creative and Aesthetic Experience. (Sanskrit Poetics and Literature Criticism). Eastern Book Linkers. New Delhi : India, 1994. Wilhem Geiger. Pali Literature and Language. 3rd Reprinted. Oriental Books Reprint Corporation, New Delhi : India, 1978.

บทท ๒ พระไตรปฎก

พระมหาไพโรจน กนโก

อาจารยวฒนะ กลยาณพฒนกล

๔๐

วตถประสงคการเรยนประจ าบท เมอไดศกษาเนอหาในบทนแลว นสตสามารถ ๑. อธบายความหมายของพระไตรปฎกได ๒. วเคราะหความสาคญของพระไตรปฎกได ๓. สรปสาระสาคญของพระไตรปฎกได ๔. อธบายกาเนดและพฒนาการของพระไตรปฎกได ขอบขายเนอหา

ความนา ความหมายของพระไตรปฎก ความสาคญของพระไตรปฎก สาระสาคญของพระไตรปฎก กาเนดและพฒนาการของพระไตรปฎก

๔๑

๒.๑ ความน า วรรณคดบาลทหมายถงพระไตรปฎก อรรถกถา ฎกา อนฎกา โยชนา และปกรณวเสส รวมถงวรรณกรรมพทธศาสนานกายเถรวาทอนๆ เปนคมภรหรอเรอ งราวทวางอยบนพนฐานของความจรง ความงาม และความด อนมคาอธบายทประกอบดวยเหตผลและขอเทจจรง อกสวนหนงอาจแสดงอารมณ ความรสกนกคด แรงบนดาลใจ และจนตนาการทสะทอนถายความชดเจนของชวตและโลก คมภรซงประมวลลกษณะทางเนอหาดงกลาวน ไดแก วรรณคดบาลประเภทพระไตรปฎก และวรรณคดบาลประเภททมใชพระไตรปฎก ซงในบทท ๒ น จะไดกลาวถงวรรณคดประเภทพระไตรปฎกตอไป

๒.๒ ความหมายของพระไตรปฎก พระไตรปฎก มความหมายตามรปศพทวา กระจาดหรอตะกรา ๓ ใบ คาวา ไตร แปลวา ๓ และคาวา ปฎก แปลวา ก ระจาด ตะกรา เมอรวมกนเขา จงแปลวา ตะกรา ๓ ใบ คอ ตะกราใบท ๑ บรรจพระวนย เรยกวา พระวนยปฎก ตะกราใบท ๒ บรรจพระสตร เรยกวา พระสตตนตปฎก ตะกราใบท ๓ บรรจพระอภธรรม เรยกวา พระอภธรรมปฎก พระไตรปฎก มความหมายตามเนอหา หมายถง ค มภรทบรรจพทธพจนและเรองราวชนเดมของพระพทธศาสนา ๓ ชด หรอ ประมวลแหงคมภรทรวบรวมพระธรรมวนย ๓ หมวด กลาวคอ พระวนยปฎก พระสตตนตปฎก และพระอภธรรมปฎก”๒๐

๒๐ พระธรรมปฎก (ป.อ. ปยตโต), พจนานกรมพทธศาสตร ฉบบประมวลศพท , พมพครงท ๑๐, (กรงเทพมหานคร : บรษท เอส. อาร. พรนตง แมส โปรดกส จากด, ๒๕๔๖), หนา ๖๐.

๔๒

๒.๓ ความส าคญของพระไตรปฎก พระไตรปฎกเปนคมภรทางพทธศาสนาทเกาแกทสด ถาหากจะนบอายของคมภรกนแลวกมอายไมนอยกวา ๒,๓๐๐ ป พระไตรปฎก คอ คมภรทประมวลเอาคาสงสอนของพระสมมาสมพทธเจามาจารกไว มความสาคญกลาวโดยยอ ดงน ๑) พระไตรปฎกเปนทรวมไวซงพระพทธพจน อนเปนคาสงสอนของพระพทธเจาทพระองคไดตรสไวเองซงตกทอดมาถงสมยปจจบน ทาใหชาวพทธรจกคาสอนของพระพทธเจาจากพระไตรปฎกเปนสาคญ ๒) พระไตรปฎกเปนทสถตของพระศาสดาของพทธศาสนกชน เพราะเปนทบรรจพระธรรมวนยทพระพทธเจาตรสไวใหเปนศาสดาแทนพระองค ชาวพทธจะเฝาหรอรจกพระพทธเจาไดจากพระดารสของพระองคททานรกษากนไวในพระไตรปฎก ๓) พระไตรปฎกเปนแหลงตนเดมของคาสอนในพระพทธศาสนา คาสอน คาอธบาย คมภร หนงสอ ตาราทอาจารยและนกปราชญทงหลายพด กลาวหรอเรยบเรยงไวทจดวาเปนของในพระพทธศาสนา จะตองสบขยายออกมาและเปนไปตามคาสอนแมบทในพระไตรปฎก ทเปนฐานหรอเปนแหลงตนเดม ๔) พระไตรปฎกเปนหลกฐานอางองในการแสดงหรอยนยนหลกการทกลาววา เปนพระพทธศาสนาจะเปนทนาเชอถอหรอยอมรบไดดวยด เมออางองหลกฐานในพระไตรปฎก ซงถอวาเปนหลกฐานอางองขนสงสด หรอปฐมภม ๕) พระไตรปฎกเปนมาตรฐานตรวจสอบคาสอนในพระพทธศาสนา คาสอนหรอคากลาวใดๆ ทจะถอวาเปนคาสอนในพระพทธศาสนาได จะตองสอดคลองกบพระธรรมวนยซงมมาในพระไตรปฎก (แมแตคาหรอขอความในพระไตรปฎกเอง ถาสวนใดถกสงสยวาจะแปลกปลอม กตรวจสอบดวยคาสอนทวไปในพระไตรปฎก) ๖) พระไตรปฎกเปนมาตรฐานตรวจสอบความเชอถอและขอปฏบตในพระพทธศาสนา ความเชอถอหรอขอปฏบตตลอดจนพฤตกรรมใดๆ จะวนจฉยวาถกตองหรอผดพลาดเปนพระพทธศาสนาหรอไม กโดยอาศยพระธรรมวนยทมมาในพระไตรปฎกเปนเครองตดสน ดวยเหตดงกลาวมาน การศกษาคนควาพระไตรปฎกจงเปนกจสาคญยงของชาวพทธ ถอวาเปนการสบตออายพระพทธศาสนา หรอเปนความดารงอยของ

๔๓

พระพทธศาสนากลาวคอ ถายงมการศกษาคนควาพระไตรปฎกเพอนาไปใชปฏบต พระพทธศาสนากยงดารงอย แตถาไมมการศกษาคนควาพระไตรปฎก แมจะมการปฏบตกจะไมเปนไปตามหลกการของพระพทธศาสนา พระพทธศาสนากจะไมดารงอยคอจะเสอมสญไป นอกจากความสาคญในทางพระพทธศาสนาโดยตรงแลวพระไตรปฎกยงมคณคาทสาคญในดานอนๆ อกมาก โดยเฉพาะ ๑) เปนทบนทกหลกฐานเกยวกบลทธ ความเชอถอ ศาสนา ปรชญา วฒนธรรมขนบธรรมเนยมประเพณ เรองราว เหตการณและถนฐาน เชน แวนแควนตางๆ ในยคอดตไวเปนอนมาก ๒) เปนแหลงทสาหรบสบคนแนวความคดทสมพนธกบวชาการตางๆ เนองจากคาสอนในพระธรรมวนยมเนอหาสาระเกยวโยง หรอครอบคลมถงวชาการหลายอยาง เชน จตวทยา กฎหมาย การปกครอง เศรษฐกจ เปนตน ๓) เปนแหลงเดมของคาศพทบาลทนามาใชในภาษาไทย เนองจากภาษาบาลเปนรากฐานสาคญสวนหนงของภาษาไทย การศกษาคนควาพระไตรปฎกจงมอปการะพเศษแกการศกษาภาษาไทย รวมความวา การศกษาคนควาพระไตรปฎกมคณคาส าคญ ไมเฉพาะแตในการศกษาพระพทธศาสนาเทานนแตอ านวยประโยชนทางวชาการในดานตางๆ มากมาย เชน ภาษาไทย ภมศาสตร ประวตศาสตร สงคมวทยา มานษยวทยา โบราณคด รฐศาสตร เศรษฐศาสตร นตศาสตร ศกษาศาสตร ศาสนา ปรชญา และจตวทยา เปนตน๒๑ ดงนน คมภรพระไตรปฎกจงเปนทรวมของศาสตรทงหลาย ไมวาจะเปนศาสนศาสตร สงคมศาสตร ภาษาศาสตร วทยาศาสตร จตศาสตร จรยศาสตร จกวาลวทยา ตรรกวทยา โลกวทยา มานษยวทยา เราสามารถศกษาหาความรไดจากพระไตรปฎก ๒๒

๒๑ พระธรรมปฎก (ป.อ. ปยตโต), รจกพระไตรปฎกเพอเปนชาวพทธทแท, พมพครงท ๒,

(กรงเทพมหานคร : พมพท เอดสน เพรส โปรดกส, ๒๕๔๓), หนา ๒๘. ๒๒ พระราชกว (เกษม สญ โต), พระไตรปฎกวจารณ, (กรงเทพมหานคร : บรษท คอมแพคทพรนท จากด, ๒๕๔๓), หนา ๒.

๔๔

๒.๔ สาระส าคญของพระไตรปฎก สาระสาคญของพระไตรปฎกแตละปฎกมดงน ๑) พระวนยปฎก ประมวลพทธพจนหมวดพระวนย คอพทธบญญตเกยวกบความประพฤต ความเปนอย ขนบธรรมเนยมและการดาเนนกจการตางๆ ของภกษสงฆและภกษณสงฆ ๒) พระสตตนตปฎก ประมวลพทธพจนหมวดพระสตร คอ พระธรรมเทศนา คาบรรยายหรออธบายธรรมตางๆ ทตรสยกเยองใหเหมาะกบบคคลและโอกาส ตลอดจนบทประพนธ เรองเลา และเรองราวทงหลายทเปนชนเดมในพระพทธศาสนา ๓) พระอภธรรมปฎก ประมวลพทธพจนหมวดพระอภธรรม คอหลกธรรมและคาอธบายทเปนเนอหาธรรมะลวนๆ ไมเกยวดวยบคคลหรอเหตการณ ในคมภรสมนตปาสาทกา อรรถกถาพระวนยปฎกไดอธบายสรปสาระสาคญของพระไตรปฎกทเปนลกษณะสาคญของพระพทธศาสนาไว ๕ นย ดงน นยท ๑ ๑) พระวนยปฎก เปน อาณาเทศนา คอการแสดงธรรมในลกษณะตงเปนขอบงคบโดยสวนใหญ ๒) พระสตตนตปฎก เปนโวหา รเทศนา คอการแสดงธรรมยกยายสานวนใหเหมาะสมแกจรตอธยาศยของผฟง ๓) พระอภธรรมปฎก เปนปรมตถเทศนา คอการแสดงธรรมเจาะจงเฉพาะประโยชนอยางยง คอมงชสภาวะคอความจรงเปนใหญ นยท ๒ ๑) พระวนยปฎก เปนยถาปราธสาธนะ คอ การสอนธรรมตามความผด หรอโทษานโทษทพงงดเวน ๒) พระสตตนตปฎก เปนยถานโลมสาธนะ คอ การสอนโดยอนโลมแกจรต อธยาศยของผฟงซงมตางๆ กน ๓) พระอภธรรมปฎก เปนยถาธมมสาธนะ คอการสอนตามเนอหาแทๆ ของธรรมะ

๔๕

นยท ๓ ๑) พระวนยปฎก เปนสงวราวรกถา คอ ถอยคาทวาดวยความสาร วมและไมสารวม ๒) พระสตตนตปฎก เปนทฏฐนเวฐนกถา คอถอยคาทสอนใหผอนคลาย “ทฏฐ” คอความเหนผด ๓) พระอภธรรมปฎก เปนนามรปปรจเฉทกถา คอถอยคาทสอนใหกาหนดนามและรป คอรางกายและจตใจ นยท ๔ ๑) พระวนยปฎก เปนอธศลสกขา คอ ขอศกษาเกยวกบศลชนสง ๒) พระสตตนตปฎก เปนอธจตตสกขา คอขอศกษาเกยวกบสมาธชนสง ๓) พระอภธรรมปฎก เปนอธปญญาสกขา คอขอศกษาเกยวกบปญญาชนสง นยท ๕ ๑) พระวนยปฎก เปนวตกมปหาน คอ เครองละกเลสอยางหยาบทเปนเหตใหลวงละเมดศล ๒) พระสตตนตปฎก เปนปรยฏฐานปหาน คอ เครองละกเลสอยางกลาง อนรงรดจต ไดแก นวรณคอกเลสอนกนจตไมไดเปนสมาธ ๓) พระอภธรรมปฎก เปนอนสยปหาน คอเครองละกเลสอยางละเอยด อนไดแกกเลสทนอนอยในสนดานเหมอนตะกอนนอนกนตม สรปสาระสาคญทง ๕ นยขางตนน ไดดงน ๑) พระวนยปฎก ไดแก พทธพจนททรงสอนใหมศลสมบต ๒) พระสตตนตปฎก ไดแก พทธพจนททรงสอนใหมสมาธสมบต ๓) พระอภธรรมปฎก ไดแก พทธพจนททรงสอนใหมปญญาสมบต๒๓

๒๓ ไกรวฒ มะโนรตน , วรรณคดบาล ๑, (กรงเทพมหานคร : จรญสนทวงษการพมพ, ๒๕๔๙), หนา ๗๑-๗๒.

๔๖

๒.๕ ก าเนดและพฒนาการของพระไตรปฎก พระไตรปฎก มกาเนดและพฒนาการมาจากหลกธรรมคาสอนของพระพทธเจา ทเรยกวา “พทธพจน” ซงแบงเปน ๓ ตอน คอ ปฐมพทธพจน มชฌมพทธพจน และปจฉมพทธพจน๒๔ พระอทานทพระพทธองคตรสเปลงออกครงแรกเมอแรกตรสร ณ มหาโพธบลลงกวา “เมอใดแล ธรรมทงหลายปรากฏแกพราหมณผมความเพยรเพงอย เมอนน ความสงสยทงปวงของพราหมณนน ยอมดบไปเพราะมารธรรม (โพธปกขย ธรรม ) พรอมทงเหต” “เมอใดแล ธรรมทงหลายปรากฏแกพราหมณ ผมความเพยร เพงอย เมอนน ความสงสยทงปวงของพราหมณนน ยอมสนไปเพราะไดรความสนไปแหงปจจยทงหลาย” “เมอใดแล ธรรมทงหลายปรากฏแกพราหมณ ผมความเพยร เพงอย เมอนน พราหมณนน ยอมกาจดมารและเสนามาร (กาม) เสยได ดจพระอาทตยอทยขนสองทองฟาใหสวางไสว ฉะนน” จดเปน ปฐมพทธพจน คาสอนทพระพทธองคตรสเตอนเหลาภกษในพรรษาท ๔๕ ซงเปนพรรษาสดทายแหงพระชนมชพขณะทรงประชวรอยางหนก กอนพทธปรนพพานวา “ภกษทงหลาย บดน เราขอเตอนเธอทงหลายวา สงขารทงหลาย มความเสอมไปเปนธรรมดา เธอทงหลายจงทาหนาทใหสาเรจดวยความไมประมาทเถด ” จดเปน ปจฉมพทธพจน พระสทธรรมอนประกาศอมตธรรมทพระพทธองคทรงแสดงไวตลอด ๔๕ พรรษา ซงอยระหวางปฐมพทธพจนและปจฉมพทธพจนนน จดเปน “มชฌมพทธพจน” พทธพจนเหลานไดรบการรวบรวมและรกษาสบทอดกนมาในสงทเรยกวา “คมภร” ซงในพระพทธศาสนา เรยกคมภรทรกษาคา สอนของพระพทธเจา ซงเปน พระศาสดาของพระพทธศาสนาวา “พระไตรปฎก” คมภรพระไตรปฎกมประวตความเปนมาโดยสงเขป ดงน สมยทพระพทธเจายงทรงพระชนมอยนน พระองคทรงเทศนาโปรดเวไนยสตวและทรงบญญตสกขาบทตางๆ ตามเวลาและสถานททแตกตางกน คาสงสอน เหลานน

๒๔

เรองเดยวกน, หนา ๗๒.

๔๗

ในชวงตนพทธกาลเรยกวา “พรหมจรรย” ซงพระอรรถกถาจารยอธบายวา ไดแก “ศาสนพรหมจรรย” คอ คาสอนในพระพทธศาสนาทงหมดทรวมลงในไตรสกขา ดงพระวาจาทตรสในครงทจะสงพระอรหนตสาวก ๖๐ องคเพอไปประกาศ “พรหมจรรย” วา “ จรถ ภกขเว จารก พห ชนหตาย พหชนสขาย โลกานกมปาย อตถาย หตาย สขาย เทวมนสสาน เทเสถ ธมม อาทกลยาณ มชเฌกลยาณ ปรโยสานกล ยาณ สาตถ สพยญชน เกวลปรปณณ ปรสทธ พรหมจรย ปกาเสถ ” อาง ว .ม. (บาล) ๔ ภกษทงหลาย เธอทงหลายจงจารกไปเพอประโยชนสขแก มหาชน เพออนเคราะหชาวโลก เพอประโยชนเกอกลและความสขแกเทวดาและมนษยทงหลาย จงแสดงธรรม มความงามในเบองตน (งามดวยอธศลสกขา) งามในทามกลาง (งามดวยอธจตสกขา) และงามในทสด (งามดวยปญญาสกขา) จงประกาศ พรหมจรรย พรอมทงอรรถและพยญชนะบรสทธบรบรณ”๒๕ ชวงกลางกมใชเรยกขานคาสอนดงกลาวขางตนวา “ธรรมและวนย” ดงมพทธวจนะตรสตอบพระอานนทพทธอนชากอนจะเสดจดบขนธปรนพพานในพรรษาท ๔๕ อนเปนพรรษาสดทายแหงการเสดจประกาศพระพทธศาสนาของพระองควา “อานนท โดยทเราลวงลบไปแลว ธรรมและวนยใด ทเราแสดงแลว บญญตแลว ธรรมและวนยนน จกเปนศาสดาของเธอทงหลาย” อาง ท.ม.๑๐ มหาปรนพพานสตร ตอมาสมยหลงพทธกาล คาสงสอนของพระพทธเจาซงเรยกวา “ธรรมและวนย” นน พระอรหนตสาวกทงหลายไดรวบรวมรกษาไวดวย “การสงคายนา”หมายถง การประชมสงฆจดระเบยบหมวดหมพระธรรมวนยทพระพทธเจาแสดงไวจนสรปเปนมตทประชมวา พระพทธองคทรงสอนไวอยางนแลวกมการทองจาถายทอดตอกนมาเปนอนหนงอนเดยวกน๒๖ การสงคายนาพระธรรมและวนยมขนหลายครงและจานวนการนบการสงคายนากแตกตางกนไปในแตละประเทศทนบถอพระพทธศาสนา การสงคายนาททกฝายยอมรบตรงกน ไดแกการสงคายนา ๓ ครงแรกในประเทศอนเดย และในการสงคายนา ๓ ครงนน

๒๕ เรองเดยวกน, หนา ๗๔. ๒๖ พระเมธธรรมาภรณ (ประยร ธมมจตโต), “ความเปนมาของพระไตรปฎก” ในพระไตรปฎก : ประวตและความส าคญ, (กรงเทพมหานคร : มหาจฬาลงกรณราชวทยาลย, ๒๕๓๕), หนา ๑๓๒.

๔๘

ครงท ๑-๒ มบนทกอยในพระไตรปฎก แตไมไดพดถง “พระไตรปฎก” หากใชคาวา “ธมมวนยสงคต” แปลวา การสงคายน าพระธรรมและวนย แสดงวา พระพทธพจนนนยงไมมการจดแบงเปน “ปฎก” หากเรยกรวมๆ วา “ธรรมและวนย” ตอมาในชวงระหวางสงคายนาครงท ๒ กบครงท ๓ นเองทมผสนนษฐานวา “ธรรมและวนย” ไดแตกแขนงออกเปน ๓ หมวด เรยกวา “ตปฎก หรอ เตปฎก ” คอ พร ะธรรม ไดแตกออกเปน พระสตตนตปฎก กบ พระอภธรรมปฎก สวนพระวนย คงเปน พระวนยปฎก ๒๗ แมในพระอภธรรมปฎกเอง คมภรสมนตปาสาทกาอรรถกถาพระวนยปฎก กกลาววา พระโมคคลลบตรตสสเถระประธานสงฆในการสงคายนาครงท ๓ ไดแตงคมภรกถาวตถ๒๘ และผนวกเขาเปนหนงคมภรในพระอภธรรมปฎก ๗ คมภร แสดงวาพระไตรปฎกครบสมบรณทง ๓ ปฎกกอนการสงคายนาครงท ๓ และกอนสมยพระเจาอโศกมหาราช เพราะในพระไตรปฎกไมมขอความใดกลาวถงพระเจาอโศกเลย๒๙ จงกลาวไดวาพระไตรปฎกมระยะแหงการพฒนาการมาจนสาเรจเปนรปรางสมบรณ ในสมยหลงพทธกาล คอ ในพทธศตวรรษท ๓ นเอง โดยเปนผลงานทเกดจากการสงคายนาพระธรรมและพระวนยของเหลาสาวก ของพระพทธเจาหลงจากพระองคเสดจดบขนธ-ปรนพพานนานแลว การสงคายนาพระไตรปฎก หมายถง การทบทวนตรวจสอบ ซกซอมกนในการทจะรกษาพระไตรปฎกของเดมทพระมหากสสปเถระไดสงคายนาไวในการสงคายนาครงท ๑ เมอ ๓ เดอน ภายหลงพทธปรนพพาน๓๐ การสงคายนาครงนน เรมมตงแตพระพทธเจายงทรงพระชนมอย ดงในปรากฏปาสาทกสตร ทรงเคยปรารภกบพระจนทะวา “ธรรมทงหลายทเราแสดงไวแลวเพอความรยง บรษททงหลายพงพรอมเพรยงกนประชมสอบทานอรรถะกบอรรถะ พยญชนะกบ

๒๗

เสฐยรพงษ วรรณปก, “วธศกษาคนควาพระไตรปฎก” ในเกบเพชรจากคมภรพระไตรปฎก, (กรงเทพมหานคร : มหาจฬาลงกรณราชวทยาลย, ๒๕๔๒), หนาท ๒๕๕. ๒๘ พระพทธโฆสาจารย, สมนตปาสาทกาย นาม วนยฏ กถาย ป โม ภาโค , พมพครงท ๖, (กรงเทพมหานคร : มหามกฏราชวทยาลย, ๒๕๒๕), หนา ๖๑. ๒๙ เสฐยรพงษ วรรณปก , ค าอธบายพระไตรปฎก. (กรงเทพมหานคร : หอรตนชยการพมพ, ๒๕๔๐), หนา ๑๔. ๓๐ พระธรรมปฎก (ป.อ.ปยตโต), รจกพระไตรปฎกเพอเปนชาวพทธทแท, หนา ๔๕.

๔๙

พยญชนะในธรรมนนแลวพงสงคายนากนเพอใหพรหมจรรยตงอยไดนานเพอประโยชนสขแกเทวดาและมนษยทงหลาย”๓๑ กอนพทธปรนพพาน พระสารบตรเถระไดทาสงคายนาเปนตวอยางได ดงปรากฏในสงคตสตร๓๒ ซงทานแสดงวธการสงคายนา โดยประมวลหลกธรรมทงหลายทมจานวนขอเทากนรวมไวเปนหมวดเดยวกน เชน ประมวลหลกธรรมจานวน ๑ ประการ เขาเปนหมวดหนง เรยกวา ธรรมหมวดละ ๑ เปนตนไปจนถง หมวดละ ๑๐ การสงคายนาพระธรรมและวนย ไดมการรเรมและดาเนนการจดทาอยางจรงจงหลงพทธปรนพพาน ๓ เดอน โดยมพระมหากสสปเถระเปนประธานดาเนนการ การสงคายนาพระไตรปฎกหรอการสงคายนาพระธรรมและพระวนยของพระพทธเจาในอดตเปนตนมาทควรทราบม ๙ ครง ๓ ครงแรกกระทาในประเทศอนเดย ๔ ครงถดมากระทาในประเทศศรลงกา และ ๒ ครงสดทายกระทาในประเทศไทย การสงคายนาทง ๙ ครง มรายละเอยดพอสรปได ดงน การสงคายนาครงท ๑ ปรารภเรองพระสภททะผบวชตอนแก กลาวจวงจาบพระธรรมวนยทงทพทธปรนพพานไดเพยง ๗ วนวา “พอทเถด พวกทานอยาโศกเศรา อยาคราครวญเลย พ วกเรารอดพนดแลวจากพระมหาสมณะรปนน ทคอยจาจจาไชพวกเราอยวา สงนควรแกพวกเธอ สงนไมควรแกพวกเธอ บดน พวกเราปรารถนาสงใดกจกทาสงนน ไมปรารถนาสงใด กจกไมทาสงนน”๓๓ การสงคายนาครงนมวตถประสงคเพอจะทาใหธรรมรงเรองสบไป ดงคาเชญชวนใหทาสงคายนาของพระมหากสสปเถระวา “พวกเราจะทาสงคายนาพระธรรมและพระวนยกน กอนทอธรรมจะรงเรอง ธรรมจะถกคดคาน สงทมใชวนยจะรงเรอง วนยจะถกคดคาน กอนทพวกอธรรมวาทจะมกาลง พวกธรรมวาทจะออนกาลง พวกอวนยวาทจะมกาลง พวกวนยวาทจะออนกาลง”๓๔ การสงคายนาครงนมการกสงฆ คอพระอรหนต ๕๐๐ รป มพระมหากสสปเถระเปนประธานและเปนผถาม พระอบาลเปนผวสชนาเรองวนย พระอานนทเปนผวสชนา

๓๑ ท.ปา. (บาล) ๑๑/๑๗๗/๑๓๘. ๓๒ ท.ปา. (บาล) ๑๑/๓๐๓-๓๔๙/๒๕๐-๓๖๖. ๓๓ ว.จฬ. (ไทย) ๗/๔๓๗/๓๗๖. ๓๔ ว.จฬ. (ไทย) ๗/๔๔๒/๓๘๓.

๕๐

เรองธรรม ประชมสงคายนาทถาสตตบรรณคหาขางภเขาเวภารบรรพต เมองราชคฤห แควนมคธ หลงพทธปรนพพาน ๓ เดอน โดยมพระเจาอชาตศตรเปนองคศาสนปถมภ ใชเวลาในการทา ๗ เดอนจงแลวเสรจ ผลจากการสงคายนาครงน ทสาคญม ๕ ประการ คอ๓๕ ๑) มการรอยกรองพระวนยเปนหมวดหมโดยการนาของพระอบาล ๒) มการรวบรวมพระธรรมเปนหมวดหมโดยการนาของพระอานนท ๓) ปรบอาบตพระอานนทตอปญหาทวา อะไรคออาบตเลกนอย ทพระองคตรสอนญาตวา “ถาสงฆหวงอยกพงถอนสกขาบทเลกนอยได” ๔) ลงพรหมทณฑพระฉนนะ ๕) มการยอมรบมตของพระมหากสสปเถระทเสนอญตตใหคงเถรวาททวา “สงฆไมพงบญญตสงทมไดบญญต ไมพงถอนพระบญญตททรงบญญตไว พงสมาทานประพฤตตามสกขาบทททรงบญญตไวแลว” อางและควรนาขอความมาใหครบ สรปการทาสงคายนา ครงท ๑ พ.ศ. ททา - ๓ เดอนหลงจากพทธะปรนพพาน มลเหต - เกดจากพระสภททะ วฑฒบรรพชตกลาวจวงจาบ พระ

ธรรมวนย พระธรรมวนย - ตองการรวบรวมพระธรรมวนยใหเปนหมวดหม สถานท - ถาสตบรรณคหา ขางภเขาเวภารบรรพต กรงราชคฤห ประธานสงฆ - พระมหากสสปะ และเปนผสอบถาม ผวสชชนา - พระอบาลผตอบขอซกถามพระวนย ผวสชชนา - พระอานนทผตอบขอซกถามพระธรรม การกสงฆ - พระอรหนต ๕๐๐ องค ระยะเวลาทา - ๗ เดอน ผอปถมภ - พระเจาอชาตศตร และชาวเมอง ผลทได - มการรอยกรองพระวนยเปนหมวดหม โดยการนาของ

พระอบาล

๓๕ ว.จฬ. (ไทย) ๗/๔๔๑/๓๘๒.

๕๑

- มการรวบรวมพระธรรมเปนหมวดหมโดยการนาของพระอานนท

- ปรบอาบตพระอานนท - ลงพรหมทณฑพระฉนนะ - ยอมรบมตของพระมหากสสปเถระใหคงเถรวาทไว การท าสงคายนาครงท ๒ ปรารภภกษวชชบตรชาวเมองไพสาลแสดงวตถ ๑๐ ประการ ซงวตถ ๑๐ ประการมปรากฏในพระวนยปฎก สตตสตกขนธกะ ดงน ๓๖ ๑) สงคโลณกปปะ เกบเกลอไวในเขนงคอเข าสตว แลวฉนกบอาหารทไมเคมได ซงขดกบพระวนยบญญตขอวา “ภกษใด เคยวของเคยวหรอฉนของฉนทเกบสะสมไว ตองอาบตปาจตตย ๒) ทวงคลกปปะ ฉนอาหารเมอเงาเลยเวลาเทยงไป ๒ องคลได ซงขดกบพระวนยบญญตขอวา “ภกษใด เคยวของเคย ว หรอฉนของฉนในเวลาวกาล ตองอาบตปาจตตย” ๓) คามนตรกปปะ ฉนอาหารในบานหนงแลว เมอมอกบานหนงนมนตใหรบกฉนอกได ซงขดกบพระวนยบญญตขอวา “ภกษใด ฉนแลว บอกหามภตตาหารแลว เคยวของเคยว หรอฉนของฉนอก ตองอาบตปาจตตย” ๔) อาวาสกปปะ แยกทาอโบสถในอาวาสทมสมาแหงเดยวกนได ซงขดกบพระพทธดารสทวา “ภกษทงหลาย เราอนญาตความพรอมเพรยงกน มกาหนดเขตเพยงอาวาสเดยวเทานน” ๕) อนมตกปปะ ทาสงฆกรรมในเมอภกษทงหลายยงไมพรอมแลวคอยบอกฉนทปารสทธทหลงกได ซงขดกบหลกเรองบพพกรณและบพพกจในโรงอโบสถ ๖) อาจณณกปปะ ประพฤตตามพระอปชฌายอาจารยไดทนทแมจะผดหลกกตาม ซงตามปกตเถรวาทถอธรรมและวนยเปนเกณฑ ๗) อมถตกปปะ ฉนนมสดทแปรไปแลวแตยงไมเปนนมเปรยวได ซงขดกบพระวนยบญญตขอวา “ภกษใด ฉนแลว บอกหามภตตาหารแลว เคยวของเคยวหรอฉนของฉน ตองอาบตปาจตตย” ๘) ชโลค ปาต ดมสราออนๆ ได ซงขดกบพระวนยบญญตขอวา “ภกษ

๓๖ ว.จฬ. (ไทย) ๗/๔๔๖/๓๙๓.

๕๒

ตองอาบต เพราะดมสราและเมรย” ๙) อทสกนสทนะ ใชผารองนงทไมมชายกได ซงขดกบพระวน ยบญญตขอวา “ภกษใด นงหรอนอน บนเตยงตงอนมเทา บนกฎชนปลายในวหารของสงฆ ตองอาบตปาจตตย” ๑๐) ชาตรปรชตะ รบเงนรบทองได ซงขดกบพระวนยบญญตขอวา “ภกษใด รบเองหรอใชใหผอนรบเงนและทอง หรอยนดทองและเงนทเขาเกบไวให ต องอาบตนสสคคยปาจตตย” นอกจากนยงขดกบพระพทธพจนทวา “ดวงจนทรดวงอาทตยยอมมวหมองไมสองแสง ไมสวาง ไมรงเรอง เพราะเหต ๔ ประการ คอ (๑) เมฆ (๒) หมอก (๓) ควนและฝนละออง (๔) ราห (ราหอมจนทร) ฉนใด สมณพราหมณ ยอมมวหมอง ไมสงา ไมผองใส ไมรงเรอง เพราะสง ๔ ประการ คอ (๑) ดมสราและเมรย (๒) เสพเมถน (๓) ยนดรบทองและเงน (๔) ดาเนนชวตดวยมจฉาชพ ฉนนนเหมอนกน”๓๗ การสงคายนาครงท ๒ นมการกสงฆ คอพระอรหนต ๗๐๐ รป โดยการชกชวนของพระยสกากณฑกบตร มพระเรวตะเปนผถาม พระสพพกามเปนผวสชนา ประชมสงคายนาท วาลการาม เมองไพสาล เมอ พ .ศ. ๑๐๐ โดยพระเจากาลาโศกราชเปนองคศาสนปถมภ สนเวลา ๘ เดอน จงแลวเสรจ ผลจากการสงคายนาครงท ๒ น เปนเหตใหพวกภกษวชชบตรประมาณ ๑๐,๐๐๐ รป ไดแยกไปตงนกายใหม ชอ มหาสงฆกหรอมหาสงคต เนองจากไมพอใจตอการตดสนในเรองวตถ ๑๐ ประการ ทพวกตนประพฤตอยวาผดตอพระวนยบญญต นกายมหาสงฆกหรอมหาสงคตน เปนนกายแหงพระพทธศาสนา ทรจกกนตอมาวา “นกายมหายาน”๓๘ สรปการทาสงคายนา ครงท ๒ พ.ศ. ททา - ๑๐๐ ป มลเหต - วตถ ๑๐ ประการของภกษวชชบตร สถานท - วาลการาม เมองไพศาล แควนวชช ประธานสงฆ - พระยสกากณฑบตร พรอมดวยพระเถระผใหญ ผซกถาม - พระสพพกาม

๓๗ ว.มหา. (ไทย) ๗/๔๔๗/๓๙๕-๓๙๖. ๓๘ ไกรวฒ มะโนรตน, วรรณคดบาล ๑, หนา ๗๙-๘๑.

๕๓

ผวสชชนา - พระเรวตะ, พระสาฬหะ, ชาวเมองปาจนะ และพระขชชโสภตะ, พระวาสภคามกะ, พระสมภตะ สาณวาส พระสมนะ ชาวเมองปาฐา การกสงฆ - พระอรหนต ๗๐๐ องค ระยะเวลาทา - ๘ เดอน ผอปถมภ - พระเจากาฬาโศกราช และชาวเมอง ผลทได - พระธรรมวนยมนคงในสวนเถรวาทดงเดม และมการแตกนกายเปนเหตใหพวกภกษวชชบตร ๑๐,๐๐๐ รปไดแยกไปตงนกายมหาสงฆก หรอมหาสงคตเปนนกายทรจกกนตอมาวา “นกายมหายาน”

การสงคายนาครงท ๓ ปรารภเดยรถยประมาณ ๖๐,๐๐๐ คน ปลอมบวชในพระพทธศาสนาเพราะมลาภสกการะเกดขน โดยการกสงฆคอพระอรหนต ๑,๐๐๐ รป มพระโมคคลลบตรตสสเถระเปนประธาน ทาท อโศการาม เมองปาฏลบตร เมอ พ .ศ. ๒๓๔ (พ.ศ. ๒๑๘ เปนปทพระเจาอโศกขนครองราชย) มพระเจาอโศกหรอพระศรธรรมาโศกราชเปนองคศาสนปถมภ สนเวลา ๙ เดอน จงแลวเสรจ

การสงคายนาครงท ๓ น คมภรสมนตปาสาทกาอรรถกถาวนยปฎกไดอธบายวา พระสงคตภาณกาจารยไดจดหมวดหม “พระธรรมและพระวนย” ออกเปน ๓ หมวดใหญ เรยกวา “ปฎก” คอ๓๙ ๑) พระวนยปฎก ประมวลพระพทธพจนสวนพระวนย ๒) พระพทธสตตนตปฎก ประมวลพระพทธพจนสวนพระสตร ๓) พระอภธรรมปฎก ประมวลพระพทธพจนสวนปรมตถ นอกจากน พระโมคคลลบตรต สสเถระยงสงพระธรรมทตไปเผยแผศาสนาในสวนตางๆ ของทวปเอเชย ๙ สาย เสถยร โพธนนทะ๔๐ ไดอธบายเพมเตม ดงน ๑) สายพระมชฌนตกะ ไปเผย แผพระพทธศาสนา ณ แควนก าศมระ และคนธาระ ปจจบนไดแกดนแดนแถบตะวนตกเฉยงเหนอของอนเดย เลยเขาไปถงบางสวนของอฟกานสถาน

๓๙ พระพทธโฆสาจารย, สมนตปาสาทกาย นาม วนยฏ กถาย ป โม ภาโค, หนา ๑๗. ๔๐ เสถยร โพธนนทะ, ประวตศาสตรพระพทธศาสนา, พมพครงท ๓, (กรงเทพมหานคร : มหามกฏราชวทยาลย, ๒๕๒๒), หนา ๑๘๕-๒๘๘.

๕๔

๒) สายพระมหาเทวะ ไปเผย แผพระพทธศาสนา ณ แควนมหสมณฑล ปจจบนไดแกแควนไมซอรหรอมานธาตา และดนแดนแถบลมแมนาโคธาวร อยทางภาคใตของอนเดย ๓) สายพระรกขตะ ไปเผยแผพระพทธศาสนา ณ วนวาสประเทศ ไดแกแควนกนราเหนอทางภาคตะวนตกเฉยงใตของอนเดย ในคมภรมหาวงศ กลาววา ครงนนมอารามทางพระพทธสาสนาเกดขน ณ ดนแดนแหงนน ถง ๕๐๐ อาราม ๔) สายพระธรรมรกขตะ ทานผนเปนฝรงชาตกรก เขาใจวาเปนฝรงคนแรกทบวชในพระพทธศาสนา ไดไปเผยแ ผพระพทธศาสนา ณ อปรนตกชนบทเขาใจวาเปนแถวชายทะเลเหนอเมองบอมเบยปจจบน ๕) สายพระมหาธรรมรกขตะ ไดไปเผยแ ผพระพทธศาสนา ณ แควนมหาราษฎร ปจจบนไดแกดนแดนแถบตะวนออกเฉยงเหนอหางจากบอมเบย ๖) สายพระมหารกขตะ ไดไปเผยแ ผพระพทธศาสนา ณ โยนกประเทศ ไดแกแควนของฝรงชาตกรกในทวปเอเชยตอนกลาง เหนอประเทศอหรานขนไปจนถงตรก ๗) สายมชฌมะ และพระเถระอก ๔ รป คอ ๑. พระกสสปโคตตะ ๒. พระมลกเทวะ ๓. พระทนทภสสระ ๔. พระเทวะ รวม ๕ รป ไปเผยแผพระพทธศาสนา ณ แควนดนแดนภเขาหมาลย ๘) สายพระโสณะและพระอตตระ ไดไปเผยแ ผพระพทธศาสนา ณ ดนแดนสวรรณภม สาหรบสวรรณภมน นกโบราณคดแตกมตเปน ๔ พวก พวกหนงวาไดแกแควนเลกในประเทศอนเดยตะวนออกเฉยงใต พวกหนงวา ไดแกหมเกาะชะวา สมาตรา พวกหนงวา ไดแกตอนใตของประเทศพมา และพวกหนงวา ไดแก ดนแดนลมแมนาเจาพระยาตอนใตของประเทศไทย มตของสองพวกหลงนมมากกวาเพอน แตปจจบนดเหมอนนาหนกจะเอนมาทางสวรรณภม คอตอนลมแมนาเจาพระยาตอนใตมาก ๙) สายพระมหนทเถระ พรอมดวยพระรษฏรยะ, อทรยะ, สมพละและภททสาระไปเผยแผพระพทธศาสนา ณ เกาะลงกาในรชสมยของพระเจาเทวานมปยตสสะ ผเป นกษตรยแหงเกาะลงกา๔๑ และไดชกนาใหพระองคเลอมใสในพระพทธศาสนา ยงผลใหพระพทธศาสนาเจรญมนคงในประเทศศรลงกาสบมาจนทกวนน๔๒

๔๑ พฒน เพงผลา, ประวตวรรณคดบาล, พมพครงท ๔, (กรงเทพมหานคร : สานกพมพ

๕๕

การเผยแผพระพทธศาสนาของพระธรรมทตทกสาย เปนการไปอยางเปนคณะสงฆ ซงสามารถใหการอปสมบทแกกลบตรผมศรทธาได แตทานบ อกไวเฉพาะหวหนา กลาวเฉพาะสายพระโสณเถระกบพระอตตรเถระนน จากหลกฐานทคนพบท นครปฐม บอกวา ทงสองทานไดมาประดษฐานพระพทธศาสนาในดนแดนทเรยกวา สวรรณภม ซงเชอกนวาไดแกดนแดนทเปนจงหวดนครปฐมในปจจบน เมอป พ .ศ. ๒๗๔-๓๐๔๔๓ สรปการทาสงคายนา ครงท ๓ พ.ศ. ททา - ๒๓๔ มลเหต - เดยรถยปลอมบวช และบญญตธรรมปฏรป สถานท - อโศการาม เมองปาฏลบตร ประธานสงฆ - พระโมคคลลบตรตสสเถระ การกสงฆ - พระอรหนต ๑,๐๐๐ องค ระยะเวลาทา - ๙ เดอน ผอปถมภ - พระเจาอโศกราชหรอพระศรธรรมาโศกราชและชาวเมอง ผลทได - จดพระธรรมวนยเปน ๓ ปฎก คอ พระวนยปฎก พระสตตนตปฎก พระอภธรรมปฎก - เปนเหตใหจบพระภกษปลอมบวชสกเปนจานวนมาก - มการจดสงพระสมณทตไปเผยแผพระพทธศาสนารวม ๙ สาย การสงคายนาครงท ๔ ปรารภจะใหพระศาสนาประดษฐานมนคงในลงกาทวป พระสงฆ ๖๘,๐๐๐ รป มพระมหนทเถระเปนประธานและเปนผถาม พระอรฏฐะเปนผวสชนา ประชมทาทถปาราม เมออนราธบร เมอ พ .ศ. ๒๓๖ โดยพระเจาเทวานมปยตสสะเปนศาสนปถมภก สนเวลา ๗ เดอน จงแลวเสรจ สรปการทาสงคายนา ครงท ๔ พ.ศ. ทท า - ๒๓๖

มหาวทยาลยรามคาแหง, ๒๕๔๒), หนา ๓๐-๓๑. ๔๒ ไกรวฒ มะโนรตน, วรรณคดบาล ๑, หนา ๗๙-๘๑. ๔๓ พระราชธรรมนเทศ (ระแบบ ต าโณ), ประวตศาสตรพระพทธศาสนา, พมพครงท ๓. (กรงเทพมหานคร : มหามกฏราชวทยาลย, ๒๕๓๖), หนา ๑๓๖.

๕๖

มลเหต - ใหพระพทธศาสนาประดษฐานมนคงในลงกาทวป สถานท - ถปาราม เมองอนราธบร ประธานสงฆ - พระมหนทเถระและเปนผถาม ผวสชชนา - พระอรฏฐเถระ การกสงฆ - พระอรหนต ๖๘,๐๐๐ องค ใชเวลาทา - ๑๐ เดอน ผอปถมภ - พระเจาเทวานมปยตสสะ และชาวเมอง ผลทได - เปนเหตพระพทธศาสนามนคงในลงกาทวป การสงคายนาครงท ๕ ปรารภพระสงฆแตกกนเปน ๒ พวก คอ พวกมหาวหารกบพวกอภยครวหาร และคานงวา สบไปภายหนากลบตรจะถอยปญญา ควรจารกพระธรรมและวนยลงในใบลาน พระอรหนต ๕๐๐ รป ประชมกนสวดซอมแลวจารพทธพจนลงในใบลาน ณ อาโลกเลนสถานในมลยชนบท ในลงกาทวป เมอ พ .ศ. ๔๓๓ (วา ๔๓๖ กม ๔๕๐ กม ๔๖๐ กม) โดยพระเจาวฏฏคามณอภยเปนศาสนปถมภ ใชเวลาในการทา ๑ ป จงแลวเสรจ จากนนจงไดจารกเปนอกษรลงในใบลานเปนหลกฐานตอมา การสงคายนาครงท ๕ นมความสาคญ คอ ๑) เปนครงแรกทมบนทกพระพทธพจนเปนลายลกษณอกษรลงบนใบลานดวยภาษาบาลอกษรสงหล ๒) พระธรรมและพระวนย ทจารกเปนลายลกษณอกษรครงน เปนตนฉบบของพระไตรปฎกฝายเถรวาท ซงภายหลงไดมผนาไปแปลเปนภาษาปร ะจาชาตและภาษาทองถนของพวกตน ไดทาการเผยแผพระพทธศาสนา สรปการทาสงคายนา ครงท ๕ พ.ศ. ททา - ๔๓๓ (๔๓๖, ๔๕๐, ๔๖๐ กม) มลเหต - พระสงฆแตกแยกเปน ๒ พวก คอ - พวกมหาวหาร กบพวกอภยครวหาร - และจารกพระธรรมวนยลงในใบลาน สถานท - อโศกเลณสถาน ในมณฑเลชนบท ลงกาทวป ประธานสงฆ - พระรกขตเถระ การกสงฆ - พระอรหนต ๕๐๐ องค ระยะเวลาทา - ๑ ป

๕๗

ผอปถมภ - พระเจาวฏฏคามณอภย และชาวเมอง ผลทได - จารกพระธรรมวนยลงในใบลานเปนครงแรก การสงคายนาครงท ๖ ปรารภการแปลคมภรภาษาสงหลสภาษามคธ เนองจากภาษาสงหลรจากดในหมพนเมอง หากไมแปลเปนภาษากลางคอ ภาษามคธ ตอไปภายหนาพระไตรปฎกอาจสญหายหรอผดเพยนไป จงไดปรวรรตและแปลคมภรจากภาษาของชาวพนเมองคอภาษาสงหล ลงสภาษามคธ คอตนตภาษาอนเปนภาษาแบบแผน โดยมพระพทธโฆสาจารย ชาวอนเดยเปนประธานประชมทากนทลงกาทวป เมอ พ .ศ.๙๕๖ ภายใตพระบรมราชปถมภของพระเจามหานาม ใชเวลาในการทา ๑ ป จงแลวเสรจ สรปการทาสงคายนา ครงท ๖ พ.ศ. ททา - ๙๕๖ มลเหต - ตองการแปลคมภรจากภาษาสงหลเปนภาษามคธ สถานท - ลงกาทวป ประเทศศรลงกา ประธานสงฆ - พระพทธโฆสาจารย การกสงฆ - ไมปรากฏจานวน ใชเวลาทา - ๑ ป ผอปถมภ - พระเจามหานาม และชาวเมอง ผลทได - แปลคมภรจากภาษาสงหลเปนภาษามคธไดสาเรจ การสงคายนาครงท ๗ ปรารภเรองการรจนาคมภรฎกาหรอคมภรอรรถาธบายของคมภรอรรถกถา พระสงฆผทรงธรรมและพระวนยกวา ๑,๐๐๐ รป เปนการกสงฆ มพระมหากสสปะเปนประธาน ประชมทากนในลงกา เมอ พ .ศ. ๑๕๘๗ ภายใตพระบรมราชปถมภของพระเจาปรกกมพาห ใชเวลาในการทา ๑ ป จงแลวเสรจ สรปการทาสงคายนา ครงท ๗ พ.ศ. ททา - ๑๕๘๗ มลเหต - ตองการรจนาคมภรฎกาหรอคมภรอธบายอรรถกถา สถานท - ลงกาทวป ประเทศศรลงกา ประธานสงฆ - พระมหากสสปะ การกสงฆ - ๑,๐๐๐ รป ใชเวลาทา - ๑ ป ผอปถมภ - พระเจาปรกกมพาหและชาวเมอง

๕๘

ผลทได - รจนาคมภรฎกาหรอคมภรอธบายอรรถกถาไดสาเรจ - เกดคมภรฎกาและคมภรอรรถกถาเพอใชเปนแหลง คนควาและอางองหลกธรรมคาสอนทางพระพทธศาสนา

การสงคายนาครงท ๘ กระทา ณ ณ วดโพธาราม จงหวดเชยงใหม ประเทศไทย ในป พ .ศ. ๒๐๒๐ พระเจาตโลกราชแหงเมองเชยงใหม ไดอาราธนาพระสงฆท ทรงพระไตรปฎกหลายรอยรปใหชวยชาระอกษรพระไตรปฎกบนใบลาน ณ วดโพธาราม ใชเวลาในการทา ๑ ป จงแลวเสรจ สรปการทาสงคายนา ครงท ๘ พ.ศ. ททา - ๒๐๒๐ มลเหต - ชาระอกษรพระไตรปฎกลงบนใบลาน สถานท - ณ วดโพธาราม จงหวดเชยงใหม ประเทศไทย ประธานสงฆ - ไมปรากฏชอประธานสงฆ การกสงฆ - ไมระบจานวนทแนนอน ระยะเวลาทา - ๑ ป ผอปถมภ - พระเจาตโลกราชแหงเมองเชยงใหมและชาวเมอง ผลทได - ชาระอกษรพระไตรปฎกลงบนใบลานเสรจเรยบรอย

- มคมภรทบนทกลงบนใบลานเพอใชในการเผยแผ พระพทธศาสนา

การสงคายนาครงท ๙ กระทาในประเทศไทย เมอป พ .ศ. ๒๓๓๑ ในรชสมยของพระบาทสมเดจพระพทธยอดฟาจฬาโลกมหาราช องคปฐมกษตรยแหงราชวงศจกร แหงกรงรตนโกสนทร ทรงอาราธนาพระสงฆผเชยวชาญพระไตรปฎก จานวน ๒๑๘ รป ราชบณฑตทเปนอบาสกอก ๓๒ คน ชวยกนชาระพระไตรปฎกซงกระจดกระจายสญหายภายหลงกรงศรอยธยาถกพมาเผาทาลาย ณ วดมหาธาตยวราชรงสฤษฎ สรปการทาสงคายนา ครงท ๙ พ.ศ. ททา - ๒๓๓๑ มลเหต - ชาระอกษรพระไตรปฎกลงบนใบลาน สถานท - ณ วดมหาธาตยวราชรงสฤษฎ กรงเทพมหานคร ประเทศไทย ประธานสงฆ - ไมปรากฏชอประธานสงฆ

๕๙

การกสงฆ - ฝายสงฆ จานวน ๒๑๘ รป - ฝายฆราวาส จานวน ๓๒ ทาน ระยะเวลาทา - ไมปรากฏระยะเวลาทแนนอน ผอปถมภ - พระบาทสมเดจพระพทธยอดฟาจฬาโลกมหาราช ผลทได - มการตรวจชาระพระไตรปฎก - มคมภรพระไตรปฎกฉบบทสมบรณเพอใชในการเผย แผพระพทธศาสนา แมประเทศทนบถอพระพทธศาสนาแบบเถรวาทดวยกนโดยเฉพาะไทย พมา และศรลงกา ยงนบครงการสงคายนาไมตรงกน เนองจากการสงคายนาบางครงไมเปนทยอมรบของประเทศอน สรปการนบสงคายนาของประเทศตางๆ ดงน (๑) ประเทศศรลงกา ยอมรบการสงคายนา ๓ ครงทประเทศอนเดย และนบจากสงคายนาทประเทศของตนตอมาอก ๓ ครง ครงท ๖ หรอครงสดทายของลงกา กระทาเมอ พ .ศ. ๒๔๐๖ ทรตนประ ประเทศศรลงกา พระภกขทเว สรสมงคละ เปนประธาน กระทาอย ๔ เดอนจงสาเรจ การสงคายนาครงนเปนทรบรกนเฉพาะในศรลงกาเทานน (๒) ประเทศพมา นบสงคายนาททาอนเดย ๓ ครง แลวนบครงท ๒ ททาศรลงกา (สงคายนาครงท ๕ พ.ศ. ๔๕๐ หรอ ๔๓๓) เปนครงท ๔ และมเพมครงท ๕ และ ๖ ทประเทศพมา คอ สงคายนาครงท ๕ ทาใหรชสมยพระเจามนตง พระชาคราภวงสะ พระนรนทาภชชะ และพระสมงคลสาม ผลดกนเปนประธาน ทามกลางทประชมพระ และคฤหสถผแตกฉานในพระไตรปฎก ๒๔๐๐ ทาน กระทาอย ๕ เดอนจงสาเรจ สงคายนาครงนมขนเมอ พ.ศ. ๒๔๑๔ สงคายนาครงท ๖ เนองในโอกาสฉลอง ๒๕ พทธศตวรรษของพมา รฐบาลพมาไดเชญผนาชาวพทธตางประเทศ โดยเฉพาะสายเถรวาท ไดแก พมา ศรลงกา ไทย ลาว และกมพชา จดประสงคของการสงคายนาครงนเพอพมพพระไตรปฎก พรอมอรรถถถาและคาแปลเปนภาษาพมา ไดทาอย ๒ ป คอระหวาง ๑๗ พฤษภาคม ๒๔๙๗-๒๔ พฤษภาคม ๒๔๙๙ เสรจแลวไดแจกจายพระไตรปฎกฉบบอกษรพมาไปยงประเทศตางๆ ดวย

๖๐

(๓) ประเทศไทย ยอมรบการสงคายนาตามลาดบททาในลงกา ๕ ครง ถอวาเปนประวตทควรรเกยวกบความเปนมาแหงพระธรรมวนย แตหนงสอสงคตยวงศ รจนาเปนภาษาบาล โดยสมเดจพระวนรต วดพระเชตพนฯ (รจนาเมอครงยงเปนพระพมลธรรม) ในรชกาลท ๑ ไดจดลาดบสงคายนาไว ๙ ครงคอ สงคายนาครงท ๑-๒-๓ ทาในประเทศอนเดยดงกลาวแลว สงคายนาครงท ๔-๗ ทาในประเทศลงกา สงคายนาครงท ๖ ทาในลงกา เมอ พ .ศ. ๙๕๖ พระพทธโฆสาจารย ชาวอนเดย ไดแปลและเรยบเรยงอรรถกถาจากภาษาสงหลเปนภาษาบาล ในรชสมยพระเจามหานาม การสงคายนาครงนมไดชาระพระไตรปฎก หากแตชาระอรรถกถา ทางลงกาจงไมนบเปนการสงคายนา สงคายนาครงท ๗ ทาในลงกา เมอ พ .ศ. ๑๕๘๗ พระกสสปเถระ เปนประธาน ไดรจนาและชาระคมภรฎกาตางๆ รวมกบภกษผเชยวชาญพทธธรรมกวา ๑,๐๐๐ รป๔๔ สงคายนาครงท ๘-๙ ทาในไทย จะเหนวาการสงคายนาพระไตรปฎก การจารกและการถายทอดพระไตรปฎกผานยคตางๆ ดงกลาวมาขางตนนน แกนแทหรอสาระสดทายของงานคอการดารงรกษาพระพทธพจนทสบทอดมาในรปของพระไตรปฎกภาษาบาลไวใหบรสทธบรบรณทสด คงเดม ตามทมการรวบรวมพทธพจนครงแรกในการสงคายนาครงท ๑ ใหผอานเขาถงคาสอนเดมของพระพทธเจาโดยตรงโดยไมมมตของบคคลอนใดมากดกน แมแตความคดเหนของพระธรรมสงคาหกาจารย ซงหากจะมท านกไดบอกแจงหมายแยกไว เปนการเปดโลงตอการใชปญญาของผศกษาอยางเตมท๔๕

สรปทายบท คาสอนขององคสมเดจพระสมมาสมพทธเจาสมยตนพทธกาลเรยกวาพทธพจนบาง พรหมจรรยบาง ในชวงปลายพทธกาล เรยกวา ธรรมและวนย สวนสมยหลง

๔๔ เสฐยรพงษ วรรณปก, ค าอธบายพระไตรปฎก, หนา ๑๐. ๔๕ พระธรรมปฎก (ป.อ.ปยตโต), พระไตรปฎก : สงทชาวพทธควรร, (กรงเทพมหานคร: พมพท บรษท เอส.อาร.พรนตง แมสโปรดกส จากด, ๒๕๔๗), หนา ๒๘.

๖๑

พทธกาลเมอพระอรหนตสาวกไดประชมกนรวบรวมจดระเบยบหมวดหมคาสอนขององคสมเดจพระสมมาสมพทธเจาซงเรยกวา “ธมมวนยสงคต” คาวา สงคต กคอ สงคายนา ” สงคายนากคอการรวบรวมหลกธรรมคาสอนภายหลงจงเกดมคาวา “พระไตรปฎก” ขนโดยลาดบ พระไตรปฎกมเนอหารวมทงสนถง ๘๔,๐๐๐ ธรรมขนธ แบงเปนพระวนยปฎก ๒๑,๐๐๐ พระธรรมขนธ พระสตตนตปฎก ๒๑,๐๐๐ พระธรรมขนธ และพระอภธรรมปฎก ๔๒,๐๐๐ พระธรรมขนธ ดงเนอหาโดยสรปสาระสาคญทไดศกษามาในบทท ๒ นแลว ดงนนพทธศาสนกชนและผสนใจหลกธรรมคาสอนจากพระไตรปฎก จงควรคานงถงพระพทธดารสทองคสมเดจพระสมมาสมพทธเจาไดตรสไวครงหนงวา พระธรรมวนยจะเปนศาสดาแทนพระองคภายหลงทพระองคลวงลบไปแลว พระไตรปฎกจงเปรยบเสมอนตวแทนของพระพทธองค และเปนทท ชาวพทธสามารถเขาเฝาพระพทธองคไดอยางใกลชดไดตลอดเวลา

๖๒

ค าถามทายบท ๑. ความหมายของพระไตรปฎกคออะไร จงอธบาย ๒. พระไตรปฎกมความสาคญอยางไรบาง จงวเคราะหความสาคญ ๓. สาระสาคญของพระไตรปฎกมอยางไรบาง จงสรปสาระสาคญ ๔. พระไตรปฎกมพฒนาการอยางไร จงอธบาย ๕. นสตมวธการสบทอดพระไตรปฎกอยางไรบาง จงบอกวธการสบทอดพระไตรปฎก

๖๓

เอกสารอางองประจ าบท

ไกรวฒ มะโนรตน. วรรณคดบาล ๑. กรงเทพมหานคร : จรญสนทวงศการพมพ, ๒๕๔๙.

พระธรรมปฎก (ป.อ.ปยตโต). พจนานกรมพทธศาสตร ฉบบประมวลศพท . พมพครงท ๑๐. กรงเทพ มหานคร : พมพท บรษท เอส . อาร . พรนตง แมส โปรดกส จากด, ๒๕๔๖.

________.รจกพระไต รปฎกเพอเปนชาวพทธทแท . พมพครง ๒ . กรงเทพมหานคร : พมพท เอดสน เพรส โปรดกส, ๒๕๔๓.

________. พระไตรปฎก : สงทชาวพทธควรร . กรงเทพมหานคร : พมพท บรษท เอส.อาร.พรนตง แมสโปรดกส จากด, ๒๕๔๗.

พระพทธโฆสาจารย . สมนตปาสาทกาย นาม วนยฏ กถาย ป โม ภาโค . พมพครงท ๖. กรงเทพมหานคร : มหามกฏราชวทยาลย, ๒๕๒๕.

พระมหาสงเวย ธมมเนตตโก . ความอศจรรยในพระธรรมวนย . กรงเทพ-มหานคร : สานกพมพประดพทธ, ๒๕๓๖.

พระเมธธรรมาภรณ (ประยร ธมมจตโต ). “ความเปนมาของพระไตรปฎก ” ใน; พระไตรปฎก : ประวตและความส าคญ . กรงเทพมหานคร : มหาจฬาลงกรณราชวทยาลย, ๒๕๓๕.

พระราชกว (เกษม สญ โต). พระไตรปฎกวจารณ . กรงเทพมหานคร : บรษท คอมแพคทพรนท จากด, ๒๕๔๓.

พระราชธรรมนเทศ (ระแบบ ต าโณ). ประวตศาสตรพระพทธศาสนา . พมพครงท ๓. กรงเทพมหานคร : มหามกฏราชวทยาลย, ๒๕๓๖.

พระอมรมน ( จบ ตธมโม ) . น าเทยวพระไตรปฎก . พมพครงท ๗ .กรงเทพมหานคร : โรงพมพมหามกฏราชวทยาลย, ๒๕๓๙.

พฒน เพงผลา . ประวตวรรณคดบาล . พมพครงท ๔. กรงเทพ มหานคร : สานกพมพมหาวทยาลยรามคาแหง, ๒๕๔๒.

มหาจฬาลงกรณราชวทยาลย . พระไตรปฎกภาษาบาล ฉบบมหาจฬาเตปฏก . ๒๕๐๐.กรงเทพมหานคร : โรงพมพมหาจฬาลงกรณราชวทยาลย,

๖๔

เสถยร โพธนนทะ . ประวตศาสตรพระพทธศาสนา . พมพครงท ๓. กรงเทพ -มหานคร : มหามกฏราชวทยาลย, ๒๕๒๒.

เสถยรพงษ วรรณปก , รศ. “วธศกษาคน ควาพระไตรปฎก ” ใน ; เกบเพชรจากคมภรพระไตรปฎก . กรงเทพมหาคร : มหาจฬาลงกรณราชวทยาลย , ๒๕๔๒.

________ . ค าอธบายพระไตรปฎก . กรงเทพมหานคร : หอรตนชยการพมพ , ๒๕๔๐.

บทท ๓ อรรถกถา

อาจารยไกรวฒ มะโนรตน อาจารยสทน ตสนเทยะ

วตถประสงคการเรยนประจ าบท เมอไดศกษาเนอหาในบทนแลว นสตสามารถ ๑. อธบายความหมายของอรรถกถาได ๒. จาแนกประเภทของอรรถกถาได ๓. สรปความสาคญของอรรถกถาได ๔. อธบายกาเนดและพฒนาการของอรรถกถาได ขอบขายเนอหา

ความนา ความหมายของอรรถกถา ประเภทของอรรถกถา ความสาคญของอรรถกถา กาเนดและพฒนาการของอรรถกถา

๖๕

๓.๑ ความน า ศาสนาทกศาสนา ยอมมคมภรหรอตาราทางศาสนาเปนหลกในการศกษาและเผยแผคาสงสอนของศาสดา หากเรายอมรบวาคมภรหรอตาราทางศาสนาเปนวรรณคดศาสนา พระพทธศาสนากมวรรณคดมากมายโดยเฉพาะ พระพทธศาสนานกายเถรวาท ไดมคมภรหรอตาราสาคญทางศาสนาเปนจานวนมากทเขยนดวยภาษาบาล เรยกในทนวา วรรณคดบาล ซงนอกจากวรรณคดพระไตรปฎกแลว ยงมวรรณคดอรรถกถา ฎกา อนฎกา โยชนา ปกรณวเสส และวรรณกรรมบาลอนๆ ดวย แตในทนจะกลาวถงเฉพาะวรรณคดบาลประเภทอรรถกถา ตอไป

๓.๒ ความหมายของอรรถกถา อรรถกถา หมายถง ปกรณทพระอาจารยทงหลายในภายหลงแตงแกอรรถแหงบาล คอพระไตรปฎก หรอคมภรอธบายความในพระไตรปฎก ซงมทง อรรถกถาพระวนยปฎก อรรถกถาพระสตตนตปฎกและอรรถกถาพระอภธรรมปฎก อาจารยผแตงอรรถกถาเหลานน เรยกวา “อรรถกถาจารย”๔๖

อรรถกถา เปนคมภรอธบายความในพระไตรปฎก มกาเนดทมาทงจากทพระพทธเจาทรงอธบายไวเองและเหลาสาวกมพระอครสารบตรเถระ เปนตน อธบายไว ไดรบการนาสบตอคกนมากบพระไตรปฎก และนาสเกาะสงหล (ประเทศศรลงกา) โดยพระมหามหนทเถระ พระโอรสในพระเจาอโศกมหาราชแหงชมพทวป (อนเดย) ภายหลงสงคายนาครงท ๓ แลวแปลเรยบเรยงเปนภาษาสงหลพรอมทงพระไตรปฎกไวโดยพระเถระผแตกฉานในพระไตรปฎกชาวสงหล ตอมาพระพทธโฆสาจารย ชาวชมพทวปไดเดนทางจากชมพทวปมาแปลเรยบเรยงอรรถกถาภาษาส งหลกลบเปนภาษาบาลมคธ ณ เกาะสงหล แลวรกษาสบตอกนมาจนถงปจจบน

๔๖ พระธรรมปฎก (ป.อ. ปยตโต), พจนานกรมพทธศาสนฉบบประมวลศพท, พมพครงท ๑๑. (กรงเทพมหานคร: มหาจฬาลงกรณราชวทยาลย, ๒๕๔๖), หนา ๓๒๕.

๖๖

๓.๓ ประเภทของอรรถกถา๔๗ อรรถกถาอธบายความในพระไตรปฎก แบงตาม “นยของการอธบายความ” ได ๒ ประเภท คอ๔๘

๑) อธบายความตามนยแหงคมภรเกา ทมใชพระไตรปฎกโดยตรง เรยกวา “ปกรณนย” เชน มลนทปญหา เนตตปกรณ วมตตมรรค วสทธมรรค เปนตน เรยกคมภรประเภทนวา “ปกรณวเสส”

๒) อธบายความตามนยแหงอรรถกถาโบราณ คอ มลอรรถกถาหรอมหาอรรถกถา กรนทอรรถกถาและมหาปจจรยอรรถกถา เปนตน เรยกวา “อฏฐกถานย” เชน สมนตปาสาทกา สมงคลวล าสนและอฏฐสาลน เปนตน เรยกวา “อรรถกถา” หรอ “อภนวอรรถกถา”

แบงตาม “ก าเนดของอรรถกถา” ได ๒ ประเภท คอ๔๙

(๑) พทธสงวณณตอรรถกถา คอ อรรถกถาทพระพทธเจาทรงอธบายดวยพระองคเองเมอมผทลถามหรอเพอใหคนรนหลงเขาใจ เรยกอรรถกถาประเภทนวา “ปกณณกเทศนา” ซงเหลาสาวไดถอเปนกถามรรค (ตนแบบ) ในการอธบายสบทอดตอๆ กนมาในรปของการสงคายนา เปนตน๕๐

(๒) อนพทธสงวณณตอรรถกถา หรอสาวกสงวณณตอรรถกถา คอ อรรถกถาทเหลาสาวกอธบายไว นยมเรยกอรรถกถาประเภทนวา “สาวกภาษต” แปลวา ภาษตของสาวก เชน

ก) พระสารบตรเถระ กลาวแนวทางในการสงคายนาโดยยอไวในสงคตสตรและทสตตรสตร

๔๗ ไกรวฒ มโนรตน . วรรณคดบาล ๑. (กรงเทพมหานคร : จรญสนทวงศการพมพ, ๒๕๔๙), หนา ๙๑-๑๐๐. ๔๘ จารญ ธรรมดา, เนตตฏปปน, (กรงเทพมหานคร: หจก.ไทยรายวนการพมพ, ๒๕๔๖), คานา. ๔๙ มหาจฬาลงกรณราชวทยาลย, วนยสงคหฏ กถา, (กรงเทพมหานคร: โรงพมพวญญาณ, ๒๕๔๐), บทนา. ๕๐ ท.ฏ. (บาล).๑/๑๘.

๖๗

ข) พระอานนทเถระ แสดงอเทศและวภงคของภทเทกรตตสตรไวในอานนทภทเทกรตตสตร

ค) พระมหากจจายนเถระ อธบายภทเทกรตตสตรไวในมหากจจายนภทเทกรตตสตร

แบงตาม “ภาษา” ทใชจารจารกรกษาสบทอดกนมาได ๒ ประเภท คอ

๑) มคธอรรถกถา คอ อรรถกถาทแตงดวยภาษาบาลมคธ ไดแก (๑) อรรถกถาทมมาตงแตสมยพระพทธเจายงทรงพระชนมอย และอรรถกถาทพระมหามหนทเถระนามาจากชมพทวปมาสเกาะสงหลภายหลงสงคายนาครงท ๓ (๒) อรรถกถาทพระพทธโฆสาจารย พระพทธทตตะ พระธรรมปาละ พระอปเสนและพระมหานามะ เปนตน แปลเรยบเรยงจากภาษาสงหลเปนภาษาบาลมคธอกครง ๒) สหลอรรถกถา คอ อรรถกถาทแตงดวยภาษาสงหล ไดแก (๑) มลอรรถกถาหรอมหาอรรถกถา ซงนามาจากชมพทวปสเกาะสงหล โ ดยพระมหามหนทเถระ แลวแปลเรยบเรยงเปนภาษาสงหลไวโดยพระเถระผแตกฉานในพระไตรปฎกชาวสงหล เพอหลกเลยงการกลนจากลทธอนและเพอสะดวกแกการศกษาชองชาวสงหล๕๑ และเปนอรรถกถาทพระพทธโฆสาจารยยดถอเปนตนแบบในการแตงอภนวอรรถกถา เปนผลงานของพระโปราณาจารย

(๒) มหาปจจรยอรรถกถา คออรรถกถาทแตงบนแพบางแหงในเกาะสงหล เปนงานของพระคนถาจารย

(๓) กรนทอรรถกถา คอ อรรถกถาทแตงทกรนทวหารในเกาะสงหล เปนผลงานของพระคนถาจารย

(๔) อนธอรรถกถา คอ อรรถกถาทแตงดวยอนธภาษา แตงทเมองกญจประ อนเดยใต ไมปรากฏชอผแตง

(๕) สงเขปอรรถกถา คอ อรรถกถายอความจากมหาปจจรยอรรถกถา ไมปรากฏชอผแตง

๕๑ ท.อฏ. (บาล).๑/๑.

๖๘

(๖) จฬปจจรยอรรถกถา คอ สงเขปอรรถกถานนเอง

(๗) อรยอรรถกถา คอ อรรถกถาภาษาอรยะ ไมปรากฏชอผแตง

(๘) ปนนวาร (อรรถกถา) คอ อ รรกถาทประมวลขอวนจฉยจากมลอรรถกถาหรอมหาอรรถกถา

แบงตาม “ยค” ได ๒ ยค คอ ๑) โปราณอรรถกถา หรอ อรรถกถาเกา ไดแก (๑) พทธสงวณณตอรรถกถาและอนพทธสงวณณตอรรถกถา ทอธบายบาลพทธพจนดวยภาษาบาลมคธ ซงพระสงคตกาจารยไดยกขนสสงคายนาถ ง ๓ ครงและนาเผยแพรยงเกาะสงหลโดยพระมหามหนทเถระชาวชมพทวปภายหลงสงคายนาครงท ๓

แลวไดรบการแปลเรยบเรยงเปนภาษาสงหลเพอหลกเลยงจากการถกกลนจากลทธคาสอนอน

(๒) มลอรรถกถาหรอมหาอรรถกถา หรอทนยมเรยกวา “สหลอรรถกถา” ซงไดแปลเรยบเรยงเปนภาษาสงหลไวในภายหลง ๒) อภนวอรรถกถา หรออรรถกถาใหม ไดแก อรรถกถาทพระพทธโฆสาจารย พระพทธทตตะ พระธรรมปาละ พระอปเสนและพระมหานามะ เปนตน แตงและแปลเรยบเรยงจากมลอรรถกถาหรอมหาอรรถกถาภาษาสงหลซงอรรถกถาของยคอภนวอรรถกถาเรมจากคมภรวสทธมรรคเปนตนมาจดวาเปนยคทวงการศกษาคมภรทางพระพทธศาสนาแสดงมตวาเปน“ยคทองของอรรถกถา”เพราะมอรรถกถาเกดขนมากมาย๕๒ โดยเนอหาของอรรถกถาเหลานนมความสมพนธกนในลกษณะอธบายความทสอตอกนเปนลาดบตามกระแสความ๕๓ ซงมทงอรรถกถาพระวนยปฎก อรรถกถาพระสตตนตปฎกและอรรถกถาพระอภธรรมปฎก ซงจะไดกลาวตอไป

ก. อรรถกถาพระวนยปฎก

๕๒ พฒน เพงผลา , ประวตวรรณคดบาล, พมพครงท ๕. ( กรงเทพมหานคร: สานกพมพมหาวทยาลยรามคาแหง, ๒๕๔๖), หนา ๑๑๓. ๕๓ เสนาะ ผดงฉตร , ความรเบองตนเกยวกบวรรณคดบาล, (กรงเทพมหานคร: มหาจฬาลงกรณราชวทยาลย, ๑๕๓๒), หนา ๔๔.

๖๙

อรรถกถาพระวนยปฎกไดแก สมนตปาสาทกา อธบายความพระวนยปฎกใน ๕ คมภร คอ๕๔

๑) มหาวภงค วาดวยวนยทเปนหลกใหญของภกษ ๒) ภกขณวภงค วาดวยวนยทเปนหลกใหญของภกษณ ๓) มหาวรรค วาดวยกาเนดภกษสงฆและระเบยบความเปนอยและกจการของภกษสงฆ ๔) จลลวรรค วาดวยระเบยบความเปนอยและกจการของภกษสงฆ เรองภกษณ และสงคายนา ๕) ปรวาร วาดวยคมอถามตอบซกซอมความรพระวนย สมนตปาสาทกา แบงเปน ๓ ภาค คอ ภาคท ๑ อธบายความในเวรญชกณฑถงปาราชกกณฑแหงมหาวภงคภาค ๑ ภาคท ๒ อธบายความในเตรสกณฑถงอนยตกณฑแหงมหาวภงคภาค ๑ และในนสสคคยกณฑถงอธกรณสมถะแหงมหาวภงคภาค ๒ รวมทงอธบายความในภกขนวภงค และภาคท ๓ อธบายความในมหาวรรค (ภาค ๑-๒) จลลวรรค (ภาค ๑-๒) และปรวาร สมนตปาสาทกา เปนผลงาน ของพระพทธโฆสาจารย แตงตามคาอาราธนาของพระพทธสร เมอประมาณ พ.ศ.๙๒๗-๙๗๓ ณ เมองอนราธประในศรลงกาในรชสมยของพระเจาสรปาละ โดยอาศยอรรถกถาภาษาสงหลชอ มหาปจจรยแ ละกรนท ๕๕

สมนตปาสาทกา เปนคมถรทพระพทธโฆสาจารยแตงขนกอนคมภรเลมอนๆ เพราะวนยถอเปนรากฐานศรทธาของชาวพทธทงหลาย ปจจบนคณะสงฆไทยใชเปนหลกสตรการศกษาภาษาบาลของคณะสงฆส าหรบชนเปรยญธรรม ๖-๗

ประโยค ในรายวชาแปลมคธเปนไทย และส าหรบช นเปรยญธรรม ๘ ประโยค ในรายวชาแปลไทยเปนมคธเนอหาของสมนตปาสาทกา อาจแบงยอๆ ออกเปน ๒

สวน คอ๕๖

๑) สวนทเปนเนอหาหลกทเกยวกบพระธรรมวนย ไดแก

๕๔ พระธรรมปฎก (ป.อ. ปยตโต), รจกพระไตรปฎกเพอเปนชาวพทธแท, หนา ๗๓. ๕๕ ว.อ.(บาล).๑/๓. ๕๖ อภญวฒน โพธสาน , ชวตและผลงานของนกปราชญพทธ, (มหาสารคาม, สานกพมพมหาวทยาลยมหาสารคาม, ๒๕๔๙), หนา ๔๔-๔๕.

๗๐

(๑) มลเหตทาปฐมสงคายนา

(๒) การคดเลอกพระอรหนต ๔๙๙ องคเพอเขารวมทาสงคายนา

(๓) การทาสงคายนาไมอาจขาดพระอานนทได (๔) สถานททาสงคายนา

(๕) พระอานนทปดกวาดพระคนธกฎและอนๆ

(๖) มหาวหาร ๑๘ แหงในกรงราชคฤห (๗) พระราชปถมภกจสงฆทกอยาง

(๘) การประชมสงฆ การปจฉาวสชนา การสาธยายพระวนยและพระธรรม

(๙) การรวบรวมและแบงพระธรรมวนยเปน ๓ ปฎก

(๑๐) การสงคายนาครงท ๒,๓ และ ๔

(๑๑) การสบสานพระธรรมวนย

(๑๒) ชวประวตของพระโมคคลลบตรตสสเถระประธานการทาตตยสงคายนา

(๑๓) พระราชประวตของพระเจาอโศกมหาราช

(๑๔) การสงพระธรรมทตไปประกาศพระศาสนายงสวนตางๆ ของโลก ๙

สาย

(๑๕) อธบายเรองพระพทธคณ ๙

(๑๖) ความสาคญของวชชภมและชนชาววชชบตร

(๑๗) ประเภทของการตงครรภตามทศนะของพทธ

(๑๘) เรองราวปามหาวน เมองเวสาล (๑๙) ความสาคญของทาภรกจฉะ

(๒๐) เรองราวของกฏาคารสาลา ปามหาวน เมองเวสาล (๒๑) อธบายเรองสต สมาธ ปฏสมภทา จต วญญาณ อนทรย

(๒๒) อธบายเรองอาบตปาราชก สงฆาทเสส เปนต น ทงของภกษและภกษณ ๒) สวนทเปนขอเทจจรงทางประวตศาสตรและภมศาสตรตางๆ ในสวนทใหขอเทจจรงทางประวตศาสตร เชน ประวตของพระเจาอโศกมหาราช ประวตพระเจาอชาตศตร ตลอดจนพระเจาอทยภทท พระเจาอนรทธะและพระเจามณฑะ ซงเปนกษตรยปกครองแควนมคธ ประวตการเกดขาวยากหมากแพงในเมองเวรญชา เปนตน

๗๑

ในสวนทใหขอเทจจรงทางภมศาสตร เชน ชยภมทตงเมองตางๆ เชน กสนารา จมปา สาวตถ และดนแดนสวรรณภม เปนตน

ข. อรรถกถาพระสตตนตปฎก อรรถกถาพระสตตนตปฎก เทาทมหลกฐานปรากฏ ไดแก ๑) สมงคลวลาสน อธบายความในทฆนกาย ทวาดวยชมนมพระสตรขนาดยาว แบงเปน ๓ ภาค คอ ภาคท ๑ อธบายความในสลขนธวรรค ซงวาดวยพระสตรขนาดยาว ๑๓ สตร ภาคท ๒ อธบายความในมหาวรรค ซงวาดวยพระสตรขนาดยาว ๑๐

สตร และภาคท ๓ อธบายความในปาฏกวรรค ซงวาดวยพระสตรขนาดยาว ๑๑ สตร

สมงคลวลาสน เปนผลงานของพระพทธโฆสาจารยแตงตามคาอาราธนาของพระทาฐนาคะ๕๗ เมอใกลจะถง พ .ศ.๑,๐๐๐ โดยอาศยอรรถกถาภาษาสงหล๕๘ ซงนอกจากจะเปนคมภรอธบายขยายความพระสตรทมขนาดยาวในทฆนกายแลว ยงใหข อมลทางประวตศาสตร นทานพนบาน และเรองเลาเกยวกบประวตศาสตรอนเดยในดานสงคม การเมอง ปรชญาและศาสนาในยคของพระพทธเจา ภาพอนมชวตชวาของการกฬาและสนทนาการของผคน ตลอดจนขอมลทางภมศาสตรและอนๆ อนทรงคณคาในสมยโบราณ เชน

(๑) ประวตการแตงอรรถกถา

(๒) เหตเกดและประเภทของพระสตร ๔ อยาง ไดแก (๑) อตตชฌาสย คอพระสตรทพระพทธเจาตรสตามอธยาศยของพระองค (๒) ปรชฌาสย คอพระสตรทพระพทธเจาตรสตามอธยาศยของคนอน (๓) ปจฉาวสกา คอพระสตรทพระพทธเจาตรสตอบคาถามของผมาทลถาม (๔) อตถปปตตกะ คอพระสตรทตรสเมอมเรองเกดขน แลวพระพทธเจาตรสถงหรอมคนทลใหตรส

(๓) ขอปฏบตในชวตประจาวนวนของพระภกษ

๕๗ บรรจบ บรรณรจ , “ผลงานของพระพทธโฆสะและพระเถราจารยรวมสมย: ศกษาเฉพาะกรณทศกษาในเมองไทย”, ใน; รวมบทความทางวชาการพระพทธศาสนาและปรชญา, (กรงเทพมหานคร: มหาจฬาลงกรณราชวทยาลย, ๒๕๔๐) : ๗๓. ๕๘ พระธรรมปฎก (ป.อ.ปยตโต), พจนานกรมพทธศาสนฉบบประมวลศพท, หนา ๒๙๔.

๗๒

(๔) เหตผลและคาอธบาย ในการเรยกพระนามของพระพทธเจาวา พระตถาคต

(๕) พทธกจหรอหนาททตองทาในแตละวนของพระพทธเจา

(๖) เหตการณทพระพทธเจาทรงแสดงยมกปาฏหารย

(๗) ประวตบคคลรวมสมยกบพระพทธเจา เชน หมอชวกโกมารภจจ ตสสามเณร พราหมณโปขรสาตและอมพฏฐมาณพ เปนตน

(๘) ประวตและแผนการปลงพระชนมพระบดาเพอชงบลลงกของพระเจาอชาตศตรและพฤตกรรมความรกแทของพระนางเวเทหทมตอพระเจาพมพสารพระสวามในคก (๙) คาพรรณนาภมศาสตรของสถานทตางๆ เชน แควนองคะ ทกขณาปถะ วดโฆสตาราม แควนโกศล เมองราชคฤห เปนตน (๑๐) คานยามศพทตางๆ เชน อทนนาทาน มสาวาท ราชา จลศล มชฌมศลและมหาศล เปนตน (๑๑) ธรรมเนยมปฏบตการทองจาคมภรทฆนกาย๕๙

๒) ปปญจสทน อธบายความในมชฌมนกาย ทวาดวยชมนมพระสตรขนาดกลาง แบงเปน ๔ ภาค คอ ภาคท ๑ อธบายความในมลปรยายวรรคถงสหนาทวรรค แหงมลปณณาสก ภาคท ๒ อธบายความในโอปมมวรรคถงจฬยมกวรรคแหงมลปณณาสก และภาคท ๓ อธบายในมชฌมปณณาสก และภาคท ๔ อธบายในอปรปณณาสก ปปญจสทน เปนผลงานของพระพทธโฆสาจารยแตงตามคาอาราธนาของพระพทธมตตะ ซงเปนเพอนและเปนศษยรวมสานกทมยรรปฏฏนะในอนเดยใต เมอใกลจะถง พ .ศ.๑,๐๐๐ โดยอาศยอรรถกถาภาษาสงหลชอมหาอรรถกถา ซงนอกจากจะเปนคมภรอธบายขยายความเนอหาทางธรรมในพระสตรขนาดกลางในมชฌมนกายทง ๑๕๒ สตรแลว ยงใหขอมลรายละเอยดทางประวตศาสตร ภมศาสตรและอนๆ ดวย เชน

(๑) ประวตของพระเจามหามนธาตในกรชนบทและอานภาพแหงจกรรตนะของพระองค (๒) ประวตความเปนมาของเมองสาวตถ

๕๙ อภญวฒน โพธสาน, ชวตและผลงานของนกปราชญพทธ, หนา ๔๖-๔๗.

๗๓

(๓) ภมศาสตรของเทอกเขาหมาลย เมองเวสาล เมองราชคฤห วดโฆสตาราม (๔) ขอมลเกยวกบภาษาของคนในภาคใตของอนเดย ๒ ภาษา คอ ภาษาทมฬ ซงเปนภาษาพดของชาวทมฬนาฑ และภาษาอนธะ (ภาษาเตรก) ของชาวอนธระในรฐอนธรประเทศแหงอนเดยใตปจจบน

(๕) ภมศาสตรของแมนาตางๆ ในอนเดย เชน คงคา ยมนา พาหกา สนทรกา สรสสตและพหมต๖๐

๓) สารตถปกาสน อธบายความในสงยตตนกาย ทวาดวยชมนมพระสตรทจดกลมตามหวเรองทเกยวของ ซงโดยมากจะจดตามชอบคคล เชน โกสลสงยตต พระสตรทแสดงแกพระเอรปเสนทโกศล เทวตาสงยตต รวม ๕๖ สงยตต ๗,๗๖๒ สตร แบงเปน ๓ ภาค คอ ภาคท ๑ อธบายความในสคาถวรรค ภาคท ๒ อธบายความในนทานวรรคและขนธวารวรรค และภาคท ๓ อธบายความในสฬายตนวรรคและมหาวารวรรค

สารตถปกาสน เปนผลงานของพระพทธโฆสาจารยแตงตามคาอาราธนาของพระโชตปาลเถระ ซงเคยอยรวมสานกกนทกญจประทางตอนใตของอนเดย เมอใกลจะถง พ.ศ.๑,๐๐๐ โดยอาศยอรรถกถาภาษาสงหลชอมหาอรรถกถา ซงนอกจากจะอธบายธรรมในพระสตรแหงสงยตตนกายทงหมดแลว ยงใหความรดานอนๆ เชน (๑) พทธะ ๔ ประเภท คอ สพพญญพทธะ ปจเจกพทธะ จตสจจพทธะและสตพทธะ (๒) พระเวท ๕ คมภรซงเปนคมภรสาคญของศาสนาพราหมณ คอ ฤคเวท ยชรเวท สามเวท อถรรพเวทและอตหาสะ๖๑

๔) มโนรถปรณ อธบายความในองคตตรนกา ย ทวาดวยชมนมพระสตรทจดเปนหมวดตามจานวนขอธรรม รวม ๑๑ หมวด (นบาต) ๙,๕๕๗ สตร แบงเปน ๓

ภาค คอ ภาคท ๑ อธบายความในเอกนบาต ภาคท ๒ อธบายความในทกนบาตถงจตกกนบาต และภาคท ๓ อธบายความในปญจกนบาตถงเอกาทสกนบาต

๖๐ เรองเดยวกน, หนา ๔๗. ๖๑ เรองเดยวกน, หนา ๔๘.

๗๔

มโนรถปรณ เปนผลงานของพระพทธโฆสาจารยแตงตามคาอาราธนาของพระ (ภทนตะ) โชตปาลเถระและพระอาชวกะซงองคหลงนเคยอยรวมสานกมหาวหารในศรลงกา ซงนอกจากจะอธบายหลกธรรมสาคญ เชน ทกข โพชฌงค ๗ ปฏสมภทา ๔ แลว ยงกลาวถงประวตพระสาวกสาวกาองคสาคญๆ เกอบทงหมด ตลอดจนสถานท ทพระพทธเจาเสดจจาพรรษา ตงแตพรรษาท ๑ ถงพรรษาท ๔๕ ดงน๖๒

พรรษาท ๑ ทรงจาพรรษาทปาอสปตนมฤคทายวน

พรรษาท ๒-๓ ทรงจาพรรษาทเมองราชคฤห…………………………4………….?

พรรษาท ๕ ทรงจาพรรษาทเมองเวสาล พรรษาท ๖ ทรงจาพรรษาทมงกลบรรพรรต

พรรษาท ๗ ทรงจาพรรษาทเทวโลกชนดาวดงส พรรษาท ๘ ทรงจาพรรษาทเภสกลาวน ใกลภเขาสงสมารคร

พรรษาท ๙ ทรงจาพรรษาทเมองโกสมพ พรรษาท ๑๐ ทรงจาพรรษาทปาปาลไลยกะ

พรรษาท ๑๑ ทรงจาพรรษาทเมองนาฬา

พรรษาท ๑๒ ทรงจาพรรษาทเมองเวรญชา

พรรษาท ๑๓ ทรงจาพรรษาทจาลยบรรพต

พรรษาท ๑๔ ทรงจาพรรษาทวดเชตวน ใกลเมองสาวตถ พรรษาท ๑๕ ทรงจาพรรษาทเมองกบลพสด พรรษาท ๑๖ ทรงจาพรรษาทเมองอาฬว พรรษาท ๑๗ ทรงจาพรรษาทเมองราชคฤห พรรษาท ๑๘-๑๙ ทรงจาพรรษาทจาลยบรรพต

พรรษาท ๒๐ ทรงจาพรรษาเมองราชคฤห พรรษาท ๒๑-๔๕ ทรงจาพรรษาทวดเชตวน หรอวดบพพาราม ใกลเมองสาวตถ ๕) ปรมตถโชตกา อธบายความในขททกปาฐะ ธรรมบทและสตตนบาต แหงขททกนกายในพระสตตนตปฎก ผลงานของพระพทธโฆสาจารยแตงขนเมอใกลจะถง พ.ศ.๑,๐๐๐ คมภรเลมนกเหมอนกบคมภรอรรถกถาของพระพทธโฆสาจารยอนๆ ทนอกจากจะอธบายขยายความในขททกปาฐะ ธรรมบทและสตตนบาตแลว ยงใหขอมล

๖๒ เรองเดยวกน, หนา ๔๘-๔๙.

๗๕

เกยวกบตานานกาเนดของชาตพนธของคนบางเผา ประวตศาสตรอนเดยโบราณในดานการเมองศาสนาและอนๆ เชน

(๑) ตานานกาเนดของพวกลจฉว (๒) การจาศลของอนาถปณฑกเศรษฐทวดเชตวน มหาวหาร ๑๘ แหงในเมองราชคฤห ถาสตตบรรณคหา คยาสสะ แมนาคงคา พระอบาล พระมหากสสปะ พระอานนทะ นางวสาขา พระนางธมมทนนาและพระนางมลลกา

(๓) เมองกบลพสด เมองเวสาล เจาลจฉว แควนมคธ พระเจาพมพสาร มหาโควนทะ๖๓

๖) ธมมปทฏฐกถา หรอในชอเดมวา ปรมตถโชตกา อธบายความธรรมบทแหงขททกนกายในพระสตตนตปฎก แบงเปน ๘ ภาค คอ ภาคท ๑ อธบายความในยมกวรรค ภาคท ๒ อธบายความในอปปมาทวรรค และจตตวรรค ภาคท ๓ อธบายความในปปผวรรคและพาลวรรค ภาคท ๔ อธบายความในปณฑตวรรค อรหนตวรรคและสหสสวรรค ภาคท ๕ อธบายความในปาปวรรค ทณฑวรรคและชราวรรค ภาคท ๖

อธบายความในอตตวรรค โลกวรรค พทธวรรค สขวรรค ปยวรรคและโกธวรรค ภาคท ๗

อธบายความในมลวรรค ธมมฏฐวรรค มคควรรค ปกณณกวรรค นรยวรรคและนาควรรค และภาคท ๘ อธบายความในตณหาวรรค ภกขวรรคและพราหมณวรรค

ธมมปทฏฐกถา หรอ อรรถกถาธรรมบท เปนผลงานของพระพทธโฆสาจารยแตงตามค าอาราธนาของพระกมารกสสปะ๖๔ เมอใกลจะถง พ .ศ.๑,๐๐๐ โดยอาศยอรรถกถาภาษาสงหลชอมหาอรรถกถา ลกษณะการแตงอรรถกถาธรรมบทไดรบอทธพลทางเนอหาของพระพทธศาสนาซงสวนใหญไดจากพระวนยปฎกและพระสตตนตปฎกในทฆนกาย มชฌมนกาย สงยตตนกาย องคตตรนกาย อทาน วมานวตถ เปตวตถ สตตนบาต และชาดก ตวละครทเลาประกอบเรองสวนใหญเปนเรองพระสาวกของพระพทธเจาทงหมด และเรองทกเรองในอรรถกถาธรรมบท ประกอบดวย ๔ สวน คอ๖๕

๖๓ เรองเดยวกน, หนาเดยวกน. ๖๔ ข.ธ.อ. (บาล).๑/๑. ๖๕ พฒน เพงผลา, ประวตวรรณคดบาล, พมพครงท ๕. หนา ๑๒๘.

๗๖

(๑) ปจจบนวตถ เรองปจจบน เรมเรองดวยพวกภกษสนทนากนในโรงธรรม (ธรรมสภา) ถงบคคลและกรรมของเขา พระพทธเจาทรงทราบ จงเสดจมาตรสแสดงพระธรรมเทศนา

(๒) อตตวตถ เรองในอดตของบคคลและกรรมของเขา และพระพทธเจาตรสบพกรรมของเขาในชาตกอนๆ ใหภกษทงหลายฟง

(๓) คาถา เรองทแตงเปนรอยกรองซงนามาจากธรรมบท (๔) เวยยากรณะ แปลอธบายความในลกษณะอธบายคา

๗) ปรมตถทปน อธบายความในอทาน อตวตตกะ วมานวตถ เปตวตถ เถรคาถา (เอกนบาตถงมหานบาต) เถรคาถา แหงขททกนกายใ นพระสตตนตปฎก ผลงานของพระธรรมปาลเถระ ๘) ชาตกฏฐกถา หรออรรถกถาชาดก เปนผลงานของพระพทธโฆสาจารยแตงตามคาอาราธนาของพระอตถทสส พระพทธมตตะและพระพทธปยะ ๖๖ เพออธบายความในชาดกแหงขททกนกาย ในพระสตตนตปฎก แบงเปน ๑๐ ภาค คอภาคท ๑ และ ๒ อธบายความในเอกนบาต ภาคท ๓ อธบายความในทกนบาต ภาคท ๔ อธบายความในตกนบาต จตกกนบาตและปญจกนบาต ภาคท ๕ อธบายความในฉกกนบาต สตตกนบาต อฏฐกนบาต นวกนบาตและทสกนบาต ภาคท ๖ อธบายความในเอกาทสกนบาตถงปกณณกนบาต ภาคท ๗ อธบายความในวสตนบาตถงจตตาฬสนบาต ภาคท ๘

อธบายความในปญญาสนบาตถงสตตตนบาต ภาคท ๙ และ ๑๐ อธบายความในมหานบาต

อรรถกถาชาดก มชาดกทงสน ๕๔๗ เรอง แตละเรองประกอบดวยสวนสาคญ ๕

สวน คอ๖๗

(๑) ปจจบนนวตถ เรองปจจบน เรมตนดวยพวกภกษสนทนากนในโรงธรรม ถงเรองบคคลและกรรมของเขาในชาดก พระพทธเจาทรงทราบจงเสดจมาตรสพระธรรมเทศนา

๖๖ บรรจบ บรรณรจ , “ผลงานของพระพทธโฆสะและพระเถราจารยรวมสมย: ศกษาเฉพาะกรณทศกษาในเมองไทย”, ใน; รวมบทความทางวชาการพระพทธศาสนาและปรชญา, (กรงเทพมหานคร: มหาจฬาลงกรณราชวทยาลย, ๑๕๔๐) : ๗๕. ๖๗ พฒน เพงผลา, ประวตวรรณคดบาล, หนา ๑๒๑-๑๒๒.

๗๗

(๒) อตตวตถ เรองในอดต พระพทธเจาตรสถงเรองในอดตของบคคลนนๆ

(๓) คาถา จะมทงในเรองปจจบนและอดต

(๔) เวยยากรณะ แปล อธบาย ขยายความของคาถาชนดคาตอคา

(๕) สโมธาน ประมวลเรองหรอสรปชอบคคลในอดตทกลายมาเปนชอบคคลตางๆ ในเรองปจจบน รวมทงพระพทธเจาดวย

เรองราวทปรากฏในอรรถกถาชาดก นอกจากไดประมวลอรรถกถาเกาๆ ในพระพทธศาสนาแลว ยงไดจากวรรณคดเกาแกในศาสนาพราหมณ ศาสนาเชน เปนตน รวมทงประมวลเรองตางๆ จากดนแดนหลายแหงดวย เชน กรก และเปอเซยร เปนตน อทธพลเรองในอรรถกถาชาดก มความสาคญไมเฉพาะแตในรปวรรณกรรมบาลเทานน หากมอทธพลถงศลปกรรมและสถาปตยกรรมในอนเดยและนานาประเทศทนบถอพระพทธศาสนา เชน รปสลกทกาแพงเมองภารหตะ สาญจ ถา อชนตาและเอโลรา ในอนเดย พระเจดยบโรพทโธ ในอนโดนเซย ปะกน ในพมา และสโขทยในประเทศไทย ๙) สทธมมปชโชตกา อธบายความในขททกนกาย แบงเปน ๒ ภาค คอ ภาคท ๑ อธบายความในมหานทเทส และภาคท ๒ อธบายความในจฬนทเทส ผลงานของพระเทวะ

๑๐) สทธมมปกาสน อธบายความในขททกนกาย แบงเปน ๒ ภาค อธบายความในปฏสมภทามรรคทงหมด ผลงานของพระมหานามะแตงตามคาอาราธนาของมหานามอบาสก ๖๘

๑๑) วสทธชนวลาสน อธบายความในอปาทาน แหงขททกนกาย แบงเปน ๒ ภาค คอ ภาคท ๑ อธบายความในพทธวรรคและสหาสนยวรรคถงเมตเตยย-วรรค และวรรคท ๒ อธบายความในสหาสนยวรรคถงเมตเตยยวรรค ภททาลวรรคถงภททยวรรค และในเถรยาปทาน ผลงานของพระเถระ ๕ รป๖๙

๖๘ บรรจบ บรรณรจ , ผลงานของพระพทธโฆสะและพระเถราจารยรวมสมย: ศกษาเฉพาะกรณทศกษาในเมองไทย”, ใน; รวมบทความทางวชาการพระพทธศาสนาและปรชญา, (กรงเทพมหานคร: มหาจฬาลงกรณราชวทยาลย, ๒๕๔๐) : ๗๕. ๖๙ เรองเดยวกน, หนาเดยวกน.

๗๘

๑๒) มธรตถวลาสน อธบายความในพทธวงศ แหงขททกนกาย ผลงานของพระพทธตตะ ค. อรรถกถาพระอภธรรมปฎก อรรถกถาพระอภธรรมปฎก ไดแก ๑) อฏฐสาลน อธบายความในธมมสงคณ แหงพระอภธรรมปฎก ผลงานของพระพทธโฆสาจารยแตงขนโดยอาศยอรรถกถาภาษาสงหลชอมหาปจจรย ซงนอกจากจะอธบายคาและศพทเทคนคทางจตวทยา เจตสก รป นพพาน ทางพระพทธศาสนาในธมมสงคณแลว ยงใหขอมลดานประวตศ าสตรและภมศาสตรบางอยางดวย เชน

(๑) แมนาบางสาย เชน อจรวด คงคา โคธาวาร เนรญชรา มห สรภและอโนมา

(๒) เมองบางเมอง เกาะบางเกาะและสถานทบางแหง เชน กาสประ เปนมปงคณะ โกศล ปาอสปตนะ ชมพทวป เชตวน ตมพปณณ ปาตลบตร ราชคฤห สาเกต สาวตถ เปนตน

(๓) บคคลทางประวตศาสตรบางคน เชน อาราฬดาบส กาลามะ พระอชตะ พระอญญาโกณฑญญะ พระเจาทฏฐคามณอภย พระมหนทะ พระนาคเสน พระทปงกรพทธเจา พระวปสสพทธเจา นางมลลกา นางสชาดา เปนตน

(๔) ประวตความเปนมาของพระอภธรรมและการทองจา๗๐ ๒) สมโมหวโนทน อธบายความในคมภรวภงค ซงเปนคมภรท ๒ ในบรรดาพระอภธรรมปฎก ๗ คมภร คอ ธมมสงคณ วภงค ธาตกถา ปคคลบญญต กถาวตถ ยมกและปฏฐาน เปน ผลงานของพระพทธโฆสาจารยแตงขนโดยอาศยอรรถกถาภาษาสงหลชอมหาปจจรย

๓) ปญจปปกรณฏฐกถา อธบายความในพระอภธรรมปฎก ๕ คมภร คอ กถาวตถ ปคคลบญญต ธาตกถา ยมกและปฏฐาน เปนผลงานของพระพทธโฆสาจารยแตงตามคาอาราธนาของพระจลลพทธโฆสะชาวลงกา ซงในบรรดาอรรถกถาพระอภธรรมปฎก ๕ คมภรน คมภรอรรถกถากถาวตถเปนคมภรทนาสนใจสาหรบนกศก ษา

๗๐ อภญวฒน โพธสาน, ชวตและผลงานของนกปราชญพทธ, หนา ๕๖.

๗๙

ประวตศาสตรพระพทธศาสนาและปรชญาเพราะใหขอมลเปนพเศษในเรองประวตศาสตรพระพทธศาสนา โดยเรมตนดวยการสารวจสานกนกายตางๆ ของพระพทธศาสนาและทศนะทางปรชญาของสานกนกายพระพทธศาสนาเหลานน ตลอดจนทศนะทางปรชญานอกพระพทธศาสนาอนๆ๗๑

๓.๔ ความส าคญของอรรถกถา อรรถกถา เปนคมภรทเปนหลกฐานสาคญชนท ๒ รองจากพระไตรปฎก ทงนจากการเรยงลาดบชนตามความสาคญของคมภรทางพระพทธศาสนา คอ๗๒

๑) บาล คอ พระไตรปฎก

๒) อรรถกถา คอ คมภรอธบายบาลหรออธบายความในพระไตรปฎก /พระอรรถกถาจารย ๓) ฎกา คอ คมภรอธบายอรรถกถาหรออธบายความตอจากอรรถกถา /พระฎกาจารย ๔) อนฎกา คอ คมภรอธบายขยายความของฎกาอกทอดหนง /พระอนฎกาจารย สวนคมภรทมชออยางอนนอกจากคมภรหลกทง ๔ คมภรนซงมมากมายหลายประเภท เชน ปกรณวเสส โยชนา คณฐ สทท าวเสสหรอตาราบาลไวยากรณ พจนานกรม หรออนๆ ทานเรยกรวมกนวา “ตพพนมต”๗๓ แปลวา คมภรทพนหรอนอกเหนอจากคมภรหลกทง ๔ คอ พระไตรปฎก อรรถกถา ฎกาและอนฎกา

การจดเรยงลาดบชนของคมภรทางพระพทธศาสนา ยดกาลเวลาเปนเกณฑ เชน บาลคอพระไตรปฎก เปนสงทมมากอน คอมมาตงแตครงพทธกาล จงจดเปนหลกฐานสาคญชนทหนง อรรถกถา คอคมภรอธบายบาลหรออธบายความในพระไตรปฎก ซงมามขนอยางเปนรปธรรมเมอประมาณ พ.ศ.๙๕๖ จงนบเปนหลกฐานสาคญชนทสอง ฎกา คอคมภรอธบายอรรถกถาหรอขยายความตอจากอรรถกถา ไดเกดขนมาเมอประมาณ

๗๑ เรองเดยวกน, หนาเดยวกน. ๗๒ พระธรรมปฎก (ป.อ.), รจกพระไตรปฎกเพอเปนชาวพทธทแท, พมพครงท ๒. (กรงเทพมหานคร: สานกพมพมลนธพทธธรรม, ๒๕๔๓), หนา ๙๗. ๗๓ ข.ธ.อ. (บาล) ๑/๓.

๘๐

พ.ศ.๑๕๘๗ จงนบเปนหลกฐานสาคญชนทสาม และอนฎกา เปนคมภรอธบายขยายความของฎกาอกทอดหนง จงนบเปนหลกฐานสาคญเปนลาดบทส๗๔

ลกษณะสาคญของอรรถกถา คอ เปนคมภรทอธบายความในพระไตรปฎกโดยตรง หมาย ความวา พระไตรปฎกแตละสตร แตละสวน แตละเรอง กมอรรถกถาอธบายจาเพาะสตร จาเพาะสวน จาเพาะตอน หรอจาเพาะเรองนนๆ และอธบายความตามลาดบไป โดยอธบายทงคาศพทหรอถอยคาอธบายขอความ ชแจงความหมาย ขยายความหลกธรรม หลกวนย เลาเรองประกอบ ตลอดจนแ สดงเหตปจจยแวดลอมหรอความเปนมาของการทพระพทธเจาจะตรสพทธพจนนนๆ หรอเกดเรองราวนนๆ ขน พรอมทงเชอมโยง ประมวลความเปนมาเปนไปตางๆ ทจะชวยใหเขาใจพทธพจนหรอเรองราวในพระไตรปฎกชดเจนขน๗๕ กลาวโดยสรป อรรถกถามความสาคญในฐานะเปนค มภรอธบายความในพระไตรปฎกโดยตรง ซงมทงอรรถกถาพระวนยปฎก อรรถกถาพระสตตนตปฎกและอรรถกถาพระอภธรรมปฎก ทอธบายตอเนองกนตลอดสายกม ทอธบายเฉพาะคมภรๆ กม เชน

๑) สมนตปาสาทกา อรรถาธบายพระวนยปฎกทงหมด

๒) สมงคลวลาสน อรรถาธบายทฆนกาย พระสตตนตปฎก

๓) ปปญจสทน อรรถาธบายมชฌมนกาย พระสตตนตปฎก

๔) สารตถปกาสน อรรถาธบายสงยตตนกาย พระสตตนตปฎก

๕) มโนรถปรณ อรรถาธบายองคตตรนกาย พระสตตนตปฎก

๖) ปรมตถโชตกา อรรถาธบายขททกนกาย ขททกปาฐะ พระสตตนตปฎก

๗) ธมมปทฏฐกถา อรรถาธบายขททกนกาย ธรรมบท พระสตตนตปฎก

๘) ปรมตถทปน อรรถาธบายขททกนกาย อทาน พระสตตนตปฎก

๙) ปรมตถทปน อรรถาธบายขททกนกาย อตวตตกะ พระสตตนตปฎก

๑๐) ปรมตถโชตกา อรรถาธบายขททกนกาย สตตนบาต พระสตตนตปฎก

๗๔ สชพ ปญญานภาพ , พระไตรปฎกฉบบส าหรบประชาชน, พมพครงท ๑๖. (กรงเทพมหานคร: มหามกฎราชวทยาลย, ๒๕๓๙), หนา ๑. ๗๕ พระธรรมปฎก (ป.อ.ปยตโต), รจกพระไตรปฎกเพอเปนชาวพทธทแท, พมพครงท ๒. หนา ๙๓-๙๔.

๘๑

๑๑) ปรมตถทปน อรรถาธบายขททกนกาย วมานวตถ พระสตตนตปฎก

๑๒) ปรมตถทปน อรรถาธบายขททกนกาย เปตวตถ พระสตตนตปฎก

๑๓) ปรมตถทปน อรรถาธบายขททกนกาย เถรคาถา พระสตตนตปฎก

๑๔) ปรมตถทปน อรรถาธบายขททกนกสย เถรคาถา พระสตตนตปฎก

๑๕) ชาตกฏฐกถา อรรถาธบายขททกนกาย ชาดก พระสตตนตปฎก

๑๖) สทธมมปชโชตกา อรรถาธบายขททกนกาย นทเทส พระสตตนตปฎก

๑๗) สทธมมปกาสน อรรถาธบายขททกนกาย ปฏสมภทามรรค พระสตตนตปฎก

๑๘) วสทธชนวลาสน อรรถาธบายขททกนกาย อปทาน พระสตตนตปฎก

๑๙) มธรตถวลาสน อรรถาธบายขททกนกาย พทธวงศ พระสตตนตปฎก

๒๐) ปรมตถทปน อรรถาธบายขททกนกาย จรยาปฎก พระสตตนตปฎก

๒๑) อฏฐสาลน อรรถาธบายธมมสงคณ พระอภธรรมปฎก

๒๒) สมโมหวโนทน อรรถาธบายวภงคปกรณ พระอภธรรมปฎก ๒๓) ปญจปกรณฏฐกถา อรรถาธบาย ๕ คมภรทเหลอ พระอภธรรมปฎก

๓.๕ ก าเนดและพฒนาการของอรรถกถา ในบทนาของคมภรวนยสงคหฏฐกถา๗๖ ไดกลาวถงความหมาย ประวตและพฒนาการของอรรถกถาวา คาวา อรรถกถา หมายถงถอยคาทเรยกวา กถามรรค ซงทาหนาทอธบายบาลพทธพจน (พระไตรปฎก) เรมมมาตงแตสมยพทธกาลแลว ดงหลกฐานคอคายนยนของพระธรรมปาลเถระแหงอนเดยใต ซงกลาววา “ปฐมสงคตย ยา อฏ กถา สงคตาต วจเนน สา ภควโต ธรมานกาเลป อฏ กถา สวชชต แปลวา อรรถกถาทพระสงคตกาจารยรอยกรองไวเมอคราวปฐมสงคายนา คออรรถกถาทมมาตงแตสมยทพระผมพระภาคเจายงทรงพระชนมอย ”๗๗

๗๖ มหาจฬาลงกรณราชวทยาลย, วนยสงคหฏฐกถา, (กรงเทพมหานคร: โรงพมพวญญาณ), บทนา. ๗๗ อนฏ. ๑/๑๓.

๘๒

คายนยนของพระธรรมปาลเถระทมตอประวตและพฒนาการของอรรถกถาขางตนน ไดเปนทยอมยอมกนอยางกวางขวางในกาลตอมา ดงทพระธรรมปฎก ๗๘ กลาววา

“เมอพระพทธเจาตรสแสดงคาสอนคอพระธรรมวนยแลว สาวกทงหลายทงพระสงฆและคฤหสถกนาหลกพระธรรมวนยนนไปเลาเรยนศกษา คาสอนหรอพทธพจนสวนใดทตองการคาอธบาย นอกจากทลถามจากพระพทธเจาโดยตรงแลว กมพระสาวกผใหญทเปนอปชฌายหรออาจารยคอยแนะนาชแจงชวยตอบขอสงสย

คาอธบายและคาตอบทสาคญกไดรบการทรงจา ถายทอดต อกนมาควบคกบหลกพระธรรมวนยทเปนแมบทนนๆ จากสาวกรนกอนสสาวกรนหลง ตอมา เมอมการจดหมวดหมพระธรรมวนยเปน “พระไตรปฎก” แลว คาอธบายชแจงเหลานนกเปนระบบและมลาดบไปตามพระไตรปฎกดวย คาอธบายพทธพจนหรอหลกพระธรรมวนย หรอคาอธบายความในพระไตรปฎกนน เรยกวา อรรถกถา

อรรถกถา เปนวรรณคดบาลทมความสมพนธกบประวตศาสตรพระพทธศาสนาระยะหลงพทธกาล ตามหลกฐานทมปรากฏในคมภรสมนตปาสาทกา อรรถกถาพระวนยปฎกกลาววา เมอพระโมคคลลบตรตสสเถระไดทาสงคายนาครงท ๓ เมอป พ .ศ. ๒๓๔

ภายใตพระบรมราชปถมภของพระเจาอโศกมหาราชเสรจเรยบรอยแลว ไดสงพระสมณทตไปเผยแพรพระพทธศาสนายงสวนตางๆ ของโลก ๙ สาย พระมหามหนทเถระพระโอรสในพระเจาอโศกมหาราชแหงชมพทวป (อนเดย) ซงเปนพระสมณทตสายท ๙

ไดนาพระไตรปฎกและอรรถกถาภาษาบาลมคธไปยงประเทศศรลงกาในรชสมยของพระเจาเทวานมปยตสสะแหงศรลงกาเพอเผยแพรพระพทธศาสนา จนชาวศรลงกาเลอมใสและออกบวชในพระพทธศาสนามากมาย ตอมาในป พ .ศ.๓๕๐ ในรชสมยของพระเจาวฏฏคามนอภยแหงศรลงกา พระมหาเถระชาวศรลงกาผแตกฉานในพระไตรปฎกไดแปลเรยบเรยงและจารกอรรถกถา (พรอมทงพระไตรปฎก) ภาษาบาลมคธนนเปนภาษาสงหล เพอหลกเลยงการกลนจากลทธนกายอนและเพอสะดวกแกวงการการศกษาของชาวศรลงกา เรยกอรรถกถาฉบบแปลจารกนวา “สหลฏฐกถา” ซงมทงอรรถกถาพระวนยปฎก อรรถกถาพระสตตนตปฎกและอรรถกถาพระอภธรรมปฎก ดงน

๗๘ พระธรรมปฎก (ป.อ.ปยตโต), รจกพระไตรปฎกเพอเปนชาวพทธทแท, พมพครงท ๒. หนา ๙๒-๙๓.

๘๓

๑) อรรถกถาพระวนยปฎกภาษาสงหลซงตนฉบบอนตรธานไปแลว ม ๖ คมภร คอ๗๙

(๑) มลอรรถกถาหรอมหาอรรถกถา ของคณะสงฆแหงมหาวหาร เมองอนราธประ ประเทศศรลงกา

(๒) มหาปจจรยอรรถกถา หรอ อรรถกถาแพใหญ เพราะเหตวาคมภรนแต งบนแพบางแหงในเกาะลงกา จงไดชอวามหาปจจรย

(๓) กรนทอรรถกถา เพราะเหตวาคมภรนแตงทกรนทเวฬวหารในประเทศศรลงกา จงไดชอนมา (๔) อนธกอรรถกถา อรรถกถาภาษาอนธกะ แตงทเมองกาญจประหรอเมองคอนเจวารามในอนเดยใต (๕) สงเขปอรรถกถา อรรถกถายอ สนนฏฐานวาแตงในอนเดยใต (๖) วนยฏฐกถา

หลกฐานในคมภรสทธมมสงคหะ ซงแตงในพทธศตวรรษท ๑๙ กลาววา ในบรรดาอรรถกถาภาษาสงหล ๖ คมภรนน มลอรรถกถาหรอมหาอรรถกถา เปนอรรถกถาแหงพระสตตนตปฎก มหาปจจรยอรรถกถา เปนอรรถกถาแห งพระอภธรรมปฎก และกรนทอรรถกถา เปนอรรถกถาแหงพระวนยปฎก๘๐

๒) อรรถกถาพระสตตนตปฎกภาษาสงหลซงตนฉบบอนตรธานไปแลวม ๗

คมภร คอ๘๑

(๑) มลอรรถกถาหรอมหาอรรถกถา

(๒) สตตนตฏฐกถา อรรถกถาพระสตร

(๓) อาคมฏฐกถา อรรถกถานกาย ๔

(๔) ทฆฏฐกถา อรรถกถานกาย ๔

(๕) มชฌมฏฐกถา อรรถกถามชฌมนกาย

(๖) สงยตตฏฐกถา อรรถกถาสงยตตนกาย

๗๙ ทรงวทย แกวศร, คมภรพระพทธศาสนา, (กรงเทพมหานคร: มหาจฬาลงกรณราชวทยาลย, ๒๕๓๖), หนา ๓. ๘๐ พฒน เพงผลา, ประวตวรรณคดบาล, หนา ๑๐๑. ๘๑ ทรงวทย แกวศร, คมภรพระพทธศาสนา, หนา ๔.

๘๔

(๗) องคตตรฏฐกถา อรรถกถาองคตตรนกาย

๓) อรรถกถาพระอภธรรมปฎกภาษาสงหลซงตนฉบบอนตรธานแลวเชนกน ม ๒ คมภร คอ๘๒

(๑) มลอรรถกถาหรอมหาอรรถกถา อรรถกถาแกครบทง ๓ ปฎก

(๒) อภธมมฏฐกถา อรรถกถาพระอภธรรม

อรรถกถาเหลาน เปนอรรถกถาทสบมาแตครงพทธกาลแลว ดงปรากฏความตอนหนงวา

“อตถปปกาสนตถ อฏ กถา อาทโต วสสเตห ปญจห ยา สงคตา อนสงคตา จ ปจฉาป สหฬทปมปน อา- ภตาถ วสนา มหามหนเทน

ปตา สหฬภาสาย ทปวาสนมตถาย

อรรถกถาทอธบายความหมาย ซงพระอรหนต ๕๐๐ รป สงคายนาไวครงแรก และอรรถกถาทพระสาวกทงหลาย สงคายนาในครงตอๆ มานน ภายหลง พระมหามหนทเถระไดนามาเผยแพรแปลเปนภาษาสงหลเพอประโยชนแกชาวเกาะ ” ๘๓

ตอมา ประมา ณป พ .ศ.๙๖๓ ในรชสมยของพระเจามหานามะแหงศรลงกา พระพทธโฆสาจารยแหงอนเดยไดมาศกษาอรรถกถาภาษาสงหลและอาจรยวาทตางๆ จากพระสงฆปาลเถระแหงมหาวหารในศรลงกาตามคาแนะนาของพระเรวตมหาเถระพระอปชฌาย พรอมทงแปลเรยบเรยงอรรถกถาฉบบสหลฏฐกถา กลบเปน “ปาลอฏฐกถา”๘๔ ณ สถานทพกทางานชอวา “คนถการปรเวณะ”๘๕ภายในหองสมดของวดมหาวหารแหงเมองอนราธประ โดยใชเวลาแปลเรยบเรยงเพยง ๓ เดอนเทานน๘๖

๘๒ ไกรวฒ มะโนรตน, วรรณคดบาล ๑, หนา ๒๗. ๘๓ ท.อ. ๑/๑, ส.อ.๑/๑, อง.อ.๑/๑. ๘๔ พระราชธรรมนเทศ (ระแบบ ต าโณ), ประวตศาสตรพระพทธศาสนา, พมพครงท ๔. (กรงเทพมหานคร: มหามกฏราชวทยาลย, ๒๕๔๒), หนา ๒๘๙-๒๙๐. ๘๕ พระอดรคณาธการ (ชวนทร สระคา), ประวตศาสตรพทธสาสนาในอนเดย, พมพครงท ๒. (กรงเทพมหานคร: มหาจฬาลงกรณราชวทยาลย, ๑๕๓๔), หนา ๔๐๒. ๘๖ อภญวฒน โพธสาน , ชวตและผลงานของนกปราชญพทธ, (มหาสารคาม: สานกพมพ

๘๕

นอกจากผลงานดานการแปลคมภรแลว พระพทธโฆสาจารยยงมผลงานดานการประพนธอรรถกถาพระไตรปฎก อนไดแก อรรถ กถาพระวนยปฎก อรรถกถาพระสตตนตปฎกและอรรถกถาพระอภธรรมปฎก อกดวย โดยใชขอมลจากอรรถกถาภาษาสงหลชอกรนทอรรถกถาแตงอรรถกถาแหงพระวนยปฎก ใชขอมลจากมลอรรถกถาหรอมหาอรรถกถาแตงอรรถกถาแหงพระสตตนตปฎก และใชขอมลจากมหาปจจ รยอรรถกถาแตงอรรถกถาแหงพระอภธรรมปฎก๘๗ ซงทงหมดแตงเปนภาคภาษาบาลมคธอยางทมอยและใชศกษากนอยในปจจบน ซงอรรถกถาแหงพระไตรปฎกดงกลาวของทานรวมทงของพระเถราจารยรวมสมยกบทาน ไดกลาวไวแลวในหวขอ “ประเภทของอรรถกถา”

สรปทายบท อรรถกถา เปนคมภรอธบา ยความในพระไตรปฎก มตนกาเนดมาจากคาอธบายพทธพจนหรอหลกพระธรรมวนยของพระพทธเจาทงททรงอธบายไวเองและทรงตอบไวเมอมผทลถามและจากสาวกทงหลายมพระสารบตรเถระ อครสาวก เปนตน อธบายไวไดรบการทรงจา ถายทอดตอกนมาควบคกบหลกพระธรรมวนยจากร นสรนจนเมอมการจดหมวดหมพระธรรมวนยเปนพระไตรปฎกและจารกพระไตรปฎกเปนลายลกษณอกษรกไดจารก “อรรถกถา” อนไดแกคาอธบายและคาตอบทสาคญซงไดทรงจาและถายทอดกนมานนดวย ซงมทงอรรถกถาพระวนยปฎก อรรถกถาพระสตตนตปฎกและอรรถกถาพระอภธรรมปฎก โดยอรรถกถาพระวนยปฎก ไดแกสมนตปาสาทกา อรรถกถาพระสตตนตปฎก ไดแกสมงคลวลาสน ปปญจสทน สารตถปกาสน มโนรถปรณ ปรมตถโชตกา ธมมปทฏฐกถา ปรมตถทปน ชาตกฏฐกถา สทธมมปชโชตกา สทธมมปกาสน วสทธชนวลาสนและมธรถวลาสน สวนอรรถกถาพระอ ภธรรมปฎก ไดแกอฏฐสาลน สมโมหวโนทนและปญจปกรณฏฐกถา

มหาวทยาลยมหาสารคาม, ๒๕๔๙), หนา ๓๔. ๘๗ พระเมธรตนดลก, “ประวตการสงคายนาพระไตรปฎกบาล” ใน: พระไตรปฎก: ประวตและความส าคญ, (กรงเทพมหานคร: มหาจฬาลงกรณราชวทยาลย, ๒๕๔๒) : ๑๓.

๘๖

ค าถามทายบท

๑) ความหมายอรรถกถาคออะไร จงอธบาย

๒) อรรถกถาจาแนกมกประเภท อะไรบาง

๓) อรรถกถามความสาคญอยางไร จงสรปความสาคญ

๔) ผนาพระไตรปฎกและอรรถกถาไปยงประเทศศรลงกาคนแรกคอใครและผแปลพระไตรปฎกและอรรถกถาเปนภาษาสงหลคนแรกคอใครและมวตถประสงคการแปลอยางไร จงอธบาย

๕) สหลฎกถาในยคกอนพระพทธโฆสาจารยไดแกอะไรบาง ใครเปนผแปลเปนปาลอฏฐกถาและแปลในสมยใด จงอธบาย

๖) สมนตปาสาทกา สทธมมปกาสนและสารตถปกาสน แตงโดยใคร โดย การอาราธนาของใคร

๗) อรรถกถาแบงเปนยคไดอยางไร ยคใดเปนยคทองของอรรถกถาเพราะเหตใด จงอธบาย

๘๗

เอกสารอางองประจ าบท มหาจฬาลงกรณราชวทยาลย. วนยสงคหฏฐกถา. กรงเทพมหานคร : โรงพมพวญญาณ

,๒๕๔๐. มหามกฎราชวทยาลย. สมนตปาสาทกา นาม (ปฐโม ภาโค ). กรงเทพมหานคร : โรง

พมพมหามกฏราชวทยาลย, ๒๕๔๘. ……… ธมมปทฏฐกถา (ปฐโม ภาโค). กรงเทพมหานคร : โรงพมพมหามกฏราชวทยาล ,

๒๕๔๗.

ไกรวฒ มะโนรตน . วรรณคดบาล ๑. กรงเทพมหานคร : โรงพมพจรญสนทวงศการพมพ, ๒๕๔๙.

จารญ ธรรมดา . เนตตฏปปน. กรงเทพมหานคร : โรงพมพ หจก.ไทยรายวนการพมพ, ๒๕๔๖.

ทรงวทย แกวศร . คภรพระพทธศาสนา. กรงเทพมหานคร : โรงพมพมหาจฬาลงกรณราชวทยาลย, ๒๕๓๖.

บรรจบ บรรณรจ , “ผลงานงานของพระพทธโฆสะและพระเถราจารยรวมสมย :ศกษาเฉพาะกรณทศกษาในเมองไทย”, รวมบทความทางวชาการพระพทธศาสนา. กรงเทพมหานคร :โรงพมพมหาจฬาลงกรณราชวทยาลย , ๒๕๔๐.

พฒน เพงผลา,รศ. ประวตวรรณคดบาล. กรงเทพมหานคร : สานกพมพมหาวทยาลยรามคาแหง, ๒๕๔๕.

พระธรรมปฎก (ป.อ.ปยตโต).รจกพระไตรปฎกเพอเปนชาวพทธทแท. กรงเทพมหานคร : สานกพมพมลนธพทธธรรม, ๒๕๔๓.

________.พจนานกรมพทธศาสนฉบบประมวลศพท. กรงเทพมหานคร : โรงพมพมหาจฬาลงกรณราชวทยาลย, ๒๕๔๖.

พระเมธรตนดลก.(จรรยา ชนวโส ). “ประวตการสงคายนาพระไตรปฎก” ใน;

พระไตรปฎก:

ประวตและความส าคญ. กรงเทพมหานคร : โรงพมพมหาจฬาลงกรณราชวทยาลย, ๒๕๓๕.

๘๘

พระอดรคณาธการ (ชวนทร สระคา ).ประวตศาสตรพทธศาสนาในอนเดย. กรงเทพมหานคร : โรงพมพมหาจฬาลงกรณราชวทยาลย , ๒๕๓๔.

พระราชธรรมนเทศ (ระแบบ ฐตญาโณ ).ประวตศาสตรพระพทธศาสนา. กรงเทพมหานคร :โรงพมพมหามกฏราชวทยาลย, ๒๕๓๖.

สชพ ปญญานภาพ.พระไตรปฎกฉบบประชาชน. กรงเทพมหานคร :โรงพมพมหามกฏราชวทยาลย, ๒๕๓๖.

เสนาะ ผดงฉตร .ความรเบองตนเกยวกบวรรณคดบาล . กรงเทพมหานคร :โรงพมพมหาจฬาลงกรณราชวทยาลย, ๒๕๓๒.

บทท ๔ ฎกา อนฎกา และโยชนา

พระมหาโกมล กมโล อาจารยบญสง ธนะจนทร

วตถประสงคการเรยนประจ าบท เมอไดศกษาเนอหาในบทนแลว นสตสามารถ ๑. อธบายความหมายของฎกา อนฎกาและโยชนาได ๒. วเคราะหความสาคญของฎกา อนฎกาและโยชนาได ๓. จาแนกประเภทของฎกา อนฎกาและโยชนาได ๔. อธบายกาเนดและพฒนาการของฎกา อนฎกาและโยชนาได ขอบขายเนอหา

ความนา ความหมายของฎกา อนฎกา และโยชนา ความสาคญของฎกา อนฎกา และโยชนา ประเภทของฎกา อนฎกา และโยชนา กาเนดและพฒนาการของฎกา อนฎกา และโยชนา

๘๙

๔.๑ ความน า พระพทธศาสนาเปนบอเกดของวรรณคดหลายๆ ประเภทดวยกน โดยเฉพาะวรรณคดบาล เรมตงแตคมภรพระไตรปฎก อรรถกถา ฎกา อนฎกา โยชนา และปกรณ วเสส รวมถงวรรณกรรมบาลอนๆ ลวนไดรบอทธพลมาจากคาสอนในพระพทธศาสนา พระพทธศาสนาเถรวาท ไดตงมนเปนครงแรกในสมยสโขทย บางวาในสมยพอขนศรอนทราทตย บางวาใน สมยพอขนรามคา แหง พระพทธศาสนาทรบมาในครงนน ไดแบบอยางมาจากประเทศลงกา พระพทธศาสนาเถรวาททประเทศไทยรบมาเปนลกษณะของพระพทธศาสนาทเจรญสบตอมาจากพระพทธศาสนาในอนเดย ตามหลกฐานทางประวตศาสตร ชาวลงกา เรมนบถอพระพทธศาสนาแบบเถรวาทในสมยของพระเจาเทวานมปยตสสะ ครงนนพระเจาอโศกมหาราชแหงอนเดย ไดทรงโปรดใหพระมหนทเถระผเปนพระราชโอรสนาพระพทธศาสนาเขามาตงมนในลงกา และใหพระนางสงฆมตตาเถรนาหนอพระศรมหาโพธจากพทธคยามาปลกทเมองอนราธประ๘๘ พทธศาสนกชนชาวไทยสวนใหญไมรจกหนงสอทางฝายพระพทธศาสนาของตนอยางกวางขวางและลกซง ทพอจะรจกกนกเหนจะเปนพระไตรปฎก สวนคมภรนอกนน อกเปนจานวนมาก เชน อรรถกถา ฎกา อนฎกา โยชนา ฯลฯ แทบจะไมเปนทรจกนอกจากในหมนกวชาการทศกษาเรองนโดยเฉพาะ ซงกมเปนจานวนนอย ดงนน จากความนาทกลาวมาชวยใหทราบวาพระพทธศาสนาเปนบอเกดความรและความเขาใจดานประวตศาสตรพระพทธศาสนา ซงเปนสวนสาคญทเกยวของกบพระพทธศาสนาโดยตรงคอเปนทงพระไตรปฎก อรรถกถา ฎกา อนฎกา โยชนาและปกรณวเสส หรอทเรยกวา วรรณคดบาล ในบทท ๔ น จะกลาวถงเฉพาะคมภรฎกา อนฎกาและโยชนา มรายละเอยดดงน

๘๘ สภาพรรณ ณ บางชาง , ประวตวรรณคดบาลในอนเดยและลงกา, (กรงเทพมหานคร : สานกพมพจฬาลงกรณมหาวทยาลย, ๒๕๒๖), หนา ๑-๒.

๙๐

๔.๒ ความหมายของฎกา อนฎกาและโยชนา ๔.๒.๑ ความหมายของฎกา ฎกา เปนคมภรอธบายเนอความของอรรถกถา คอ คมภรทเกดขนภายหลงคมภรอรรถกถา ซงมความหมายตามทมหนงสอกลาวถง ดงน คาวา “ฎกา” นอกจากจะเปนคาทมในวรรณคดบาลแลวยงปรากฏในวรรณคดสนสกฤตและวรรณคดของศาสนาเชนดวย ในภาษาสนสกฤตมวธการอธบายความหมาย ของคาและความหลายรปแบบ เชน แบบวฤตต แบบภาษย แบบปญจกา แบบปสปศ และแบบฎกา ในทน จะกลาวเฉพาะแบบของการอธบายท เรยกวา “ฎกา” ซงเปนการอธบายความหมายของคาทกคาในคมภร คาจากดความของคาวา ฎกา ในภาษาสนสกฤต มวา “ฏกา นรนตร วยาขยา ” ฎกา คอ การอธบายโดยไมมระหวาง หมายถง การอธบายทกคา โดยไมมการยกเวน และทานเหมจนทร ไดใหคาจากดความในทานองเดยวกนวา “สคมานาม วศมานาม จ นรนตรา วยาขยา ยสยาม ”๘๙ ในวรรณคดของศาสนาเชนนน กมงานประเภทอธบายความหมายของคาและความ ๔ ประเภท คอ นชชตต , ภาส, จณณ และฎกา ทานวนเตอรนทช (Winternitz) ประมาณวาฎกา ซงมหนงสอประเภทอธบายความหมายแบบหลงสดของศาสนาเ ชน เรมม ขนใหมในระหวางพทธศตวรรษท ๑๖-๑๗ เขยนเปนภาษาสนสกฤตลวน ในขณะทหนงสออนเขยนเปนภาษาทองถน หรอภาษาสนสกฤตปนภาษาทองถน ถงแมจะมวรรณคดฎกา ทงในฝายสนสกฤตและศาสนาเชนอยแลว แตการสรางรปศพทของคาน ยงมทมาหลายทศนะดวยกน ในภาษาบาล-สนสกฤตม ฏก (ฏก) ธาต แปลวา ไป พจารณาตามรปศพทแลวนาจะเปนรากศพทของคาวาฎกามากกวา แตนกวชาการสวนใหญพจารณาความหมายของธาตนแลว เหนวาไมมความหมายใกลเคยงกบความหมายของคาวา ฎกา อยางทใชกน ดงนน ฏก (ฏก) ธาต ใน ภาษาบาล-สนสกฤต ทหมายถง ไป จงไมเปนทยอมรบกน แต ถาเราไดพจารณาถงความหมายททานไดวเคราะหไวใหด กจะเขาใจความหมายททานมง หมายตามหลกภาษา คาวา ฎกา มรปวเคราะหวา ฏกยต ชานยต อฏฐกถายตโถ

๘๙ เรองเดยวกน, หนา ๓๕๓.

๙๑

เอตายาต ฏกา แปลวา เรยกวา ฎกา เพรา ะเปนคมภรทใหรความหมายของคมภรอรรถกถา๙๐ ถาพจารณาถงความหมายของ ฏก (ฏก) ธาต ทแปลวา “ไป” อาจไมตรงตามทนกวชาการตองการ แตในหลกภาษาบาลแลว มคาทอธบายถงธาตทมความหมายวา “ไป” สามารถใชแทนความหมายอนได ดงขอความวา เยส ธาตน คตอตโถ พทธป เตส อตโถ ปวตต ปาปณานป ธาตทมความหมายวา “ไป” ยงมความหมายวา “ร, เปนไป และ ถง ” ไดดวย๙๑ ในพจนานกรมของเมโหเฟอร (Etymological Dictionary,Mayehofer) สนนษฐานวาฎกานาจะมาจากคาวา ฏปปน หรอ ฏปปนก สวนอเฮนแบค (Uhlenbeck) สนนษฐานวามาจากคาวา ทปกา นกภาษาชอวา วสต (Wust) อธบายวาในภาษาอนโดอารยน มตวอยางกลายเสยง ศ (s) เปน ฏ (t) มาก ตวอยางเชน ศกวร เปน ฏกกร ศากย เปน ฏกก หรอ ฏาก ศากล เปน ฏาก ศวกน เปน ฏกกกา โศภ เปน อาโฏป และ ฏปปกา ศงกร เปน ฏงกร หรอบางทกกลายเสยงเปน ฑ (d) ตวอยางเชน ศาก เปน ฑาก ศากน เปน ศาก โดยอาศยหลกฐานน วสต (Wust) ไดอธบายวา คาวา ฎกา ควรมาจากคาวา ศกษา ทแปลวา ศกษา เพราะ ศ ตวหนาไดเปลยนเป น ฏ ตามหลกการกลายเสยงใน

๙๐ พระวสทธาจารมหาเถระ, ธาตวตถสงคหปาฐนสสยะ, (กรงเทพมหานคร : โรงพมพมหาจฬาลงกรณราชวทยาลย, ๒๕๓๕), หนา ๑๔๘. ๙๑ พระอคควงสเถระ, สททนต ธาตมาลา , (กรงเทพมหานคร : ไทยรายวนการพมพ, ๒๕๔๖), หนา ๓.

๙๒

ภาษาอนโดอารยนขางตน สวน กษ มการเปลยนเสยง คอ กษ > กข > กก > ก ทานองคลายกบ ฤกษ เปลยนเปน อกก ในกนนฑะพจนานกรมองกฤษ คตต (Kannada – English Dictionary, Kittel) ไดอธบายวาในภาษากนนฑะ ซงเปนภาษาหนงของพวก ดราวเดยนทางใตของอนเดย มคาหลายคาซงนาจะมทมาจากตนศพทเดยวกนกบคาวา ฎกา เชน ฏกส แปลวาอธบาย การตความหมาย การทาใหชดเจน ฏก แปลวาการเขยนอธบายในรปแบบอรรถกถา ความถกตอง ความเหมาะสม ฏเก แปลวา อรรถกถา หรอ สรอยคอ คาทงหมดน อาจจะมทมาจากคาวา ศกษา ตามการสนนษฐานของ วสต (Wust) กเปนได๙๒ คาวา “ฎกา” น มจดหมายสาคญเพออธบายคาในอรรถกถาใหเขาใจไดงายขน และจะอธบายเฉพาะขอความทยากหรอไมชดเจนมากกวาอยางอน ถอวาเปนหนงสอทพยายามอธบายความหมายใหงายขนหรอชดเจนขน เพราะในอรรถกถาจะอธบายพระไตรปฎกในมมตางๆ อยางกวางขวาง ในเรองทเกยวกบพฒนาการดานความคด ความเชอ วฒนธรรม ประเพณ ฯลฯ ในวรรณคดบาล ฎกา หมายถงหนงสออธบายอรรถกถาโดยเลอกคาหรอความทยากในอรรถกถาขนอธบายใหเขาใจงาย ไมใชอ ธบายความหมายของคาทกคา อยางในวรรณคดสนสกฤต หรอเขยนเปนภาษาสนสกฤตอยางในศาสนาเชน หนงสอฎกาฝายเถรวาทในระยะแรกหมายเฉพาะถงหนงสอทอธบายอรรถกถาของพระไตรปฎก แตภายหลงมความหมายกวางขน คอ หมายถงหนงสอทอธบายความหมายของหนงสอใดทไมใชอรรถกถาของพระไตรปฎกกได เชน ฎกาของพงศาวดารบาล ฎกาตาราไวยากรณ และฎกาปกรณวเสส มคมภรมลนทปญหา เปนตน ความหมายของฎกา ตามทนกปราชญไดอธบายขยายความไวทาใหเหนพฒนาการของศพทและความหมายหลายแงมม แตโดยรวมแลว คมภรฎกาเปนคมภรหนงทเปนคมอหรอกญแจในการศกษาหลกธรรมคาสอนของพระพทธเจาเพราะในยคปจจบนคมภรอธบายความหมายของคมภรในชนอรรถกถาและคมภรอนๆหายากเตมทจงทาใหคมภรฎกาทพระฎกาจารยไดแตงไวมคณคามากขน ฉะนนคมภรฎกาตาม

๙๒ สภาพรรณ ณ บางชาง, ประวตวรรณคดบาลในอนเดยและลงกา, หนา ๓๕๔-๓๕๕.

๙๓

ความหมายน จงหมายถงคมภรทอ ธบายขยายความอรรถกถา และคมภรอนๆทมความหมายซอนเรนอย ๔.๒.๒ ความหมายของอนฎกา คาวา “อนฎกา” ไดแก ฎกาใหมทแตงเพมเตมภายหลง คาบาลเรยกวา อภนวฏกา แปลวา ฎกาใหม อนฎกานน แตงขนมาเพออธบายเนอความในคมภรฎกา ใหมความชดเจนยงขน เมอเหนวาพระฎกาจารยอธบายความในคมภรฎกายงไมแจมแจง ๔.๒.๓ ความหมายของโยชนา คาวา “โยชนา” ไดแก คมภรทอธบายความหมาย ของศพทและความสมพนธ ในประโยคของภาษา ซงเปนอปกรณในการแปลคมภรอรรถกถาและฎกาไดอยางชดเจน ๔.๓ ความส าคญของฎกา อนฎกาและโยชนา ฎกา อนฎกา และโยชนา เปนคมอการศกษาพระธรรมวนยในพระพทธศาสนารองลงมาจากคมภรอรรถกา และเปนคมออธบายคมภรอนอกมากมาย ดงนน การทจะเขาใจคมภรบาลในชนสงจงตองศกษาคมภรฎกา อนฎกาและโยชนา ใหเขาใจดวยดงจะกลาวตอไป ๔.๓.๑ ความส าคญของฎกา วรรณคดประเภทฎกา มความสาคญตอหลกคาสอนของ พระพทธศาสนาเปนอยางมาก เพราะเปนคมภรทอธบายขยายความของคมภรอรรถกถา และคมภรอนๆ ทงในดานหลกธรรมคาสอนและหลกเกณฑทางภาษา ทงน มหลกทพระธรรมปาละ อธบายถงความสาคญหรอหนาทของวรรณคดประเภทฎกา วา ความแตกตางระหวางอรรถกถาและฎกา คอ อรรถกถามลกษณะทเรยกวา “ส วณณนา” หมายความวา มการวเคราะหอธบายความหมายของคาหรอความหมายอยางละเอยดดวยวธการหลายอยาง เชน การวเคราะหไวยากรณ การแสดงความหมายแบบ พจนานกรม การเปรยบเทยบความคดของอาจารยและคมภรตางๆ อยางกวางขวาง

๙๔

การยกอทาหรณอปมาอปมยเปนตน วธการอธบายหลายแบบอยางในเวลาเดยวกนดงกลาวจะทาใหอรรถกถาเปนทประมวลความรตางๆ หลายแขนงนอกจากความรในเรองความหมายของคาและความโดยตรงแลว ยงใหความรทางประวตศาสตร ตานาน ลกษณะเศรษฐกจ สงคม ความเชอ ประเพณและวฒนธรรมของชาวอนเดยและลงกา ตงแตสมยพทธกาลหรอกอนหนานนจนถงสมยของพระเจาวฏฏคามนแหงลงกาในพทธศตวรรษท ๕ สวนฎกาในสมยอนราธประมลกษณะทเรยกวา “ลนตถปกาสนา” มลกษณะเปนการอธบายความหมายของคาและความทกากวมเทานน ไมมวตถประสงคทจะพรรณนารวมหลายสงหลายอยางในเวลาเดยวกนอยาง “สวณณนา”๙๓ พระฎกาจารยทแตงคมภรฎกาอธบายคมภรอรรถกาพระไตรปฎกเพราะเหนวาคาหรอขอความบางตอนทพระอรรถกถาจารยอธบายไวยงไมสมบรณจงไดแตงคมภรฎกา อธบายเพมเตมคาหรอขอความทพระฎกาจารยถอวามความหมายกากวมไมสมบรณ ม ๘ ประการ คอ ๑) ความหมายทางไวยากรณทยงไมกระจางชด เชน ในมลปรยายสตร มชฌมนกาย มประโยคสนๆ วา “ปฐวโต สญชานาต ” ในอรรถกถาพระพทธโฆษะอธบายวา ประโยคนมความหมายเหมอนกบ “ปฐวต สญชานาต” คาอธบายนกากวม เพราะคาวา ปฐวโต เปนวภตตท ๕ นาจะแปลวา “แต จาก กวา- ปฐว” สวนคาวา ปฐว ในอรรถกถา เปนวภตตท ๑ ดงนน จงนาจะสงสยวาเหตใดพระพทธโฆษะจงอธบายเชนนน ในคมภรฎกา พ ระธรรมปาละอธบายความมงหมายของพระพทธโฆษะใหชดเจนขน คอ กลาววา พระพทธโฆษะตองการอธบายวา ปฐวโต ซงมลกษณะไวยากรณเปนวภตตท ๕ วา มความหมายเทากบวภตตท ๑ ไมใชวภตตท ๕ ตามรปศพท ฯลฯ ๒) คาทใชแทนชออาจารยบางทานหรอบางกลมโดยไมระบชอใหชดเจน ตามทไดกลาวมาแลววา มหลายครงทพระอรรถกถาจารยเสนอความคดเหนของอาจารยบางทานหรอบางกลมโดยไมระบชอใหชดเจน กลาวอางถงดวยคาวา อปเร หรอ เกจ เทานน สนนษฐานวา คาวา อปเร และ เกจ น เปนคาทคนในสมยนนเขาใจก นวาหมายถงใคร แตพอเวลาผานไป คนในสมยหลงไมเขาใจวา คาเหลานแทนชอใคร ในคมภร ฎกา พระธรรมปาละถอวา คาเหลานเปนคากากวม ควรทจะกลาวใหชดเจน ดงนน เมอไร ใน

๙๓ พระมหาอดศร ถรสโล , ประวตคมภรบาล, (กรงเทพมหานคร : มหามกฏราชวทยาลย, ๒๕๔๓), หนา ๑๘๘-๑๘๙.

๙๕

อรรถกถามคาวา อปเร และเกจ พระธรรมปาละ จะอธบายอยางชดเจน เชน อปเรต สารสมาสจรยา, เกจต อภยครวาสโน , เกจต อภยครวาส- สารสมาสจรยา, เกจต อตตรวหารวาสโน, เกจต อตตรวหารวาสโน สารสมาสจรยา จ, เมอกลาวโดยสรปแลว คาทพระอรรถกถาจารยกลาววา อปเร และเกจ ทใชแทนชอในอรรถกถานน หมายถง ความคดของภกษสงฆ ๓ กลม ค อ (๑) สารสมาสอาจารย (๒) อภยครวหาร (๓) อตตรวหารวาส การทชอเหลานจดรวมเขาดวยกน เชน กลาวถงสารสมาสกบอภยครคกน สารสมาสกบอตตรวหารวาสคกนบางนน อาจทาใหสนนษฐานไดวาอาจารยทง ๓ กลมนเปนสานกในสายเดยวกน คอ สายอภยครว หารซงแยกตวออกจากฝายมหาวหาร และคงจะเปนดวยเหตนนนเอง ททาใหพระพทธโฆษะและพระอรรถกถาจารยทานอน ซงตกลงทาสญญากบฝายมหาวหารวาจะเขยนอธบายตามความคดของฝายนน โดยเลยงไมกลาวถงความคดของฝายทตรงขามกบมหาวหารอยางชดเจน ดวยการใชคา วา อปเร และเกจ แทน โดยถอวาเปนคาแทน ซงคนในครงนนรกนอย การทพระธรรมปาละซงเปนคนทอยในสมยอนราธประและเปนผเขยนอรรถกถาหลายเลม กลานาชอเหลานมาเปดเผยอยางชดเจน แสดงวาทานเปนคนตรง การบงชอเหลานนบวาเปนประโยชนตอคนรนหล งอยาง มาก ๓) คาสรรพนาม ในอรรถกถา พระอรรถกถาจารย ไดพยายามเขยนอธบายใหกระชบไมรงรงเกนไป วธหนงทชวยใหงานไมเยนเยอ คอ การใชสรรพนามแทนคานามทเหนวานาจะแทนได วธนเปนวธทใชกนทวไป รวมทงในสมยพทธกาลดวย คาสรรพนามใดในอรรถกถาทอาจมความหมายกากวม คอ ตความหมายไดหลายอยางไมแนนอน ในฎกา พระธรรมปาละจะอธบายอยางชดเจนวา คาสรรพนามนนแทนคานามอะไร เชน พระพทธโฆษะอธบายตอนหนงในปปญจสทนวา “เตนสส ปรญญาตวาเรน วตถปรญญ ทเปต...” ในฎกา พระธรรมปาละ อธบายคาสรรพนาม “อสส” ซงอยในคาสนธ “เตนสส” วาเปนคาทแทนคานามวา “ขณาสวสส” การอธบายนมประโยชนมาก เพราะตามเนอความในตอนนน ผศกษาสามารถตความหมายของคาวา “อสส” ในทนไดหลายทาง ๔) คานามทมความหมายไดหลายอยาง ถาคานามทใชในอรรถกถา อาจตความหมายไดหลายอยาง ในฎกาจะถอเปนคากากวมทตองอธบาย เชน คาวา “สจจะ” พระธรรมปาละอธบายในทแหงหนงวา พระพทธโฆษะใชคาวา สจจะ ในความหมายถง

๙๖

อรยสจ แตในอกทหนง พระธรรมปาละอธบายวาพระพทธโฆษะใชคาวา สจจะ ในทนนในความหมายวา วจสจจะ เปนตน ๕) คาทควรอธบายขยายความเพมเตม อทาหรณเชน คาวา “ครพพช” ในมชฌมนกาย พระพทธโฆษะอธบายวาหมายถง “สมนตโต ปน ครปรกเขเปน สณฑตตตาทชอวา ครพพชะ เพราะทตงแวดลอมดวยภเขา ” ในฎกา พระธรรมปาละ อธบายเพมวา ภเขาทลอมรอบสถานททชอวา ครพพชะ คอ ภเขาคชฌกฏ ปณฑวะ อสคล และเวภาระ คาอธบายนทาใหความหมายของคาวา ครพพชะ ชดเจนขนและทาใหไมเกดความเขาใจผดคดวาคาอธบายของพระพทธโฆษะเปนเพยงการอธบายตามรปศพทเทานน ในทน เหนไดชดเจนวามความถกตองตามความเปนจรงทางภมศาสตรดวย ๖) คาวา อาท ในการยกอทาหรณประกอบคาอธบาย บอยครงทพระอรรถกถาจารยไมไดใหตวอยางทงหมด แตใหเพยงสองสามตวอยาง แลวลงทายคาอธบายวา อาท-เปนตน ในกรณเชนน พระธรรมปาละจะเพมเตมตวอยางทเหลอทงหมด ซงนอกจากจะชวยใหคาอธบายในอรรถกถาชดเจนขนแลว ยงทาใหคาอธบายในอรรถกถานนสมบรณ เชน ในปปญจสทน พระธรรมปาละอธบายความหมายเพมเตมของคาวา อาท ในอรรถกถาของพระพทธโฆษะวาดงน “อาท – สทเทน สสารจกกนวตตนโต สทธมมจกกปปวตตโน มจฉาวาทวธมนโต สมมวาทปตฏฐ านโต อกสลมลสมทธรณโต กสลมลสงโกปนโต อปายทวารปธานโต สคคมคคทวารววรณโต ปรยฏฐานวปสมนโต อนสยสมคฆาตนโตต เอว อาทน สงคโห เวทตพโพ” ๗) คมภรอางองทไมไดระบชอ บอยครงทพระอรรถกถาจารยอางองหลกฐานยนยนคาอธบายของทานจากบางตอน ในพระไตรปฎกหรอจากคมภรปกรณวเสสตางๆ โดยไมไดระบชอคมภรหรอแหลงทมาของความคดนน กลาวแตเพยงวา “วตต เหต – เพราะวามคากลาววา....” ในฎกา พระธรรมปาละจะทาหนาทระบชอแหลงทมานนใหชดเจน เพอชวยใหหลกฐานทอางองในอรรถกถานน มนาหนกมากขน และชวยใหผศกษาทสนใจไปหาอานเพมเตมจากตนตอเหลานนได เชนบอกวา วตต เหต มลนทปญเห หรอ ปฏสมภทามคคปาฬยา วภาวต เอวเมเตต อาท วตต ๘) คาทมความหมายยาก การเลอกคาอธบายคาเหลานขนอยกบดลยพนจของฎกาจารยเอง อยางไรกตามในการอธบายความหมายของคาทมความหมายยากน

๙๗

โดยทวไป ไดใชวธการอธบายแบบตางๆ เหมอนอยางในอรรถกถา เชน การอธบาย ความหมายของไวยากรณ การใหคาจากดความ การเปรยบเทยบแบบอปมาอปไมย เปนตน๙๔ คาอธบายขยายความในคมภรฎกาทพระฎกาจารยไดอธบายใหเหนนน นบวามคณคาสาหรบอนชนรนหลง ๔.๓.๒ ความส าคญของอนฎกา อนฎกา เปนคมภรทพระอนฎกาจารยแตงขนเพออรรถาธบายคมภรฎกาใหเขาใจมากขน เมอเหนวาขอความบางตอนในคมภรฎกายงไมแจมแจง ๔.๓.๓ ความส าคญของโยชนา โยชนา เปนคมภรแตงขนเพอขยายเนอความทลลบในเรองไวยากรณศพทและความสมพนธในประโยคของภาษา อนเปนอปกรณในการแปลคมภร อรรถกา และฎกาไดอยางชดเจน คมภรฎกา อนฎกา และโยชนา ลวนแตเปนคมภรทมความสาคญตอการศกษาคาสอนพระพทะศาสนาเพรา ะเปนคมภรทไดอธบายขยายความใหแจมแจง ๔.๔ ประเภทของฎกา อนฎกาและโยชนา วรรณคดบาลฎกา หมายถง คมภรฎกา อนเปนคมภรอธบายความคมภรอรรถกถาและบทบางบทจากพระบาลพระไตรปฎกทพระอรรถกถาจารยยงไมไดนามาอธบายความ จะมคมภรฎกาจานวนเทาไรน น ไมมการระบจานวนไวเปนทชดเจน อาจแบงตามสายพระไตรปฎกได สวนคมภรอนฎกา และโยชนา เปนคมภรทอธบายขยายความเพมเตมจากคมภรฎกา ขอนารายชอคมภรฎกา อนฎกา และโยชนา ดงน ๙๕

๙๔

สภาพรรณ ณ บางชาง, ประวตวรรณคดบาลในอนเดยและลงกา, หนา ๓๖๐-๓๖๔ ๙๕ ไกรวฒ มโนรตน, วรรณคดบาล ๑, หนา ๑๐๐-๑๐๘.

๙๘

๔.๔.๑ ประเภทของฎกา ฎกา คอคมภรอธบายความคมภรอรรถกถาโด ยเฉพาะอรรถกถาทเปนภาษามคธ เปนคมภรลาดบท ๓ ตอจาก พระไตรปฎก และอรรถกถา แบงเปน ๓ ประเภทตามสายแหงพระไตรปฎก คอ ฎกาพระวนยปฎก ฎกาพระสตตนตปฎก และฎกาพระอภธรรมปฎก ๔.๔.๑.๑ ฎกาพระวนยปฎก หมายถงฎกาทอธบายความอรรถกถาพระวนยปฎก เทาทรวบรวมไดประกอบดวย ๑) วชรพทธ หรอ วชรพทธฎกา ฎกาวนย เปนฎกาอธบายศพทและประโยคในสมนตปาสาทกา พระวชรพทธเปนผแตง ๒) สารตถทปน ฎกาวนย แบงเปน ๕ คมภร เรมตงแตปฐมสารตถทปน ทตยสารตถทปน ตตยสารตถทปน จตตถสารตถทปน และปญจมสารตถทปน แกคมภร อรรถกถาสมนตปาสาทกา พระสารบตร ชาวลงกาเปนผแตง ราวพทธศตวรรษท ๑๖ ๓) วมตวโนทน หรอ วมตวโนทนฎกา ฎกาวนย เปนฎกาอธบายศพทและประโยคในสมนตปาสาทกา พระมหากสสปะแหงอทมพรครวหาร ประเทศศรลงกา เปนผแตง บางแหงเรยกวา วนยมหาฎกา ๔) วนยตถมญชสา ฎกาปาตโมกข พระพทธนาคะเปนผแตง ๕) สมงคลปกาสน ฎกาวนยวนจฉยสงคหะ ไมปรากฏชอผแตง ๖) วนยตถสารสนทปน ฎกาวนยวนจฉยสงคหะ ไมปรากฏชอผแตง ๗) ลนตถปกาสนา ฎกาวนยวนจฉยสงค หะ พระเรวตะแตงทเมองพกาม ชอเกาเรยกวา อรมททนะ ๘) วนยวมตเฉทน นวฎกามลสกขา ไมปรากฏชอผแตง ๙) อตตานทปน ฎกาปาลมตตกวนจฉยสงคหะ ไมปรากฏชอผแตง ๑๐) วนยาลงการ ฎกาบาลมตตวนยวนจฉยสงคหะ พระตปฎกลงกาเถระ แตงทประเทศพมา ๔.๔.๑.๒ ฎกาพระสตตนตปฎก หมายถงฎกาทอธบายเนอความแหงคมภรอรรถกถาพระสตตนตปฎก มอยหลายคมภรดวยกน ไดแก

๙๙

๑) ทฆนกายฎกา หมายถง ฎกาททาหนาทอธบายความอรรถกถาทฆนกาย (สมงคลวลาสน) มชอเรยกวา ลนตถปกาสนา มอย ๓ ภาค คอ สลกขนธวรรคฎกา มหาวรรคฎกา ปาฏกวรรคฎกา รจนาโดย พระธมมปาละ ชาวชมพทวป (ราวพทธศตวรรษท ๑๖) ประกอบดวย (๑) ลนตถปกาสนา ฎกาทฆนกาย คอ อธบายขอความในศลขนธวรรค จนถงปาฏกวรรค พระธรรมปาละ เปนผแตง (๒) ลนตถปกาสนา ฎกาแหงมชฌมนกาย คอ อธบายความในมลปณณาสกจนถงอปรปณณาสก พระธรรมปาละ เปนผแตง (๓) ลนตถปกาสนา ฎกาแหงสงยตตนกาย คอ อธบายความใน สคาถวรรคจนถงมหาวรรค พระธรรมปาละ เปนผแตง (๔) ลนตถปกาสน ฎกาแหงนบาตชาดก คอ อธบายความในนบาตชาดก ไมปรากฏชอผแตง ๒) มชฌมนกายฎกา หมายถงฎกาททาหนาทอธบายความอรรถกถามชฌมนกาย (ปปญจสทน) มชอเรยกวา ลนตถปกาสน มอย ๓ ภาค คอ มลปณณาสฎกา มชฌมปณณาสฎกา อปรปณณาสฎกา แตงโดยพระธมมปาละ ๓) สงยตตนกายฎกา หมายถงฎกาทาหนาทอธบายความแหงอรรถกถาสงยตตนกาย (สารตถปกาสน) มชอเรยกวา ลนตถปกาสน มอย ๒ ภาค แตงโดยพระธมมปาละ ๔) องคตตรนกายฎกา หมายถงฎกาททาหนาทอธบายความแหงอรรถกถาองคตตรนกาย (มโนรถปรณ) มทงฎกาเกาและฎกาใหม ในคมภรคนถวงศและคมภรปฏกตตอตะไม ร ะบวา “องคตตรนกายฎกาเกา มชอเรยกวา ลนตถปกาสน แตงโดยพระธมมปาละ” อนง ฎกาเกาทวานยงไมเคยปรากฏวามผใดจดพมพมากอนเลย ในคมภร ปฏกตตอตะไม ระบวา เฉพาะทมอยในใบลานอกษรพมานนมเพยงสวนทอธบายความอรรถกถาเอกนบาต ทกนบ าต และตกนบาตเทานน สวนนบาตทเหลออก ๘ นบาตไมปรากฏวามมาถงประเทศพมาเลย องคตตรนกายฎกา ทมพมพใหเหนกนอยทกวนน เปนฎกาใหม มชอเรยกวา สารตถมญชสา แตงโดยพระสารบตร ผแตงสารตถทปน ฎกานม ๓ ภาค

๑๐๐

๕) วสทธมรรคฎกา หมายถง คมภรททาหนาทอธบายความแหงวสทธมรรคอรรถกถาซงเปนอรรถกถาทอธบายความรวมของนกาย ๔ คอ ทฆนกาย มชฌมนกาย สงยตตนกาย และองคตตรนกาย ม ๒ สานวน สานวนแรกเปนสานวนพสดารทนยมเรยกวา มหาฎกา หรอเรยกตามชอเฉพาะวา ปรมตถมญชสา ม ๒ ภาค แตงโดยพระธมมปาละ สวนสานวนท ๒ เปนสานวนสงเขป ทนยมเรยกวา จฬฎกา หรอ สงเขปฎกา หรอเรยกวาตามชอเฉพาะวา สงเขปตถโชตน เชอกนวาแตงโดยพระเถระชาวสงหลผทแตงมหาถปวงศ ๖) ขททกนกายฎกา หมายถงคมภรอรรถาธบายความในขททกนกาย ไดแก (๑) ปรมตถสทน อธบายความอรรถกถาขททกปาฐะ (ปรมตถโชตกา) มชอเรยกวา ปรมตถสทน แตงโดยพระอาทจจวงสเถระ สมยพระเจาบะจตอท ๔ ครองรตนาประ ในประเทศพมา แตคมภรนยงอยในใบลานอกษรพมา ยงไมเคยไดรบการจดพมพ (๒) ธมมปทตถทปน อธบายค วามอรรถกถาธรรมบท ในคมภรปฏกตตอตะไม ระบวา แตงโดยพระเถระชาวสงหลรปหนง ยงไมเคยไดรบการจดพมพ (๓) ลนตถปกาสน อธบายความอรรถกถาธรรมบท แตงโดยพระวรสมโพธเถระ (พ.ศ. ๒๔๐๙) มฉบบพมพอกษรไทยแลว เมอ พ .ศ. ๒๕๓๕ พมพโดยเสดจพระราชกศลในงานพระราชทานเพลงศพพระวสทธาธบด เจาอาวาสวดพระเชตพนฯ กรงเทพฯ (๔) ลนตถปกาสน อธบายความชาดกอรรถกถา ในคมภรคนถวงศและในคมภรปฏกตตอตะไม ระบวา คมภรน แตงโดยพระธมมปาละ แตอาจารยเลดไดวจารณไวในหนงสอปารมทปนวา ไมนาจะเปนงานเขยนของพระธมมปาละ เพราะสานวนไมคมคายเหมอนกบคมภรอนๆ ทพระธมมปาละรจนา (๕) ชาตกฎกา (ฎกาใหม) แตงโดยพระปญญาสามเถระ สมย มณฑเล ประเทศพมา (๖) เนตตฎกา อธบายความอรรถกถาของพระบาลเนตต คมภรน ยงไมเปนททราบชดวาผใดแตง แตในคมภรคนถว งศและคมภรปฏกตตอตะไม ระบวา พระธมมปาละเปนผแตง

๑๐๑

(๗) เนตตวภาวน อธบายความพระบาลเนตต ความของอรรถกถาเนตตและฎกาเนตต แตงโดยพระมหาเถระผทรงสมณศกด ขนสมเดจท “พระสทธมมปาลสรมหาธมมราชคร” แหงประเทศพมา เมอ พ.ศ. ๒๑๐๗ (๘) เปฏกาลงการะ (เนตตมหาฎกา) อธบายความแหงอรรถกถาของพระบาลเนตตเชนเดยวกน เปนฎกาทแตงขนหลงสด ในบรรดาเนตตฎกาทมอย โดยพระญาณาภวงสธมมเสนาบด พระสงฆราชแหงพมา (พ.ศ. ๒๓๒๔) ซงเปนองคเดยวกนกบทแตงสลกขนธวคคอภนวฎกา อนง ยงมฎกาสาย ขททกนกายอกหลายคมภรซงในคมภรปฏกตตอตะไมระบวามอยในศรลงกา เชน คมภรดงตอไปน (๙) อทานฎกา ไขความอทานอรรถกถา (๑๐) อตวตตกฎกา ไขความอตวตตกอรรถกถา (๑๑) สตตนบาตฎกา ไขความสตตนบาตอรรถกถา (๑๒) วมานวตถฎกา ไขความวมานวตถอรรถกถา (๑๓) เปตวตถฎกา ไขความเปตวตถอรรถกถา (๑๔) เถรคาถาฎกา ไขความเถรคาถาอรรถกถา (๑๕) เถรคาถาฎกา ไขความเถรคาถาอรรถกถา (๑๖) เถราปทานฎกา ไขความเถรอปทานอรรถกถา (๑๗) พทธวงสฎกา ไขความพทธวงศอรรถกถา (๑๘) จรยาปฏกฎกา ไขความจรยาปฎกอรรถกถา (๑๙) มหานทเทสฎกา ไขความมหานทเทสอรรถกถา ๗) ฎกาสจจสงเขป พระวาจสสระเปนผแตง ทลงกา ๘) ฎกามหาพทธคณ ไมปรากฏชอผแตง ๙) ฎกาธมมจกกปปวตนสตร ไมปรากฏชอผแตง ๑๐) ฎกานโม เปนฎกาทอธบายคานมสการ คอ นโม วา มลเหตมาอยางไร ไมปรากฏชอผแตง ๑๑) ฎกาพาห เปนฎกาทแกชยมงคลคาถา ๘ ประการ ไมปรากฏชอผแตง

๑๐๒

๑๒) ฎกามาลยสตร เปนฎกาทกลาวถงพระโมคคลลานะไปเทยวนรก สวรรคแลวนาเรองราวตางๆ ทไดพบเหนในนรกสวรรค มาบอกใหมนษยร ไมปรากฏชอผแตง ๔.๔.๑.๓ ฎกาพระอภธรรมปฎก ฎกา เปนคมภรทเกดรองจากอรรถกถา ฎกา แปลวา วาจาเครองกาหนดถงนยเฉพาะคาทพด ความมงหมายของฎกากคอการอธบายคาในอรรถกถาทยาก ใหเขาใจงายขนเปนคมภรอางเปนหลกฐานชน ๓ มรายชอ ดงน ๑) ลนตถโชตนา มลฎกาธมมสงคณ พระอานนทาจารย แตงทลงกา ๒) ลนตถโชตนา ฎกาวภงคปกรณ พระอานนทาจารย แตงทลงกา ๓) ลนตถโชตนา มลฎกาธาตกถา พระอานนทาจารย แตงทลงกา ๔) ลนตถโชตนา มลฎกาปคคลบญญต พระอานนทาจารย แตงทลงกา ๕) ลนตถโชตนา มลฎกากถาวตถ พระอานนทาจารย แตงทลงกา ๖) ลนตถโชตนา มลฎกายกม พระอานนทาจารย แตงทลงกา ๗) ลนตถโชตนา มลฎกาปฏฐาน พระอานนทาจารย แตงทลงกา ๘) มธสารตถทปน ฎกาอภธรรม ทง ๗ คมภร พระพทธจฬาภาตก เถระ แตงทเมองหงสาวด ๙) ปรมตถวภสน ฎกาธาตกถา พระมหาตโลกคร แตงเมอ พ.ศ. ๒๑๕๗ ๑๐) อภธมมตถวภาวน ฎกาอภธมมาวตาร พระสมงคลเถระ เปนผแตง ๑๑) อภธมมตถวภาวน ฎกาอภธมมตถสงคหะ พระสมงคลเถระ เปนผแตง ๑๒) สงเขปวณณนา ฎกาอภธมมตถสงคหะ พระโชตปาลเถระ เปนผแตง ๑๓) อผคคสารตถทปน จฬฎกาอภธมมตถสงคหะ พระมหาสวรรณปทป แตงทเมองเชยงใหม ๑๔) มธสารตถทปน ฎกาอธบายความแหงมลฎกา พระอานนทเถระ ชาวพมา แตงทเมองหงสาวด ประเทศพมา ๑๕) มณสารมญชสา นวฎกาอภธมมตถสงคหะ คมภรเปนก ญแจ หรอหวใจของอภธมมตถวภาวน พระอรยวงสะเมองสกาย พมาภาคเหนอ เปนผแตง ๑๖) ฎกาเขมาปกรณะ พระเขมกะ เปนผแตง

๑๐๓

๑๗) ปรมตถทปนฎกา เปนคมภรอธบายอภธมมตถสงคหะ และอภธมมตถวภาวน เปนวรรณกรรมภาษาบาลรนปจจบน คานความเหนในอภธมม ตถวภาวนทกปรจเฉท และไดระบชออภธมมตถวภาวนไวรวม ๑๗๔ ครง ทานอาจารยเลด คอ อ ญาณะหรอญาณธชะ ชาวพมาตอนเหนอเปนผแตง ๑๘) มขมตถกถา โปราณฎกาปรมตถวนจฉย ไมปรากฏชอผแตง ๑๙) ฎกาปรมตถวนจฉย ไมปรากฏชอผแตง ๒๐) ลนตถปกาสน โปราณฎกานามรปปรจเฉท ไมปรากฏชอผแตง ๒๑) โปราณฎกาอภธมมาวตาร ไมปรากฏชอผแตง ๒๒) ฎกาหลวง คอแกมาตกา ไมปรากฏชอผแตง ๔.๔.๒ ประเภทของอนฎกา อนฎกา เปนคมภรใหม แตงเพมเตมภายหลงเปนคมภรลาดบท ๔ ตอจากพระไตรปฎก อรรถกถา และฎกา แบงเปน ๓ ประเภทตามสายแหงพระไตรปฎก คอ อนฎกาพระวนยปฎก อนฎกาพระสตตนตปฎก และอนฎกาพระอภธรรมปฎก ๔.๔.๒.๑ อนฎกาพระวนยปฎก อนฎกา ไดแก ฎกาใหมทแตงเพมเตมภายหลง คาบาลเรยกวา อภนวฎกา แปลวา ฎกาใหม อนฎกา มรายชอ ดงน ๑) วนยลกขาฎกา พระมนนทโฆสะ แตงทประเทศพมา ๒) ขททกสกขาฎกา เรยกวา สมงคลปสาทนฎกากได พระสงฆรกขต แตงทเมองวชยประ ๓) มลสกขาฎกา เรยกวา วมตจเฉทฎกากได พระสมนตคณสาคระ แตงทเมองวชยประ ๔.๔.๒.๒ อนฎกาพระสตตนตปฎก อนฎกาพระสตตนตปฎก เปนคมภรแตงเพมเตมภายหลง เพออธบายเนอความภายในฎกาแหงสตตนตปฎกใหมความชดเจนมากยงขน ดงน ๑) เอกงคตตรฎกาคมภรใหม พระสารบตร ชาวลงกาแตง ๒) ทกงคตตรฎกาคมภรใหม พระสารบตร ชาวลงกาแตง ๓) ตกงคตตรฎกาคมภรใหม พระสารบตร ชาวลงกาแตง

๑๐๔

๔) จตกกงคตตรฎกาคมภรใหม พระสารบตร ชาวลงกาแตง ๕) ปญจกงคตตรฎกาคมภรใหม พระสารบตร ชาวลงกาแตง ๖) ฉกกงคตตรฎกาคมภรใหม พระสารบตร ชาวลงกาแตง ๗) สตตงคตตรฎกาคมภรใหม พระสารบตร ชาวลงกาแตง ๘) อฎฐงคตตรฎกาคมภรใหม พระสารบตร ชาวลงกาแตง ๙) นวงคตตรฎกาคมภรใหม พระสารบตร ชาวลงกาแตง ๑๐) ทสงคตตรฎกาคมภรใหม พระสารบตร ชาวลงกาแตง ๑๑) เอกาทสงคตตรฎกาคมภรใหม พระสารบตร ชาวลงกาแตง ๑๒) ธมมปทฎฐกถาฎกาคมภรใหม พระวรสมโพธแตง ๑๓) เปฎกาลงการฎกาคมภรใหม พระสงฆราช ญาณวงสะ ธรรมเสนาบด แตง ๓. อนฎกาพระอภธรรมปฎก อนฎกา เปนคมภรทอธบายฎกาอกชนหนง ความจรงอนฎกาทงหลาย ทานเรยกมลฎกาของอภธรรมเทานน วา “อนฎกา” อนฎกาอภธรรมมรายชอดงน คอ ๑) ลนตถปกาสน อนฎกาธมมสงคณ พระอานนทะ แตงทลงกา ๒) ลนตถปกาสน อนฎกาวภงคปกรณ พระอานนทะ แตงทลงกา ๓) ลนตถปกาสน อนฎกาธาตกถา พระอานนทะ แตงทลงกา ๔) ลนตถปกาสน อนฎกาปคคลบญญต พระอานนทะ แตงทลงกา ๕) ลนตถปกาสน อนฎกายมกปกรณ พระอานนทะ แตงทลงกา ๖) ลนตถปกาสน อนฎกาปฏฐาน พระอานนทะ แตงทลงกา ๗) อภธมมตถวภาวนฎกาคมภรใหม พระสมงคละแตงทลงกา ๘) อภธมมาวตารฎกา คมภรใหม พระสมงคละ แตงทลงกา ๙) ปรมตถวนจฉยฎกา คมภรใหม ไมปรากฏชอผแตง ๑๐) นามรปปรจเฉทฎกา คมภรใหม ไมปรากฏชอผแตง ๑๑) สจจสงเขปฎกาคมภรใหม เรยกวาสารตถสาลนฎกากได ไมปรากฏชอผแตง ๑๒) ปรมตถมญชสา อนฎกาอภธมมตถสงคหะ ไมปรากฏชอผแตง ๑๓) มณสารมญชสา อนฎกาอภธมมตถสงคหะ ไมปรากฏชอผแตง

๑๐๕

๔.๔.๓ ประเภทของโยชนา โยชนา คอ คมภรทอธบายความหมาย ของศพทและความสมพนธในประโยคของภาษาชวยใหการแปลคมภรอรรถกถาและฎกาไดชดเจนยงขน แบงเปน ๓ ประเภท ตามสายแหงพระไตรปฎก คอ โยชนาพระวนยปฎก โยชนาพระสตตนตปฎก และโยชนาพระอภธรรมปฎก ๔.๔.๓.๑ โยชนาพระวนยปฎก โยชนาพระวนยปฎก คอ คมภรทอธบายความหมายของศพทและความสมพนธในประโยคของภาษา ซงเปนอปกรณในการแปลคมภรอรรถกถาและฎกาวนยอยางแจ มชด คมภรโยชนาวนยเทาทปรากฏหลกฐาน มดงน ๑) ปาจตตยาทอรรถกถาโยชนา พระชาคราภวงสะ วดทกขณาราม เมองมณฑเลเปนผแตง ๒) ขททกสกขาโยชนา พระเถระวนาวาส ไมปรากฏนาม แตงทเมองสกาย ๓) วนยวนจฉยโยชนา พระเถระวนาวาส ไมปรากฏนาม แตงทเมองสกาย ๔) โยชนาวนยวนจฉยสงคหะ พระมหาราชคร เปนผแตง ทเมองพมา ๕) สมนตปาสาทกาอรรถโยชนา เปนคมภรโยชนาวนย แบงเปน ๕ คมภร คอ แกตงแตคมภรอาทกมมะ ไปจนถงคมภรบรวาร พระญาณกตตเถระ เปนผแตงทเมองเชยงใหม ๔.๔.๓.๒ โยชนาพระสตตนตปฎก โยชนาพระสตตนตปฎก เปนคมภรทอธบายอรรถกถาโดยวธงายๆ เปนการอธบายบทและพากยทมว รไดยาก และเปนทเงอนงาสลบซบซอน รายชอของคมภรโยชนาพระสตตนตปฎก คอ ๑) นธกณฑสตตอตถโยชนา พระจารนทาละ หรอ พญาจ สยาดอ เปนผแตง ๒) ธมมปทฏฐกถาคาถาโยชนา พระสรสมงคลเถระ แตงทประเทศพมา ๓) ตลตถโยชนา พระอกกงวงสมาลา เปนผแตง ๔) ปจจเวกขณโยชนา พระอกกงวงสมาลาเปนผแตง

๑๐๖

๔.๔.๓.๓ โยชนาพระอภธรรมปฎก โยชนาพระอภธรรมปฎก คอคมภรทอธบายอรรถกถาพระอภธรรมปฎก โดยว ธงายๆ เปนการอธบายบทและวากยะเปนตนของอรรถกถานน มรายชอ ดงน คอ ๑) โยชนาอรรถกถาสาลน พระญาณกตตเถระ แตงทเชยงใหม ๒) โยชนาธาตกถา พระญาณกตตเถระ แตงทเชยงใหม ๓) โยชนาสมโมหวโนทน พระญาณกตตเถระ แตงทเชยงใหม ๔) โยชนากถาวตถ พระญาณกตตเถระ แตงทเชยงใหม ๕) โยชนาปฏฐาน พระญาณกตตเถระ แตงทเชยงใหม ๖) โยชนาฎกาอภธมมตถสงคหะ พระญาณกตตเถระ แตงทเชยงใหม ๗) ธาตกถามลฎกาโยชนา พระสารทสส หรอปพพารามสยาดอแตง ๘) สงคหโยชนา พระกวธชะ เปนผแตง ๙) ธาตวตถโยชนา พระจารนททาสภะ เปนผแตง ๑๐) โยชนาปาลอภธมมตถสงคหะ ไมปรากฏชอผแตง ๔.๕ ก าเนดและพฒนาการของฎกา อนฎกาและโยชนา ในพทธศตวรรษท ๙ รชสมยพระเจามหานามแหงลงกา ไดมการฟนฟวรรณกรรมภาษาบาลขนขนานใหญ เปนผลงานของคณะสงฆแหงมหาว หาร ผลงานนทาใหคณะสงฆมหาวหารรงเรองนาหนาคณะสงฆแหงอภยครวหาร คณาจารยผมบทบาทสาคญในการทางานดงกลาวน คอ พระพทธโฆษาจารย ซงเปนผชาระวรรณกรรมภาษาบาล โดยถายทอดจากภาษาสงหลกลบเปนภาษามคธ ผลงานน คอ อรรถกถาทงหลาย ประวตความเปนมาของคมภรฎกาในพทธศตวรรษท ๑๗ ในรชสมยพระเจาปรกกมพาหมหาราช ซงตงเมอง หลวงอยทปรตถนคร หรอโปโฬนนรวะ ไดทรงอปถมภคณะสงฆ ซงสบสายมาจากฝายมหาวหาร ประชมแตงฎกา มพระมหากสสปะแหงอทมพรครวหารเปนประมข ในการน พระสารบตร ไดเขยน สารตถทปน ฎกาพระวนย พระอานนทาจารยไดเขยนมลฎกา แก พระอภธรรม และมคณาจารยตอมาอกหลายรป ไดแตงฎกา

๑๐๗

บาง อนฎกาบาง เปนเหตใหพระพทธศาสนานกายเถรวาทสานกมหาวหาร แพรหลายออกไปในตาง ประเทศม ไทย พมา มอญ ลาว เปนตน๙๖ วรรณคดฎกาบาล มชอเรยกความหมายและลกษณะแตกตางกนตามสมย เปน ๓ แบบ สมยท ๑ (ระหวางพทธศตวรรษท ๑๔-๑๕) ฎกาในสมยนมความหมายถงหนงสออธบายความหมายของคาและความในอรรถกถา ฎกาเลมแรก คอ อภธมม-อฏฐกถา-ลนตถวณณนา ซงนยมเรยกกนในสมยหลงวา อภธมมมลฎกา ผเขยน คอพระอานนท ฎกาอก ๓ เลมทมหลกฐานวาเขยนในสมยน คอ ฎกาของสมงคลวลาสน ทฆนกาย- อรรถกถา ฎกาของปปญจสทน มชฌมนกายอรรถกถา และฎกาของสารตถวลาสน สงยตตนกายอรรถกถา ทง ๓ เลมเปนงานของพระธรรมปาละ ผเขยนอรรถกถาของขททกนกายหลายเลม ขอ ควรสงเกต คอ ทงพระอานนทและพระธรรมปาละ เรยกงานอธบายอรรถกถาของทานวา “ลนตถปกาสนา” แปลตามรปศพทวา การอธบายความหมายทลกลบก ากวม ยงไมมการใชคาวา ฎกา กนอยางแพรหลายในครงนน สมยท ๒ (ประมาณพทธศตวรรษท ๑๖) สมยนเรยกผลงานประเภทอธบาย ความหมายในอรรถกถาวา คณฐบท สวนใหญเขยนดวยภาษาสงหล ทเขยนดวยภาษาบาลกมบางแตเปนสวนนอย หนงสอคณฐบทในสมยน ไดแกหนงสอตนฉบบและแหลงขอมลสาหรบฎกาจารยในสมยท ๓ เหมอนกบทอรรถกถาสงหลเปนตนฉบบและแหลงขอมลสาหรบอรรถกถาจารยในสมยอนราธประ ปจจบนคมภรคณฐบทไดหายสาบสญเชนเดยว กบอรรถกถาสงหล เรารจกคณฐบทไดจากงานฎกาในสมยท ๓ เชน ในคมภรสารตถทปนวนยฎกาของพระสารบตร ในสมยพระเจาปรกกมพาหท ๑ ไดกลาวถงคณฐบทซงทานใชเปนหลกในการเขยนงานฎกาวา “มหาคณฐปเทต วา มชฌมคณฐปเทต วา จฬคณฐปเทต วา วตเต สงหลคณฐปเทสต คเหตพพ เกวล คณฐปเทต วตเต มคธภาสาย สกขเต คณฐปเทต คเหตพพ”

๙๖ เสถยร โพธนนทะ , ประวตศาสตรพระพทธศาสนา, พมพครงท ๓. (กรงเทพมหานคร : มหามกฏราชวทยาลย, ๒๕๔๐), หนา ๕-๙.

๑๐๘

หมายความวา ในพระวนยฎกาของทาน ทชอวา มหาคณฐบท มชฌมคณฐบท และจฬคณฐบท หมายถง คณฐบทฉ บบภาษาสงหล สวนทชอวา คณฐบทเฉยๆ หมายถง คณฐบทฉบบภาษาบาล สมยท ๓ (ระหวางปลายพทธศตวรรษท ๑๖ ถงพทธศตวรรษท ๑๘) สมยน เรยกงานประเภทอธบายอรรถกถาวา ฎกา เขยนเปนภาษาบาลมความหมายกวางกวาลนตถปกาสนา ในสมยแรก คอมไดหมายถงเฉพาะคมภ รทอธบายอรรถกถาของพระไตรปฎกเทานน แตยงหมายถงคมภรอธบายงานทเขยนหลงสมยพระไตรปฎกทงหมด ไดแก อรรถกถาพระไตรปฎก พงศาวดาร ปกรณวเสส เปนตน คมภรฎกาในตอนปลายพทธศตวรรษท ๑๖ ทสาคญม ๒ เลม คอ คมภรวชรพทธ และ คมภรวมตวโนทน ทง ๒ เลมเปนฎกาของอรรถกถาพระวนยปฎก สวนคมภรฎกาในชวงศตวรรษ ท ๑๒ โดยเฉพาะในสมยของพระเจาปรกกมพาหท ๑ มจานวนมาก ถอไดวาเปนยคทวรรณคดประเภทฎการงเรองทสด พระเถระผเปนหวหนาสาคญในการเขยนฎกาในสมยพระเจาปรกกมพาหท ๑ คอ พร ะสารบตร ในคานาของคมภรสารตถทปน- พระวนยฎกา พระสารบตรชแจงวาทานตองการเขยนฎกาทอานเขาใจงาย และมความสมบรณพรอมในทกดาน เพราะคมภรลนตถปกาสนาของโบราณนนมเนอความบางตอนไมกระจางชด ยงไมเปนทเขาใจของคนทงปวง สวนคณฐบทกเขยนดวยภาษาสงหล ไมเปนงานของคนทวไป สวนทเขยนดวยภาษาบาลแมจะมอยบาง แตกมกปนเ ปกบภาษาอน เชน ภาษาสงหล เปนตน ไมใชภาษาบาลมาตรฐาน จงอานเขาใจยากเชนกน ดงนนเพอแกปญหาเรองภาษาและปรบปรงเนอหาสาระใหดขน ทานจงจะเขยนฎกาใหมแทนงานเหลานน ซงจะมลกษณะเปนการวเคราะหอยางสมบรณ ไมมขอบกพรอง๙๗ “วนยฏฐกถายาห ลนสารตถทปน กรสสาม สวญเญยย ปรปณณ อนากล โปราเณห กต ยนต ลนตถสส ปกาสน น ต สพพตถ ภกขน อตถ สาเธต สพพโส ทวญเญยยสภาวาย สหฬาย นรตตยา คณฐปเทส-เนเกส ลขต กญจ กตถจ มาคธกาย ภาสาย อรภตวาป เกนจ ภาสนตเรห สมมสส ลขต กญจเทว จ ภาสนตร ตโต หตวา สาร อาทาย สพพโส อนากล กรสสาม ปรปณณวนจฉย” ถอวาคมภรฎกา อนฎกา และโยชนา เปนสวนทพระสงฆรนหลงไดแตงโดยเลยนแบบประเพณนยมของพระสงฆชาวลงกา ซงเราไมอาจระบ หรอกาหนดสมยไดแน

๙๗ สภาพรรณ ณ บางชาง, ประวตวรรณคดบาลในอนเดยและลงกา, หนา ๓๕๖-๓๕๘.

๑๐๙

ชดเหมอนคมภรแตงขนในลงกา แตจะอยางไรกตาม ถอไวในขนตนกอนวา เปนคมภรทแตงภายหลง จงเปนเรองทจะตองศกษาและคนควาศกษาตอไป สรปทายบท คมภรฎกา อนฎกา และโยชนา พทธศาสนกชนชาวไทยสวนใหญไมรจกคมภรเหลาน ซงเปนคมภรทางฝา ยพระพทธศาสนาของตนอยางกวางขวางและลกซง ทพอจะรจกกนกเหนจะเปนพระไตรปฎก สวนคมภรนอกนนอกเปนจานวนมาก แทบจะไมเปนทรจกนอกจากในหมนกวชาการทศกษาเรองนโดยเฉพาะ ซงกมเปนจานวนนอย ในบทน กลาวถงคมภรฎกา อนฎกา และโยชนา ในสา ยของพระไตรปฎกและคมภรอนทเกยวกบวชาการดานพระพทธศาสนา โดยแบงเนอหาตามลาดบ ดงน ความหมายของฎกา อนฎกาและโยชนา ซงไดกลาวถงรากศพทของคาวา ฎกา และสรปความหมายวามจดหมายสาคญเพออธบายคาในอรรถกถาใหเขาใจไดงายขน และจะอธบายเฉพาะขอความทยากหรอไมชดเจนมากกวาอยางอน เปนหนงสอทพยายามอธบายความหมายใหงายขนหรอชดเจนขน ในวรรณคดบาล “ฎกา” หมายถงหนงสออธบายอรรถกถาโดยเลอกคาหรอความทยากในอรรถกถาขนอธบายใหเขาใจงาย ไมใชอธบายความหมายของคาทกคา อยางในวรรณคดสนสกฤต หรอเขยนเปนภาษาสนสกฤตอยางในศาสนาเชน และคมภรฎกาฝายเถรวาทในระยะแรกหมายเฉพาะถงคมภรทอธบายอรรถกถาของพระไตรปฎก แตภายหลงมความหมายกวางขน คอ หมายถงคมภรทอธบายความหมายของหนงสอใดทไมใชอรรถกถาของพระไตรปฎกกได เชน ฎกาของพงศา วดารบาล ฎกาตาราไวยากรณ และฎกาคมภรวสทธมรรค เปนตน “อนฎกา” ไดแก ฎกาใหมทแตงเพมเตมภายหลง คาบาลเรยกวา อภนวฏกา แปลวา ฎกาใหม อนฎกานน แตงขนมา เพออธบายเนอความในคมภรฎกา ใหมความชดเจนยงขน เมอเหนวาพระฎกาจารยอธบายความในคมภรฎกายงไมแจมแจง “โยชนา” ไดแก คมภรทอธบายความหมายของศพทและความสมพนธ ในประโยคของภาษา ซงเปนอปกรณในการแปลคมภรอรรถกถาและฎกาไดอยางชดเจน ความส าคญของฎกา อนฎกาและโยชนา ถอวาคมภรเหลาน ชวยใหเขาใจความหมายของหลกธรรมคาสอนทางพระพทธศาสนามากขน เพราะเปนคมภรทอธบายขยายความของคมภรอรรถกถาและคมภรอนๆ ทงในดานหลกธรรมคาสอนและ

๑๑๐

หลกเกณฑทางภาษา โดยพระธรรมปาละไดกาหนดวธอธบายไววา ฎกาในสมยอนราธประมลกษณะทเรยกวา “ลนตถปกาสนา” มลกษณะเปนการอธบายความหมายของคาและความทกากวมเทานน สวนคมภรอนฎกาและโยชนามลกษณะอยางเดยวกนคออธบายความเพมเตมจากคมภรฎกา ดงนน พทธบรษทและประชาชนทวไปทศกษาหลกธรรมคาสอนในพระพทธศาสนาจงตองคนควาเพมเตมจากคมภรเหลาน ประเภทของฎกา อน ฎกาและโยชนา คมภรฎกา อนฎกาและโยชนามจานวนเทาไรนน ไมมการระบจานวนไวเปนทชดเจน อาจแบงตามสายพระไตรปฎกได ซงไดกลาวรายละเอยดในสวนทวาดวยประเภทของคมภรเหลานแลว ประวตและพฒนาการของฎกา อนฎกาและโยชนา คมภรฎกา อนฎกาและโยชนา มประวตและพฒนาการตงแตในศตวรรษท ๑๗ ในรชสมยพระเจาปรกกมพาหมหาราช ซงตงเมองหลวงอยทปรตถนคร หรอโปโฬนนรวะ ไดทรงอปถมภคณะสงฆ ซงสบสายมาจากฝายมหาวหาร ประชมแตงฎกา มพระมหากสสปะแหงอทมพรครวหารเปนประมข ในการน พระสารบตร ไดเขยนสารตถทปน ฎกาพระวนย พระอานนทาจารยไดเขยนมลฎกา แกพระอภธรรม และมคณาจารยตอมาอกหลายรป ไดแตงฎกาบาง อนฎกาบาง เปนเหตใหพระพทธศาสนานกายเถรวาทสานกมหาวหาร แพรหลายออกไปในตาง ประเทศม ไทย พมา มอญ ลาว เปนตน

๑๑๑

ค าถามทายบท ๑. คาวา ฎกา ในภาษาสนสกฤตมวธการอธบายความหมายของคาและความกรปแบบ ในแตละรปแบบใหเสนอรปวเคราะหมาใหด ๒. คาวา ฎกา มความหมายวาอยางไร และมจดหมายสาคญในการเขยนเพออะไร ขอฟงความคดเหนตามทศนะของทาน ๓. คาวา อนฎกาและโยชนา มความหมายวาอย างไร เปนคมภรชนใด จงแสดงแผนผงลาดบคมภรมาประกอบ ๔. ความสาคญของคมภรชนฎกา อนฎกาและโยชนามมาก อยากทราบวาความสาคญในขอใดทคดวาควรนามาเสนอใหผศกษาคมภรไดเกดศรทธามากขน ใหเลอกนาเสนอ ๒ ขอ พรอมอธบาย ๕. ประเภทของฎกา อนฎกาแล ะโยชนามการจาแนกประเภทไวอยางไร จงจาแนกมาดพรอมยกตวอยางประกอบ ๕ ตวอยาง ๖. กาเนดและพฒนาของฎกา อนฏกาและโยชนามความเปนมาอยางไร อธบาย ๗. สมยท ๓ (ปลายพทธศตวรรษท ๑๖ ถงพทธศตวรรษท ๑๘) มกาเนดและพฒนาการของคมภรชนฎกาอยางไร และอะไรค อจดเดนของสมยท ๓ น ขอทราบรายละเอยด

๑๑๒

เอกสารอางองประจ าบท

ไกรวฒ มโนรตน. วรรณคดบาล ๑. กรงเทพมหานคร : จรญสนทวงศการพมพ, ๒๕๔๙. พรพรรณ ธารานมาศ, คณหญง. วรรณคดทเกยวกบพระพทธศาสนา. กรงเทพมหา นคร : มหามกฏราชวทยาลย, ๒๕๔๒. พระมหาอดศร ถรสโล. ประวตคมภรบาล. กรงเทพมหานคร : มหามกฏราชวทยาลย, ๒๕๔๓. พระวสทธาจารมหาเถระ. ธาตวตถสงคหปาฐนสสยะ. กรงเทพมหานคร : โรงพมพมหา จฬาลงกรณกรณราชวทยาลย, ๒๕๓๕. พระอคควงสเถระ. สททนต ธาตมาลา. ตรวจชาระ โดยพระธรรมโมล (สมศกด อปสโม) แปลโดย พระมหานมต ธมมสาโร และนายจารญ ธรรมดา . กรงเทพมหา นคร : โรงพมพ หจก.ไทยรายวนการพมพ, ๒๕๔๖ สภาพรรณ ณ บางชาง, ดร., ประวตวรรณคดบาลในอนเดยและลงกา. กรงเทพมหา มหานคร : สานกพมพจฬาลงกรณมหาวทยาลย,๒๕๒๖. เสถยร โพธนนทะ. ประวตศาสตรพระพทธศาสนา. พมพครงท ๓. กรงเทพมหานคร : มหามกฏราชวทยาลย, ๒๕๔๐.

บทท ๕ ปกรณวเสส

ผศ.โสวทย บ ารงภกด อาจารยประเพยร ภลาด

วตถประสงคการเรยนประจ าบท เมอไดศกษาเนอหาในบทนแลว นสตสามารถ

๑. บอกความหมายของปกรณวเสสได ๒. วเคราะหความสาคญของปกรณวเสสได

๑๑๓

๓. จาแนกประเภทของปกรณวเสสได ๔. อธบายกาเนดและพฒนาการของปกรณวเสสได

ขอบขายเนอหา

ความนา

ความหมายของปกรณวเสส

ความสาคญของปกรณวเสส

ประเภทของปกรณวเสส

กาเนดและพฒนาการของปกรณวเสส

๑๑๔

๕.๑ ความน า พระพทธพจนหรอหลกคาสอนทพระพทธเจาทรงแสดงไวม ๒ สวนคอสจธรรม และจรยธรรม สจธรรมคอสวนทวาดวยความจรงของโลกและชวต ซงพระพทธเจาจะบงเกดหรอไมบงเกดกตาม จะเปนพระพทธเจาในอดต ปจจบน หรอในอนาคตกตาม จะถกเปดเผยหรอปกปดอยกตาม ความจรงทวานนกคงดาเนนไปอยอยางนน คอคาสอนทวาดวยหลกไตรลกษณ และหลกปฏจจสมปบาท สวนจรยธรรม คอ หลกคาสอนวาดวยการดาเนนชวต เปนธรรมะทปรบไดคอเลอกทจะดาเนนใหเหมาะสมและสอดคลองกบชวต สงคม และธรรมชาตแวดลอม หลกคาสอนนจงขนอยกบเงอนไข ไมไดเปนอสระ หรอพดถงความจรงแทเหมอนสจธรรม

วรรณคดบาล เปนหนงสอหรอเรองราวทวางอยบนพนฐานของความจรง ความงามและความด อนมคาอธบายทประกอบดวยเหตผลและขอเทจจรง และสวนหน งอาจแสดงอารมณความรสกนกคดความบนดาลใจ และจนตนาการทสะทอนถาย จากความจดเจนของชวตและของโลก

โดยนยดงกลาวน หลกพทธธรรม จงเปนเนอหาสาระโดยเปดเผยหรอทพงประสงค ในการเรยบเรยงรวบรวมคมภรตางๆ ไว เปนประมวลหลกบญญตธรรม คาวเคราะห แจกแจงใหปรากฏ และใหรหลกคาสอน (บญญต) เหลานนโดยพสดาร อกสวนหนง ทศนะอนเปนหลกการและวธการเพอใหเขาถงและวางทาทตอโลกและชวตตามความเปนจรง อนเปนประเดนทแตกตางจากคมภรหรอหนงสอทวไป จากการทมทศนะทแตกตางออกไปจากแนวคดเดมดงกลาว จงเปนเหตใหเกดคมภรสาคญทเรยกวา ปกรณวเสส และหากพจารณาจากการจดเรยงลาดบยคซงมผแบงเปน ๓ ยค คอ ๑) ยคกอนพระไตรปฎกหรอยคพระธรรมวนย ๒) ยคพระไตรปฎก ๓) ยคหลงพระไตรปฎก จะเหนวา ปกรณวเสส อยในยคหลงพระไตรปฎก ดงน ๑) ยคธรรมวนย หมายถงยคพทธกาล หรอยคกอน พ.ศ. ๑

๒) ยคพระไตรปฎก หมายถงยคทพระสาวกองคสาคญๆ ของพระพทธเจาผเปนพระอรยบคคลชนพระอรหนต มพระมหากสสปเถระ เปนตน

๑๑๕

๓) ยคหลงพระไตรปฎก หมายถงยคทพระสงฆสาวกไดแตงคมภรอธบายขยายความในพระไตรปฎกใหพสดารออกไปเพอความเขาใจงายเปนยคท ๓๙๘ และคมภรปกรณวเสสกอยในยคหลงพระไตรปฎกนเอง โดยเรยงลาดบจากยคอรรถกถา ยคฎกา ยคอนฎกา และยคปกรณวเศษ ซงหมายถงยคทมการแตงหนงสอเพออธบายธรรมะในพระพทธศาสนา ไมไดอธบายคมภรเลมใดเลมหนงโดยเฉพาะหนงสอปกรณพเศษเกดขนตางยคตางสมยกน ยคนจะเรยกเปนยคหนงตางหากเหนจะไมชดเจนนก สวนยคทตอจากยคปกรณพเศษไดแก ยคโยชนา ยคไวยากรณบาล ยคพจนานกรม ๙๙ และเมอเรยงตามลาดบแลวจะพบวา มยคสาคญอย ๓ ยค คอ ยคกอนพร ะไตรปฎก ยคพระไตรปฎก และยคหลงพระไตรปฎก

ยคหลงพระไตรปฎก นบ เปนยคทพระสาวกาจารยทงหลายในภายหลง ไดรจนาคมภรอรรถาธบาย “พทธวจนะ” ตามนย สรปได ๒ ประการ คอ๑๐๐ ๑) ปกรณนย อธบายพทธพจนตามแนวคมภรเกา แตไมใชพระไตรปฎกโดยตรง ไดแก คมภร มลนทปญหา เนตตปกรณ วมตตมรรค วสทธมรรค เปนตน เรยกคมภรเหลานวา ปกรณวเสส

๒) อฏฐกถานย อธบายพทธพจนตามแนวอรรถกถาโบราณ คอ มหาอรรถกถา กรนทอรรถกถา และอฏฐสาลน เปนตน คมภรทอธบายพทธพจนประเภทน เรยกวา อรรถกถา

สวนการนบชวงระยะเวลาของยคหลงพระไตรปฎกนน มการนบชวงตงแต พ .ศ. ๔๕๐ จนถง พ .ศ. ๒๓๕๐ คอ นบจากการทาสงคายนาครงท ๕ เสรจเรยบรอยแลว และสนสดเมอสงคายนาครงท ๙ (พ.ศ. ๒๓๓๑) สมยรตนโกสนทรตอนตน และในยคนอาจแบงเปนสมยไดอก ๒ สมย คอ๑๐๑

๙๘ พฒน เพงผลา , ประวตวรรณคดบาล, (กรงเทพมหานคร : สานกพมพมหาวทยาลยรามคาแหง, ๒๕๔๒), หนา ๑๑. * สานวนของ พฒน เพงผลา ใชคาวา ปกรณพเศษ ๙๙ เรองเดยวกน, หนา ๑๒. ๑๐๐ ไกรวฒ มะโนรตน , วรรณคดบาล ๑, (กรงเทพมหานคร: จรญสนทวงศการพมพ, ๒๕๔๙), หนา ๙๐. ๑๐๑ จรภทร แกวก , เอกสารค าสอนวชาวรรณคดบาล, มหาวทยาลยมหาจฬาลงกรณราชวทยาลย วทยาเขตขอนแกน, ๒๕๔๒, หนา ๑๙ – ๒๐. (อดสาเนา)

๑๑๖

๑) สมยลายลกษณอกษร เรมนบตงแตสงคายนาครงท ๕ (พ.ศ. ๔๓๔) จนถงสงคายนาครงท ๗ (พ.ศ. ๑๕๘๗) อนเปนระยะเวลาทพระไตรปฎกไดรบการเขยนเปนลายลกษณอกษร ในใบลานภาษาบาลอกษรสหล (ลงกา) เปนครงแรก แลวจงแพรหลายไปสสวนอนๆ ของโลก รวมทงภมภาคเอเชยตะวนออกเฉยงใต ๒) สมยภาษาทองถน เรมนบตงแต พ .ศ. ๑๖๐๐ เปนตนลงมา อนเปนชวงทประเทศตางๆ ไดเกบรวบรวมพระไตรปฎกไวเปนสมบตของตนๆ และไดปรวรรตเปนอกษรตามแบบทตนใชอยในเอเชยตะวนออกเฉยงใต ประกอบดวยพระไตรปฎกฉบบอกษรขอม อกษรสยาม อ กษรพมา พรอมกบการแปลสภาษาของตนๆ อกเปนจานวนมาก

สาหรบการแบงเวลาสาหรบยคหลงพระไตรปฎกนน พฒน เพงผลา ไดตงขอสงเกตวา การแบงไมไดเปนไปตามลาดบเวลาทแทจรงสาหรบบางยค เชน ยคปกรณพเศษ หรอ ยคไวยากรณ หรอ ยคพจนานกรม มหนงสอบางเลม ทเกดขนกอน เชน คมภรมลนทปญหา ทปวงศ มมากอนพระพทธโฆสาจารยแตงอรรถกถาเสยอก ทจดไวในยคอรรถกถา ยคฎกา หรอ ยคอนฎกานน เปนการจดเขากลมหนงสอตามลกษณะวชาการตางหาก เชน มลนทปญหา แตงขนมาไมไดอธบายขยายความคมภรใดคมภรหนงโดยเฉพาะ หากเปนการอธบายธรรมะในพระพทธศาสนาใหพสดารออกไปเทานนเอง ๑๐๒ จากทกลาวรายละเอยดมาทงหมดขางตน คงชวยใหผศกษามองเหนลาดบภาพของการอธบายคาสอนของพระพทธเจาไดชดเจนมากขน โดยเรมทพระพทธเจายงทรงเทศนาคาสอนของพระองคแกพระภกษและฆราวาสโดยทวไป และทรงบญญตพระวนยสาหรบพระภกษ แตหลงจากพระองคทรงปรนพพานแลว กไดมการทองจาหลกธรรมคาสอนและขอหามทพระองคทรงบญญตไวมาโดยมขปาฐะ (ทองจาสบๆ มา ) จนถงการรวบรวมคาสอนโดยแยกเปนปฎกๆ จงเรยกวา พระไตรปฎก และในยคหลงพระไตรปฎ กกไดมการอธบายขอความในพระไตรปฎกใหเขาใจไดงายขน จงเรยกวาอรรถกถา กาลตอมากไดมการอธบายขอความในอรรถกถาอก จงเรยกวาฎกา และแนวการยกขอความมาอธบายใหชดขนมาสนสดลงทอนฎกา

๑๐๒ พฒน เพงผลา, ประวตวรรณคดบาล, หนา ๑๓.

๑๑๗

แตในยคตอจากอนฎกาเปนตนไปถอไดวา เปนการเปลยนแปลงแนว การบนทกหลกธรรมคาสอนของพระพทธเจา จากการแตงคมภรอธบายขอความในพระไตรปฎก มาเปนการแตงเพอแสดงภมความร ความคดเหน หรอการศกษาคนควาและรวบรวมจากคมภรตางๆ มความอสระในการแตง โดยกาหนดเนอหาเปนของตนเองได ลกษณะการแตงคมภรในลกษณะทกลาวมาจงเรยกวา ปกรณวเสส

๕.๒ ความหมายของปกรณวเสส ปกรณวเสส หมายถง คมภรท.... คาวา ปกรณวเสส เรยกตรงตามศพทวา ปกรณวเสสบาง หรอเรยกใหตรงกบสถานะวา คมภรปกรณวเสสบาง แตในเอกสารน จะเรยกวา ปกรณวเสส ดงนน ปกรณวเสส หมายถง หนงสอทแตงเพออธบายธรรมะในพระพทธศาสนา โดยไมไดอธบายคมภรเลมใดเลมหนงโดยเฉพาะ ๑๐๓ หรอหมายถงหนงสอททานแตงแสดงภมร ภมธรรมและความคดเหน หรอคนควาจากคมภรตางๆ ตามแนวคดทเกดขนเองเปนอสระ และก าหนดเนอหาเอง ๑๐๔

ดงนน จงสรปความไดวา ปกรณวเสสเปนคมภรหรอหนงสอทพเศษ หรอแตกตางไปจากคมภรทงหลายทมอยเดม ทไมไดแตงอธบายธรรมะตามคมภรใดคมภรหนงโดยเฉพาะอยางอรรถกถา ฎกาและอนฎกา หากแตเปนคมภรหรอหนงสอททานรจนาขน เพอแสดงความคดเหนอนเปนภมรหรอภมธรรมของทาน โดยการศกษาคนควาและรวบรวมจากคมภรตางๆ โดยกาหนดประเดนหรอเนอหาไดตามความประสงคของตนเอง ๕.๓ ความส าคญของปกรณวเสส ความสาคญของปกรณวเสส เราสามารถศกษาไดจากเนอหาทงหมดของคมภรปกรณวเสส โดยสรปความสาคญได ดงน

๑๐๓ จรภทร แกวก , เอกสารค าสอนวชาวรรณคดบาล, มหาวทยาลยมหาจฬาลงกรณราชวทยาลย วทยาเขตขอนแกน, ๒๕๔๒, หนา ๒๘. (อดสาเนา) ๑๐๔ พฒน เพงผลา , ประวตวรรณคดบาล, (กรงเทพฯ : สานกพมพมหาวทยาลยรามคาแหง, ๒๕๔๒), หนา ๑๒.

๑๑๘

๑) เปนคมภรบนทกคาสอนของพระพทธเจาแบบโดยยนยอหรอรวบยอด เพอใหผศกษาจดจาไดงายขน ซงจะมรปแบบการเขยนทเปนแบบเฉพาะ คอมคาปรารภคมภร หมายถง คาเรมแรกสาหรบเปดเรองราวกอนทจะดาเนนเหตการณตอไป นยมเขยนเปนรอยกรอง (คาถา) โดยใชฉนทลกษณตางๆ มการกลาวเปนเรองเปนราว จาระไนเนอหาอนเปนคาอธบายคาสอนโดยตรง มหลกเกณฑและวธการอธบายเปนแบบเฉพาะของตนเอง และมคาลงทาย ไดแก คาสรปตอนทายเรอง ๒) เปนคมภรทเสนอหลกการและวธการในการอธบายขยายความพระไตรปฎก แมคมภรปกรณวเสสจะจดชนเปนประเภทอรรถกถา แตมไดแตงอธบายความพระไตรปฎกเหมอนกบคมภรอรรถกถาทงปวง แตมงเสนอแนะวธการอธบายพระไตรปฎก หรอหนงสอแนะนาวธการการเขยนอรรถกถาเทานน ๓) เปนคมภรทผแตงไดแตงขนดวยความเขาใจธรรมชาตของมนษย นนคอผแตงเขาใจวาการสรรเสรญและการนนทาเปนโลกยธรรม แตคมภรปกรณวเสสผแตงไดแตงคายกยอง สรรเสรญและชมเชยคณพระรตนตรย โดยใชคาทเปนสดยอดหรอเปนจอม (อาศรวาทหรออาเศยรวาท) ซงเปนคาทกรองดแลว ๔) เปนคมภรทไดนาเนอหาทนอกเหนอจากหลกคาสอนในพร ะไตรปฎก มาเขยนเปนภาษาบาล โดยคมภรทเขยนขนเปนคมภรทวาดวยนทานพนบาน ตานานวรบรษ พงศาวดารและประวตศาสตร เปนตน ๕) เปนคมภรทกลาวถงความรเรองโลกและจกรวาล มการอธบายเนอหาของเรองแยกตามลกษณะของสตวโลกและโอกาสโลก ๖) เปนคมภรทกลาวถงหนวยนบ โดยเชอมโยงกบมตทางนามธรรม ซงกอใหเกดคณคาและสาระเปนอยางมาก หากศกษาโดยละเอยดแลวจะทาใหพบความหมายทเชอมโยงสมพนธกนระหวางหนวยนบภายในกบภายนอก วามความสมพนธและเชอมโยงกนมากยงกวาการเปนเพยง Body Units เทานน หากแตเปนการกาวไปสความ “หนวยในใจ” ไดอยางนามหศจรรย๑๐๕

๑๐๕

ประมวล เพงจนทร , ชชวาล ปญปน , สงขยาปกาสกปกรณ และ สงขยาปกาสกฎกา , การศกษาทางไกลผานระบบอนเตอรเนท มหาวทยาลยเทยงคน , มหาวทยาลยเชยงใหม, ๒๕๔๓, หนา ๒๔-๒๕..

๑๑๙

จากความสาคญทกลาวมาขางตน ชวยใหสรปความไดวาคมภรปกรณวเสส เปนคมภรทเปนดจสะพาน ททอดสาระสาคญทปรากฏอยในพระไตรปฎก เชอมโยงไปถงประชาชนชาวบานไดศกษาและทาความเขาใจไดงายขน อยางเชนบทสวดสรรเสรญคณพระรตนตรย เปนตน ซงการสวดสรรเสรญกเปนวธการททาใหผสวดเกดศรทธาในพระพทธ พระธรรมและพระสงฆเปนอยางมาก และเปนวธการทชาวพทธทวโลกนยมปฏบตสบกนมาตราบจนทกวนน ๕.๔ ประเภทของปกรณวเสส คมภรปกรณวเสส เปนหนงสอททานแตงแสดงภมร ภมธรรม และความคดเหน หรอคนควารวบรวมจากคมภรตางๆ ตามแนวคดทเกดขนเองเปนอสระ กาหนดตามเนอหาและแบบวธการเขยนไว ๖ ประเภท คอ

๑) ธรรมวนยสงเขป เปนคมภรทอธบายความบาลในพระไตรปฎกอยางยนยอหรออธบายแบบรวบยอดแทนการอธบายเปนปฎกๆ อยางอรรถกถา เมอกาหนดชนแลวคงเปนอรรถกถานนเอง เชน ไดแก (๑) มลนทปญหา แตงโดยพระจฬาภยมหาเถระ

(๒) วสทธมรรค แตงโดยพระพทธโฆสาจารย

(๓) วมตตมรรค แตงโดยพระอปตสสเถระ

๒) ธรรมวภงค เปนคมภรทแสดงหลกและวธวเคราะหแจกแจง พระธรรมและพระวนย ไดแก (๑) เนตตปกรณ แตงโดยพระมหากจจายนะ (๒) เนตตอรรถกถา แตงโดยพระธรรมปาละเถระ

(๓) เนตตวภาวน แตงโดยพระสทธธรรมปาลมหาธรรมราชคร ชาวพมา

๓) ธรรมวนยสดดหรอพทธาทภถต เปนคมภรประเภทบทอศรว าท ในปจจบนวาดวยการสรรเสรญพระรตนตรย คอพระพทธคณ ไดแก พระมหาปรสลกษณะ ๓๒ ประการ อนพยญชนะ ๓๒ ประการ ไดแก (๑) ปชชมธ พระพทธปปยเถระแตงขบสดดพระรตนตรย เปนบทรอยกรอง ๑๐๔ บท ทานองศตกะทางสนสกฤต

๑๒๐

(๒) นมสการปาฐะ พระโปราณาจารยแตง

(๓) ชนาลงการ พระพทธรกขตเถระแตงเปนรอยกรอง ๒๗๑ บท พรรณนาประวตของพระพทธเจา ตงประสตไปจนถงปรนพพาน

(๔) ชนจรต พระเมธงกรหรอนวรตนเมธงกรแตงเปนรอยกรอง พรรณนาประวตของพระพทธเจาคลายกบคมภรพทธจรตของสนสกฤต

๔) วงสปกรณ เปนคมภรทกลาวถงตานาน ประวตศาสตร ประวตบคคล เปนตน เชน

(๑) มหาวงศ พงศาวดารลงกา แตงโดยพระมหานามเถระ

(๒) ทาฐาวงศ หรอทนตวงศ แตงโดยพระธรรมกตตแหงประเทศศรลงกา วาดวยประวตพระทนตธาตของพระพทธเจาทมาประดษฐานในประเทศศรลงกา

(๓) สาสนวงสปปทปกาหรอศาสนวงศ วาดวยประวตศาสตรพทธศาสนา แตงโดยพระปญญาสาม ชาวพมา ๑๐๖ สาหรบประเภทท ๕ รองศาสตราจารยจรภทร แกวก มความเหนทตางออกไป กลาวคอ หวเหมอนกน แตรายละเอยดตางกน (รวมทงประเภทท ๖ และประเภทท ๗ ดวย) คอ วงสปกรณ วาดวยนทานและตานานพระพทธศาสนา ไดแก สาสนวงสปปทปกา แตงโดยพระปญญาสาม สงคตยวงส แตงโดยพระวนรต ชนกาลมาลปกรณ แตงโดยพระรตนปญญาเถระ๑๐๗ ๕) โลกศาสตร เปนคมภรทกลาวถงกาเนดโลก ดวงดาวและจกรวาล ไดแก (๑) จกกวาฬทปน แตงโดยพระสรมงคลาจารย

(๒) โลกปปทปกสาร แตงโดยพระเมธงกรณ ๖) สงขยาปกรณ เปนคมภรทกลาวถงการนบ ชง ตวง วด ไดแก (๑) สงขยาปกาสกะ แตงโดยพระญาณวลาส (๒) สงขยาปกาสกฎกา แตงโดยพระสรมงคลาจารย

จากประเภททกลาวมาสอใหทราบวา ผแตงมความเขาใจผทจะรบสารคอธรรม ะในพระไตรปฎกไดอยางงายๆ โดยทผรบไมรสกตว โดยเรมทแตงแบบยนยอ แสดงหลกวธการแจกแจงหรอวเคราะหธรรมะ มการสรรหาคาทเปนยอดมาแตงเปนคาประพนธ ม

๑๐๖ ไกรวฒ มะโนรตน, วรรณคดบาล ๑, หนา ๑๐๙ - ๑๑๑.

๑๐๗ จรภทร แกวก , เอกสารค าสอนวชาวรรณคดบาล, มหาวทยาลยมหาจฬาลงกรณราชวทยาลย วทยาเขตขอนแกน, ๒๕๔๒, หนา ๑๙ – ๒๐. (อดสาเนา)

๑๒๑

การกลาวถงนทานพนบานและแฝงดวยธรรมะ หรอแมแตประวตศาสตรรวมทงเรองเลาตางๆ ดวย และ สดทายไดแตงในสงทอยใกลตวมนษยมากทสด นนคอการนบวตถสงของตางๆ และเชอมโยงไปถงมตภายในใจไดดวย ซงถอวาเปนความชาญฉลาดยงของปราชญทางพระพทธศาสนา ๕.๕ ก าเนดและพฒนาการของปกรณวเสส คมภรปกรณวเสสกเหมอนคมภรอนๆ ทมการกา เนดและพฒนาการมาตามลาดบ สาเหตเพราะเมอพระอรรถกถาจารยทานศกษาคมภรชนตางๆ แลว ทานมความรและความคดทเหนแปลกแตกตางออกไปในลกษณะสรางสรรคใหม ใหงายตอการเขาใจไดมากขน ซงสามารถศกษาไดจากประเดนกาเนดและพฒนาการปกรณวเสส ดงน ๕.๕.๑ ก าเนดของปกรณวเสส บรรดาวรรณคดบาลทงหลาย พระไตรปฎกเปนคมภรทสาคญและไดรบการยกยองในวงการศกษาทวไป รองลงไปไดแกอรรถกถาพระไตรปฎก เฉพาะอยางยงคองานทพระพทธโฆสาจารย ไดปรวรรตพระไตรปฎกและอรรถกถาจากภาษาสงหลเปนมคธ ดวยเปนภมรภมธรรมทสบกนตอๆ มาจากพระมหาเถระทงหลายในอดตตงแตสงคายนาครงท ๑ จนถงสงคายนาครงท ๕ รวมเวลาได ๙๐๐ ปเปนประมาณ ถดจากนนในตน พทธศตวรรษท ๑๐ (พ.ศ. ๑๐๐๐) หรอบางเรองเรมในพทธศตวรรษ ๖ เปนตนมา ไดปรากฏงานอรรถกถาแนวใหมขน ทไมตองอธบายความตามสายปฎกซงเปนงานแบบแผนมลกษณะตายตว แตผแตงกาหนดเคาโครงเรองขนเองตามแนวคดของตน และนาหลกคาสอน (พระไตรปฎก) มาเปนแหลงขอมล คมภรเหลานเรยกรวมวา ปกรณวเสส ๕.๕.๒ พฒนาการของปกรณวเสส

จากการศกษาไดพบวาปกรณวเสสเปนงานเขยน เชงวชาการอกรปแบบหนงซงผแตงสามารถกาหนดเคาโครงเรองตามแนวคดตนเอง ซงเคาโครงเรองดงกลาวสามารถนาหลกคาสอนในทางพระพทธศาสนามาวเคราะหวจารณสรปหรอขยายความในแงมมตางๆ ในเชงวชาการไดมากมาย ซงจะเหนไดจากพฒนาการของปกรณวเสส ดงตอไปน

๑๒๒

๑) ธรรมวนยสงเขป หมายถง คมภรปกรณวเสสทมการอธบายพระธรรมวนยโดยสรป (สงคหะ) หรอรวบยอดหรอการประมวลความ (สารตถะ) เชน มลนทปญหา วสทธมรรค วมตตมรรค เปนตน โดยทผแตงกาหนดเคาโครงเรองขนเองตามแนวคดตน และนาหลกคาสอน (พระไตรปฎก) มาเปนแหลงขอมล คมภรเหลานเรยกรวมวา ปกรณพเศษ แตมชอเรยกเฉพาะวา สงเขปบาง สงคหะ บาง๑๐๘ คมภรในกลมนแตงอธบายความพระไตรปฎกอยางยอ ตามเคาโครงเรอง (รปแบบ) และแนวคด (เนอหา) ของผแตงเอง โดยอาศยพระไตรปฎกเปนฐานขอมล ในประเทศลงการาวป พ.ศ.๔๓๓ ไดมการจดทาสงคายนาครงท ๕ ซงมจดมงหมายจารกพระไตรปฎกเปนลายลกษณอกษร และเชอกนวาจารกเปนภาษาสงหล (Singhala Alfhabets) มากกวาจะเปนรปอกษรพราหม (Brahmi Alfhabets) ทใชกนแพรหลายในจารกพระเจาอโศกมหาราช๑๐๙ จงกลาวไดเตมทวา พระพทธวจนะคอพระไตรปฎกมสถานภาพมนคงแลวในชมพทวป และจากคากลาวทวาการทาสงคายนาครงท ๕ มจดมงหมายจารกพระไตรปฎกเปนลายลกษณอกษรนน ถอไดวาเปนพฒนาการครงสาคญของการบนทกคาสงสอนของพระพทธเจา ซงแตเดมมเพยงการจาปากตอปากทเรยกวา มขปาฐะ เทานน กาลตอมาไดมพระมหาเถระผทรงจาและรอบรในพระไตรปฎก พจารณาเหนวาการมพระไตรปฎกกเปนการดมากอยแลว แตเพอเปนการเผยแผหลกคาสอนสาคญของพระพทธเจาไปสประชาชนไดมากขน จงเหนควรแตงคมภรทางพระพทธศาสนาขนใหม โดยใ หเปนแหลงประมวลหรอชดคาอธบายพระไตรปฎกทเรยกวา อรรถกถาบาง วรรณนาบาง ซงสงสมและรวบรมกนมาตงแตสมยพระมหนทเถระ สงคายนาครงท ๓) จนถงสมยทพระพทธโฆสาจารยเดนทางไปแปลคมภร พ .ศ. ๙๕๔ (สงคายนาครงท ๗ ทลงกา) มชอปรากฏอย ๓ เลม ค อ คมภรมหาอรรถกถา คมภรมหาปจจรย และคมภรมหากรนท ทงหมดนปรากฏอยในรปภาษาทองถนสงหล (Singsala Dailec)๑๑๐

๑๐๘ จรภทร แกวก , วรรณคดบาล, เอกสารคาสอน มหาวทยาลยมหาจฬาลงกรณราชวทยาลย วทยาเขตขอนแกน, ๒๕๔๒, หนา ๒๘. ๑๐๙ พระเทพเวท (ประยทธ ปยตโต), จารกอโศก, (กรงเทพมหานคร : ๒๕๓๘), หนา . ๑๑๐ จรภทร แกวก , วรรณคดบาล : คมภรปกรณวเสสภาษาบาล, เอกสารตารา มหาวทยาลยมหาจฬาลงกรณราชวทยาลย วทยาเขตขอนแกน, ๒๕๕๐, หนา ๒๖. (อดสาเนา)

๑๒๓

แตเนองจากคมภรทกลาวมาขางตน เปนคมภรทยากตอการศกษาและทาความเขาใจ พระมหาเถระในยคตอมาจงไดกาหนดเคาโครงเรองขนเองต ามแนวความคดของตน โดยยดพระไตรปฎกเปนแหลงขอมลในการแตง ซงพระภกษสงฆและประชาชนทวไปสามารถศกษาและเรยนรเขาใจได เรยกรวมคมภรเหลานวา ปกรณวเสส (ปกรณพเศษ) คมภรปกรณวเสสทสาคญทเปนธรรมวนยสงเขปในทนไดแก มลนทปญหา วสทธม รรค วมตตมรรค เปนตน ดงนน จงกลาวสรปไดวา คมภรธรรมวนยสงเขป มรปแบบทานองเดยวกบคมภรอรรถกถาชดใหญ อาทคมภรสมนตปาสาทกาอรรถกถา สมงคลวลาสน อรรถกถา และอฏฐสาลนอรรถกถา เพราะคมภรเหลานโดยเนอแทแลวกคอคมภรอรรถกถานนเอง แ ตจะมขอตางหรอลกษณะเฉพาะ ๒ ประการคอ (๑.) ไมไดอธบายพระพระพทธพจนตามระบบพระไตรปฎก คอพรรณนาความตามลาดบวรรค สตร และบทแหงอกษร (๒.) อธบายแบบสรปความอยางหนงสอวชาการปจจบน กลาวคออธบายตามเคาโครงเรองทตวเองผกขน เมอเนอหาเกยวของ เชอมโยงกบพระพทธพจนตอนใด กจะนามาอางองในตอนนนๆ ซงรายละเอยดสามารถศกษาไดในคมภรมลนทปญหา วสทธมรรค เปนตน ตามทกลาวแลว ๒) ธรรมวภงค หมายถงคมภรทเสนอหลกการหรอแบบวธในการอธบายขยายความพทธธรรม และเชอวาตาราเหลานมบทบาทแล ะอทธตอผลงานทงอรรถกถาและฎกามาตงแตตนพทธกาลยคตน คมภรในกลมนแมจะจดชนเปนประเภทอรรถกถา แตกมไดแตงอธบายความพระไตรปฎกเหมอนกบคมภรอรรถกถาทงปวง แตมงเสนอแนะวธการอธบายพระไตรปฎก หรอหนงสอแนะนาวธการเขยนอรรถกถา๑๑๑ จากความหมา ยของธรรมวภงคทกลาวมาขางตน ชวยสอความเขาใจไดวา การอธบายความพทธธรรมในพระไตรปฎก ถอเปนธรรมเนยมปฏบตวาแตละคนมอสระทจะตความไดตามแนวคดของตน ๆ แตมเงอนไขวาจะตองแยกออกเปนสวนหนงตางหาก จะนาไปปนกบหลกพทธธรรมไมได ดงตวอยางทปร ากฏในสงคมไทย ฝายคามวาส (คนถธระ) จะมกรอบแนวคดการอธบายความทยดตดกบตวบท คอหลกฐานหรอเอกสาร ตารา คมภร สวนฝายอรญญวาส (วปสสนาธระ ) จะอธบายความจากประสบการณเฉพาะตน แลวโยงเขาสหลกคาสอน (คมภร ) หรอบางกรณอาจจะเปนการอธบายประสบการณลวนๆ จากขอปฏบตของตนๆ แลวสรปวาประหนงวา นคอพทธธรรม

๑๑๑สภาพรรณ ณ บางชาง,ประวตวรรณคดบาลในอนเดยและลงกา, หนา ๒๔๔

๑๒๔

เมอมเหตผลตามทกลาวมา เพอเปนการปองกนการเกด สทธรรมปฏรป จงจาเปนตองมรปแบบและวธการตความหมายของหลกคาสอน (พระไตรปฎก) อยางมหลกเกณฑ มใชเปนการอธบายความไปตามแนวคด ความเช อ หรอ ความเขาใจของตนเทานน ซงจะนาไปสการแตกแยกทางความคด สานกและนกายในทสด ดงเหตทเกดขนแลวในประวตศาสตรพระพทธศาสนา ในสวนพฒนาการจะเหนไดวา มงานเขยนดานธรรมวภงคทมอายเกาแกทสด และมตนฉบบสมบรณในปจจบนอย ๒ เลม คอ คมภรเปฏโกปเทสและเนตตปกรณ และเชอกนมาแตตนวาทงสองเลมนเปนผลงานของมหากจจายนเถระ หนงในอสตมหาสาวก (พระสาวกองคใหญ ๘๐ รป) ทไดรบการยกยองเปนกรณพเศษ (เอตทคคะ) ดงขอความวา ภกษเหลานนมความเหนรวมกนวา ทานพระมหากจจายนะนแล พ ระศาสดาทรงสรรเสรญ และเพอนสพรหมจารทงหลายผเปนวญญยกยอง ทานพระมหากจจายนะคงสามารถเพอจาแนกอรรถแหงอทเทศ ทพระผมพระภาคทรงแสดงโดยยอ ไมทรงจาแนกโดยพสดารน โดยพสดารได๑๑๒ แตจะอยางไรกตาม คมภรวสทธมรรคและคมภรอฎฐ สาลนกยงอางถง แล ะยนยนถงความมอยแหงคมภรเปฏโกปเทสะ และเนตตปกรณ จงตองถอวาเปนคมภรสาคญ แมพระพทธโฆสะเองกยงใชเปนแหลงอางองดวย๑๑๓ คมภรทงสองเลมน ถอวาเปนหนงสอทเสนอหลกเกณฑวนจฉยความหมายและคณคาพทธธรรมในยคแรก และถอวาเปนหนงสอคมอแนะแนวการเขยนอรรถกา ในกาลตอมาทฤษฎเหลานไดเปนทยอมรบกนอยางกวางขวางทลงกา พระธรรมปาละในฐานะทเปนผเขยนทงอรรถกถา และฎกา ของคมภรเนตตปกรณ ทานไดนาหลกการอธบายความหมายของคาและความในเนตตปกรณ ทง ๑๖ หาระ และ ๕ นยะ มาเปนกรอบแนวคดใชอธบายพระสตรแรกของแตละนทานใหดเปนตวอยาง ๓) ธรรมวนยสดด คาวา สดด เปนคาสนสกฤตแปลวา สรรเสรญ ยกยอง ชมเชย นบเปนคากลาง ๆ ทอาจใชหรอแสดงพฤตกรรมหลายอยางในการสอความหมายวา ยกยอง แตเมอจะสอความหมายถงการใชคาพดโดยตรง เรยกวา อาศรว าท หรอ

๑๑๒ อง. ทสก.(ไทย) ๒๔/๑๖๑/๓๖๔. ๑๑๓ สภาพรรณ ณ บางชาง, ประวตวรรณคดบาลในอเดยและลงกา, หนา ๒๔๓.

๑๒๕

อาเศยรวาท แปลวา คาพดทสดยอดเปนจอม หรอ กรองแลวอยางด อนหมายถงคาพรรณนาคณนนเอง ดงนน ค าวา ธรรมวนยสดด จงหมายถงการสรรเสรญ การยกยอง หรอการชมเชยคณของพระพทธเจา๑๑๔ บทรอยกรองดงเดมทมลกษณะสรรเสรญในพระพทธศาสนา ทถอกนวาเก าแกทสด ซงทาหนาทพรรณนาคณพระรตนตรย ไดแก บทรอยกรองทพรรณนาพระพทธคณ ๙ พระธรรมคณ ๙ และพระสงฆคณ ๙ ตวอยางพระพทธคณ ๙ ความวา ต โข ปน ภวนต โคตม เอว กลยาโณ กตตสทโท อพภคคโต อตป โส ภควา อรห สมมาสมพทโธ วชชาจรณสมป นโน สคโต โลกวท อนตตโร ปรสทมมสารถ สตถา เทวมนสสาน พทโธ ภควา…….ฯ๑๑๕ กเพราะกตตศพทอนงามของทานพระโคดมพระองคนนขจรไปแลวอยางนวา แมเพราะเหต น ๆ พระผมพระภาคพระองคนนทรงเปน (๑) พระอรหนต (๒) ตรสรเองโดยชอบ (๓) ทรงถงพรอมวชชาและจรณะ (๔) เสดจไปดแลว (๕) ทรงรแจงโลก (๖) เปนสารถฝกบรษทควรฝกไมมผอนยงกวา (๗) เปนศาสดาของทวยเทพและมนษย (๘) เปนผเบกบานแลว (๙) เปนผจาแนกธรรมฯ พระพทธคณเหลานมอายอยในพทธกาลยคตน คอชวงเวลาทพระพทธองคยงทรงพระชนมอย และพทธบรษททงหลายตางกถอเปนภาระทสาคญประการหนง ในการะประกาศพระพทธคณใหปรากฏเพอประโยชนสขแกชาวโลกทงมวล และถอเปนธรรมเนยมปฏบตสบมาจนทกวนน ของพระสงฆในลงกา อนเดย พมาและไทย คมภรบาลประเภทน ถอวาเปนวรรณคดทส มบรณแบบ เพราะมไดมงแสดงหลกคาสอนเหมอนคมภรพระไตรปฎก อรรถกถาและฎกาทงหลาย แตมงทจะใชภาษาเปนตวแทนหรอเปนสญลกษณแทนอารมณความรสก ความคด และการหยงร ทตกกระทบและฝงใจ จนกอเกดสนทรยะทางภาษา เพอความเขาใจถงพฒนาการของคมภรธรรมวนยสดด จากบทรอยกรองธรรมดามาเปนบทรอยกรองทตองแตงตามขอบงคบ คอการแตงตามเสยงหนก เสยงเบา หรอ เสยงสน เสยงยาว ซงเรยกวา ฉนทลกษณ และคมภรในกลมธรรมวนยสดดมกนยมแตง

๑๑๔ จรภทร แกวก, วรรณคดบาล : คมภรปกรณวเสสภาษาบาล, หนา ๔๔. ๑๑๕ ว.มหา.(บาล) ๔/๘๖/๑๒๙.

๑๒๖

เปนรอยกรองหรอคชชะ (poety) เปนสวนมาก และฉนทลกษณะทนยม นามาใชแตงมากทสด คอ วสนตดลกฉนท ๑๔ และ สทธนาฉนท ตวอยางเชน พทธโฆสนทาน

สาเร สรา สเร สาร รสา สารม สร สาโร

รสา รสม รเส สาร สรา สรม สร สโร ฯ

แปล : ดกรเทพยดาทงหลาย ผมวมานทองอนประเสรฐ เกดดวยมเหศกดา มนางฟาแหหอม แวดลอมเปนยศบรวารยอมมกศลสมภารไดสรางแลวแตกอนมา ฯ

โนนานโน นนนานม นานาโนนม นนานโน

เนเนโนนม นนานเน นานานเน นโนนานม ฯ

แปล : เทพยดาผมอานาจอนประเสรฐทวโลกธาต ไดแกสมเดจพระสพพญญ ผเปนครในไตรภพ บคคลใดผมจตนอบนอม ในพระธรรมของพระพทธเจา พระองคยอมเสดจไปโปรดบคคลนน ใหรจกธรรม แลวจกบงเกดในสวรรค ฯ๑๑๖

จากรายละเอยดทกลาวมาแสดงใหทราบวา เดมการพรรณนาคณหรอการสรรเสรญคณจะนยมแตงเปนแบบความเรยงธรรมดาเทานน กาลตอมาจงนยมแตงแบบฉนทลกษณ ซงจะมความไพเราะและมความลกซงกนใจมากกวาความเรยงธรรมดา ๔) วงสปกรณ พระพทธศาสนาเถรวาทในภาษาบาลบนทกหลกคาสอน ไดแก พระพทธวจนะ คอพระไตรปฎก รวมทงคาอธบายทสบๆ กนมาเปนลาดบชน ทรจกกนในปจจบนคอ คมภรอรรถกถา ฎกา และอน ฎกา หนงสออธบายพระไตรปฎกเหลาน เชอกนวานาสบๆ กนมาแตโบราณ ราว พ .ศ. ๒๒๘ คอ หลงสงคายนาครงท ๒ สมยทานพระมหนทเถระเผยแผพระพทธศาสนาเขาไปสลงกา จงมความถกตองและสมบรณครบความ จนไมอาจนาพระพทธวจนะไตรปฎกมาอธบายซาอกได พระสงฆผเชยวชาญภาษาศาสตรภาษาบาล จงมงความสนใจมาสภมปญญาทองถน ซงเปนแหลงขอมลทใกลตวมากทสด แลวผลตผลงานออกมา คมภรภาษาบาลประเภทวงศจงเปนหนงในจานวนเหลานน อนเปนการเปดประตบาลสโลกอกโลกหนงอน

๑๑๖ พระมหามงคลเถระ, พทธโฆสนทาน, (กรงเทพมหานคร : โรงพมพพระจนทร, ๒๔๗๐), หนา ๓๒.

๑๒๗

เปนเรองชาวบาน เรองตานานบานตานา นเมอง ตามระยะทางแหงประวตศาสตรอนยาวนานทภาษาบาลนาไปรบใชเนอหาใหม คาวา วงสะ มาจากคาบาลวา วส เทยบไดกบคาสนสกฤตวา วงศะ หรอ วงศ แปลวา “เชอสาย เผาพนธ เหลากอ” แตนามาใชในแงประวตความเปนมา วงสปกรณ จงหมายความถง หนงสอหรอคมภรทวาดวยนทานพนบาน, ต านานวรบรษ พงศาวดาร และ ประวตศาสตร ในการตงชอเรองจงนยมเตมคาวา วงสะ เปนเครองแสดงอางทกครงไป เชน มหาวสปกรณ คมภรมหาวงศ จามเทววสปกรณ ตานานพระนางจามเทว รตนพมพวสปกรณ ตานานพระแกวมรกต สงคตยวงศประวตสงคายนา เปนตน๑๑๗ ในสวนพฒนาการคมภรวงสปกรณนน มปรากฏในคราวทพระสงฆลงกา (ตนพทธศตวรรษท ๑๐) ไดนาเนอหาสาระอยางอนทนอกเหนอจากหลกคาสอนในพระไตรปฎกมาเขยนเปนภาษาบาล โดยมรปแบบและวธการเขยน ๓ ประการคอ (๑) พระพทธจรยาวตร พทธประวต และสงเวชนยวตถสถานตางๆ (๒) นทานพนบานพนเมอง (๓) ตานานบานเมอง และประวตศาสตรทองถน สวนวธเขยนมอย ๒ แบบ คอ ๑) แบบรอยกรอง เปนรปลกษณของการประพนธแบบบาล (อนเดย) รปแบบคาประพนธนน เรยกวาฉนทลกษณะ หรอตาราฉนท คมภรทมชอเสยงคอคมภรวตโตทย หรอวตโตทยปกรณ ของทานพระสงฆรกขต มหาสวาม ชาวลงกา และคมภรฉนโทมญชร ของทานพระวสทธาจารย ชาวพมา ตาราเหลานไดแสดงชนดของปชชะไว ๑๐๘ แบบ แยกเปนวรรณพฤต ๘๐ แบบ และมาตราพฤต ๒๘ แบบ ปชชะแตละชนด ทานเรยกว า “ฉนท” เชน สททลลวกกฬตฉนท ๑๙, วสนตดลกฉนท ๑๔ อนทรวชรฉนท ๑๑ เปนตน แตถาแตงครบ ๔ บาท คาประพนธชนดนนๆ เรยกวา คาถา แปลวาคาพดอนบณฑตมพระพทธเจาเปนตนผกไวดแลว ปชชะ -บทรอยกรอง (Poetry) แตละประเภทนนๆ” และ ๒) แบบวมสสะ แปลวา เจอปน คละกน ผสมกน วมสสะจงเปนแบบวธเขยนวรรณคดบาลอยางหนง ททานนารปแบบแหงปชชะ -รอยกรอง และคชชะ -รอยแกว มาเขยนเปนเรองราวเดยวกน เชน พระสตรทงหลายทมคาถา

๑๑๗ จรภทร แกวก, วรรณคดบาล : คมภรปกรณวเสสภาษาบาล, หนา ๕๑.

๑๒๘

(ปชชะ) ในสคาถาวรรค สงยตตนกาย อรรถกถาธรรมบท งานเขยนของทานพระพทธโฆสาจารย เปนตน วธเขยนดงกลาวน จดวาเปนการเสนอทางเลอกการใชคา (สทท) ใหตรงกบความ (อรรถ) หรออารมณของผประพนธ เปนความสมพนธระหวาง “รปแบบ” และ “เนอหา” สาหรบวดฝมอของผประพนธแตละคน วามความสนทด จดรปแบบและเนอหาลงตวไดงดงามเพยงใด๑๑๘ วธเขยนดานนเปนแบบวธในการกาหนดหลกเกณฑในการจดลาดบเนอหาของเรอง ตงแตตอนเรมเรอง ตอนเดนเรอง (กลางเรอง) และตอนจบเรอง (สรป) ๕) โลกศาสตร หมายถง คมภรทวาดวย ความรเรองโลกและจกรวาล ซงอรรถกถาพเศษประเภทหนง ทไดรบการถายทอดมาพรอมกบหลกคาสอนในพระพทธศาสนา ซงเหนไดชดเจนจากการอธบายความหมายของคาและขอความแหงอคคญญสตร ในสมงคลวลาสน อรรถกถาแหงสตตสรยสตรในมโนรถปรณ และเรองความเสอมและความเจรญของกปป ทปรากฏในอรรถกถาวสทธมรรค มผรบางทานกลาววา จกรวาลวทยาในพระพทธศาสนาทมเคาโครงมาจากจกรวาลวทยาในศาสนาพราหมณ ซงยนยนวาโลกมจานวนนบไมถวน คอ เปนอนนตะนน ในพระบาลมคา เชน "ทสสหสสจกกวาเลส" (ทะสะสะหดสะจกกะวาเลส) ซงแปลวา "ในหมนจกรวาล" อยทวไป แสดงใหเหนวาพระพทธศาสนาไดยอมรบวา จกรวาลนนมมากมายจนเปนอนนตะ ทงนเพราะ "อวกาศ" (space) ซงตรงกบคาบาลวา "อากาส" นนเปน "อนนตะ" คอไมมทสนสด ดงคาบาลวา "อนนโต อากาโส" ดวย๑๑๙ จากความหมายของคมภรโลกศาสตรขางตน ทกลาวถงเรองโลกและจกรวาล ชวยสะทอนใหมองเหนสภาพและเหตการณในสมยทพระพทธเจายงทรงพระชนมอย นนคอเรองราวเหลานจดกลมเปนอพยากตปญหา ไดแกเปนปญหาทไมทรงตรสตอบ เชน โลกเทยง โลกไมเทยง โลกทมทสด หรอไมมทสด๑๒๐ แตเรองราวเหลานเปนประเดนทถกเถยงสนทนากนในหมพระสาวก จงจดเปนพาหรกถา ไดแก เรองนอกธรรมนอกวนย และไมปรากฏหลกฐานวาทรงปรบอาบตแกภกษผประพฤตเชนนน และในพระไตรปฎกก

๑๑๘ จาเนยร แกวก , หลกวรรณคดบาลวจารณ, (กรงเทพมหานคร : โอเดยนสโตร, ๒๕๓๙), หนา ๑๔. ๑๑๙ เรองเดยวกน, หนา ๗๑. ๑๒๐ ท.ส.(ไทย)๕,/๒๙๒/๔๔๐.

๑๒๙

ไดกลาวถงเรองทเกยวกบโลกและจกรวาลไวมาก แตจะขอนามากลาวเพอประกอบการศกษา เชน การพนาศและการเกดใหมของโลก ใน อคคญญสตร๑๒๑ เรองอสร ในจนทมสตร๑๒๒ และในสรยสตร๑๒๓ เปนตน แตหลงจากพระพทธองคปรนพพานแลว พระสงฆสวนมากเกดปรวตกกบสถานภาพของสงคมสงฆทเปนอย จงมงทจะรกษาหลกคาสอนเปนสาคญดงจะเหนไดวาหลงพระพทธเจาปรนพพานเปนรวม ๕๐๐ป ภารกจทสาคญคอการรวบรวมหลกคาสอน บนทกเปนลายลกษณอกษรเรยกวาพระไตรปฎก และรวมกนจดทาคาอธบายความพระพทธวจนะคออรรถกถา คมภรเหลานพระมหาเถระทงหลายไดนาสบๆ กนมา และจดรวบรวมในลงกาทวป พระพทธโฆสาจารยเดนทางไปเมอราว พ.ศ.๙๕๖ เพอแปลและเรยบเรยงคมภรภาษาสงหล รวมเปนหนงสอทงหมด ๔๖ เลม และในบางเรอง เชน มธรตถวลาสน อรรถกถาพทธวงศ อาจจะเปนงานทมกอนพระพทธโฆสาจารยไปลงกาดวยซา ๖) สงขยาปกรณ ๑๒๔ สงขยาปกาสกฎกา หมายถงฎกาทวาดวยการคานวณนบในลกษณะตางกน ๖ ประเภทมาตรานบ คอ (๑.) อทธาสงขยา ไดแก มาตราวดระยะทาง (๒.) ธญญสงขยา ไดแก มาตราตวงสงของ (๓.) ปมาณสงขยา ไดแก มาตราชงสงของ (๔.) ภณฑสงขยา ไดแก ระบบการนบจ านวน (๕.) มลภณฑสงขยาไดแก มาตรานบเงนตรา (๖.) นลกหาปณสงขยา ไดแก การนบมลคาและการก าหนดขนาดของ นลกหาปณะ การกาหนดนบทง ๖ ประเภทน พระญาณวลาส ประพนธไวเปนรอยกรองกถา ซงประดบประดาดวยฉนทลกษณะแหงตนตภาษาเขาใจวา เปนเจตนาของผประพนธทตองการใหผศกษาสงขยาปกาสกปกรณ ศกษาโดยใชวธทองจามาตรานบตางๆ เพอการ

๑๒๑ ท.ปา(ไทย).๑๑/๕๑/๑๐๕. ๑๒๒ ส.ส.(ไทย),๗/๒๔๓–๒๕๐. ๑๒๓ ส.ส.(ไทย),๑๕/๒๔๖–๒๕๐. ๑๒๔ ประมวล เพงจนทร , ชชวาล ปญปน , สงขยาปกาสกปกรณ และ สงขยาปกาสกฎกา , การศกษาทางไกลผานระบบอนเตอรเนท มหาวทยาลยเทยงคน , มหาวทยาลยเชยงใหม, ๒๕๔๓, หนา ๔. สงขยาปกาสกปกรณ เปนผลงานของพระญาณวลาส พระภกษชาวลาว สวนสงขยาปกาสกฎกา เปนผลงานของพระสรมงคลาจารย พระภกษชาวลานนา ดงนนจงขอใหผศกษาเขาใจวา สงขยาปกรณ ในทนไดแก สงขยาปกาสกปกรณ และ สงขยาปกาสกฎกา นนเอง

๑๓๐

นาไปใชไดอยางสะดวกเหมอนการทองสตรคณของนกเรยนในปจจบน เพราะจดประสงคใหเกดความสะดวกในการทองจา พระญาณวลาสจงประพนธงานชนน ขนเปนรอยกรองหรอทนกศกษาบาลรจกกนในชอวา ประพนธเปนคาถา๑๒๕ สาหรบความเปนมาของคมภรสงขยาปกรณนน เกดขนเพราะคานงว าระยะเวลาผานไปเกอบศตวรรษทาใหคนคนเคยกบระบบของฝรง จนนกไมออกวากอนทระบบเมตรกจะสถาปนาขนในสงคมไทยนนเรามระบบการชง ตวง วดอยางไร มความเปนมาอยางไร และโดยเฉพาะมตทางนามธรรมทเชอมโยงในหนวยเหลานนกอใหเกดคณคาและสาระ อยางทในปจ จบนอาจจะคดไมถงวาภมธรรมปญญาไทยจากพระพทธศาสนานน มแงมมใหพจารณาอยางกวางขวาง นาทจะไดมาตรวจสอบ แสวงหา และขดคนมรดกทางปญญาน บางทความเขาใจโลกและธรรมชาต ผานหนวยอยางถกตองตามความเปนจรงของสจธรรมจะชวยใหเกดปญญาสรางสรรคใหกบโลกปจจบนได และหนงในผลงานอมตะของ พระสรมงคลาจารย ทจะนาไปสคณคาและสาระดงกลาว คอ สงขยาปกาสกฎกา ทมอายเกอบหารอยปมาแลว ทานไดแสดงมาตราการนบโดยแตงอธบายขยายความจากสงขยาปกาสปกรณของ พระญาณวลาสกลาวถงมาตราวดระยะ มาตราตวง มาตราชง ระบบการนบสงของมาตราเงน และการนบขนาดของนลกหาปณะทรวบรวมมาจากคมภรบาล เพอสะดวกในการจดจาดวยถอวาเปนเรองจาเปนทางพระวนย และเปนสงทสงฆจะเกยวของสมพนธกบสงคมในฐานะเครองกาหนดหมายรรวมกน ผลงานเรองนปรากฏตอมาในหนวยนบตามวธประเพณของไทย ดงทมรองรอยหลกฐานอยมากมาย คาเรยกชอหนวยหลายคา ไดกลายมาเปนภาษาทเราใชอยในปจจบน โดยไมทราบวา คานนจรงๆ แลว เปนคาเรยกจานวนนบทมคาแนนอนมากอน และยงศกษาลกลงไปถงการขยายความของพระสรมงคลาจารย ทาใหพบความหมายทเชอมโยงสมพนธกนมากยงกวาการเปน Body units หากแตกาวไปสความเปน "หนวยในใจ" ไดอยางนาอศจรรย ดวยเหตนการศกษาวเคราะหผลงานของพระสรมงคลาจารย จงเปนเรองสาคญและจาเปน๑๒๖

๑๒๕ เรองเดยวกน, หนา ๘ - ๙. ๑๒๖ ประมวล เพงจนทร, ชชวาล ปญปน, สงขยาปกาสกปกรณ และ สงขยาปกาสกฎกา, หนา ๑๓.

๑๓๑

สงขยาปกาสกฎกา เปนผลงานอนดบท ๓ ในบรรดาผลงานทงหมด ๔ เรอง ของพระสรมงคลาจารยทตกทอดมาถงพวกเราในปจจบน ผลงานทง ๔ เรองนน คอ (๑.) เวสสนตรทปน (พ.ศ. ๒๐๖๐) (๒.) จกกวาฬทปน (พ.ศ. ๒๐๖๓) (๓.) สงขยาปกาสกฎกา (พ.ศ.๒๐๖๓) และ (๔.) มงคลตถทปน (พ.ศ. ๒๐๖๗) ในบรรดางานทง ๔ ชนน มงคลตถทปน นบเปนผลงา นชนเอก และรจกกนแพรหลายมากทสด โดยเฉพาะเมอคณะสงฆไทย นบตงแตตนรตนโกสนทรจนถงปจจบนไดกาหนดใหมงคลตถทปน เปนคมภรหนงในหลกสตรปรยตธรรม แผนกบาลทพระภกษ สามเณรตองศกษา ทาใหผลงานชนนไดรบการเผยแพรอยางกวางขวางในหมพทธบรษท ความโดดเดนยงใหญของมงคลตถทปน ดเหมอนวาจะทาใหผลงานชนอนๆ ลดความยงใหญลง เพราะเมอมการกลาวถงผลงานของพระสรมงคลาจารยคราวใด กมกจะมแตการกลาวถงมงคลตถทปนเทานน เพราะผลงานชนนชนเดยวกพอจะประจกษแจงในความยงใหญของเจาของผลงานไดแลว แตในความเปนจรงนน ผลงานทกชนของพระสรมงคลาจารย ลวนแตแสดงใหเหนถงความยงใหญในความเปนปราชญทางพทธศาสนา ของผรจนาในแงมมทแตกตางกนออกไป สงขยาปกาสกฎกา คอสวนหนงแหงผลงานทสะทอนใหเหนถงความลมลกแหงภมปญญาของพระสรมงคลาจารย ทเปนผลมาจากการศกษาและปฏบตตามหลกคาสอนในพระพทธศาสนาอยางจรงจงแลว แสดงออกมาใหปรากฏเปนผลงาน อนนบเปนมรดกทางภมปญญาทตกทอดมาถงพวกเราทกๆ คนในยคปจจบนน อยางไรกตาม ผลงานทปรากฏแสดงใหเหนวา การจะศกษาใหเขาใจถงความหมายแหงความเปนจรงของ มนษย- โลก-จกรวาฬ นน ผศกษาจะตองมความร และความเขาใจในหนวยการนบประเภทตางๆ อยางแจมแจง สงขยาปกาสกฎกา จงไดรบการรจนาขนเพอประโยชนแกผศกษาพระพทธศาสนา และเพอความสมบรณแหงวชาการอนจะเปนคณปการ คอ ความงอกงามทางสตปญญาของประชาชนโดยทวไป เพอประกอบการศกษา และเพอปลกศรทธาใหมมากขนจากการศกษาคมภรสงขยาปกรณ จงขอยกตวอยางการนบทมความละเอยดมาก ดงน๑๒๗ ๔ วห เปน ๑ คญชา

๑๒๗ เรองเดยวกน, หนา ๑๕ – ๑๖.

๑๓๒

๒ คญชา เปน ๑ มาสกะ ๒.๕ มาสกะ เปน ๑ อกขะ ๘ อกขะ เปน ๑ ธรณะ ๑๐ ธรณะ เปน ๑ ปละ ๑๐๐ ปละ เปน ๑ ตลา ๒๐ ตลา เปน ๑ ภาระ ๑๐ ภาระ เปน ๑ สกฏะ (เกวยน) ๔ ภณฑสงขยา (ระบบการนบ) เอก = ๑ ทสะ = ๑๐ สตะ = ๑๐๐ สหสสะ = ๑,๐๐๐ นยตตะ = ๑๐,๐๐๐ ลกขะ = ๑๐๐,๐๐๐ ทสสตสหสสะ = ๑,๑๐๐,๐๐๐ โกฏ = ๑๐,๑๐๐,๐๐๐ ปโกฏ = ๑๐๐,๑๐๐,๐๐๐ โกฏปโกฏ = ๑๐๐๐,๑๐๐,๐๐๐ นหตะ = ๑๐,๑๐๐,๑๐๐,๐๐๐ นนนหตะ = ๑๐๐,๑๐๐,๑๐๐,๐๐๐ อกโขภน = ๑,๑๐๐,๑๐๐,๑๐๐,๐๐๐ พนท = ๑๐,๑๐๐,๑๐๐,๑๐๐,๐๐๐ อพพทะ = ๑๐๐,๑๐๐,๑๐๐,๑๐๐,๐๐๐ นรพพทะ = ๑,๑๐๐,๑๐๐,๑๐๐,๑๐๐,๐๐๐ อพพะ = ๑๐,๑๐๐,๑๐๐,๑๐๐,๑๐๐,๐๐๐ อฏฏะ = ๑๐๐,๑๐๐,๑๐๐,๑๐๐,๑๐๐,๐๐๐ อหหะ = ๑,๑๐๐,๑๐๐,๑๐๐,๑๐๐,๑๐๐,๐๐๐ กมทะ = ๑๐,๑๐๐,๑๐๐,๑๐๐,๑๐๐,๑๐๐,๐๐๐

๑๓๓

โสคนธกะ = ๑๐๐,๑๐๐,๑๐๐,๑๐๐,๑๐๐,๑๐๐,๐๐๐ อปปละ = ๑,๑๐๐,๑๐๐,๑๐๐,๑๐๐,๑๐๐,๑๐๐,๐๐๐ ปณฑรกะ = ๑๐,๑๐๐,๑๐๐,๑๐๐,๑๐๐,๑๐๐,๑๐๐,๐๐๐ ปทมะ = ๑๐๐,๑๐๐,๑๐๐,๑๐๐,๑๐๐,๑๐๐,๑๐๐,๐๐๐ กถานะ = ๑,๑๐๐,๑๐๐,๑๐๐,๑๐๐,๑๐๐,๑๐๐,๑๐๐,๐๐๐ มหากถานะ = ๑๐,๑๐๐,๑๐๐,๑๐๐,๑๐๐,๑๐๐,๑๐๐,๑๐๐,๐๐๐ อสงเขยยะ = ๑๐๐,๑๐๐,๑๐๐,๑๐๐,๑๐๐,๑๐๐,๑๐๐,๑๐๐,๐๐๐

สรปทายบท ปกรณวเสสเปนคมภรทเกดขนในยคหลงพระไตรปฎก ซงเปนยคทพระสงฆสาวกไดแตงคมภรอธบายขยายความในพระไตรปฎกใหพสดารออกไป ดวยมความมงหมายเพอความเขาใจงายมากขน คาวา ปกรณวเสส หมายถงหนงสอทแตงเพออธบายธรรมะในพระพทธศาสนา โดยไมไดอธบายคมภ รเลมใดเลมหนงโดยเฉพาะ หรอหมายถง หนงสอททานแตงแสดงภมร ภมธรรมและความคดเหน หรอคนควาจากคมภรตางๆ ตามแนวคดทเกดขนเองเปนอสระ และกาหนดเนอหาเอง ดวยการศกษาคนควาจากคมภรตางๆ โดยกาหนดประเดนหรอเนอหาไดตามความประสงคของตนเอ ง และปกรณวเสสมความสาคญคอ มรปแบบการเขยนเปนของตนเอง นาเนอหาในทองถนมานาเสนอได และมการใชภาษาทสละสลวย ประเภทของปกรณวเสสมอย ๖ ประเภท ไดแก (๑.) ธรรมวนยสงเขป เปนคมภรทอธบายความบาลในพระไตรปฎกอยางยนยอ หรออธบายแบบรวบยอดแทนการอธบายเปนปฎกๆ อยางอรรถกถา (๒.) ธรรมวภงค เปนคมภรทแสดงหลกและวธวเคราะหแจกแจงพระธรรมวนย (๓.) ธรรมวนยสดดหรอพทธาทภถต เปนคมภรประเภทอศรวาท ในปจจบนวาดวยการสรรเสรญพระรตนตรย (๔.) วงสปกรณ เปนคมภรทกลาวถงตานาน ประวตศ าสตร ประวตบคคล เปนตน (๕.) โลกศาสตร เปนคมภรทกลาวถงกาเนดโลก ดวงดาว และจกรวาล (๖.) สงขยาปกรณ เปนคมภรทกลาวถงการนบ ชง จวง วด สวนประวตและพฒนาการของปกรณวเสสมสงเขปความยอ ดงน

๑๓๔

๑) ธรรมวนยสงเขป เรมตนขนในประเทศลงการาวป พ .ศ. ๔๓๓ โดยทประเทศลงกาไดจดทาสงคายนาครงท ๕ ซงมจดมงหมายจารกพระไตรปฎกเปนลายลกษณอกษร และเชอกนวาจารกเปนภาษาสงหล (Singhala Alfhabets) มากกวาจะเปนรปอกษรพราหม (Brahmi Alfhabets) ทใชกนแพรหลายในจารกพระเจาอโศกมหาราช และคมภรปกรณวเสสมลกษณะเฉพาะ ๒ ประการคอ (๑.) ไมไดอธบายพระพระพทธพจนตามระบบพระไตรปฎก คอพรรณนาความตามลาดบวรรค สตร และบทแหงอกษร (๒.) อธบายแบบสรปความอยางหนงสอวชาการปจจบน กลาวคออธบายตามเคาโครงเรองทตวเองผกขน เมอเนอหาเกยวของ เชอมโยงกบพระพทธพจนตอนใด กจะนามาอางองในตอนนนๆ ๒) คมภรวภงค ถอวาเปนงานเขยนทมอายเกาแกทสด และมตนฉบบสมบรณในปจจบนน ๒ เลม คอคมภรเป ฏโกปเทสและเนตตปกรณ และเชอกนมาแตตนวาทงสองเลมนเปนผลงานของทานมหากจจายนเถระ หนงในอสตมหาสาวก (พระสาวกองคใหญ ๘๐ รป ) ทไดรบการยกยองเปนกรณพเศษ (เอตทคคะ) โดยทคมภรวภงคมกรอบแนวคดและทฤษฎทเปนขอกาหนดสาหรบการวเคราะห เรยกวา หาระและนยะ (๑) หาระ วธขจดความเหนผด หรอเกณฑวนจฉยหลกคาสอน ๑๖ วธ (๒) นยะ วาดวยวธใหรอกศลทเศราหมอง และกศลอนหมดจด (๓) สาสนปฎฐาน วาดวยหลกเกณฑในการหาและกาหนดหลกคาสอนทเขากนได ๓ วธ (๔) อปจาระ วาดวยหลกเกณฑในการวเคราะหมสานวนภาษาทพดในเนอความอนจากเนอความเดม (๕) มขย วาดวยคาพดตรง ๕ ลกษณะ ๓) ธรรมวนยสดด เปนคมภรทเกดและพฒนาการมาจากการสรรเสรญและนนทา ซงเปนสงทมอยประจาโลก (โลกธรรม) หรอเปนสภาวะทเกดขนในสงคมมนษยทกยคทกสมย จากหลกฐานเกาแกทสดไดแก ไดแก ฤคเวท สามเวท ยชรเวท และอถรรพเวท ในแตละหมวดจะมเนอหาเกยวกบสดดไวครบถวน และยงมมนตสาหรบบรกรรม และมบทสวดออนวอนสดดเทพเจาอกดวย ๔) วงสปกรณ คมภรในกลมนเลมทรจกกนแพรหลายทสด ไดแก คมภรมห าวงศ พงศาสดารลงกา งานเขยนของทานพระมหานามเถระ ในตนพทธศตวรรษท ๑๐ ซงถอวาเปนแมแบบในการเขยน อาท ชนกาลมาลปกรณ ของ พระรตนปญญาเถระ แหงลานนา หรอแมแต พระราชพงศาวดารกรงศรอยธยา ศลาจารก เปนตน พระพทโฆสาจารยเดนทางจากอนเดยใตสลงกาทวป เพอแปลอรรถกถาภาษาสงหลเปนภาษาบาล เมอประมาณ พ .ศ. ๙๕๖ และเมองานเหลานเสรจสนลง ก

๑๓๕

เปนอนตกลงใจไดวาพระสทธรรม คอพระไตรปฎก พรอมคาอธบาย (อรรถกถา) ไดตงมนแลว ภาระอนยงใหญทพระมหาเถระทงหลายไดกระทาสบทอดกนมา ไดรบการปลดเปลองแลว ดงปรากฏวาลงกายกขนเปนงานระดบสงคายนาครงท ๖ ของลงกา ขอเทจจรงทางประวตศาสตรดงกลาวน พระสงฆลงกาในตนพทธศตวรรษท ๑๐ จงไดนาเนอหาสาระอยางอนทนอกเหนอจากหลกคาสอนมาเขยนเปนภาษาบาล อธบายได ๓ แนวทางคอ (๑) พระพทธจรยาวตร พทธประวต และสงเวชนยวตถสถานตางๆ (๒) นทานพนบานพนเมอง (๓) ตานานบานเมอง และประวตศาสตรทองถน ๕) โลกศาสตร ในสมยทพระพทธเจายงทรงพระชนมอย เรองราวเหลานจะจดกลมเปนอพยากตปญหาทไมทรงตอบ เชน โลกเทยง โลกไมเทยง โลกทมทสด หรอไมมทสด แตเรองราวเหลานเปนประเดนทถกเถยงสนทนากนในหมพระสาวก จดเปนพาหรกถา คอ เรองนอกธรรมนอกวนย และไมปรากฏหลกฐานวาทรงปรบอาบตแกภกษผประพฤตเชนนน หลงจากพระพทธองคปรนพพานแลว พระสงฆสวนมากเกดปรวตกกบสถานภาพของสงคมสงฆทเปนอย จงมงทจะรกษาหลกคาสอนเปนสาคญดงจะเหนไดวาหลงพระพทธเจาปรนพพานเปนรวม ๕๐๐ป ภารกจทสาคญคอการรวบรวมหลกคาสอน บนทกเปนลายลกษณอกษรเรยกวาพระไตรปฎก และรวมกนจดทาคาอธบายความพระพทธวจนะคออรรถกถา คมภรเหลานพระมหาเถระทงหลายไดนาสบๆ กนมา และจดรวบรวมในลงกาทวป เมอราว พ.ศ.๙๕๖ พระพทธโฆสาจารยเดนทางไปลงกาทวป เพอแปลและเรยบเรยงคมภรภาษาสงหล รวมเปนหนงสอทงหมด ๔๖ เลม และในบางเรอง เชน มธรตถวลาสน อรรถกถาพทธวงศ อาจจะเปนงานทมกอนพระพทธโฆษาจารยไปลงกาดวยซา ความรเรองโลกและจกรวาล เรยกวา “คมภรโลกศาสตร” ซงอรรถกถาพเศษประเภทหนงไดรบการถายทอดมาพรอมกบหลกคาสอนในพระพทธศาสนา ซงเหนไดชดเจนจากการอธบายความหมายของคาและขอความแหงอคคญญสตร ในสมงคลวลาสน อรรถกถาแหงสตตสรยสตรในมโนรถปรณ และเรองความเสอมและความเจรญของกปป ทปรากฏในอรรถกถาวสทธมรรค มผรบางทานกลาววา จกรวาลวทยาในพระพทธศาสนามเคาโครงมาจากจกรวาลวทยาในศาสนาพราหมณ ซงยนยนวาโลกมจานวนนบไมถวน

๑๓๖

คอ เปนอนนตะนน ในพระบาลมคาทแสดงถงความเชอเรองจกรวาล เชน "ทสสหสสจกกวาเลส" (ทะสะสะหดสะจกกะวาเลส) ซงแปลวา "ในหมนจกรวาล" อยทวไป แสดงใหเหนวาพระพทธศาสนาไดยอมรบวา จกรวาลนนมมากมายจนเปนอนนตะ ทงนเพราะ "อวกาศ" (space) ซงตรงกบคาบาลวา "อากาส" นนเปน "อนนตะ" คอไมมทสนสด ดงคาบาลวา "อนนโต อากาโส" ดวย ๖) สงขยาปกรณ สงขยาปกาสกฎ กา เปนผลงานอนดบท ๓ ในบรรดาผลงานทงหมด ๔ เรอง ของพระสรมงคลาจารยทตกทอดมาถงพวกเราในปจจบน ผลงานทง ๔ เรองนน คอ ๑. เวสสนตรทปน (พ.ศ. ๒๐๖๐) ๒. จกกวาฬทปน (พ.ศ. ๒๐๖๓) ๓. สงขยาปกาสกฎกา (พ.ศ.๒๐๖๓) และ ๔. มงคลตถทปน (พ.ศ. ๒๐๖๗) ในบรรดางานทง ๔ ชนน มงคลตถทปน นบเปนผลงานชนเอก และรจกกนแพรหลายมากทสด โดยเฉพาะเมอคณะสงฆไทย นบตงแตตนรตนโกสนทรจนถงปจจบนไดกาหนดใหมงคลตถทปน เปนคมภรหนงในหลกสตรปรยตธรรม แผนกบาลทพระภกษ สามเณร ตองศกษา ทาใหผลงา นชนนของพระสรมงคลาจารยไดถกศกษา และนาไปเผยแพรอยางกวางขวางในหมพทธบรษท ความโดดเดนยงใหญของมงคลตถทปน ดเหมอนวาจะทาใหผลงานชนอนๆ ลดความยงใหญลง เพราะเมอมการกลาวถงผลงานของพระสรมงคลาจารยคราวใด กมกจะมแตการกลาวถงมงคลตถทปนเทานน เพราะผลงานชนนชนเดยวกพอจะประจกษแจงในความยงใหญของเจาของผลงานไดแลว แตในความเปนจรงนน ผลงานทกชนของพระสรมงคลาจารย ลวนแตแสดงใหเหนถงความยงใหญในความเปนปราชญทางพทธศาสนา ของผรจนาในแงมมทแตกตางกนออกไป งานแตละชนของพระสรมงคลาจารย ตางสะทอนใหเหนถงความรอบรทลมลก ทรวมกนเขาเปนภมปญญาอนโยงใยไปสการหยงถงความเปนจรง (Realisation) แหงโลกและมนษยเพอการรแจง (Enlightenment) ตามคตแหงพทธศาสนาทเปาหมายแหงกจกรรมทงปวงลวนมงตรงไปสการรแจงแทงตลอดความเปนจรง เพอการดบทกขไดโดยสนเชง สงขยาปกาสกฎกา คอสวนหนงแหงผลงานทสะทอนใหเหนถงความลมลกแหงภมปญญาของพระสรมงคลาจารย ทเปนผลมาจากการศกษาและปฏบตตามหลกคาสอนในพระพทธศาสนาอยางจรงจงแลว แสดงออกมาใ หปรากฏเปนผลงาน อนนบเปนมรดกทางภมปญญาทตกทอดมาถงพวกเราทกๆ คนในยคปจจบนน

๑๓๗

ค าถามประจ าบท

๑. คมภรปกรณวเสส มความหมายอยางไร จงกลาวถงลกษณะของคมภรปกรณวเสสทเปนเหตใหแตกตางจากศาสตรอนๆ พอเขาใจ

๒. คมภรปกรณวเสส มความสาคญอยางไร จงเลอกความสาคญจานวน ๒ ขอมาวเคราะหพอเขาใจ

๓. คมภรปกรณวเสส หมายความวาอยางไร มกประเภท อะไรบาง จงอธบายใหละเอยด

๔. คมภรปกรณวเสส มกาเนดและพฒนาการอยางไร จงอธบายพอเขาใจ

๕. ผลงานของพระสรมงคลาจารยสะทอนใหเหนสภาพสงคมไทยในสมยลานนาอยางไรบาง และมอทธผลตอสงคมไทยปจจบนอยางไร จงวเคราะหมาพอเขาใจ

๖. คมภรโลกศาสตรกลาวถงเรองใดบาง จงจาแนกรายละเอยดมาใหครบ

๗. คมภรธรรมวนยสงเขปมลกษณะสาคญเฉพาะอยางไร จงจาแนกลกษณะสาคญเฉพาะของคมภรมาด

๘. การรจนาคมภรสงขยาปกาสกฎกาหรอสงขยาปกรณ มวตถประสงคสาคญอยางไร จงวเคราะหวตถประสงคนนมาพอเขาใจ

๑๓๘

เอกสารอางองประจ าบท

ไกรวฒ มะโนรตน, วรรณคดบาล ๑. กรงเทพมหานคร: จรญสนทวงศ, ๒๕๔๙. จรภทร แกวก. วรรณคดบาล. เอกสารคาสอน. ๒๕๔๒. (อดสาเนา) ___________ . วรรณคดบาล: คมภรปกรณวเสสภาษาบาล. เอกสารตารา.

๒๕๕๐. (อดสาเนา) ___________ . หลกวรรณคดวจารณ. กรงเทพมหานคร: โอเดยนสโตร, ๒๕๓๙. ประมวล เพงจนทร, ชชวาล ปนปน. สงขยาปกรณและสงขยาปกาสกฎกา. มหาวทยาลยเทยงคน, มหาวทยาลยเชยงใหม, ๒๕๔๓. พฒน เพงผลา. ประวตวรรณคด. กรงเทพมหานคร: สานกพมพมหาวทยาลย รามคาแหง, ๒๕๔๒. พระมหามงคลเถระ. พทธโฆสนทาน. กรงเทพมหานคร: โรงพมพพระจนทร.

๒๔๗๐. เสถยรโกเศส. นรกตศาสตร. กรงเทพมหานคร: คลงวทยา. ๒๕๒๒. สภาพรรณ ณ บางชาง. ประวตวรรณคดบาลในอนเดยและลงกา. กรงเทพมหานคร: ศกดโสภาการพมพ, ๒๕๒๖.

ควรเพม ดในเอกสาร

บทท ๖ วรรณกรรมบาลในประเทศไทย

อาจารยอภรมย สดาค า

อาจารยเสรมศลป สภเมธสกล

วตถประสงคการเรยนประจ าบท

๑๓๙

เมอไดศกษาเนอหาในบทนแลว นสตสามารถ ๑. อธบายวรรณกรรมบาลยคกอนสโขทยได ๒. อธบายวรรณกรรมบาลยคสโขทยได ๓. อธบายวรรณกรรมบาลยคลานนาได ๔. อธบายวรรณกรรมบาลยคอยธยาได ๕. อธบายวรรณกรรมบาลยครตนโกสนทรได ขอบขายเนอหา

ความนา วรรณกรรมบาลยคกอนสโขทย วรรณกรรมบาลยคสโขทย วรรณกรรมบาลยคลานนา วรรณกรรมบาลยคอยธยา วรรณกรรมบาลยครตนโกสนทร

๑๔๐

๖.๑ ความน า ประเทศสยามหรอประเทศไทยไดถอวาเปนอาณาจกรสวรรณภม ทพระโสณะกบพระอตตระ ไดนาพระพทธศาสนาจากประเทศอนเดยมาเผยแผจนเปนทรจกหรอรบรกนทวโลก โดยมหลกฐานปรากฏคอ “เจดยนครปฐม” และศาสนวตถอกมากมาย ยงกวานนคอหลกธรรมทจารกไวตามวดหรอสถานทตางๆ เปนหลกฐานอกชนหนง ททาใหนกปราชญดานศาสนาไดศกษาคนควาหาความจรงสบตอมา วรรณกรรมบาลในประเทศไทยมเปนจานวนมากเรมตงแตวรรณกรรมบาลกอนสโขทย วรรณก รรมบาลยคสโขทย วรรณกรรมบาลยคลานนาไทย วรรณกรรมบาลกรงศรอยธยาและวรรณกรรมบาลยคกรงรตนโกสนทร เนองจากประเทศไทยเปนเมองของพระพทธศาสนา โดยมหลกฐานทเปนถาวรวตถโบราณและทเปนคมภรทางพระพทธศาสนาประจกรตอสงคมโลกอยางมากมาย จนประเทศไทยไดร บฉายาวา “Yellow country” (ประเทศแหงพระพทธศาสนา) มพระสงฆ ศาสนวตถ ซงเปนสญลกษณของพระพทธศาสนาทงสน อดตประเทศสยามหรอประเทศไทยในปจจบน ไดรบอทธพลจากวรรณกรรมบาลอยางปฏเสธไมได อาจจะกลาวไดวา อทธพลของคาสอนพระพทธศาสนาทมาจากวรรณกรรมบาลไดซมทราบเขาไปในวถชวต ของคนไทยโดยไมรตวเรยบรอยแลว เรมตงแตยคสโขทยยคลานนา ยคกรงศรอยธยาและยครตนโกสนทร คนไทยรบเอาคาสอนหรอหลกธรรมของพระพทธศาสนาทงโดยตรงและโดยออม โดยตรงกคอ เขาไปศกษาและปฏบตพระพทธศาสนาในวด โดยออม คอการปฏบตตามประเพณ วฒนธรรม ซงลวนเกยวของกบพระพทธศาสนาทงสน อาจกลาวไดวาอทธพลของวรรณกรรมบาล หรอวรรณคดบาลของพระพทธศาสนาเถรวาททเกดขนในประเทศไทย ไดขยายครอบคลมทกสถาบน อาท สถาบนพระมหากษตรย สถาบนเศรษฐกจ สถาบนการเมอง สถา บนการศกษา สถาบนครอบครว ลวนนาหลกธรรมคาสอนของพระพทธศาสนาในวรรณกรรมบาลมาประยกตใชในสถาบนของตนทงสน ฉะนนวรรณกรรมบาลทเกดขนในประเทศไทย จงมความสาคญ และจาเปนตอการดารงชวตของคนไทยอยางหลกเลยงไมได

๑๔๑

จากหลกฐานทมปรากฏในหนงสอประวตศาสตรศาสนา๑๒๘ และพระพทธศาสนาในราชอาณาจกรไทย พอสรปความไดดงน เมอทาสงคายนาครงท ๓ เสรจเรยบรอยแลว พระเจาอโศกไดสงสมณทตไปเผยแผพระพทธศาสนาในนานาประเทศ ๙ สาย สายหนงในจานวน ๙ สายนน มพระสมณทต ๒ รปคอ พระโสณะและพระอตตระเปนหวหนาคณะ ไดเดนทางมาเผยแผพระพทธศาสนาทอาณาจกรสวรรณภม ศนยกลางอาณาจกรสวรรณภมคอ นครปฐมเดยวน ซงมคนมอญและคนละวาเปนคนพนเมอง พระโสณะและพระอตตรเถระ เดนทางมาสวรรณภม ไมเกน พ .ศ.๓๐๐ แตนกประวตศาสตรบางคนเชอวา พระพทธศาสนาแพรเขามาสสว รรณภม (ประเทศไทยปจจบนน)ประมาณพ.ศ.๕๔๔-๗๔๓ หลกฐานทขดคนพบไดคอสถปโบราณ และโบราณสถานตางๆ ซงเปนรนราวคราวเดยวกนกบสมยพระเจาอโศก สถปโบราณมพระสถปพระปฐมเจดยองคเดม ซงมปรากฏภายในพระสถปองคใหญทเหนอยปจจบนน ตามรปเดมสรางเปนรปทรงโอควาอยางพระสถปสญจในประเทศอนเดย และภาพอเทสกเจดยอนๆ ททาเปนรปพระธรรมจกรมกวางหมอบอยบนแทนเปลาๆ องคอปถมภการสงคายนาครงท ๓ ไดสงมาเผยแผพระพทธศาสนายงอาณาจกรสวรรณภม ดงความปรากฏในคมภรสมนตปาสาทกา วา “สวณณภม คจฉนตวาน โสณตตรา มหทธกา ปสาเจ นทธมตวาน พรหมชาล อเทสส พระโสณะและพระอตตระผมฤทธมาก ไปยงสวรรณภม ปราบพวกปศาจแลว ไดแสดงพรหมชาลสตร”๑๒๙ ศนยกลางของอาณาจกรสวรรณภม คอจงหวดนครปฐมปจจบน ซงเรยกขานกนในสมยนนวา ทวาราวด๑๓๐ โดยชนชาตเดม คอพวกมอญโบราณ และละวา ทครอง

๑๒๘ สชพ ปญญานภาพ. ประวตศาสตรศาสนา, (กรงเทพมหานคร: เฟองอกษร, ๒๕๐๖) หนา ๓๑๒

๑๒๙ พฒน เพงผลา. ประวตวรรณคดบาล, (มหาวทยาลยรามคาแหง, พ.ศ.๒๕๒๔), หนา ๒๗๘-

๒๙๓

๑๓๐ พฑรย ม ะลวลย และไสว มาลาทอง , ประวตศาสตรพระพทธศาสนา, พมพครงท ๒. (กรงเทพมหานคร : โรงพมพการศาสนา, ๒๕๓๓), หนา ๑๒๗.

๑๔๒

ดนแดนทวาราวด หลกฐานตางๆ ทพอจะสนนษฐานวา ชนชาตทครองดนแดนทวาราวด คอพวกมอญโบราณ และละวาโดยเฉพาะพวกมอญโบราณ คอ๑๓๑ ๑) ไดพบจารกภาษามอญทลพบร จารกดวยอกษรทเกาแกประมาณพทธศตวรรษท ๑๓-๑๔ จารกทเสา ๔ เหลยม ซงมบวหวเสาเหมอนทนครปฐม ๒) พระนางจามเทว ยายจากลพบรไปครองหรภญชย (ลาพน) ในพทธสตวรรษท ๑๓ นน กเปนเจาหญงมอญ ๓) ยอรช เซเดส ไดอานจารก ของวดโพธ ซงเปนวดรางทนครปฐมและนาไปเผยแผทปารส เมอ พ .ศ. ๒๔๘๕ กสนบสนนทวารวด เปนอา ณาจกรมอญ สวนหลกฐานทพอจะสนนษฐานไดวา นครปฐมคอศนยกลางของอาณาจกรสวรรณภม ซงเรยกในสมยนนวา ทวาราวด นนคอ๑๓๒ ๑) พระสถปพระปฐมเจดยองคเดม ซงถกสรางครอบดวยพระสถปองคใหมดงทเราเหนในปจจบน และพระสถปเจดวดพระ ประโทนเจดย โดยลกษณะขององคพระปฐมเจดยองคเดมกบพระประโทนเจดยนน ไดถายแบบ จากสญจสถปของพระเจาอโศกมหาราชมาสราง คอสรางเปนทรงโอควาเบองบนมบลลงกปกฉตรศลาไว ๒) ศลาเสมาธรรมจกร มกวางมอบอยบนแทนเปลาๆ ในภาพอเทสกเจดยแสดงวา พระพท ธศาสนาไดประดษฐาน ในอาณาจกรสวรรณภมมากกวา ๒,๐๐๐ ปแลว ดงจะเหนไดจากหลกฐานทางประวตศาสตร ซงแบงพระพทธศาสนาทเขามาในดนแดนแถบน เปน ๔ ยค คอ๑๓๓ (๑) พระพทธศาสนานกายเถรวาท (๒) พระพทธศาสนานกายมหายาน (๓) พระพทธศาสนานกายเถรวาทอยางพกาม (๔) พระพทธศาสนานกายเถรวาทอยางศรลงกา ซงรองรอยของพระพทธศาสนาทปรากฏเดนชดมากกไดแก “ศาสนวตถ” ทมกปรากฏในรป “พทธศลปะ” สมยตางๆ คอ

๑๓๑ สรวฒน คา วนสา, ประวตศาสตรพระพทธศาสนาในประเทศไทย, พมพครงท ๒. (กรงเทพมหานคร :โรงพมพบรษท สหธรรมก จากด, ๒๕๔๑), หนา ๑๙. ๑๓๒ เสถยร โพธนนทะ , ประวตศาสตรพระพทธศาสนาฉบบมขปาฐะ ภาค ๒, (กรงเทพมหานคร : มหามกฎราชวทยาลย, ๒๕๓๙), หนา ๙๘-๙๙. ๑๓๓ สภาพรรณ ณ บางชาง , ววฒนาการงานเขยนภาษาบาลในประเทศไทย จารก ต า นาน พงศาวดาร สาสน ประกาศ, (กรงเทพมหานคร : มหามกฏราชวทยาลย, ๒๕๒๙), คานา.

๑๔๓

สมยทวาราวด สมยศรวชย สมยลพบร สมยเชยงแสน สมยสโขทย สมยอยธยา และสมยรตนโกสนทร ในดานศาสนธรรม โดยเฉพาะอยางยง “ศาสนธรรมทเปนผลงานทางภาษาบาล” ของพระเถราจารยทงหลาย มกปรากฏในรปของ “จารก” ซงจารกดวย ”อกษรปลลวะ” หรอ “อกษรคฤนถ” ทมใชในรชสมยของพระเจาศวะสกนทวรมน กษตรยแหงราชวงศปลลวะแหงอนเดยใต ประมาณพทธศตรวรรษท ๑๐-๑๑๑๓๔ จารกทมขอความภาษาบาลอกษรปลลวะทงหลายทพบในระเทศไทย ตามภมภาคตางๆ ไดววฒนาการตามเนอหาเปน ๕ กลม คอ๑๓๕ ๑) จารกเนอความแสดงธรรม ๒) จารกเนอความแสดงเหตการณ ๓) จารกเนอความนมสการพระรตนตรย ๔) จารกเนอความแสดงความปรารถนา ๕) จารกเนอความปกณณกะ ใน ๕ กลมนน เฉพาะจารกเนอความแสดงธรรมกลมท ๑ ยงมววฒนาการตามเนอหายอยอกเปน ๔ กลม คอ (๑) กลมจารกคาถา เย ธมมา (๒) กลมจารกสารธรรมเอกเทศ (๓) กลมจารกคาถายออรยสจ (๔) กลมจารกสาระนพพาน จารกเหลานลวนจารกคาถาภาษาบาลซงคดมาจากคมภรมหาวรรคแหงพระวนยปฎก วา “ เย ธมมา เหตปปภวา เตส เหต ตถาคโต (อาห) เตสญจ โย นโรโธ จ เอววาท มหาสมโณ.

๑๓๔ กรมศลปากร, จารกในประเทศไทย เลม ๑, (กรงเทพมหานคร :โรงพมพภาพพมพ, ๒๕๒๙), หนา ๕. ๑๓๕ สภาพรรณ ณ บางชาง , ววฒนาการงานเขยนภาษาบาลในประเทศไทย: จารก ต านาน พงศาวดาร สาสน ประกาศ, บทคดยอ.

๑๔๔

ธรรมเหลาใด เกดแตเหต พระตถาคตตรสเหตแหงธรรมเหลานน และเหตแห งความดบของธรรมเหลานน พระมหาสมณะ มปกตตรสอยางน”๑๓๖ จารกคาถา เย ธมมา นทพบในประเทศไทยในภมภาคตาง ๆ สภาพรรณ ณ บางชาง วเคราะหไววา “ไดกลาวา จารกกลมคาถา เย ธมมา ไดเรมตนจากการรบคตนยมมาจากอนเดยในสมยทพระเจาอโศกมหาราชสงสมณทตมาเผยแผพระพทธศาสนาในดนแดนสวรรณภม และไดคอย ๆ ววฒนพฒนารปแบบ และเนอหาโดยมคาถา เย ธมมา เปนแกนหลก แลวผนวกคาหรอความทเกยวเนองกบอรยสจ ๔ เขาไป นบเปนมรดกทางวฒนธรรมทมคณคาอยางมาก เปนเครองแสดงถงการตงมนของพระพทธศาสนาทถกตองตรงตามแกนคาสอนของพระพทธองคในแผนดนไทย ในชวงแรกทรบคตนยมจากอนเดยโดยตรงนน สะทอนใหเหนถงสตปญญาของคนไทย ในการรจกเลอกรบคานยมทควรรบ สวนววฒนาการทผนวกเรองอรยสจเขาไป ซงไดพฒนามาจนถงขนแตงเปนคาถาในศลาจารกพระพทธบาท วดชมพเวกนน กแสดงถงความเขาใจธรรมของคนไทย ทตอเนองกนมาหลายศตวรรษรวมทงแสดงถงความรความสามารถในดานภาษาบาล ในครงนนดวย”๑๓๗ ๖.๒ วรรณกรรมบาลในยคกอนสโขทย ระหวางพทธศตวรรษท ๘ ถงประมาณ พ .ศ. ๑๘๐๐ ปรากฏจารกทมขอความภาษาบาลของไทยทจารกดวยอกษรตางกน ๕ แบบ คอ อกษรปลลวะ อกษรหล งปลลวะ อกษรเทวนาคร อกษรแบบพกาม และอกษรขอมโบราณ๑๓๘ อกษรปลลวะ มตนกาเนดมาจากประเทศอนเดยใต สมยราชวงศป ลลวะ ไดปรากฏใชในศลาจารกในแหลมอนโดจน ตงแตราวพทธศตรวรรษท ๘-๑๑ ดงตวอยางใน “คาถา เย ธมมา :” ไทรบร อนเปนดนแดนของไทยมากอน และไดใชตอเนองเรอยมาจนถงประมาณพทธศตวรรษท ๑๔ ดงปรากฏหลกฐาน เชน “จารกคาถา เย ธมมา จารก

๑๓๖ ว.มหา,(บาล). ๔/๖๑/๖๓. ๑๓๗ สภาพรรณ ณ บางชาง , ววฒนาการงานเขยนภาษาบาลในประเทศไทย: จารก ต านาน พงศาวดาร สาสน ประกาศ, หนา ๒๔๙. ๑๓๘ เรองเดยวกน, หนา ๒๗๘.

๑๔๕

พระธรรมจกร” พบทจงหวด สพรรณบร ราชบร นครปฐม ลพบร เพชรบรณ รวมทง “ศลาจารกเนนสระบว” พ.ศ. ๑๓๐๔ จงหวดปราจนบร อกษรปลลวะนนอกจากจะใชสาหรบจารกภาษาบาลแลว ยงใชสาหรบจารกภาษาสนสกฤตดวย เชน จารกวดมเหยงค จารกเขาราง จารกเมองศรเทพ จารกวดโพราง จารก วดภ เปนตน๑๓๙ จารกภาษาบาลกอนยคสโขทย เปนจารกเนอความนมสการพระรตนตรย แล ะจารกเนอความแสดงเหตการณ โดยเฉพาะ “จารกเนอความนมสการพระรตนตรย” นน ดงตวอยางใน “จารกเนนสระบว จงหวดปราจนบร ” ทสอใหทราบวรรณกรรมบาลยคกอนสโขทย ความวา ศลาจารกหลกน เปนหนทรายสเขยว เดมอยทเนนสระบวในบรเวณเมองพระรถ ตา บลโคกปบ อาเภอศรมหาโพธ จงหวดปราจนบร ปจจบนอยทวดโพธศรมหาโพธ ผคนพบคอศาสตราจารยชน อยด เมอวนท ๒๔ กมภาพนธ พ .ศ. ๒๔๙๖ ศลาจารกน จารกดวยรปอกษรปลลวะ เปนคาสรรเสรญคณพระรตนตรย ม ๒๗ บรรทด บรรทดท ๑-๓ เปนภาษาเขมร บรรทดท ๔-๑๖ เปนภาษาบาล แตงเปนฉนท ๑๔ ทานองจะใหเปนวสนตดลกฉนทและบรรทดท ๑๗-๒๗ เปนภาษาเขมร ศลาจารกหลกน จารกเมอป พ .ศ. ๑๓๐๔ ศาสตราจารย พเศษ นาวาอากาศเอกแยม ประพฒนทอง สนนษฐานวา ผรจนาศลาจารกหลกน คงเปนพระพทธสร เพราะทานคอผประดษฐานศลาจารกหลกน สวนผจดคาเขาฉนทลกษณ แปล และทาเชงอรรถไวคอ ศาสตราจารยฉา ทองคาวรรณ๑๔๐ ตอมาในป พ.ศ. ๒๕๒๒ ศาสตราจารยพเศษ แยม ประพฒนทอง ไดวเคราะหคาอาน แล ะศลาจารกหลกนเฉพาะตอนทเปนภาษาบาล ระหวางบรรทดท ๔-๑๖ รวมทงจดเขารปฉนทลกษณใหม และแปลไว ดงน๑๔๑ “โย สพพโลกมหโต กรณาธวาโส โมกข กโรส อมล วรปณณจนโท เนยโยทโยนวกล สกล วพทโธ โลกตตโร นมถ ต สรสา มเนนท ฯ

๑๓๙ กองแกว วระประจกษ และนยะดา ทาสคนธ , รายงานการวจย เรอง การววฒนของรปอกษรธรรมลานนา, (กรงเทพมหานคร : สภาวจยแหงชาตล ๒๕๒๔), หนา ๔. ๑๔๐ เรองเดยวกน, หนา ๑๘๑. ๑๔๑ แยม ประพฒนทอง, แยมบรรยาย, (พระนคร:รงเรองธรรม, ๒๕๒๓). หนา ๘๔-๘๖ (ในงานฉลองปรญญาอกษรศาสตรดษฎบณฑตกตตมศกด จฬาลงกรณมหาวยาลย).

๑๔๖

โสปาณมาลมมต ตรณาลยสส สสารสาคร สมตตรณาย เสต สมโพธตรมปจตตรเขมมคค ธมม นมสสถ สทา มนนา ปสฏ ฯ เทยย ททนตยมมยตตปสนนจตตา ทตวา นรา ผลมล รตน สรนต ต สพพทา ทสพเลนป สปปสฏ สงฆ นมสสถ สทา มตปญญเขตต ฯ

พระพทธเจาพระองคใด ทรงเปนผทชาวโลกทงปวงเทดทนแลว ท รงมพระกรณาเปนธรรมอยประจ าพระหทย ทรงกระท าความรอดพนใหไมมมลทนทรงเปนดจพระจนทรเตมดวงทประเสรฐ ทรงทราบแจงชดถงความเกยวพนตางๆ ทงยงทงหยอนของบคคล ทพระองคควรทรงแนะน าทงสน ทรงเปนผขา มในโลกได เชญทานทงหลายนอมเศยรนบไหวพระพ ทธเจาพระองคนนผเปนจอมมนเทอญ เชญทานทงหลาย นมสการพระธรรมท พระมนตรสสรรเสรญไววา เปนระเบยบบนได ส าหรบทอดขามอาลยไปสพระอมตธรรมเปนสะพานเพอการเด นขามไปสะดวก ซงหวงน า คอสงสารวฏ อกทงยงเปนมรรคอนเกษม ทโผขนฝงแหงพระสมโพธญาณทกเมอเทอญ คนทงหลายมจตเลอมใสแลวในความทพระสงฆสบวงศจากพระอรหนตผไมมความยดถอวา ของเรา พากนถวายสงทควรถวาย ครนถวายแลวตางระลกถงพระรตนะอนเปนตนเดมแหงผล (พระพทธรตนะ พระธรรมรตนะ ) เชญทานทงหลายนมสการพระสงฆนน ซ งแมพระทศพลกตรสสรรเสรญเปนอนดในกาลทงปวงวา เปนบญเขตอนหาทเปรยบมไดทกเมอเทอญ” ฯ

๖.๓ วรรณกรรมบาลในยคสโขทย

ในปพ.ศ. ๑๘๐๐ พอขนบางกลางหาว ภายหลงมชยเหนอพวกขอมแลวไดสถาปนากรงสโขทยเปนราชธาน พรอมทงสถาปนาพระองคขนเปนปฐมกษตร ยของไทย

๑๔๗

ทรงพระนามวา “พอขนศรอนทราทตย” ตอมาใน พ.ศ. ๑๘๒๖ พอขนรามคาแหงมหาราชไดทรงประดษฐตวอกษรไทยขน ในดานศาสนา แมพระพทธศาสนาเถรวาทจะ ไดเขามาตงมนในอาณาจกรสโขทยตงแตประมาณพทธศตวรรษท ๑๑ เปนตนมาและไดมอทธพลตอชาวสโขทยมากมายทงในดานการศกษา ศาสนา ประเพณ ศลปะและวฒนธรรม เปนตน กตาม แตกไมปรากฏวามวรรณคดบาลใหศกษาเลยจนลถงพทธศตวรรษท ๒๐ ในรชกาลของพระมหาธรรม-ราชาท ๑ คอ พระเจาลไท พระราชนดดาของพอขนรามคาแหงมหาราช จงปรากฏหลกฐานทางวรรณคดบาลขน ไดแก ๑) ศลาจารกวดปามะมวง จงหวดสโขทย และ ๒) คมภรรตนพมพวงศ ๑) ศลาจารกวดปามะมวง จงหวดสโขทย ศลาจารกวดปามะมวง พระยารามราชภกด (ใหญ ศรลมน) ขดพบทวดปามะมวง จงหวดสโขทย เมอ พ .ศ.๒๔๕๑ เปนศลาจารกทจารกเปนภาษาบาลอกษรขอม ว าดวยเรองราวของพระมหาธรรมราชาท ๑ (ลไท) เสดจออกผนวชเมอวนพธ แรม ๘ คา เดอน ๑๒ พ.ศ. ๑๙๐๕ ซงบาลอกษรขอมทปรากฏในหลกศลาจารก (ดานท ๑) น ถอดเปนภาษาบาลอกษรไทย ดงน๑๔๒ “ปรนพพาน (โต) วสส สตนทวสหสสโต อทธ ปญจ อ (สภ)............(ทเนก) ตตก มาสสส กาฬปกขสส อฏฐเม พทธวาเร (ส) นกขตต มหตตกรณาท (เก) ...นตราทว ทาเน เวสสนตโร ยถา ... าว ปญญาย สเล สลวราทว ปสสตพโพ วญญห ทกโข พยากรณาทเก ตปฏกสภาวญญ ราชา สเทยยนามโก

๑๔๒ เรองเดยวกน, หนา ๑๒๘-๑๓๐. คาทหายไปนน ศาสตราจารยพเศษ แยม ประพฒนทอง อาศยจากบทบาลวา ปญญาย แลววเคราะหวา ไดแก มโหสโถ =พระโพธสตวมโหสถ.

๑๔๘

สาสนสส หต สพพ โลกสส จ หตญจร รชเช ฐโต ป ราชตเต นพพนทนโต คณากโร นกขมมนมนโน ชนโก ว ราชา ราชห มจเจห จ นาคเรห เทวงคณาภา ห จ สนทรห มตเตห ญาตห นวารโต ป สมโพธสตเตห ชเนห จณณ สทาสทาจารมเปกขมาโน กาสาววตถ รทต ว เตส อจฉาทย ฉฑย ราชภาร ต ขณญเญว สงกมป ธารต ธรณ ตทา อสกโกนตว ตสเสว คณภาร สมนตโต ปาฏหารยมญญญจ อาสเนกวธน ตทา เอส ธมมนยาโม ห โพธสตตาน กมมน ปพพชตวาน โส ราชา โอรยห สกมนทรา สฏฐวสโส มหาเถโร ยถา สนตนทรโย ตถา ยคมตต ว เปกขนโต เนกปชาห ปชโต รทมมโข ชโนเฆห วรมพวน คโต นานาทชคณากณเณ รมเม นนทนสนนเภ มตตารชตวณณาภ วาลการาสสนถเต ปวตเตต ววตตตถ ชนานมาสยารเห อปสมปชช โส ตตถ วสา อมพวเน วเร ลทธา พระยาปรยตธรรมธาดา (แพ ตาละลกษมณ) แปลไวดงน... พระศาสดาเจา เขาสปรนพานได ๑๙๐๕ พระวสา ในปฉล วนพธ .เดอน ๑๒ แรม

๘ ค า พระองคประกอบดวยทานบารมคลายกบพระเวสสนดร ดวยปญญาบารม คลายกบ (พระนามช ารด และดวยศลบารมคลายกบพระสลวราช เปนทนกปราชญทงหลาย ควรจะเขาไปสรรเสรญพระองคฉลาดในโหราศาสตร มคมภรพยากรณ เปนตน ทรงช านาญในสภ าวะ แหงพระไตรปฎก มพระนามวา สเทยย ไดประพฤตประโยชนเกอกลแกพระศาสนาและโลกทงปวงถงแมวาพระองคทรง

๑๔๙

คณเปนบอเกดไดเสวยราชสมบตอย ถงกระนนไดบงเกดความเบอหนายก ารเปนพระราชา เมอมพระทยนอมไปในเนกขมมบารม ท พระราชามหาอ ามาตยญาตมตรชาวพระนครทงหลาย กบพร ะสนมรงเรองเหมอนหญงนางสวรรค แมหาม (ไมใหทรงผนวช) แลวพระองคกเพงเลงเอาอาจาระอนพระโพธสตวเจาทงหลายไดประพฤตแลวในกาลทกเมอ เมอราชบรพารยงปรเวทนาอยพระองคทรงเปลองเครองกษตรยแลว ทรงกาสาวพสตร อนยอมพรอม

ในขณะนน พระธรณเจา กบนดาลกมปนาทหวาดไหวมอาจทจะด ารงพระคณอนหนกของพระองคไวไดใน กาลนน กมส าคญประหนงวาส าแดงพระปาฏหารยมประการอเนก แทจรงการเปนดงน กเปนธรรมนยมของพระโพธสตวเจาทงหลาย ครนเมอพระราชาเจา ไดทรงบรรพชาเพศแลว เสดจลงจากพระราชมณเฑยรของพระองค มพระอนทรยสงวรอนสงบราวกบพระมหาเถระ มพรรษากาลได ๖๐ ป เปนประมาณ ทอดทศนาคงอยเพยงชวแอก พระองคเปนผทฝงชนทงหลายคร าครวญอยเอกเกรกบชาแลวดวยอเนกบชา ไดเสดจไปสอมพวนอนประเสรฐ งามราวกบวานนทนอ ทยานเปนรมยสถาน ดาษดาดวยคณานก พหคตางๆ มพนอนเรยรายดวยทรายงามราวกะแสงแกวมกดา เงน ทอง อนกองไว เปนสถานอนควรแกชนทงหลาย ผปรารถนาวเวก เมอพระราชานน เสดจเขาไปแลวกพ านกอยในอมพวน อนประเสรฐ............ครนพระองคไดแลว..............” ๒) คมภรรตนพมพวงศ คมภรรตนพมพวงศ เรยกในภาษาบาลวา “รตนพมพว ส” แตงโดยพระพรหมราชปญญา แหงวดภเขาหลวง เมองสโขทย ขณะมอายได ๒๓ ป บวชได ๒ พรรษา แตงเปนรอยแกวและรอยกรองผสมกน มเนอหากลาวถงตานานพระพทธมหามณรตนปฏมากรหรอประวตพระแกวมรกตวา เทวดาสรางถวายพระอรหนตนามวานาคเสนเถระ ในเมองปาฏลบตร และพระเถระไดอธษฐานอาราธนาพระบรมสารรกธาตของพระสมมาสมพทธเจา ๗ พระองค ประดษฐานไวในองคพระมหามณรตนปฏมากร๑๔๓

๑๔๓ กรมศลปากร. ต านานพระแกวมรกต, (กรงเทพมหานคร : โรงพมพพระจนทร, ๒๕๑๙). หนา ๑๘-๒๒

๑๕๐

หนงสอรตนพมพวงศนแตงสาเรจเมอเดอน ๕ ขน ๑๐ คา ประกา ไมปรากฏศกราชหนงสอเลมนกลาวในตอนจบถงพระแกวมรกตอยทเมองลาปาง เพราะฉะนนพระพรหมราชปญญา แตงรตนพมพวงศ เมอปจลศกราช ๗๙๑ ในรชสมยสมเดจพระบรมราชาธราชท ๒ ครองกรงศรอยธยา หนงสอนมการแปลเปนภาษาไทยอย ๒ ฉบบ คอ ฉบบแรกแปลโดยพระยาปโรหต ในสมยรชกาลท ๑ แปลเมอ พ .ศ.๒๓๓๑ ฉบบ ๒ แปลโดยพระยาปรยตธรรมธาดา (แพ ตาละลกษณ) เมอ พ.ศ.๒๔๕๕

๖.๔ วรรณกรรมบาลในยคลานนา ในประเทศไทย ตงแตคนไทยนบถอพระพทธศาสนามาจนถงปจจบนเปนทยอมรบกนโดยทวไปวา ในสมยลานนาไทย ในชวงพทธ ศตวรรษท ๑๙ ถง ๒๐ เปนชวงทมการรจนาคมภรทางพระพทธศาสนาเปนภาษาบาลมากทสดจนกลาวไดวา “เปนยคทองของวรรณคดบาลในไทย” ซงยคทองของวรรณคดบาลในสมยลานนานแบงออกเปน ๒ ชวง คอ ๑) ชวงทหนง เรยกวา วรรณคดพระไตรปฎก อยในสมยของพระเจาต โลกราช (พ.ศ.๑๙๘๔-๒๐๓๐) ซงมพระสงฆทเฉลยวฉลาดและรหลกพระไตรปฎกจานวนหลายรป จนสามารถทาการสงคายนาครงท ๘ ทเรยกวา “อฏฐมสงคายนา” ขนทวดโพธาราม หรอวดเจดยอดในป ๒๐๒๐ ตอมา ๒) ชวงทสอง คอ ในสมยพระเจาตลกปนดดาธราช หรอพระเมองแกว (พ.ศ.๒๐๖๘-๒๐๓๘) เนองจากพระพทธศาสนาไดรบการสงเสรมและสนบสนนในดานศลปวฒนธรรมเปนอยางมาก โดยเฉพาะในดานวรรณคดทางพระพทธศาสนานนมการสงพระสงฆไปศกษา ณ ประเทศศรลงกา ทาใหพระสงฆหลายรปทมความรเชยวชาญในพระไตรปฎก รจนาคมภรสาคญทางพระพทธศาสนามากมาย และคมภรทางพระพทธศาสนาของลานนาทรจนาเปนภาษาบาลนนมเนอหาเนนทการอธบายขยายความพระสตร พระวนยและพระอภธรรม โดยเฉพาะทขยายความพระสตร นนสวนใหญจะเปนประเภทอรรถกถาฎกา และโยชนา ม ทงคมภรอธบายไวยากรณ ภาษาบาล พงศาวดาร ตานาน และศาสน

๑๕๑

ประวต ตลอดจนคมภรทรจนาขนเปนเรองราวเฉพาะเรอง ซงชอคมภรสวนใหญจะลงทายดวยคาวา มาลทปน หรอ ปกรณ หรอลงทายชอคมภรดวยคาวา โยชนา เปนตน ฉตรยพา สวสดพงษ ไดเสนอรายชอคมภรและรายนามกว ประกอบ กบปทรจนาผลงานเพอใหผสนใจไดสงเกตและศกษาคนควาไว ดงน๑๔๔ ๑) จามเทววงศ รจนาโดยพระโพธรงส เมอพ.ศ.๑๙๕๐-๒๐๐๐ ๒) สหงคนทาน รจนาโดยพระโพธรงส เมอพ.ศ.๑๙๕๔-๒๐๐๐ ๓) ปญญาสชาดก รจนาโดยพระภกษชาวเชยงใหม เมอพ.ศ.๒๐๐๐-๒๒๐๐ ๔) ปทกกมโยชน-สททตถเภทจนดา พระธรรมเสนาบดเถระ พ.ศ.๒๐๒๐-๒๐๔๕ ๕) สมนตปาสาทกาอตถโยชนา พระญาณกตตเถระ ระหวาง พ .ศ.๒๐๒๘-๒๐๔๓ ๖) ภกขปาฏโมกขคณฐทปน พระญาณกตตเถระ ระหวาง พ .ศ.๒๐๒๘-๒๐๔๓ ๗) สมาสงกรวนจฉย พระญาณกตตเถระ ระหวาง พ.ศ.๒๐๒๘-๒๐๔๓ ๘) อฏฐสาลนอตถโยชนา พระญาณกตตเถระ ระหวาง พ.ศ.๒๐๒๘-๒๐๔๓ ๙) สมโมหวโนทนอตถโยชนา พระญาณกตตเถระ ระหวาง พ.ศ.๒๐๒๘-๒๐๔๓ ๑๐) ธาตกถาอตถโยชนา พระญาณกตตเถระ ระหวาง พ.ศ.๒๐๒๘-๒๐๔๓ ๑๑) ปคคลบญญตอตถโยชนา พระญาณกตตเถระ ระหวาง พ.ศ.๒๐๒๘-๒๐๔๓ ๑๒) กถาวตถอตถโยชนา พระญาณกตตเถระ ระหวาง พ.ศ.๒๐๒๘-๒๐๔๓ ๑๓) ยมกอตถโยชนา พระญาณกตตเถระ ระหวาง พ.ศ.๒๐๒๘-๒๐๔๓ ๑๔) ปฏฐานอตถโยชนา พระญาณกตตเถระ ระหวาง พ.ศ.๒๐๒๘-๒๐๔๓ ๑๕) อภธมมตถวภาวณอตถโยชนา พระญาณกตตเถระ ระหวาง พ .ศ.๒๐๒๘- ๒๐๔๓ ๑๖) มลกจจายนอตถโยชนา พระญาณกตตเถระ ระหวาง พ.ศ. ๒๐๒๘-๒๐๔๓ ๑๗) สารตถสงคหะ พระนนทาจารย ๑๘) มธรตถปกาสนฎกามลนทปญหา พระตปฎกจฬาภยเถระ ๑๙) ลททพนทอภนวฎกา พระสทธมมกตตมหาผสสเทวเถระ ๒๐) สงขยาปกาสก พระญาณกตตเถระ พ.ศ. ๒๐๕๘

๑๔๔ ฉตรยพา สวสดพงษ อางใน; ลมล จนทรหอม , วรรณกรรมทองถนลานนา, (กรงเทพมหานคร: โอ.เอส. พรนตงเฮาส, ๒๕๓๘), หนา ๙-๗๐.

๑๕๒

๒๑) เวสนตรทปน พระสรมงคลาจารย พ.ศ. ๒๐๖๐ ๒๒) จกวาฬทปน พระสรมงคลาจารย พ.ศ. ๒๐๖๓ ๒๓) สงขยาปกาสกฎกา พระสรมงคลาจารย พ.ศ. ๒๐๖๓ ๒๔) มงคลตถทปน พระสรมงคลาจารย พ.ศ.๒๐๖๗ ๒๕) มลศาสนา พระพทธพกาม – พระพทธญาณเจา ๒๖) ชนกาลมาลปกรณ พระรตนปญญาเถระ พ.ศ. ๒๐๖๐-๒๐๗๑ ๒๗) มาตกตถสรปอภธรรมสงคณ พระรตนปญญาเถระ ๒๘) วชรสารตถสงคหะ พระรตนปญญาเถระ พ.ศ.๒๐๗๘ ๒๙) รตนพมพวงศ พระพรหมราชปญญา ๓๐) คนถาภรณฎกา พระสวณณรงสเถระ พ.ศ.๒๑๒๘ ๓๑) ปฐมสมโพธกถา พระสวณณรงสเถระ ๓๒) อปปาตสนต พระเถระชาวเชยงใหม ๓๓) วสทธมรรคทปน พระอตตราราม ในทน จะกลาวถงประวตและเนอหาสงเขปของคมภรสหงคนทาน จามเทววงศ ชนกาลมาลปกรณ จกรวาลทปน มงคล ตถทปน ปญญาสชาดก เทาทหา หลกฐานได ดงน๑๔๕ ๑) นทานพระพทธสหงค นทานพทธสหงค เรยกในภาษาบาลวา “สหงคนทาน” วาดวยตานานพระพทธสหงค แตงเปนภาษาบาลโดยพระโพธรงส ชาวเชยงใหม ในระหวาง พ .ศ.๑๙๔๕-๑๙๘๕ ในรชกาลพระเจาสามฝงแกน หรอพระเจาวชยดษ ครองราชยในนครเชยงใหม๑๔๖ พระพทธสหงคนน มหลายองคดวยกน เทาทเชอกนอยในปจจบนมอย ๓ องค คอ (๑) พระพทธสหงคซงประดษฐานอย ณ พระแทนบษบกในพระทนงพทไธสวรรย ณ พพธภณฑสถานแหงชาต กรงเทพฯ

๑๔๕ พฒน เพงผลา , ประวตวรรณคดบาล, (กรงเทพมหานคร : มหาวทยาลยรามคาแหง, ๒๕๓๕), หนา ๒๕๑ - ๒๕๒ ๑๔๖ กรมศลปากร, นทานพระพทธสหงค, (พระนคร : ศวพร ๒๕๐๖), คานา.

๑๕๓

(๒) พระพทธสหงค ในหอพระสหงคภายในบรเวณศาลากลาง จง หวดนครศรธรรมราช (๓) พระพทธสหงค ในวหารลายคา วดพระสงห จงหวดเชยงใหม แตพระองคไหนจะเปนองคจรงตามตานานนนนกโบราณคดไดวนจฉยถกเถยงกนมาแลวเหมอนจะยงไมยต สหงคนทานน พระปรยตธรรมธาดา (แพ ตาลลกษณ เปรยญ ) เมอครงเปนหลวงประเสรฐอกษรนต แ ปลออกเปนภาษาไทยเมอ พ .ศ. ๒๔๔๙ และหอพระสมดฯ เคยจดพมพขน ทงฉบบภาษาบาล และคาแปลใหชอว า “ตานานพระพทธสหงค” เมอ พ .ศ. ๒๔๖๑ และมผจดพมพขนอก แตพมพเฉพาะคาแปลภาษาไทย ไมไดพมพภาษาบาลไว สหงคนทาน เปนตานานพระพทธรปสาคญ และมความสมพนธเกยวกบประชาชน และประวตศาสตรของชาตไทย กรมศลปากรไดมอบให ศาสตราจารย ร .ต.ท. แสง มนวฑร แปลในเทศกาลสงกรานต ป พ.ศ.๒๕๐๖ นทานพระพทธสหงค (สหงคนทาน) แบงออกเปน ๘ ปรจเฉท เรมตนดวยปณามคาถา (คานมสการพระรตนตรย) และมเนอเรองยอดงน เมอพระพทธเจาปรนพพานลวงแลว ๗๐๐ ป ครงนนในเกาะสงหลมพระราชา เสวยราชอย ๓ พระองค มพระอรหนต ๒๐ องค พระราชาทง ๓ พระองค ตรสถามพระอรหนตวา “เคยเหนพระพทธเจาหรอไม” พระอรหนตกถวายพระพรวา “ไมเคยเหน” ครงนน พญานาค ตนหนงไดฟงพระราชา กบพระอรหนตสนทนากน จงไดพดขนวา “ขาพเจาเคยเหน ขอใหเตรยมทเอาไว ” ตอจากนน พญานาคกไดแสดงรปเนรมตพระพทธรป คนทงปวงเมอเหนพระพทธรปแลวตางกบชากราบไหวอยางนอบนอม เมอครบ ๗ วน พญานาคกทาใหพระพทธรปนนหายไป และจาแลงเปนชายมาบอกกาชบพระอรหนตจาพระพทธลกษณะไว พระราชาทง ๓ พระองค ทรงเลอมใสในรปพระพทธะ จงมพระราชประสงคใหหลอพระพทธรปขน จงตรสเรยกชางหลอทมฝมอดเยยมทส ดใหหลอรปพระพทธเจา พวกเหลามหาพรหมเปนตน ชวยกนใหโลหะมทองคาเปนตน มาชวยหลอดวย เมอเสรจแลว จงฉลองกนตลอด ๗ วน ๗ คน พระพทธรปนนมลกษณะทาทางเหมอนราชสห จงเรยกวา พระสหงค เมอเสรจการฉลองแล วในวนท ๘ จงอญเชญมาประดษฐานในหองมณฑปทบรรจพระทนตธาต

๑๕๔

พ.ศ.๑๕๐๐ มพระธรรมมกราชองคหนงทรงพระนามวา ไสยรงค ไดแก พระรวงเจาผครองเมองสโขทย ไดเสดจมาถงนครศรธรรมราช พระเจานครศรธรราราชทรงเลาเรองพระพทธรปสาคญถวาย พระรวงเจามพระราชประสงค อยากไดพระพทธรปองคนน พระเจานครศรฯ จงจดสงทตไปเกาะลงกาเพอขอพระพทธรป พระเจาลงกาไดปรกษากบพวกอามาตย แลวตกลงมอบพระพทธรปใหพระรวงเจา ทงนเพราะไดมพยากรณจากพระอรหนต ๒๐ องค วา พร ะพทธรปองคนจะไปอยชมพทวป เมอพระพทธศาสนาครบ ๒,๐๐๐ ป พระพทธรปองคนจะกลบคนมายงลงกาอก พระเจากรงลงกาไดมอบพระพทธรปแกราชทตกลางเรอสาเภา เมอเรอสาเภาแลนมาถงกลางทะเล เรอกระทบหนแตกละเอยด ผคนจมนาตายหมด สวนพระพทธสหงคไมจมนา ลอยอยบนผวนาบายพระพกตรมายงนครศรธรรมราช พระเจานครศรธรรมราชทรงทราบขาวจงเสดจไปรบ และอญเชญไปประดษฐานไวบนบลลงกในพระลานหลวง ขณะเมอพระเจานครศรธรรมราชกาลงอาราธนาอย พระพทธสหงคกลอยขนสอากาศเปลงรศม ๖ ประการ คนทงปวงไดเหนปาฏ หารยตางกกระทาสกการบชา ความทราบถงพระรวงเจาพระองคจงเสดจไปรบและนากลบมายงกรงสโขทย เมอพระรวงเจาสวรรคต กษตรยเมองสโขทยกปกครองเรอยมาจนถงพระยาไสยลอไทย (อตถกะลอไทย) อาณาจกรสโขทยจงตกเปนเมองขนของกรงศรอยธยา พระรามาธบดแหงกรงศรอยธยาจงอญเชญพระพทธสหงคมาประดษฐานไวในกรงศรอยธยา ตอมาพระพทธสหงคไปประทบอยทเมองกาแพงเพชร จากเมองกาแพงเพชรไปอยทเมองเชยงราย และเชยงใหมตามลาดบ ๒) จามเทววงศ จามเทววงศ วาดวยวงศของพระนา งจามเทว ทไดครองเมองหรภ ญชย (ลาพน) และประวตพระพทธศาสนาในภาคเหนอ พระโพธรงสแตงเปนภาษาบาล เมอป ๑๙๕๐ – ๒๐๐๐ ตามหลกฐานทมปรากฏในคมภรสงคตยวงศ๑๔๗ และคมภรชนกาลมาลปกรณ๑๔๘

๑๔๗สมเดจพระวนรตน, สงคตยวงศ, แปลโดย พระยาปรยตธรรมธาดา (แพ ตาลลกษณ ), (กรงเทพมหานคร : โรงพมพศวพร, ๒๕๒๑), หนา ๒๗. ๑๔๘ พระรตนปญญาเถระ, ชนกาลมาลปกรณ, แปลโดย ศาตราจารย ร .ต.ท.แสง มนวฑร (กรงเทพเทพมหานคร : มหาจฬาลงกรณราชวทยาลย, ๒๕๔๐), หนา ๗๗

๑๕๕

พอสรปความไววา พระนางจามเทว พระราชธดาของกษตรยมอญในอาณาจกรทวารวด ไดเสดจไปครองเมองหรภญชย ตามคาเชญของฤาษวาสเทพผสรางเมองหรภญชยน “เมอพระนางจามเทวไปครองเมองหรภญชย ไดพาบรวารหมใหญจาพวกละ ๕๐๐ พรอมกบนมนตพระมหาเถระผทรงพระไตรปฎก ๕๐๐ รป ไปดวย ลงเรอตามลานาพงค ๗ เดอน จงถงเมองน” พระนางจามเทวยายจากเมองละโว (ลพบร) ไปครองเมองหรภญชยราว พ .ศ. ๑๒๐๕ และพระมหาเถระ ๕๐๐ รป ทนมนตไปดวยนนสบสายมาจากสมยพระโสณเถระ และพระอตตรเถระ ซงพระเจาอโศกมหาราชทรงสงมาประกาศพระพทธศาสนาในราว พ.ศ.๓๐๐๑๔๙ ๓) ชนกาลมาลปกรณ ชนกาลมาลปกรณ พระรตนปญญาเถระ ชาวเช ยงราย แตงเปนภาษาบาลไวเมอ พ.ศ.๒๐๖๐ ตอมาพระบาทสมเดจพระพทธยอดฟาจฬาโลกมหาราช ทรงโปรดเกลาฯ ใหราชบณฑต ๕ ทาน คอ พระยาพจนาพมล พระวเชยรปรชา หลวงอดมจนดา หลวงราชาภรมณ และหลวงธรรมาภมณฑ ชวยกนแปลเปนภาษาไทยครงแรกเมอ พ .ศ.๒๓๓๗ เรยกชอวา “ชนกาลมาลน” ตอมาในรชกาลท ๕ แหงกรงรตนโกสนทรไดตพมพเปนเลมทงฉบบภาษาบาลและฉบบแปล เมอ พ .ศ.๒๔๕๑ เรยกชอวา “ชนกาลมาลน” ตอมา พ.ศ.๒๔๖๖ ศาสตราจารย ยอ รช เซเดส ไดแปลเปนภาษาฝรงเศ ส และใน พ.ศ. ๒๔๖๘ ไดตพมพทงฉบบแปลเปนภาษาฝรงเศส กบฉบบภาษาบาล ตอมาใน พ .ศ.๒๔๗๗ กรมศลปากรไดมอบใหศาสตราจารย ร.ต.ท. แสง มนวทร แปลจากตนฉบบภาษาบาลของพระรตนปญญาเปนภาษาไทยอกครง และเรยกชอวา “ชนกาลมาลปกรณ” และไดมอบชนกาลมาลปกรณฉบบแปลเปนภาษาไทยนกบฉบบภาษาบาลอกษรไทย ซงพมพ ไวเมอ พ .ศ.๒๔๕๑ นน ใหสมาคมบาลปกรณแหงประเทศองกฤษ เมอ พ .ศ.๒๕๐๓๑๕๐ ซงทางสมาคมบาลปกรณไดมอบหมายใหทานอครมหาบณฑตพระพทธตตเถระชาวลงกาชาระและถอด

๑๔๙ พระตปฎกจฬาภยเถระ, มลนทปญหาปกรณ, (กรงเทพมหานคร : โรงพมพวญญาณ, ๒๕๔๐), หนา (๗๒). ๑๕๐ พฒน เพงผลา , ประวตวรรณคดบาล, พมพครงท ๓. ( กรงเทพมหานคร : สานกพมพมหาวทยาลยรามคาแหง,๒๕๓๕), หนา ๒๕๖.

๑๕๖

เปนอกษรโรมน เนองจากพระเถระทานนเคยนาตนฉบบภาษาบาลอกษรไทยไปถอดเปนอกษรลงกากอนหนานนแลว ชนกาลมาลปกรณ มเนอหาวาดวยระเบยบกาลแหงพระพทธเจาตงแตเรมมโนปณธาน การบาเพญบารมในพระชาตตางๆ การไดตรสรเปนพระอนตตรสมมาสมพทธเจา การบาเพญพทธกจ กระทงถงการเสดจดบขนธปรนพพาน และประวตศาสนาทมาประดษฐานในประเทศลานนาไทย รวม ถงประวตศาสตรของแควนลานนา มเมองเชยงใหม เชยงราย เชยงแสน และ ลาพน เปนตน ตลอดถงเรองราวของบคคล สถานท และเหตการณบานเมองในสมยนนๆ อกดวย๑๕๑ ๔) จกรวาลทปน จกรวาลทปน ตนฉบบเดมเปนคมภรใบลาน จารเปนอกษรขอมมอยในหอสมดแหงชาต ปจจบนหอสมดแหงชาตไดคดถายเปนภาษาบาลอกษรไทยและแปลเปนภาษาไทยแลว สาหรบเนอหาในคมภรจกรวาลทปนน แบงออกเปน ๖ บท เรยกวา กณฑ คอ๑๕๒ กณฑท ๑ วาดวยเรองจกรวาลโดยสรป กณฑท ๒ วาดวยเรองภเขา กณฑท ๓ วาดวยเรองมหาสมทร กณฑท ๔ วาดวยเรองทวปทง ๔ กณฑท ๕ วาดวยเรองภพภมตางๆ กณฑท ๖ วาดวยเรองเบดเตลด เนอหาทง ๖ กณฑทกลาวมาขางตน พระสรมงคลาจารย อาศยหลกฐานอางองจากคมภรพระไตรปฎก อรรถกถา ฎกา และปกรณพเศษตางๆ มาเรยบเรยงเปนโครงเรอง รวมทงแสดงมตของทานกากบไว

๑๕๑ พระรตนปญญาเถระ, ชนกาลมาลปกรณ, (แปลโดย ศาสตราจารย ร .ต.ท.แสง มนวฑร ). (กรงเทพมหานคร : วดโสธรวราราม พมพ โดยเสดจพระราชกศลในการออกพระเมร พระราชทานเพลงศพ พระพรหมคณาภรณ ( เจยม จรปญโญ กลละวณชย), ๒๕๔๐), หนา ๘-๑๐. ๑๕๒ พระสรมงคลาจารย, จกรวาลทปน, (กรงเทพมหานคร : พมพท หจก . เซนทรลเอกซเพรสศกษาการพมพ, ๒๕๒๓), คานา.

๑๕๗

๕) มงคลตถทปน มงคลตถทปน เปนคมภรอธบายมงคล ๓๘ ประการ ในมงคลสตร พระสรมงคลาจารย แหงลานนาไทยแตงทเมองเชยงใหม เมอ พ .ศ. ๒๐๖๗ โดยรวบรวมคาอธบายจากอรรถกถา ฎกา อนฎกาตางๆ เปนอนมาก พรอมทงคาบรรย ายของทานเอง๑๕๓ สาหรบมงคลสตรทวาดวยเหตใหไดรบความสาเรจความเจรญ และสมบตทงปวง ซงพระสรมงคลาจารยนามาขยายความใหพสดารไวในคมภรมงคลตถทปน ม ๓๘ ประการ๑๕๔ (๑) การไมคบคนพาล (๒) การคบแตบณฑต (๓) การบชาคนทควรบชา (๔) การอยในถนทเหมาะสม (๕) การไดสรางบญไวในปางกอน (๖) การตงตนไวชอบ (๗) ความเปนพหสต (๘) ความเปนผมศลปะ (๙) วนยทศกษามาด (๑๐) วาจาสภาสต (๑๑) การบารงมารดาบดา (๑๒) การสงเคราะหบตร (๑๓) การสงเคราะหภรรยา (๑๔) การงานทไมอากล (๑๕) การใหทาน (๑๖) การประพฤตธรรม (๑๗) การสงเคราะหญาต (๑๘) การงานทไมมโทษ (๑๙) การงดเวนจากบาป (๒๐) การเวนจากการดมนาเมา (๒๑) ความไมประมาทในธรรม (๒๒) ความเคารพ (๒๓) ความถอมตน (๒๔) ความสนโดษ (๒๕) ความกตญญ (๒๖) การฟงธรรมตามกาล (๒๗) ความอดทน (๒๘) ความเปนคนวางาย (๒๙) การพบเหนสมณะ (๓๐) การสนทนาธรรมตามกาล (๓๑) การเผาผลาญบาป (๓๒) การประพฤตพรหมจรรย (๓๓) การเหนอรยสจ (๓๔) การทานพพานใหแจง (๓๕) จตไมหวนไหวเพราะโลกธรรม (๓๖) จตไมเศราโศก

๑๕๓ พระธรรมปฎก (ป.อ.ปยตโต), พจนานกรมพทธศาสนฉบบประมวลศพท, (กรงเทพมหานคร : มหาจฬาลงกรณราชวทยาลย, ๒๕๔๐), หนา ๔๕๓. ๑๕๔ ข.ธ. (ไทย). ๒๕/๕/๗-๘.

๑๕๘

(๓๗) จตปราศจากธล (๓๘) จตเกษม มงคลตถทปน เปนวรรณคดทไดรบยกยองวาแตงด คณะสงฆนามาเปนคมภรสาหรบศกษาของประโยค ป.ธ. ๔-๗ ๖) ปญญาสชาดก ปญญาสชาดก เปนวรรณคดบาลทวาดวยประชมนทานเกาแกทเลากนในเมองไทยแตโบราณ ๕๐ เรอง๑๕๕ นอกจากจะเปนทรจกของคนไทยมาตงแตอดต แลวยงแพรขยายไปยงดนแดนใกลเคยง เชน ลาว กมพชา และพมา อกดวย นทานในปญญาสชาดกทไทยเรารจกกนและซมซบอยในจตใจมหลายเรอง เชน เรองสมทโฆส เรองพระสธนนางมโนราห เรองสงขทอง เรองพระรถเสน และเรองคาว เปนตน๑๕๖ ปญญาสชาดก ตนฉบบเดม เปนคมภรใบลาน จานวน ๕๐ ผก ปจจบนมเหลออยในประเทศไทย และกมพชา๑๕๗ สวนฉบบแปลทสมบรณทสดคอ ฉบบหอสมดแหงชาต ซงสมเดจกรมพระยาดารงราชานภาพ ทรงเปนผอานวยการโปรดใหรวบรวมฉบบใบลาน จากสถานทตางๆ และมอบหมายใหผรทงหลายแปลเปนภาษาไทย ต งแตป พ .ศ.๒๔๖๖ มาสาเรจสมบรณ ในปพ .ศ.๒๔๘๒๑๕๘ นอกจากนไดมพระภกษชาวลานนา (เชยงใหม) รวบรวมนทานพนบานทางภาคเหนอ แตงเปนภาษาบาลไว สนนษฐานวา แตงราวป พ .ศ.๒๐๐๐ - ๒๒๐๐๑๕๙ สาหรบเนอหาในปญญาสชาดก ประกอบดวยชาดก ๕๐ เรอง ๖.๕ วรรณกรรมบาลในยคอยธยา

๑๕๕ สมเดจฯ กรมพระยาดา รงราชานภาพ. “พระนพนธค าน า” ใน: ปญญาสชาดก, ภาค ๑,๒, (กรงเทพมหานคร : ศลปาบรรณาคาร, ๒๔๙๙), หนา ค. ๑๕๖ เรองเดยวกน, หนา จ. ๑๕๗ เรองเดยวกน, หนา ต. ๑๕๘ นยะดา เหลาสนทร , ปญญาสชาดก : ประวตความส าคญทมตอวรรณกรรมรอยกรองของไทย, (กรงเทพมหานคร :สานกพมพแมคาผาง, ๒๕๓๘), หนา ๔๗. ๑๕๙ พระมหาปรชา มโหสโถ , “อทธพลของวรรณคดบาลเรองปญญาสชาดกทมตอสงคมไทย”,วทยานพนธปรญญาพทธศาสตรมหาบณฑต, บณฑตวทยาลย : มหาจฬาลงกรณราชวทยาลย, ๒๕๔๑, หนา ๑๓ – ๑๔.

๑๕๙

วรรณกรรมบาลในยคอยธยา เปนแรงบนดาลใจของนกปราชญทมความรเรองภาษาบาลเปนพนฐาน สบตอมาจากสมยลานนา แตวรรณกรรมบาลในยคนมนอยมาก คงเปนเพราะสมยอยธยาเปนราชธาน มขาศกสงครามกนบอยครง จงมวรรณกรรมบาลเกดขนในสมยนเพยง ๒ เรอง๑๖๐ คอ ๑) มลกจจายนคณฐ ๒) สทธมมสงคหะ ๑) มลกจจายนคณฐ มลกจจายนคณฐ แตงเปนรอยกรองแกเนอความในมลกจจายนะ ผลงานของพระมหาเทพกว สมยอยธยา ทานไดศกษาในสานกของทานพระมหาคง พระมหาถวล และสมเดจพระพทธโฆสาจารย วดพทไธสวรรย สมเดจพระพทธโฆสาจารยนเปนพระอาจารยของพระเพทราชา ผปกครองกรงศรอยธยา ระหวาง พ.ศ.๒๒๓๑-๒๒๔๖ ๒) สทธมมสงคหะ สทธมมสงคหะ เปนผลงานของพระธรรมกตตมหาสามเถระผมชวตอยในพทธศตวรรษท ๒๐ ในนคมคาถาของคมภรเลาวา ทานเปนศษยของพระธรรมกตตมหาสามเถระ (ชอพองกน) สาเรจการศกษาจากประเทศศรลงกา คมภรสทธมมะสงคหะนกลาวถงประวตพระพทธศาสนาสมยตางๆ โดยแบงเนอหาออกเปน ๑๑ บท๑๖๑ คอ บทท ๑ การทาสงคายนาครงท ๑ บทท ๒ การทาสงคายนาครงท ๒ บทท ๓ การทาสงคายนาครงท ๓ บทท ๔ การรบฉลองเจดยบรรพตวหาร บทท ๕ การทาสงคายนาครงท ๔ บทท ๖ การจารกพระไตรปฎก บทท ๗ การแปลอรรถกถาพระไตรปฎก บทท ๘ พรรณนาฎกาพระไตรปฎก

๑๖๐ ไกรวฒ มะโนรตน,วรรณคดบาล ๑, หนา ๑๓๙-๑๔๖. ๑๖๑ เสนาะ ผดงฉตร , ความรเบองตนเกยวกบวรรณคดบาล, (กรงเทพมหานคร : โรงพมพมหาจฬาลงกรณราชวทยาลย, ๒๕๓๒), หนา ๑๕๐-๑๕๔

๑๖๐

บทท ๙ พรรณนาพระเถระผแตงคมภรทงหมด บทท ๑๐ พรรณนาอานสงสการแตงพระไตรปฎก บทท ๑๑ พรรณนาอานสงสของการฟงธรรม ๖.๖ วรรณกรรมบาลในยครตนโกสนทร วรรณกรรมบาลในยครตนโกสนทร ในวงการศกษาคมภรกลาวถงผลงานของสมเดจพระวนรตน วดพระเชตพลวมลมงคลาราม(วดโพธ) ในรชกาลท ๑ แตงเปนภาษามคธหรอภาษาบาล ในยครตนโกสนทรมอยดวยกน ๓ คมภร๑๖๒ คอ ๑) จลยทธกาลวงศ พงศาวดารกรงศรอยธยา ๒) มหายทธกาลวงศ วาดวยเรองราชาธราช ๓) สงคตยวงศ วาดวยการทาสงคายนาพระไตรปฎก ๑) จลยทธกาลวงศ จลยทธกาลวงศ เปนผลงานของสมเดจพระวนรตน วดพระเชตพ น องคทเปนอาจารยของสมเดจกรมพระปรมานชตชโนรส ประมาณวา นาจะแตงในสมยรชกาลท ๑ เพราะผแตงไดถงมรณภาพในตนสมยรชกาลท ๒ สวนเนอหาสาระในจลยทธกาลวงศ อาจสรปไดเปน ๒ สวน ดงน สวนท ๑ เรมตนดวยเจานครเชยงรายยกทพไปปราบเจาเมองสโตงคทประกาศตนเปนอสรภาพจากนครเชยงราย แตตองกลบ เปนฝายพายแพ จงอพยพผคนหนมาทางสยามประเทศ และสรางนครใหมขนชอวา นครไตรตรงษ ณ ปาใกลเมองกาแพงเพชร ตามคาแนะนาของทาวสกกะผแปลงตนเปนสมาดาบส ภายหลงมกษตรยสบสนตนตวงศตอมาสามสพระองค สวนท ๒ วาดวยพระเจาอทองสถาปนากรงศรอยธยาเปนราชธานพรอมทงทรงราชาภเษกเปนปฐมบรมกษตรยทรงพระนามวา พระรามาธบดท ๑ ตอมาพระราเมศวรและขนหลวงพระงว (พระบรมราชาธราช)ไปปราบกมพชาทไมยอมเปนเมองขนของกรงศรอยธยา ทรงสถาปนาวดพทไธสวรรย แ ละวดปาแกวเปนวดประจารชกาล ภายหลงมกษตรยผลดเปลยนกนครองราชยหลายพระองค

๑๖๒ ไกรวฒ มโนรตน. วรรรคดบาล๑. หนา ๑๔๑

๑๖๑

๒) คมภรสงคตยวงศ คมภรสงคตยวงศน จากคานาของกรมศลปกรกลาววา เสดจพระวนรต วดพระเชตพนในรชกาลท ๑ แตงขนเมอครงดารงสมณศกดทพระพมลธรรม เมอ พ .ศ.๒๓๓๒ เพอเปนการเฉลมพระเกยรตสมเดจพระพทธยอดฟาจฬาโลกมหาราช เนองในโอกาสทพระไตรปฎกทโปรดใหสงคายนาเสรจเรยบรอย โดยแตงเปนคมภรใบลานภาษามคธ ๗ ผก เนอเรองเปนพงศาวดารของบานเมองประกอบกน ตอมาเมอ พ .ศ.๒๔๖๖ พระบาทสมเดจพระมงกฎเกลาเจาอยหวทรงพระกรณาโปรดเกลาฯ ใหกรมการหอพระสมดว ชรญาณสาหรบพระนคร เลอกหาหนงสอทเปนประโยชนทางพทธศาสนา และนาฏศาสตรอยางละหนงเรองสาหรบพระราชทานเปนทระลก งานพระราชทานเพลงพระศพสมเดจพระเจาบรมวงศเธอธชธราดลก กรมขนเพชรบรณ อนทราชยกรมการหอสมดฯ ไดเลอกคมภรสงคตยวงศ ซงไดขอใหพร ะยาปรยตธรรมธาดา (แพ ตาลลกษณ ) แปลเปนไทย มอรรถและคาแปลครบบรบรณและไดจกพมพเปนครงแรกดวย คมภรสงคตยวงศ ทวาดวยการสงคายนาพระไตรปฎกตงแตพระพทธเจาปรนพาน จนถงทสดไดทาในกรงรตนโกสนทร แบงเนอหาออกเปน ๙ ปรจเฉท แตละปรเฉทมเนอหาพอสรปไดดงน ปรเฉทท ๑ วาดวยสงคายนาในชมพทวป ๓ ครง ๑) นมสสนกถา คานมสการ ๒) อารมภกถา คาปรารภเบองตน ๓) สงเขปกถา วาดวยสงคตกถาโดยยอ ๔) วตถารกถา วาดวยสงคตกถาโดยพสดาร ๕) ปฐมสงคตกถา วาดวยเรองพระมหากสสปเถระประชมพระสงฆ ๕๐๐ ทาสงคายนาครงแรก ๖) ทตยสงคตกถา วาดวยพระยสเถระประชมพระอรหนต ๗๐๐ ทาสงคายนาครงท ๒ ๗) ตตยสงคตกถา วาดวยพระโมคลลบตรตสสเถระประชมพระอรหนต ๑๐๐๐ ทาสงคายนาครงท ๓ ปรเฉทท ๒ วาดวยสงคายนาในชมพทวป ๔ ครง

๑๖๒

๑) จตตถสงคตกถา วาดวยพระมหนทเถระ ประชมพระอรหนตทงหลายสงคายนาครงท ๔ ๒) ปญจมสงคตกถา วาดวยพระภกษสงฆประชมกนสาธยายพระธรรมวนยและยกขนสใบลาน เปนสงคายนาครงท ๕ ๓) ปฎกตตยเลขนา วาดวยจารพระไตรปฎกลงในใบลาน นบเปนสงคายนาครงท ๖ ๔) สตตมธมวนยสงเคหะวาดวยกระทาอตถวรรณนา นบเปนสงคายนาครงท๗ ปรเฉทท ๓ ลงกาทปราชวงษ วาดวยประดษฐานพระพทธศาสนาในลงกาทวป ๑) พระมหนทเถระใหสามเณรสมนะไปเชญพระรากขวญเบองขวาจากดาวดงษมาสลงกาทวป ๒) พระนางสงฆมตตาเถร เชญพระโพธพฤกษมาสศรลงกา ๓) พระมหนทเถระเขาสพระนพพาน ๔) เรองประดษฐานพระทนตธาตเบองขวา ๕) เรองพระนลาฎธาตเสดจมาศรลงกา ๖) เรองสรางมหยงคสถป ๗) เรองสรางพระมรจจเจดย ๘) เรองสรางโลหปราสาท ๙) เรองสรางพระสวรรณมาลกเจดย ๑๐) โปฎฐการฬหสงคต วาดวยพระอรหนต ๗๐๐ องค จารพระพทธวจนะขนสใบลาน ๑๑) เรองราชวงศกถาและประดษฐานพระพทธศาสนา ปรเฉทท ๔ วาดวย พระพทธทนตธาตไปประดษฐานในประเทศตางๆ ๑) เรองพระวามทนตธาตไปประดษฐานในลงกาทวป ๒) เรองพระพทธทตตเถระกบพระพทธโฆษเถระไปแปลสหฬภาษาทเกาะลงกาแลวนาพระธาตมาประดษฐานไวในชมพทวป

ปรเฉทท ๕ วาดวยพระราชา ๕๐๐ องค ๑) เรอง แรกสรางเมองหรภญชย

๑๖๓

๒) เรอง นางจามเทวไดเสวยราชในเมองหรภญชย ๓) เรอง กอพระเจดยแขงขนเพอชงชยในระหวางสงคราม ๔) เรอง การผดขนแหงพระมหาธาตในเมองหรภญชย ๕) เรอง ลาดบวงศพระเจาอาทจจราช ๖) เรอง อานสงสอนพระโบราณกษตรยไดบาเพญมา ปรเฉทท ๖ วาดวยราชวงศในชมพทวปและลาววงศ ๑) เรอง ลาดบวงพระเจามงรายมหาราช ๒) เรอง พระสมนเถระไดพระธาตแตสโขทยมาไวเมองสชนาลย ๓) เรอง พระเจากลนาราชสงทตไปเชญพระสมนเถระมาทาสงฆกรรมทนพพสประ ๔) เรอง พระสหฬปตมาเสดจมาเมองเชยงราย ๕) เรอง พระกลนาราชสรางบบผารามวหาร ถวายพระสมนเถระ ๖) เรอง สหฬศาสนาไดดาเนนมาถงเมองหรภญชย ๗) เรอง พระสรสหไดสถาปนาพระธาตเจดยเกาในเมองนพพสนคร ๘) เรอง พระเจาสรธรรมจกรพรรดราชาธราช ผกพทธสมาสมมต ๙) เรอง พระรตนปตมาเจาประดษฐานในสยามประเทศ ๑๐) เรอง พระราชาตลกอาราธนาใหพระภกษสงฆชาระพระธรรมวนย คอสงคตครงท ๘ ๑๑) เรอง บงเกดขนแหงพระสขพทธปตมา ๑๒) เรอง สรางพระปตมาดวยแกนไมจนทร ๑๓) เรอง กอกาแพงศลาเมองหรภญชย ๑๔) เรอง ลาดบลาววงศราช ปรเฉทท ๗ วาดวยทสราชวงศกรงศรอยธยา ๑) เรอง ทศราชวงศครงท ๑ ๒) เรอง ลาดบราชวงศครงท ๒ ๓) เรอง ลาดบราชวงศครงท ๓ ๔) เรอง พระนครถงความพนาศใหญ ปรเฉทท ๘ วาดวยการสรางกรงรตนโกสนทร ๑) วาดวยเหตการณตางๆ และสงคตท ๙

๑๖๔

ปรเฉทท ๙ วาดวยอานสงสและความปรารถนา ๑) เรอง อาสสงสตางๆ และพระเจดยตางๆ และปญจอนตรธาน ๒) เรอง ความปรารถนาของผแตงสงคตยวงศ จงกลาวไดวา วรรณกรรมบาลในประเทศไทยมววฒนาการมายาวนานมานบตงแตพระพทธศาสนาไดเรมมาประดษฐานในประเทศไทย เมอ ๒,๐๐๐ กวาปมาแลว เมอพระโมคคลลบตรและพระเจาโศกมหาราชสงพระธรรมทต อนมพระโสณ ะกบพระอตตระเปนหวหนามายงดนแดนสวรรณภม นกปราชญบนแผนดนนกไดผลตงานเขยนเปนภาษาบาลอยางตอเนองกนในลกษณะตางๆ ทงประเภทเอกสารประวตศาสตร ในรปจารก พงศาวดาร ตานาน ประวต สาสน ฯลฯ ประเภทวเคราะหธรรมในรปทปน อตถโยชนา สงคหะ และประเภทงานประพนธเบดเตลด รวมแลวไมนอยกวารอยเรอง สรปทายบท วรรณกรรมภาษาบาล ใน ยคกอนสโขทย ยคสโขทย ยคลานนา และยครตนโกสนทร เปนศลาจารกบนทกไวเปนหลกฐานทงเรองการสรางพระพทธรปทสาคญประวตพระเถระหรอพระราชาทปกครองนครในสมยนนแตงวรรณคดบาลขนหลายเรองเปนยคทองของวรรณคดบาลททานไดสรางผลงานไว ทาใหผศกษาสามารถคนหาความเปนจรงตามหลกฐานทนาเชอถอไดวา มการบนทกไวในหลกศลาจารก หรอพงศาวดาร ตามโบราณสถานตางๆ ทไดคนพบ ทนกปราชญราชบณฑตทงหลายไดแปลออกมาเปนภาษาไทย ใหนกศกษารนหลงไดศกษาเปนแนวทางทจะนาไปสการคนควา อางองได วรรณกรรมไทย กเปนอกแบบหนงทนกปราชญทานไดคนความาจากหลกคาสอนทางดานพระพทธศาสนา เพอเปนคตสอนใจใหชาวพทธไดนาไปเปนแนวปฏบต ลวนแตเปนคาสอนทเกดประโยชน ใหชาวพทธไดฉกคดวา สามารถเปนแมแบบนาไปปฏบต และหลอหลอมความเปนไทยไดอยางกลมกลน จากทกลาวถงรายละเอยดของวรรณกรรมบาลในประเทศไทยมาขางตน แสดงใหเหนวาวรรณกรรมภาษาบาลและวรรณกรรมภาษาไทยของพระพทธศาสนาเถรวาท เปนรากฐานในการพฒนาภมปญญาของคนในชาต เ ปนบอเกดแหงปราชญราชบณฑตเกดวรรณกรรม ฯลฯ ภมคมกนใหพระพทธศาสนามความเจรญรงเรองมาโดยลาดบ

๑๖๕

๑๖๖

ค าถามทายบท

๑. หลกฐานทแสดงถงความเปนวรรณคดบาลในยคกอนสโขทยไดแกสถานทแหงใดและหลกฐานนนมอะไรทแสดงความเปนวรรณกรรมบาลกอนสโขทย ขอทราบรายละเอยด

๒. ศลาจารกวดปามวง จงหวดสโขทยกบคมภรรตนพมพวงศ มความเหมอนหรอแตกตางกนอยางไร อธบาย

๓. นทานพทธสหงสถอวาเปนวรรณกรรมบาลส าคญยคลานนา อยากทราบวาลกษณะส าคญทแสดงความเปนวรรณกรรมบาลยคนอยางไร อธบาย

๔. ปญญาสชาดก มสาระสาคญอยางไร ๕. วรรณกรรมบาลทสาคญในยคอยธยามอะไรบาง และวรรณกรรมบาลยคนมลกษณะ

สาคญอยางไร ๖. คมภรสงคตยวงศเปนวรรณกรรมบาลยครตนโกสนทรแบงออกเปนกปรจเฉท แตละ

ปรเฉทวาดวยเรองอะไร และขอใหทานอธบายสาระสาคญในปรจเฉทท ๑ มาใหละเอยด

๑๖๗

เอกสารอางองประจ าบท กรมศลปกร. ต านานพระแกวมรกต. พระนคร: โรงพมพพระจนทร, ๒๕๑๙. ไกรวฒ มะโนรตน. วรรณคดบาล ๑. กรงเทพมหานคร: โรงพมพจรญ สนทวงศ การพมพ, ๒๕๔๙. จาเนยร แกวก . หลกวรรณคดบาลวจารณ. กรงเทพมหานคร: สานกพมพโอเดยนส

โตร, ๒๕๓๙. ปรมานชตชโนรส, สมเดจกรมพระ. พระปฐมสมโพธกถา. กรงเทพมหานคร: โรงพมพ

หจก. รงเรองสาสนการพมพ, ๒๕๓๖. เปลอง ณ นคร. ประวตวรรณคดไทย. กรงเทพมหานคร: ไทยวฒนาพานช, ๒๕๔๕. พระตปฎกจฬาภยเถระ. มลนทปญหาปกรณ. แปลโดย กรงเทพมหานคร : โรงพมพวญญาณ, ๒๕๔๐. พระธรรมปฎก(ป.อ.ปยตโต), พจนานกรมพทธศาสนฉบบประมวลศพท.

กรงเทพมหานคร : มหาจฬาลงกรณราชวทยาลย, ๒๕๔๐. พระพทธโฆษาจารย. สมนตปาสาทกา นาม วนยฏฐกถา (ปฐโม ภาโค ).

กรงเทพมหานคร : มหามกฏราชวทยาลย, ๒๕๔๑. พระรตนปญญาเถระ. ชนกาลมาลปกรณ. แปลโดย กรงเทพมหานคร : มหาจฬาลงกรณ

ราชวทยาลย, ๒๕๔๐. พระสรมงคลาจารย. จกรวาลทปน. แปลโดย กรงเทพมหานคร : พมพท หจก . เซนทรลเอกซเพรส ศกษาการพมพ, ๒๕๒๓. พฒน เพงผลา . ประวตวรรณคดบาล. พมพครงท ๓. กรงเทพมหานคร : สานกพมพ มหาวทยาลยรามคาแหง,๒๕๓๕. พฑรย มลวลย และไสว มาลาทอง . ประวตศาสตรพระพทธสาสนา,พมพครงท ๒.

กรงเทพเทพมหานคร :โรงพมพการศาสนา,๒๕๓๓. วนรตน, สมเดจพระ (ในรชกาลท ๑). สงคตยวงศ. แปลโดย พระยาปรยตธรรมธาดา (แพ ตาลลกษณ). กรงเทพมหานคร:โรงพมพศวพร, ๒๕๒๑. สมเดจพระวนรตน วดพระเชตพน ในรชกาลท ๑, สงคตวงศ. แปลโดย พระยาปรยต

ธรรมธาดา (แพ ตาลลกษณ). กรงเทพมหานคร : โรงพมพศวพร, ๒๕๒๑.

๑๖๘

สรวฒน คาวนสา ,รศ. ประวตศาสตรพระพทธศาสนาในประเทศไทย. พมพครงท ๒. กรงเทพมหานคร :โรงพมพบรษทสหธรรมก จากด, ๒๕๔๑. สภาพรรณ ณ บางชาง , รศ.ดร. ประวตวรรณคดบาลในอนเดยและลงกา. กรงเทพมหานคร: สานกพมพจฬาลงกรณมหาวทยาลย, ๒๕๒๖. __________ . ววฒนาการงานเขยนภาษาบาลในประเทศไทย : จารก ต านาน พงศาวดาร สาสน ประกาศ. กรงเทพมหานคร: มหามกฏราชวทยาลย, ๒๕๒๙. __________ . ไวยากรณบาล. กรงเทมหานคร: โรงพมพมหาวทยาลยรามคาแหง, ๒๕๓๘. เสถยร โพธนนทะ .ประวตศาสตรพระพทธศาสนาฉบบมขปาฐะภาค ๒. กรงเทพมหานคร : มหามกฎราชวทยาลย, ๒๕๓๙.

เสนาะ ผดงฉตร. ความรเบองตนเกยวกบวรรณคดบาล. กรงเทพมหานคร: โรง พมพมหาจฬาลงกรณราชวทยาลย, ๒๕๓๒.

บทท ๗ คณคาของวรรณกรรมบาลตอสงคมไทย

ผศ.ดร.ประชารชต โพธประชา อาจารยบญสง ธรรมศวานนท

วตถประสงคการเรยนประจ าบท เมอไดศกษาเนอหาในบทนแลว นสตสามารถ ๑. อภปรายคณคาวรรณคดดานหลกคาสอนได ๒. บอกคณคาวรรณคดดานภาษาไทยได ๓. อธบายคณคาวรรณคดดานประวตศาสตรพระพทธศาสนาได ๔. อธบายคณคาวรรณคดดานวรรณกรรมไทยได ๕. เปรยบเทยบคณคาวรรณคดดานศลปวฒนธรรมไทยได ๖. อภปรายคณคาวรรณคดดานคตความเชอของสงคมไทยได

๑๖๙

ขอบขายเนอหา

ความนา คณคาดานหลกคาสอน คณคาดานประวตศาสตรพระพทธศาสนา คณคาดานภาษาไทย คณคาดานวรรณกรรมไทย คณคาดานศลปะและวฒนธรรมไทย คณคาดานคตความเชอของสงคมไทย

๑๗๐

๗.๑ ความน า

เปนททราบกนวา วรรณกรรมบาลเปนหนงสอททรงคณคาตอวถช วตของคนไทยมาเปนเวลานานแลว หากกลาวเฉพาะคาวาคณคาแลวในทนหมายถง สงทดมความดงามมความสาคญ ควรแกการยกยองและไดรบการยอมรบวามในสงนนหรอบคคลนนอยางแทจรง จนทาใหมคามราคาสงหรอมคาจนไมอาจตคาเปนราคาไดหรอพดกนวาหาคามได

ดงนน คณคาของวรรณกรรมบาล จงมความหมาย ทหมายถงสงทด มความดงาม มความสาคญควรแกการยกยองและไดรบการยอมรบวามคาราคาสงหรอหาคามได ซงกอใหเกดผลกระทบตอสงคมไทยอยางกวางขวาง เพราะสงคมไทยเปนสงคมชาวพทธ วฒนธรรมประเพณตางๆ ทกภาคข องประเทศ ถอไดวาวรรณกรรมบาลมอทธพลตอพฤตกรรมของคนในสงคมไทยทวประเทศ ถาจะเปรยบสงคมไทยเปนตนไมยนตนขนาดใหญ มกงใหญ ๓ กง คอกงชาต กงศาสนาและกงพระมหากษตรย วรรณกรรมบาล เปนแกนของกงศาสนา พระไตรปฎกเปนหลกสาคญของคาสอนในพระพทธศ าสนาวรรณกรรมบาลคอหลกคาสงสอนของพระพทธศาสนาทมการเรยบเรยงตามลาดบกนมาจนถงชน อรรถกถา ฎกา อนฎกา โยชนา ฯลฯ เหลานเปนตนถอไดวามคณคาตอสงคมไทยเปนอยางมาก ๗.๒ คณคาดานหลกค าสอน ในพทธประวตเลาวา เมอพระพทธเจาตรสรแลวใหมๆ ทรงราพงถงสงทพระองคทรงคนพบหรอตรสรวาเปนคณธรรมทลกซง เหนไดยาก รตามไดยาก สงบ ประณต ไมอาจหยงรดวยวธแหงตรรกะ ละเอยด วสยบณฑต เทานนทจะรได สวนปถชนผยงเรงรมยในอาลย ยนด ชนชมในอาลย จะมาเหนเรองลกซงอยางหล กอทปปจจยตา คอปฏจจสมปบาทธรรม เปนทสงบสงขารสละคนอปธ สนตณหา สนกาหนด บรรลนพพานไดอยางไร ถาจะทรงแสดงธรรมจะพงเหนอยเปลาหาผตดตามไมไดแน จงโนมพระทยทจะไมแสดงธรรมโปรดเวไนยสตว แตดวยทรงมพระมหากรณาตอสรรพสตวทงยงจาแนกความแตกตางแหงสรรพสตวไดวา บางพวกมกเลสธลนอย มธลในตามาก มอนทรยแกกลา มอนทรยออน มอาการด มอาการทราม สอนใหรไดงาย สอนใหรไดยาก บางพวกมองเหนปรโลกและโทษวานากลวกม บางพวกมองไมเหนปรโลก ทรงเปรยบเหมอนดอกบวบาง

๑๗๑

ชนดจมอยในนา บางชน ดอยเสมอนา บางชนดอยพนนา จงทรงแสดงธรรมโปรดเวไนยสตวในสถานทตางๆ ตลอด ๔๕ พรรษาแหงพระชนมชพของพระองค พทธธรรมททรงแสดงนน มลกษณะทวไปสรปได ๒ อยาง คอ ๑) มชเฌนธรรมเทศนา หลกความจรงสายกลาง เปนคาสอนทวาดวยความจรงตามแนวของเหตผลบรสทธตามกระบวนการของธรรมชาต นามาแสดงเพอประโยชนในทางปฏบตในชวตจรงเทานนไมสงเสรมทจะเขาถงสจธรรมดวยวถถกเถยงสรางทฤษฎตางๆ ขนแลวยดมนปกปองทฤษฎนนๆ ดวยการเกงความจรงทางปรชญา ๒) มชฌมาปฏปทา ขอปฏบตสายกลาง เปนหลกการครองชว ตของผฝกอบรมตน ผรเทาทนชวตไมหลงงมงาย มงผลสาเรจ คอ ความสข สะอาด สวาง สงบ เปนอสระ ทสามารถมองเหนไดในชวตน ในทางปฏบตความเปนทางสายกลางนสมพนธกบองคประกอบอนๆ เชน สภาพความเปนจรงของบรรพชต หรอ คฤหสถ เปนตน มชเฌนธรรมเทศนาและมชฌมาปฏปทา สามารถกาหนดคณคาดานหลกคาสอนทสาคญมากมาย ดงตอไปน๑๖๓ ๑) ขนธ ๕ ขนธ ๕ หมายถงสวนประกอบ ๕ ประการทรวมกนเขาเปนชวตพระพทธศาสนาเชอวาหากเรานาชวตของคนสกคนหนงมาแยกสวนประกอบด จะพบวา ประกอบดวยสวนประกอบสาคญ ๕ ประการน คอ (๑) รปขนธ สวนทเปนรป ไดแกรางกาย พฤตกรรม และคณสมบตตางๆ ของสวนทเปนรางกาย ตลอดจนสภาวะทปรากฏเปนอารมณประสาทสมผสทง ๖ รปขนธประกอบขนจากมหาภตรป ๔ (หรอธาต ๔) และอปาทายรป ๒๔ (๒) เวทนาขนธ สวนทเปนการเสวยอารมณ ไดแก ความรสก สข ทกข หรอเฉยๆ ซงเกดจากผสสะทางประสาททง ๖ (๓) สญญาขนธ สวนทเปนความกาหนดไดหมายร ไดแก กาหนดรอาการเครองหมายลกษณะตางๆ อนเปนเหตใหจาอารมณนนๆ ได

๑๖๓ ไกรวฒ มะโนรตน , วรรณคดบาล ๑ ,(กรงเทพมหานคร: จรญสนทวงศการพมพ, ๒๕๔๙), หนา ๑๔๙-๑๗๑.

๑๗๒

(๔) สงขารขนธ สวนทเปนความปรงแตงไดแก คณสมบตตางๆของจตท มเจตนาเปนตวนา ซงแตงจตใหด ชว กลางๆ (๕) วญญาณขนธ สวนทเปนเครองรแจงอารมณไดแก ความรแจง อารมณทางประสาททง ๖(อาตยนะ๖) คอ การเหน การไดยน การไดกลน การรรส การรสมผสทางกาย และการรรอารมณทางใจ พระพทธศาสนามทศนะวา ชวต (รวมทงโลกและสรรพสงในโลกซงเกดจากการรวมตวกนของขนธ ๕ นน ยอมเปลยนแปลงและเสอมสลายไปตามกฎไตรลกษณ ๒) ไตรลกษณ ไตรลกษณ หมายถง ลกษณะ ๓ ประการ คอ (๑) อนจจา ความเปนของไมเทยง (๒) ทกขตา ความเปนทกขหรอภาวะทนอยไมได (๓) อนตตตา ความเปนของไมใชตวตน ๓) ปฏจจสมปบาท

ปฏจจสมปบาท หมายถง กฎแหงการเกดขนอยางองอาศยกนของสงทงหลายในรปของเหตและผลตางๆกนไปไมมทสนสด หรอกฎปจจยสมพนธพระพทธเจาทรงนามาแสดงในรปของกฎธรรมชาตทไมเกยวกบการอบตของศาสดาทงหลาย ใจความหลกของปฏจจสมปบาท อธบายเหตปจจยของสรรพสง ทงทมชวตและไมมชวต ทงรปธรรม และนามธรรมใหเหนความจรงในแงตางๆ หลกปฏจจสมปบาททพระพทธเจาทรงนามาแสดงนนเมอใชกบสงทไมมชวตเราเรยกวา “กฎธรรมชาต” เปนกฎทมอยเอง เปนอยเ อง เปนอสระ ไมขนกบปจจยอน ไมมใครสรางหรอกาหนดขน ไมอยภายใตอาณตของใครหรออะไรทงสน เรยก ตามภาษาบาลวา “นยาม” หมายถงระเบยบกฎเกณฑอนแนนอน แบงเปน ๕ กลมคอ (๑) อตนยาม กฎธรรมชาต เกยวกบปรากฏการณทางวตถ เชน ลมฟาอากาศ ฤดกาล (๒) พชนยาม กฎธรรมชาต เกยวกบการสบพนธ หรอพนธกรรม เชน หลกความจรงทวา หวานพชเชนใดยอมไดผลเชนนน

๑๗๓

(๓) จตตนยาม ก ฏธรรมชาต เกยว กบการทางานของจต เชนเมออารมณกระทบประสาทจะมการรบรขน กระบวนการทางานของจตคอ เมอมอารมณมากระ ทบ ภวงคจตไหว (ภวงคจลนะ) ภวงคจตขาดตอน(ภควงคปจเฉท) ขนสวถรบอารมณวงไป ๑๗ ขณะ แลวดบลง (๔) กรรมนยาม กฎธรรมชาต เกยวกบพฤตกรรมมนษย คอกระบวนการกอการกระทาและการใหผลของการกระทา

(๕) ธรรมนยาม กฎธรรมชาต เกยวกบสมพนธและอาการทเปนเหต เปนผลของสงทงหลาย เรยกวา ความเปนไปตามธรรมดา เชน สงทงหลายมความเกดขน ตงอย และดบไปเปนธรรมดา กฎธรรมนยามเปนทรวมแหงกฎ ๔ ขอ ขางตน ในบรรดานยามทง ๕ ขอนน ในแงของมนษย กรรมนยามนบวาเป นกฎทส าคญทสด เพราะเปนเรองของมนษยโดยตรง ดงพทธพจนทวา “กมมนา วตตต โลโก” แปลวา สตวโลกเปนไปตามกรรม หรอโลกเปนไปเพราะกรรม ดงนน กรรมจง เนนเรองสาคญยงเรองหนงในพระพทธศาสนา ๔) กรรม กรรม มความหมายตามรปศพทวา การกระทา มความหมายตามเนอหาวา การกระทาทประกอบดวย เจตนา ตามพทธพจนทวา “ภกษทงหลาย เพราะเหตน เรากลาวเจตนาวาเปนตวกรรมบคคลคดแลวจงกระทาดวยกายวาจา ใจ คาวาเจตนา ตามพทธพจนน ไดแก เจตจานง ดงนน กรรมในทางพระพทธศาสนา จงหมายถงกรรมทประกอบดวยเจตนาคอเจตจานง แบงกรรมประเภทตางๆไดดงน (๑) จาแนกตามทางทแสดงออกม ๓ ทาง คอ กายกรรม การกระทาทางกาย วจกรรม การกระทาทางวาจา และมโนกรรม การกระทาทางใจ (๒) จาแนกตามคณภาพของธรรมทเปนมลเหต ม ๒ มลเหต ค ออกศลกรรม การกระทาทไมด กรรมชว หมายถงการกระทาทเกดจากเหตชว คอ โลภะ โทสะ หร อโมหะ, กศลกรรม การกระทาทด กรรมด หมายถง การกระทาทเกดจากเหตด คอ อโลภะ อโทสะ หรอ อโมหะ (๓) จาแนกตามสภาพทสมพนธกบผล ม ๔ คอ กรรมดา มวบากดา หมายถง กรรมชว มผลชว , กรรมขาว มวบากขาว หมายถง กรรมด มผลด , กรรมทงดาทงขาว มวบากทงดาทงขาว หมายถงกรรมดบางชวบาง เชน การกระทาของมนษยทวไป , กรรมไม

๑๗๔

ดา ไมขาว มวบากไมดา ไมขาว หมายถงเจตนาเพอละกรรมทง ๓ อยางขางตน โดยองคธรรม หมายถง โพชฌงค ๗ มรรคมองค ๘ (๔) จ าแนกตามเวลาทใหผล ม ๔ คอ ทฏฐธรรมเวทนยกรรม กรรมททางานในขณะแหงชวนจตดวงแรกและใหผลปจจบนคอชาตน ถาไมมโอกาสใหผลในชาตนกกลายเปนอโหสกรรมไมมผลตอไป, อปปชชเวทนยกรรม กรรมททาในขณะแหงชวนจตดวงสดทายและจะใหผลในภพทจะไปเกด คอในภพหนา ถาไมมโอกาสใหในภพหนากกลายเปนอโหสกรรม, อปราปรเวทนยกรรม กรรมททาในขณะแหงชวนจตท ๒-๖ และจะใหในภพตอไป ไดโอกาสเมอใดไดผลเมอนน ไมกลายเปนอโหสกรรมตราบเทาทยงอยในสงสารวฏ, อโหสกรรม กรรมซงไมไดโอกาสทจะใหผลภายในเวลาทจะออกผลได เมอลวงเวลานนไปกไมใหผลอกตอไป (๕) จ าแนกโดยหนาท ม ๕ คอ ชนกกรรม กรรมทเปนตวนาไปเกด, อปตถมภกกรรม กรรมทเขาชวยสนบสนนชนกกรรม, อปปฬกรรม กรรมทบบคนซงอยตรงขามกบชนกกรรม ใหผลบบคนชนกกรรมและอปปตภกกรรม, อปฆาตกรรม กรรมตดรอนอยฝายตรงขามทกาลงแรงเขาตดรอนความสามารถของกรรมอนทมกาลงนอยกวา (๖) จ าแนกตามล าดบความแรงในการใหผล ม ๔ คอ ครกรรม กรรมหนกใหผลแรง ในฝายดไดแกสมาบต ๘ ในฝายชวไดแกอนนตรยกรรม คอ ฆาบดา ฆามาราดา ฆาพระอรหนต ทารายพระพทธเจาจนถงพระโลหตหอขน (สงฆเภท), พหลกรรม หรออาจณณกรรมกรรมททามากหรอกรรมชนทาสงสมจนเคยชนเปนนสย , อาสนนกรรม กรรมจวนเจยน ไดแกกรรมททาระลกขนไดเมอใกลตาย , กตตตากรรม กรรมสกวาทา กรรมทาดวยเจตนาออน ๕) สงสารวฏฏ สงสารวฏฏ คอ การเวยนวายตายเกดอยในโลก ๑๖๔ เรยกอกอยางหนงวา ไตรวฏฏ หมายถงวงจร ๓ สวนของปฎจจสมปบาท ซงหมนเวยนสบทอดตอๆ กนไป ทาใหมการเวยนวายตายเกดหรอวงจรแหงทกข ไดแก (๑) กเลสวฏฏ ประกอบดวยอวชชา ตณหา อปาทาน (๒) กรรมวฎฎ ประกอบดวยสงขาร ภพ

๑๖๔ พระธรรมปฎก (ป.อ.ปยตโต), พจนานกรมพทธศาสตร ฉบบประมวลศพท , )พมพครงท ๖), (กรงเทพ ฯ: มหาจฬาลงกรณราชวทยาลย, ๒๕๓๓), หนา ๓๑๗.

๑๗๕

(๓) วปากวฎฎ ประกอบดวยวญญาณ นามรป สฬายตนะ ผสสะ เวทนา ชาต ชรามรณะ ปรเทวะ ทกข โทมนส อปายาสะ เรยกไตรวฏฏโดยยอวา กเลส กรรม และวปาก ซงประกอบกนเขาเปนวงจรหมนเวยนตอกนไมมทสนสด คอ กเลสเปนเหตใหทากรรม เมอทากรรมกไดรบวบาก คอผลของกรรมนน อนเปนปจจยใหเกดกเลสแลวทากรรมหมนเวยนตอไปอก เชน เกดกเลสอยากไดของเขา จงทากรรมดวยการลกของเขามา ประสบวบากคอไดของนนมา เสพเสวยสขเวทนา ทาใหมกเลสเหมใจอยากไดรนแรงและมากยงจงยงทากรรมมา กขน หรอในทางตรงกนขามถกขดขวาง ไดรบทกขเวทนาเปนวบาก ทาใหเกดกเลส คอโทสะแคนเคอง แลวพยายามทากรรมคอประทษรายเขา เมอเปนอยอยางน วงจรจะหมนเวยนตอไปไมมทสนสด ๑๖๕ ๖) อรสจ ๔ อรยสจ แปลวา ความจรงอนประเสรฐ ความจรงของพระอรยะ ความจรงททาใหผเขาถงเปนพระอรยะ ม ๔ อยาง คอ๑๖๖ (๑) ทกขอรยสจ ไดแก ความเกด ความแก ความตาย การ ประจวบกบสงอนไมเปนทรก การพลดพรากจากสงทรก ความไมสมปรารถนา โดยยอคอ อปาทานขนธ ๕ เปนทกข (๒) ทกขสมทยอรยสจ ไดแก ตณหา ๓ คอ กามตณหา ภวตณหา และ วภวตณหา (๓) ทกขนโรธอรยสจ ไดแก การดบตณหาได โดยไมมสวนเหลอ การสละคน การสลดคน การพนไป การไมอาลยอกตอไปในตณหานน (๔) ทกขนโรธคามนปฎปทาอรยสจ ไดแก มรรคมองค ๘ อนเปนทางปฏบตใหถงความดบทกข อรยสจ ๔ นมชออกอยางหนงวา สามกกงสกาธรรมเทศนา หมายถงพระธรรมเทศนาทพระพทธองคทรงยกขนแสดงเองโดยไมตอง ปรารภคาถามหรอการทลขอของผฟงอยางการแสดธรรมเรองอนๆ

๑๖๕ เรองเดยวกน, หนา ๘๖-๘๗ ๑๖๖ ว.ม. (ไทย) ๔ / ท.ม. (บาล). ๑๐/๓๘๖/๒๖๐.

๑๗๖

๗) อรยมรรคมองค ๘ มรรค คอทางแหงการดบทกข หรอขอปฏบตเพอเขาถงทสดแหงทกข เรยกอกอยางหนงวา มชฌมาปฏปทา แปลวา “ทางสายกลาง” เพราะเปนขอปฏบตทไมเอยงเขาหาทสด ๒ ขาง คอ กามสขลลกานโยค และอตตกลมถานโยค๑๖๗ มองคประกอบ ๘ อยาง แตละองคประกอบมอธบาย ดงน๑๖๘ (๑) สมมาทฏฐ เหนชอบ ไดแก การรเขาใจอรยส จ ๔ เหนไตรลกษณ รอกศลและอกศลมล กบกศลและกศลมล หรอเหนปฏจจสมปบาท (๒) สมมาสงกปปะ ดารชอบ ไดแก การดารในการออกจากกาม ในการไมเบยดเบยน และในการไมพยาบาท (๓) สมมาวาจา เจรจาชอบ ไดแก วจสจร ต ๔ คอ การงดเวนจากการพดเทจ พดสอเสยด พดคาหยาบ และพดเพอเจอ (๔) สมมากมมนตะ การะทาชอบ ไดแก กายสจรต ๓ คอ การงดเวนการฆาสตว การลกทรพย และการประพฤตผดในกาม (๕) สมมาอาชวะ เลยงชพชอบ ไดแก การเวนจากมจฉาชพ ๕ ประการคอ การคาอาวธ การคามนษย การคาสตวทใชเปนอาหาร การคานาเมา และการคายาพษ รวมทงสงเสพตดทกชนด (๖) สมมาวายามะ พยายามชอบ ไดแก ปธาน หรอสม มปปธาน ๔ คอ เพยรปดกนบาปอกศลทยงไมเกดมใหเกดขน เพยรละบาปอกศลทเกดขนแลว เพยรทากศลทยงไมเกดใหเกดมขน และเพยรรกษากศลทเกดแลวใหตงมนและใหเจรญยงๆ ขนไป (๗) สมมาสต ระลกชอบ ไดแก สตปฏฐาน ๔ โดยกาหนดพจารณา กาย เวทนา จต และธรรม ใหเหนตามความเปนจรง (๘) สมมาสมาธ ตงจตมน ไดแก ฌาน ๔ องคประกอบ ๘ อยางของมรรคสามารถจดเขาเปนประเภทตางๆ ตามสภาวะทเปนธรรมประเภทเดยวกนและเจตนารมณของการนาไปใชดงนจดเขาในธรรมขนธ

๑๖๗ ว.ม. (บาล) ๔/๑๓/๑๓-๑๔. ๑๖๘ ท.ม. (บาล) ๑๐/๔๐๒/๒๖๖-๒๖๘.

๑๗๗

(หมวดธรรม) ๓ คอ สลขนธ สม าธขนธ และปญญาขนธ อนเปนการจดหมวดหมตามสภาวะทเปนธรรมประเภทเดยวกน ไดแก (๑) จด สมมาทฏฐ และสมมาสงกปปะ เปนหมวดปญญา หรอ ปญญาขนธ (๒) จด สมมาวาจา สมมากมมนตะ และสมมาอาชวะ เปนหมวดศลหรอ สลขนธ (๓) จด สมมาวายามะ สมมาสต และสมมาสมาธ เปนหม วดสมาธ หรอ สมาธขนธ ๘) ไตรสกขา๑๖๙ ไตรสกขา แปลวา สกขา ๓ คาวา สกขา แปลวา การศกษา การสาเหนยก การฝก ฝกปรอ ฝกอบรม ไดแกขอปฏบตทเปนหลกสาหรบฝกอบรมกาย วาจา จตใจ และปญญา ใหเจรญงอกงามยงขนไปจนบรรลจดหมายสงสด คอความหลดพนหรอน พพาน ม ๓ ประการ คอ (๑) อธสลสกขา การฝกอบรมในดานความประพฤต ระเบยบวนย ใหมสจรตทางกาย วาจา และอาชวะ (๒) อธจตตสกขา การฝกอบรมทางจต การปลกฝงคณธรรม สรางเสรมคณภาพจต และรจกใชความสามารถของกระบวนการสมาธ (๓) อธปญญาสกขา การฝกอบร มทางปญญาขนสง ทาใหเกดความรแจงทสามารถชาระจตใจใหบรสทธหลดพนเปนอสระโดยสมบรณ ไตรสกขาน เรยกวาเปน พหลธมมกถา คอคาสอนทพระพทธเจาทรงแสดงบอย และมพทธพจนแสดงความตอเนองกนของกระบวนการฝกอบรมทเรยกวาไตรสกขา ดงน “ศลมลกษณะอยางน สมาธมลกษณะอยางน ปญญาม ลกษณะอยางน สมาธอนบคคลอบรมโดยมศลเปนฐานยอมมผลมาก มอานสงสมาก ปญญาอนบคคลอบรมโ ดยมสมาธเปนฐาน ยอมหล ดพนโดยสนเชง จากอาสวะทงหลาย คอ กามสวะ ภวาสวะ และอวชชาสวะ”๑๗๐

๑๖๙ พระธรรมปฎก (ป.อ.ปยตโต), พทธธรรม,(พมพครงท ๘), (กรงเทพมหานคร: มหาจฬาลงกรณราชวทยาลย, ๒๕๔๒) หนา ๖๐๓-๖๐๔. ๑๗๐ ท.ปา (ไทย) ๑๑/๓๐๕/๒๗๒.

๑๗๘

ไตรสกขาน บางครงพระพทธองคทรงแสดงเปนคาสอนภาคปฏบต ดงปรากฏเปนสวนสาคญอยในหลกโอวาทปาตโมกข ม ๓ขอ คอ๑๗๑ (๑) การละเวนความชวทงปวง (สพพปาปสส อกรณ) (๒) การบาเพญความดใหมพรอม (กสลสสปสมปทา) (๓) การชาระจตใจของตนใหบรสทธ (สจตตปรโยทปน) การละเวนความชวทงปวงตามขอ ๑ หมายถงการเวนจากกรรมชวอนเปนทางนาไปสความเสอม ความทกข หรอทคต ๑๗๒ ตามหลกอกศลกรรมบถ ๑๐ การบาเพญความดใหมพรอมในขอ ๒ หมายถงการทากรรมดอนเปนทางนาไปสความสขความเจรญหรอสคต๑๗๓ ตามหลกกศลกรรมบถ ๑๐ สวนการชาระจตของตนใหบรสทธในขอ ๓ หมายถงการปฏบตสมถกมมฏฐานและวปสสนากมมฏฐาน๑๗๔ เพอมงขจดกเลสตางๆทนอนเนองอยในจตใจ (อนสยกเลส) เชน โลภะ โทสะ โมหะ เปนตน ใหหมดสน เปนการดบกเลสสนทกข หรอบรรลพระนพพานในทสด๑๗๕ จากหลกธรรมตาง ๆ บางประการขางตนน จะเหนวามชอตางกนมากมาย แตไมวาจะมชอใดๆกลวนสมพนธเปนอนดบหนงอนเดยวกนเพราะสบเนองมาจากหลกสจธรรมเดยวกน คอ อทปปจจยตาและเปนไปเพอจดหมายเดยวกน คอ จดมงหมายของชวต ทเรยกวา อตถะ ๓ ประการ คอ๑๗๖ (๑) ทฏฐธมมกตถะ จดหม ายขนตาเหนหรอประโยชนปจจบนทมงหมายกนในโลกน ไดแก ลาภ ยศ สข สรรเสรญ หรอทรพยสน ฐานะเกยรต ไมตร ชวตคครองทเปนสข เปนตน การจะดาเนนชวตเพอใหเขาถงจดหมายระดบนไดจะตองประพฤตตามหลกธรรมทเปนไปเพอไดทฏฐธมมกตถะ คอประโยชยในปจจบน

๑๗๑ ท.ม.(บาล) ๑๐/๑๕๙/๘๖. ๑๗๒ ท.ปา.(ไทย) ๑๑/๓๖๐/๔๓๑; ม.ม. (ไทย), ๑๒/๔๔๕/๔๘๒-๔๘๓. ๑๗๓ พระธรรมปฎก (ป.อ.ปยตโต), พจนานกรมพทธศาสตร ฉบบประมวลธรรม , (พมพครงท ๑๒), (กรงเทพมหานคร: มหาจฬาลงกรณราชวทยาลย, ๒๕๔๖), หนา๒๓๔-๒๓๕. ๑๗๔ ท.ปา.(ไทย) ๑๑/๓๐๔/๒๕๖. ๑๗๕ พระมหาบญชต สดโปรง, “ศกษาวเคราะหคณสมบตของพระอรหนตในพระพทธศาสนานกายเถรวาท”, วทยานพนธปรญญาอกษรศาสตรมหาบณฑต : (บณฑตวทยาลย, มหาวทยาลยมหดล, ๒๕๓๖, หนา ๔๗. ๑๗๖ ข.จ.(ไทย) ๓๐/๑๔๔/๑๖๘.

๑๗๙

(๒) สมปรายกตถะ จดหมายขนเลยตาเหน หรอประโยชนเบองหนาทเปนคณคาของชวตดานใน เปนหลกประกนภยชวตในอนาคตและภพหนาทเรยกวาชวตหลงความตาย ซงการบรรลจดมงหมายถงขนนไดจะตองปฏบตตามหลกธรรม สมปรายกตถะ คอประโยชนเบองหนา (๓) ปรมตถะ จดหมายสงสด คอนพพาน หรอประโยชนอยางยงในพระพทธศาสนา คอการมปญญารเทาทนความจรง เขาถงธรรมชาตของโลกและชวตซงปรมตถะน สามารถเขาถงไดดวยการพฒนาทเรยกวา “พฒนา” คอ กายภวานา จตภาวนา และปญญาภาวนา ตามคตของพระพทธศาสนา จดหมายของชวตทงสามระดบนนนบคคลควรดาเนนชวตใหบรรลอยางนอย ๒ ขน คอ ระดบ ทฏฐมมกตถะและสมปรายกตถะ ผใดประสบจดมงหมายถง ๒ ขนแลว ทานยกยองผนนวาเปนบณฑต แปลวา ผดาเนนชวตดวยปญญา ดงพทธพจนทกลาววา “บณฑตไมประมาทจงยดเอาไวซงอตถะ ๒ ประการ คอ ทฏฐธมมกตถะและสมปรายกตถะ คนทเรยกวา เปนปราชญ เปน บณฑตเพราะบรรลอตถะ” จงกลาวไดวาคณคาดานหลกคาสอนของวรรณคดบาลนน มพนฐานมาจากการตรสรอรยสจธรรมของพระพทธเจา คอมชเฌนธรรมเทศนา และมชฌมาปฏปทา๑๗๗ โดยเรมจากการกาวออกจากกระบวนการของธรรมชาตสวธการปฏบตของมนษยททาใหเกดผลตามกระบวนการดบทกขดวยการไดบรรลประโยชนสขในแตละระดบ

๑๗๗ พระมหาไกรวฒ มะโนรตน , สงคมอดมคต : ศกษาเปรยบเทยบแนวความคดในคมภรพระไตรปฎกและคมภรอนาคตวงศ”, วทยานพนธปรญญาอกษรศาสตรมหาบณฑต : บณฑตวทยาลย, มหาวทยาลยมหดล, ๒๕๔๔), หนา ๑๓.

๑๘๐

๗.๓ คณคาทางดานประวตศาสตรพระพทธศาสนา นบจากปจจบนมองยอนไปเมอหลงกวา ๒,๖๐๐ ปมาแลว ณ ดนแดนทางทศตะวนออกเฉยงเหนอแหงชมพทวป อนมนามวา มคธรฐพระพทธศาสนาไดอบตขนโดยพระสมณโคดมพทธเจา ผทรงมพระนามเดมวา เจาชายสทธตถะมกฎราชกมารในพระเจาสทโทธนะและพระนางเจาสรมหามายาแหงกรงกบลพสด เปนศาสดาพระพทธองคทรงคนพบโมกขธรรมหลงจากทไดแสวงหาเปนเวลา ๖ ป และนบตงแตบดนนเปนตนมา ทรงไดเผยแผหลกคาสอนเพอการออกจากกองทกขแหงมวลสรรพสตว ใหขจรขจายไปทวทกสารทศ ขจดความรอนรมจากอานาจของกเลส โปรยปรายความฉาเยนของกระแสแหงธรรมะหยงลงสจตใจของมวลมนษยชาตตลอดทวพนเมทนดล จวบจนถงวนดบขนธปรนพพาน คงเหลอไวเพยงพระธรรมคาสอนอนบรสทธใหพท ธบรษทไดศกษาปฏบตสบทอดตอกนมา เมอสนพระบรมศาสดาแลว เหลาภกษสงฆสาวกไดรวมกนรวบรวมพระธรรมวนย ซงเปนคาสอนของพระพทธองคเมอคราวดารงพระชนมชพอย จด เปนหมวดหมใหครบถวนบรบรณ และแบงหนาทในการศกษาทรงจา เพอการรกษาพระพทธวจนะอนถกตองสมบรณใหคงอยตลอดไป ซงการรวบรวมพระธรรมคาสอนทกระทาขนในครงแรกน เรยกวาการทาปฐมสงคายนา แตเมอเวลาผานไปไมนาน ความคดเหนทขดแยงกนอนเนองมาจ ากการตความพระธรรมวนยระหวางหมสงฆสาวกกเรมเกดขนและเพยงไมเกนพทธศตวรรษท ๑ กเกดความแตกแยกขนอยางชดเจน จนนาไปสการทาสงคายนาครงท ๒ ซงการทาสงคายนาในครงนมผลทาใหสงฆมณฑลแบงออกเปน ๒ ฝาย ฝายหนงเรยกวา สถวระหรอเถรวาท และอกฝายหนงเรยกวา มหาสงฆกะ ยงผลใหสงฆมณฑลทง ๒ ฝาย แตกออกเปนนกายยอยๆ รวมกนทงสนถง ๑๘ นกาย๑๗๘ จากหนงสอพงศาวดาร ฉบบพระราชหตถเลขากลาววา “...ครนพระพทธศาสนาลวงมาถง ๒๑๘ ป ครงนนเหลาเดยรถยเขาปลอมบวชในพระพทธศาสนา จงพระโมคคลลบตรตสสเถระเจายงพระเจาศรธรรมาโศกราชใหเรยนรในพทธสมย แลวชาระสกเดยรถยเสยถง ๖๐,๐๐๐ ยงพระศาสนาใหบรสทธแลว พระโมคคล

๑๗๘ อาง ว.จ.๗, ว.อ. ๑ ไกรวฒ มะโนรตน, วรรณคดบาล, หนา ๑๗๑-๑๗๓.

๑๘๑

ลบตรตสสเถระ จงเลอกพระอรหนตอนทรงพระปฏสมภทาญาณ ๑,๐๐๐ พระองคกระทาสงคายนาพระไตรปฎกใน อโศการามวหาร ใกลกรงปาตล บตรมหานคร มพระเจาศรธรรมาโศกราชเปนศาสนปถมภก ๙ เดอนจงสาเรจการตตยสงคายนา ครนพระพทธศาสนาลวงมาถง ๒๓๘ ป พระมหนทเถรเจาออกไปสลงกาทวป บวชกลบตรใหเลาเรยนพระปรยตธรรม คอหยงรากพระพทธศาสนาลงในเกาะลงกาแลว พระขณาสพทง ๓๘ องคมพระมหนทเถระ และพระอรฏฐเถระเปนประธาน กบพระสงฆซงทรงพระปรยตธรรม ๑๐๐ รป กระทาสงคายนาพระไตรปฎก ในมณฑลถปารามวหาร ในกรงอนราธบร มพระเจาเทวานมปยตส สะเปนศาสนปถมภก ๑๐ เดอนจงสาเรจการจตตตถสงคายนา...”๑๗๙

๗.๔ คณคาดานภาษาไทย คณคาทางดานภาษาของวรรณคดบาลทมอทธพลตอภาษาไทย สรปได ๕ ประการ คอ๑๘๐ ๑) อทธพลตอระบบเสยงภาษาไทย แยกไดเปน ๒ ประการ คอ (๑) ทาใหไทยมพยญชนะควบคลาเพมขนอก ๑ หนวยเสยง คอ เสยง ทร (เดมม ๑๑ หนวยเสยง) เชน ในคาจนทรา ภทรา โดยทเดม ทร – เราออกเสยงเปน ซ ทงสน ในคาไทย (๒) ทาใหเสยงไทยมพยญชนะทายคาเพมขน ๒ เสยง คอ ส และ ล (เดมม ๘ เสยง) เชน ในคากลยา เปนตน ๒) อทธพลตอการสรางคาไทย แยกได ๒ ประการ คอ (๑) ภาษาไทยสรางคาโดยการประสมและเรยงคาขยายไวขางหลง สวนภาษาบาล-สนสกฤตสรางคาโดยการใชหลกการของกตก สมาส ตทธต และลงอปสรรค และปกตจะเรยงคาขยายไวขางหนา เมอภาษาบาล- สนสกฤตปะปนอยในภาษาไทยนาน

๑๗๙ เรองเดยวกน, หนา ๑๗๕-๑๗๖.

๑๘๐

สภาพร มากแจง , ภาษาบาล-สนสกฤตในภาษาไทย, พมพครงท ๒. (กรงเทพมหานคร : ส านกพมพโอเดยนสโตร,

๒๕๓๕), หนา ๑๕๔-๑๖๐.

๑๘๒

เขา ไทยจงรบวธการสรางคาโดยเรยงคาขยายไวขางหนาของบาลมาใชโดยไมรตว เชน เพงโภชนา รตนาเฟอรนเจอร คงสภษา พาหหด ราชวงสรรพสง ฯลฯ (๒) การสรางคาโดยลงอปสรรค เปนวธการสรางคาโดยนาอปสรรคบาลมาเตมหนาคาไทย หรอคายมภาษาอนมาใช เชน พระสงฆาธการ พระอธการ อนกาชาต อนกระเบยด ฯลฯ ๓) อทธพลตอการสรางสานวนไทย แยกได ๒ ประการ คอ (๑) ยถา-ตถา ฉนใดฉนนน , ตโต ปฏฐาย ตงแตนนมา , ปรโลก ไปสปรโลก , ยถา กมม คโต ไปตามยถากรรม ฯลฯ (๒) ไดจากวภตตนาม (บพบท) สานวนไทยมกละบพบทแตสานวนบาลจะตองมบพบทอยดวยเสมอ ดงตวอยางสานวนจากปฐมาวภตต (อนวา) ทตยาวภตต (ซง) และฉฏฐวภตต (แหง) เชนสานวนไทยวา อนวาสคตภมทสาคญยงนก คอ มหาสระปทมทพยสถาน เปนอบตภพสาหรบรองรบวญญาณแหงบรรดาสาธชนผประกอบกศลจรรยามใจผองแผวสจรตใหถอเอาซงปฏสนธจต” ๔) อทธพลตอการออกเสยงคาไทย แยกได ๒ ประการ คอ (๑) ออกเสยงอยางคาสมาส การออกเสย งเนองกนในคาสมาสภาษาบาล-สนสกฤต เปนเหตใหคาประสมหรอคามากพยางคของไทยออกเสยง อะ ทเสยง อะ ททายพยางคแรกดวย เชน อลวน (อานวา อน-ละวน) และ (๒) ออกเสยงพยญชนะอสมะ (ศ,ษ.ส) พยญชนะอสมะในภาษาบาล-สนสกฤต ออกเสยงเปนเสยงเสยดแทรกแมเมออย ทายคา อทธพลของการออกเสยงพยญชนะอสมะนทาใหไทยออกเสยง –ส/-S ทายคาเปนเสยงเสยดแทรกไปดวย ทงในคาทรบมาจากภาษาบาล และคาไทย ตวอยางเชน พสด , สสด, มสมน, อสดง, หสดนทร, พสดาร, มสลน, ตรสร ฯลฯ ๕) อทธพลตอการเขยนคาไทย แยกได ๒ ประการ คอ (๑) การลากขอความโดยการเขยนคาใหมรปคลายกบรปคาภาษาบาล-สนสกฤตทงทเปน คาภาษาอน เชน คาเดม คอ “พน” ไทยเขยนเปน “พนธ” ความหมายถง “ชนด” เปนตน (๒) การใชแนวเทยบผดโดยใชคาบาลเปนแนวเทยบ ทาใหเขยนคาไทยหรอคาบาล-สนสกฤตเองผด เชน คาถก คอ “หง” เทยบจาก “หงสา” เขยนผดเปน “หงส” เปนตน

๑๘๓

ในบรรดาอทธพลของภาษาบาล-สนสกฤต จากวรรณคดบาล ตอภาษาไทย ๕ ประการน อทธพลขอสาม คอ อทธพลตอสานวนภาษาไทยเปนอทธพลทไทยไดรบจากภาษาบาลโดยตรง๑๘๑ ๗.๕ คณคาดานวรรณกรรมไทย ประเทศไทย มวฒนธรรมทแสดงถงความรงเรองในประวตศาสตร มเอกลกษณ ศกดศรและความสามคค นาความเปนปกแผนมนคง มพระมหากษตรยเปนผปกครอง และเปนศนยรวมนาใจของชนในชาต มพระพทธศาสนาเปนธงชยในการดาเนนวถชวตของสงคมไทย กระแสวฒนธรรมไทย สบ ทอดไดอยางตอเนองและมนคง นบตงแตกอนยคสโขทยมาจนถงปจจบน การศกษาวฒนธรรมทางภาษาเปนสวนหนงในสาขาศลปะวาดวยเรอง วรรณกรรม วรรณคด ดนตร วจตรศลป เปนตน เอกลกษณในทางวรรณกรรมของไทย มการสบตอมาตามยคตามสมย มนกปราชญราชบณฑตมากมาย ทสรรคสรางบทประพนธ วรรณกรรมไวใหอนชนรนหลงไดศกษา ซงเปนการสบทอดมรดกทางภาษาอนเปนวฒนธรรมทเชอมโยงจตใจของคนไทย ใหซาบซงในคณคาของรส วรรณกรรม วรรณคด และแนวคดทเปนภาษตสงสอน สรางสรรค สอสาระความหมายตกทอดกนมาจนถงปจจบน ความเจรญทเปนวฒนธรรมมลกษณะทเปนมรดกสงคม (Social heritage) มองคประกอบทสาคญ คอ ความรทสามรถถายทอดในการศกษาอบรมมความเปนระเบยบเรยบรอย เปนขนบธรรมเนยมประเพณของการดาเนนชวตและสรางลกษณะของกลมชนทบรณาการ (Integrate) ลกษณะหรอวถทางการประพฤตการปฏบตตนเปนลกษณะเฉพาะทมชอเรยกวา เอกลกษณของชาต ๑๘๒ สงนนกคอ “ภาษา” นนเอง ภาษาเปนแกนสาคญยงในความเจรญกาวหนาของประเทศชาต แตคนจานวนมากไมนกถงความสาคญอนลกซงของภาษา ทงในสวนทเกยวของกบวฒนธรรม ความเจรญของจตใจแ ละบานเมอง ทงนเพราะเกยวโยงกบความรรกสามคคของชนในชาต ในการสอสาร เพอใหร

๑๘๑ ไกรวฒ มะโนรตน, วรรณคดบาล ๑, หนา ๑๙๒-๑๙๓. ๑๘๒ ประภาศร สหอาไพ , วฒนธรรมทางภาษา, (กรงเทพมหานคร : โรงพมพจฬาลงกรณราชวทยาลย, ๒๕๓๔), หนา ๕.

๑๘๔

ความหมาย ความเขาใจ ความรของการใชภาษา และความหมายทตรงประเดนอยางชดเจน จรงอย มนษยเปนผคนคดคาขนมาใช มความหมายทชดเจน แตมนษยบางกลมจะนยมหรอไมนน ขนอยกบผลประโยชนทจะเกดขนมา เชน ภาษาบาลอนเปนภาษาของพระพทธเจา จะมคานยมเกยวกบความขลงศกดสทธ ถาเปนชาวพทธกนยมตงชอบตร ชาย-หญง ใหเปนสรมงคลเปน ดงนน ภาษาจงเปนเครองมอสอสารของมนษยโดยอาศยกรยาทาทางและสหนาประกอบคาพด และกาหนดคดคนขนมาเพอเปนสอความหมายระหวางมนษย ตอมามนษยรจกใชภาษาลายลกษณอกษรมาใชเขยนเปนลายสอหรอตวอกษร ภาษาตางๆ จงถกยมมาจากภาษาอนมาใช แตยงคงอจฉรยลกษณะของภาษ าของตนใช เชน ภาษาไทยนาคามาจากภาษาบาล สนสกฤต เข มร เปนตน หรอนาเรองราววรรณกรรมตางๆ มาจากอนเดยเปนตน ภาษาจงเปนเครองมอของการสอสาร กอใหเกดความเขาใจ ความหมายตรงกน เปนสอกลางในการสบทอดและเปนหลกฐานทางวฒนธรรม ทาใหสามารถศกษาถายทอดและนามาอนรกษและสรางสรรควฒนธรรม อนเปนมรดกทางส งคมสบตอกนไปเรอยๆ หรอเรยกวาวฒนธรรมทางวรรณกรรมสบตอกนมา ซงหมายถงวฒนธรรมทางวตถและวฒนธรรมทไมใชทางวตถ อนไดแก ศาสนา ศลปะ จรรยาซงปรากฏเปนวตถหรอกจกรรมพธการ โดยมความมงหมายในทางวรรณกรรม เพอ เปนความบนเทงในรสและความรสกสะเทอนใจ เพอประโยชนทางวฒนธรรมทไดศกษาลกษณะภาษา เนอหา รวมทงลกษณะของวฒนธรรมในแตละยคตามเนอเรอง และเพอใหรจกชวตจตใจของเพอนมนษยไดดขน เพราะวรรณกรรมหรอวรรณคดมความเกยวพนกบความรสกนกคด วถชวตและประสบการณของผประพนธดวย๑๘๓ วรรณกรรมกด วรรณคดกด เปนศลปซงแสดงดวยภาษาหรอถอยคา การแสดงออกนน ม ๒ ลกษณะ คอ ๑) นพจน (Expresion) คอผบอกความแสดงออก โดยมงแสดงถงความรสกนกคดของตนเองออกมาเปนสาคญ หรอเปนพวกจนตนยม

๑๘๓ เรองเดยวกน. หนา ๒๖

๑๘๕

๒) นรป (Representation) คอผบอกขอความมงแสดงภาพตามทเปนจรงหรอเปนพวกสจนยม (Realism)๑๘๔ ดงนน วรรณกรรมกด วรรณคดกดทเปนวรรณศลปซงเปนการสอสาร (Communication) ทใหทงนพจนและนรปแกผอาน คอแสดงทงความรสกและภาพใหผอานรสกและเหนตามผประพนธ โดยเหตน วรรณกรรมกด วรรณคดกด จงถอกนเปนสญลกษณ (Symbol) ทแสดงถงความรสกนกคด สะทอน สองภาพจากจนตนาการของผประพนธ วรรณกรรม จงถอวาเปนงานเขยน งานประพนธทงทถายทอดเปนลายลกษณอกษรและดวยวาจา รวมทงงานสรางสรรคทางศลปะทใชภาษาเปนส อ ทกเนอหาและรปแบบ การแบงลกษณะวรรณกรรม ถาแบงตามเนอเรองจะมลกษณะเปนประเภทบนเทงคด ซงเปนเรองทผเขยนสรางจนตนาการขน เพอความเพลดเพลนและใหความคดทเปนสาระประกอบไปดวย และประเภทสารคดเปนเรองจรงทไมใชสมมต โดยใหความรเปนหลก แสดงความคดเหนประกอบดวย ในรปแบบสากลเรยกลกษณะของบนเทงคดวาเรองสมมต (Fiction) และสารคดวาไมใชเรองสมมต (Non-Fiction) การแบงตามคาประพนธ แบงเปนรอยแกว คอความเรยงทไมตองมบญญตคาประพนธ ฉนทลกษณกาหนดไว กบรอยกรอง ซงต องถกตามบญญตฉนทลกษณ มประโยชนในการใชภาษา ทงใชสงสอน ใชสอสาร และใชสรางสรรค และรวมถงความบนเทงดวย ตวอยางเชน วรรณคดอนเดยมอทธพลตอวรรณคดไทยเปนอยางยง ทงทเปนวรรณคดบาลและวรรณคดสนสกฤต วรรณคดบาลทสาคญคอ พระไตรปฎก ม หาเวสสนดรชาดก หรอพระเจาสบชาต เปนตน สวนวรรณคดสนสกฤตม รามายณะ มหาภารตะ เปนตน เม อวรรณคดเหลาน เขามาเผยแผในประเทศไทย กทาใหถอยคาภาษาทใชอยในวรรณคดเหลานนแพรหลายในภาษาไทยตามไปดวย ทงทเปนชอตวละครและศพททใชในวงการวรรณคด ตวอยางเชน ราม ลกษณ สดา ทศกณฐ ครฑ กนนร คนธรรพ หมพานต พระสเมร ไกรลาส อโนดาต ฉททนต ประพนธฉนท กาพย กว๑๘๕

๑๘๔ เรองเดยวกน, หนา ๒๙. ๑๘๕ ปรชา ทชนพงศ , บาล-สนสกฤตทเกยวกบภาษาไทย , (กรงเทพมหานคร : โรงพมพ โอ .เอส.พรนตง เฮาส, ๒๕๓๔), หนา ๙. ๑๘๖ มหาวทยาลยมหาจฬาลงกรณราชวทยาลย, งานวจยและวรรณกรรมทางพระพทธศาสนา, (กรงเทพมหานคร : โรงพมพนวสาสนการพมพ, ๒๕๕๑), หนา ๓๘.

๑๘๖

๗.๖ คณคาดานศลปะและวฒนธรรมไทย จากวรรณกรรมบาลกอใหเกดคณคาในหลายดานตอสงคมไทย ดงจะไดแสดงดงน ๑) ดานศลปะ จะปรากฏอยางเดนชดทางศลปะวตถ ในดานตอไปน (๑) พทธศลป คอ การกอสรางพระพทธรปในแตละยคแตละสมยและพระพทธรปแตละปางกมลกษณะแตกตางกน เชน ปางตรสร ปางมารวชย (ชนะมาร) ปางพทธไสยาสน ปางแสดงปฐมเทศนา ซงมเปนความลาคาอนเปนมรดกทางศาสนาและของโลก

(๒) สงเวชนยสถาน คอ การสรางสถานทประสต ตรสร ปรนพพาน และปฐมเทศนา เกดการสรางงานทางศลปะวตถทางพระพทธศาสนาเปนอยางมาก และเปนแบบอยางทถกตอง และเปนสถานททชาวพทธไปแสวงบญ นอกจากนนยงมวดในประเทศไทยไดจาลองมากอสรางทวดหลายแหงเพอใหพทธศาสนกชนไดเหนและนอมราลกเปนพทธานสสตได (๓) ศลปะการกอสรางเสนาสนะ จากพระวนยปฎกเกยวกบการกอสราง อโบสถ สมา กฏสงฆ และศาสนสถานตางๆ เชน อโบสถ ตองมขนาดอยางเลกสดตองใหพระสงฆ ๒๑ รปนงได แตใหญสดไมไดกลาวไวชดเจน และสรางดวยศลปะอนงดงามลาเลศทาใหเกดคณคาทางศลปะเปนทปลกศรทธาตอผพบเหน ๒) ดานวฒนธรรมไทย จากวรรณกรรมบาลมากมายหลายเรองสงผลทางคณคาดานวฒนธรรม ซง ในทนจะกลาวถงเฉพาะในสวนทเปนวฒนธรรมประเพณ ดงตอไปน (๑) ประเพณการฟงเทศนมหาชาต เกดมาจากเรองเวสสนดรชาดก ทาใหเกดประเพณการฟงเทศนมหาชาตทวประเทศไทย แตละภาคแตละจงหวดกมการจดอยางหลากหลายแตจะตางกนกเพยงสวนประกอบ แตพธหลกๆ จะเหมอนกน เปนการสบตอวฒนธรรมประเพณอยางยงยนไมมวนหมดไปจากประเทศไทย และทาใหประ ชาชนไดรบคณคามากมาย เชน สรางความรกความสามคคในสงคม, อนรกษวฒนธรรมเปนมรดกของไทย, สรางคณธรรม เชน เมตตาธรรม , ปลกฝงพทธธรรมคาสอนไดอยางตอเนอง, ประชาชนรกบานเกด และรกสภาพแวดลอม

๑๘๗

(๒) ประเพณการเผาศพ มการเทศนปฐมสงคตกถา เกดมาจากการทา ปฐมสงคายนา คอ สงคายนาพระธรรมคาสงสอนของพระพทธเจาททรงประกาศพระศาสนาเปนระยะเวลา ๔๕ ป เปนครงแรก เมอพระพทธเจาปรนพพานแลว มพระมหากสสปะเปนประธาน พระอบาลแสดงพระวนย พระอานนทแสดงพระสตรและพระอภธรรม มพระเจาอชาตศตรเปนผถวายความอปถมภ พระอรยสงฆ ๕๐๐ องคเปนการกสงฆ ทาอย ๗ เดอนจงเสรจ ตอมากลายเปนพธกรรมการบาเพญกศลในการทาบญงานศพ ประชาชนกนยมจดใหมเทศนแจง ปฐมสงคตกถาสมมตขน เพอบาเพญกศลอทศใหบรรพชนของตน สบเนองมาจนเปนประเพณถงปจจบน (๓) การกราบไหว การเคารพผใหญ (๔) การทาบญ ๑๒ เดอน จารต ๑๒ ครรลอง ๑๔ (๕) การบวชเรยน (๖) วฒนธรรมดานการแตงกาย – การเขาชมชน สงคม (๗) วฒนธรรมทพระราชปฏบต วฒนธรรมทชาวบานปฏบต วฒนธรรมการครองเรอน แตงงาน (๘) วฒนธรรมระหวางครกบศษย เชน พระ อานนทเคารพพระพทธเจา ไมวางบรขารไวทประทบ พระสารบตรเคารพพระอสสช

๑๘๘

๗.๗ คณคาดานคตความเชอในสงคมไทย เรองของความเชอนนเปนเรองตางจตตางใจ หรอความเหนและความเขาใจทแตกตางหลากหลาย และเกดความเชอทแตกตางกนไปอยางไมมทสด และห ยดความคดความเชอไมได ซงมทงดและไมด ความเชอจากเรองเวสสนดร เชอวา ถาใครไดฟงเทศนเรองเวสสนดร หรอมหาชาต ๑๓ กณฑแลว จะไดไปเกดในศาสนาของพระพทธเจาพระนามวา ศรอารยเมตไตย จะมความสข มความรารวย มตนกลปพฤกษ ใครอยากไดอะไร เชน เงนและทองไปสอยเอากจะไดสงนน ซงความจรงเปนปรศนาธรรม หรอเปนบคลาธษฐานเพอใหคนมจตเมตตากนมากๆ ขยนหมนเพยรกจะมเงนมทองใชมากมาย แตบางพวกกเชอวาเปนความจรงอยางนนเลยทเดยว คอไมตองทาอะไร อยากมเงนมทองกไปสอยเอาได สรปแลว ความเชอดานน ใครตองการไปเกดในอนาคตชาต ในศาสนาพระศรอารยเมตไตย กตองประพฤตดปฏบตชอบ ถอศล ฟงธรรม โดยเฉพาะอยางยงคอฟงเทศนมหาชาต ความเชอจากเรองประวตของพระพทธเจาทเปนเรองอภนหารยบางตอน เชน เวลาประสต ทรงพระดาเนนได ๗ กาวและมดอกบวผดขนมารองพระบาททกกาวททรงพระดาเนน แลวกเกดศรทธาความเชอความเลอมใสในพระพทธองค ตงใจประพฤตดปฏบตชอบตามพทธธรรมคาสอน ความเชอจากเรองประวตของพระสารบตร ซงเปนอครสาวกผมความกตญญกตเวทเปนตนแบบ เมอทานทราบวาพระอ สสชผเปนอาจารยพานกอยในทศใด กจะไมนอนหนปลายเทาไปทางทศนน จะนอนหนศรษะไปทางทศนนเพอเปนการแสดงความเคารพ ซงนบเปนตวอยางของอนชนเปนอยางด สรปทายบท สงคมไทยจะมความเปนไทย จะมเอกลกษณ จะมวฒนธรรมไทยเปนทยอมรบกนทวไปไมไดเลยถาไมมพระพทธศาสนาเปนศาสนาประจาชาต และโดยเฉพาะอยางยงในสวนของวรรณกรรมบาล ซงไดแทรกซมเขาไปในจตใจของคนไทยทกระดบชน อยางมนคงตลอดกาล เมอกลาวโดยสรปแลว มคณคาทสงผลหลกๆ ๒ ดาน คอ

๑๘๙

๑) ดานวตถ วรรณกรรมบาลกอใหเกดคณคาทางศลปกรร มสถาปตยกรรม ประตมากรรม การกอสรางทมศลปะอนลาคา ไมวาจะเปนพระพทธรปปางตางๆ โบราณสถานทมคณคาทางวฒนธรรมเปนมรดกโลก เปนสงทสรางพล งศรทธา และความภาคภมใจใหแกชาวไทยและชาวพทธทวโลก ๒) ดานพฤตกรรม วรรณกรรมบาลซงเปนแบบแผนตอวรรณกรร มไทยจากการแปลบาง การนาเคาโครงเร องมาสรางวรรณกรรมไทยใหมบาง จนกลายมาเปนวรรณกรรมทางพระพทธศาสนา วรรณกรรมของไทย หลกคาสอนในพระพทธศาสนาซงมอยในวรรณกรรมนนๆ แทรกซมเขาไปในจตใจของคนในสงคม สงผลใหมความสงบรมเยนเปนสขทงในสงคมไทยและสงคมโลก

๑๙๐

ค าถามทายบท ๑. คณคาของวรรณคดบาลในดานหลกคาสอนทเกยวกบเรองกรรม ทานมความคดเหน

อยางไร ขอฟงคาอธบาย ๒. จากการศกษาประวตศาสตรพระพทธศาสนา ไดกอใหเกดคณคาอยางไรบาง และ

คณคานนมอทธพลตอสงคมไทยอยางไร โปรดชแจง ๓. กฎเกณฑหรอวธการเขยนวรรณคดบาลมผลตอภาษาไทยอยางไร ขอใหยกตวอยาง

ทงทเปนรอยกรองและรอยแกวพรอมคาอธบายมาพอเขาใจ ๔. มรดกสงคมไทย (Thai Social Heritage) ทมผลมาจากคณคาของวรรณคดบาลม

องคประกอบอะไรบาง และใหทานอธบายองคประกอบนนๆ มาพอไดใจความ ๕. คณคาของวรรณคดดานศลปะจนกอใหเกดศลปะตางๆ เปนจานวนมาก อยากทราบ

วาศลปะเชงพทธทเกดจากคณคาของวรรณคดบาลมอะไรบาง โปรดชแจงรายละเอยด

๖. คตความเชอทเกดจากวรรณคดบาลมคตความเชออะไรบาง และคตความเชอดงกลาวมอทธพลตอสงคมไทยในเชงรปธรรมอยางไร ขอใหยกตวอยางประกอบ ๑ ตวอยาง

๑๙๑

เอกสารอางองประจ าบท ไกรวฒ มะโนรตน . วรรณคดบาล ๑. กรงเทพมหานคร : จรญสนทวงศการพมพ,

๒๕๔๙. พระธรรมปฎก (ป.อ.ปยตโต). พระไตรปฎก : สงทชาวพทธควรร. กรงเทพ-มหานคร :

พมพท บรษท เอส.อาร.พรนตง แมสโปรดกส จากด, ๒๕๔๗. พระธรรมปฎก (ป.อ.ปยตโต). พจนานกรมพทธศาสตร ฉบบประมวลศพท . พมพครง

ท ๑๐. กรงเทพมหานคร : พมพท บรษท เอส. อาร. พรนตง แมส โปรดกส จากด, ๒๕๔๖.

พระธรรมปฎก (ป.อ.ปยตโต). รจกพระไตรปฎกเพอเปนชาวพทธทแท. พมพครง ๒. กรงเทพมหานคร : พมพท เอดสน เพรส โปรดกส, ๒๕๔๓.

พระพทธโฆสาจารย. สมนตปาสาทกาย นาม วนยฏฐกถาย ปฐโม ภาโค . พมพครงท ๖. กรงเทพมหานคร : มหามกฏราชวทยาลย, ๒๕๒๕.

พระมหาสงเวย ธมมเนตตโก . ความอศจรรยในพระธรรมวนย. กรงเทพ- มหานคร : สานกพมพประดพทธ, ๒๕๓๖.

พระเมธธรรมาภรณ (ประยร ธมมจตโต ). “ความเปนมาของพระไตรปฎก” ใน; พระไตรปฎก : ประวตและความส าคญ. กรงเทพมหานคร : มหาจฬาลงกรณราชวทยาลย, ๒๕๓๕.

พระราชกว (เกษม สญ โต). พระไตรปฎกวจารณ. กรงเทพมหานคร : บรษท คอมแพคทพรนท จากด, ๒๕๔๓.

พระราชธรรมนเทศ (ระแบบ ต าโณ). ประวตศาสตรพระพทธศาสนา. พมพครงท ๓. กรงเทพมหานคร : มหามกฏราชวทยาลย, ๒๕๓๖. พระอมรมน (จบ ตธมโม). น าเทยวพระไตรปฎก. พมพครงท ๗.

กรงเทพมหานคร : โรงพมพมหามกฏราชวทยาลย, ๒๕๓๙. พฒน เพงผลา. ประวตวรรณคดบาล. พมพครงท ๔. กรงเทพมหานคร :

สานกพมพมหาวทยาลยรามคาแหง, ๒๕๔๒. สภาพร มากแจง. ภาษาบาล-สนสกฤตในภาษาไทย. พมพครงท ๒.

กรงเทพมหานคร : สานกพมพโอเดยนสโตร, ๒๕๓๕.

๑๙๒

มหาจฬาลงกรณราชวทยาลย. พระไตรปฎกภาษาบาลอกษรไทย ฉบบมหาจฬาเตปฏก . กรงเทพมหานคร : โรงพมพมหาจฬาลงกรณราชวทยาลย, ๒๕๐๐. เสถยร โพธนนทะ. ประวตศาสตรพระพทธศาสนา. พมพครงท ๓.

กรงเทพมหานคร : มหามกฏราชวทยาลย, ๒๕๒๒. เสฐยรพงษ วรรณปก.”วธศกษาคนควาพระไตรปฎก” ใน; เกบเพชรจาก

คมภรพระไตรปฎก. กรงเทพมหาคร : มหาจฬาลงกรณราชวทยาลย ๒๕๔๒.

........................... ค าอธบายพระไตรปฎก. กรงเทพมหานคร : หอรตนชย การพมพ, ๒๕๔๐.

193

บรรณานกรม

มหาจฬาลงกรณราชวทยาลย. พระไตรปฎกภาษาบาลอกษรไทย ฉบบมหาจฬาเตปฏก . กรงเทพมหานคร : โรงพมพมหาจฬาลงกรณราชวทยาลย, ๒๕๐๐.

กรมศลปกร. ต านานพระแกวมรกต. พระนคร : โรงพมพพระจนทร, ๒๕๑๙. ไกรวฒ มะโนรตน. วรรณคดบาล ๑. กรงเทพมหานคร : โรงพมพจรญสนทวงศการพมพ,

๒๕๔๙. จาเนยร แกวก. หลกวรรณคดบาลวจารณ. กรงเทพมหานคร : สานกพมพโอเดยนสโตร,

๒๕๓๙. จารญ ธรรมดา. เนตตฏปปน. กรงเทพมหานค : โรงพมพ หจก.ไทยรายวนการพมพ

,๒๕๔๖. จรภทร แกวก. วรรณคดบาล. เอกสารคาสอน. ๒๕๔๒. (อดสาเนา) ________. วรรณคดบาล : คมภรปกรณวเสสภาษาบาล. เอกสารตารา. ________. หลกวรรณคดวจารณ. กรงเทพมหานคร : โอเดยนสโตร,๒๕๓๙. ทรงวทย แกวศร. คมภรพระพทธศาสนา. กรงเทพมหานคร : โรงพมพมหาจฬาลงกรณ

ราชวทยาลย,๒๕๓๖. บรรจบ บรรณรจ. “ผลงานงานของพระพทธโฆสะและพระเถราจารยรวมสมย : ศกษา

เฉพาะกรณทศกษาในเมองไทย”, รวมบทความทางวชาการพระพทธศาสนา.กรงเทพมหานคร : โรงพมพมหาจฬาลงกรณราชวทยาลย ,๒๕๔๐.

ปรมานชตชโนรส, สมเดจกรมพระ. พระปฐมสมโพธกถา. กรงเทพมหานคร : โรงพมพ หจก. รงเรองสาสนการพมพ, ๒๕๓๖.

ประภาศร สหอาไพ . วฒนธรรมทางภาษา. กรเทพมหานคร : โรงพมพจฬาลงกรณมหาวทยาลย. ๒๕๓๔.

ประมวล เพงจนทร, ชชวาล ปนปน. สงขยาปกรณและสงขยาปกาสกฎกา. มหาวทยาลยเทยงคน, มหาวทยาลยเชยงใหม, ๒๕๔๓.

ปรชา ทชนพงษ . บาล-สนสกฤตทเกยวกบภาษาไทย. กรงเทพมหานคร : โรงพมพ โอ.เอส. พรนตงเฮาส, ๒๕๓๔.

เปลอง ณ นคร. ประวตวรรณคดไทย. กรงเทพมหานคร : ไทยวฒนาพานช, ๒๕๔๕. พรพรรณ ธารานมาศ. วรรณคดทเกยวกบพระพทธศาสนา. กรงเทพมหานคร : มหา

194

มกฏราชวทยาลย, ๒๕๔๒. พระตปฎกจฬาภยเถระ. มลนทปญหาปกรณ. แปลโดย กรงเทพมหานคร : โรงพมพ

วญญาณ, ๒๕๔๐. พระธรรมปฎก (ป.อ.ปยตโต). พจนานกรมพทธศาสน ฉบบประมวลศพท. พมพครงท

๑๐. กรงเทพมหานคร : พมพท บรษท เอส . อาร. พรนตง แมส โปรดกส จากด , ๒๕๔๖.

________. พระไตรปฎก : สงทชาวพทธควรร. กรงเทพมหานคร : พมพท บรษท เอส.อาร.พรนตง แมสโปรดกส จากด, ๒๕๔๗.

________. รจกพระไตรปฎกเพอเปนชาวพทธทแท. พมพครง ๒. กรงเทพมหานคร : พมพท เอดสน เพรส โปรดกส, ๒๕๔๓.

พระมหามงคลเถระ. พทธโฆสนทาน.แปลโดย กรงเทพมหานคร : โรงพมพพระจนทร. ๒๔๗๐.

พระมหาสงเวย ธมมเนตตโก. ความอศจรรยในพระธรรมวนย. กรงเทพมหานคร : สานกพมพประดพทธ, ๒๕๓๖.

พระมหาอดศร ถรสโล. ประวตคมภรบาล. กรงเทพมหานคร : มหามกฏราชวทยาลย, ๒๕๔๓.

พระเมธธรรมาภรณ (ประยร ธมมจตโต). “ความเปนมาของพระไตรปฎก” ใน; พระไตรปฎก : ประวตและความส าคญ. กรงเทพมหานคร : มหาจฬาลงกรณ-ราชวทยาลย, ๒๕๓๕.

พระเมธรตนดลก.(จรรยา ชนวโส). “ประวตการสงคายนาพระไตรปฎก” ใน; พระไตรปฎก : ประวตและความส าคญ.กรงเทพมหานคร : โรงพมพมหาจฬาลงกรณราชวทยาลย,๒๕๓๕.

พระรตนปญญาเถระ. ชนกาลมาลปกรณ. แปลโดย กรงเทพมหานคร : มหาจฬาลงกรณราชวทยาลย, ๒๕๔๐.

พระราชกว (เกษม สญ โต). พระไตรปฎกวจารณ. (กรงเทพมหานคร) : บรษท คอมแพคทพรนท จากด, ๒๕๔๓.

พระราชธรรมนเทศ (ระแบบ ต าโณ). ประวตศาสตรพระพทธศาสนา. พมพครงท ๓. กรงเทพมหานคร : มหามกฏราชวทยาลย, ๒๕๓๖.

195

พระวสทธาจารมหาเถระ. ธาตวตถสงคหปาฐนสสยะ. กรงเทพมหานคร : โรงพมพมหาจฬาลงกรณราชวทยาลย, ๒๕๓๕.

พระสรมงคลาจารย. จกรวาลทปน. กรงเทพมหานคร : พมพท หจก. เซนทรลเอกซเพรสศกษาการพมพ, ๒๕๒๓.

พระอมรมน (จบ ตธมโม). น าเทยวพระไตรปฎก. พมพครงท ๗. กรงเทพมหานคร : โรงพมพมหามกฏราชวทยาลย, ๒๕๓๙.

พระอคควงสเถระ. สททนต ธาตมาลา. ตรวจชาระ โดยพระธรรมโมล (สมศกด อปสโม) แปลโดย พระมหานมต ธมมสาโร และนายจารญ ธรรมดา . กรงเทพมหานคร : โรงพมพ หจก.ไทยรายวนการพมพ, ๒๕๔๖

พระอดรคณาธการ (ชวนทร สระคา). ประวตศาสตรพระพทธศาสนาในอนเดย. พมพครงท ๒ กรงเทพมหานคร : โรงพมพมหาจฬาลงกรณราชวทยาลย, ๒๕๓๔.

________.ประวตศาสตรพทธศาสนาในอนเดย.กรงเทพมหานคร : โรงพมพมหาจฬาลงกรณราชวทยาลย,๒๕๓๔.

พฑรย มะลวลย และไสว มาลาทอง . ประวตศาสตรพระพทธสาสนา, พมพครงท ๒. กรงเทพเทพมหานคร : โรงพมพการศาสนา,๒๕๓๓.

มหาจฬาลงกรณราชวทยาลย. วนยสงคหฏ กถา. กรงเทพมหานคร : โรงพมพวญญาณ, ๒๕๔๐.

มหามกฎราชวทยาลย. ธมมปทฏ กถา (ป โม ภาโค). กรงเทพมหานคร : โรงพมพมหามกฏราชวทยาล,๒๕๔๗.

มหาวทยาลยมหาจฬาลงกรณราชวทยาลย . งานวจยและวรรณกรรมทางพระพทธศาสนา. กรงเทพมหานคร : วรสาสนการพมพ, ๒๕๕๑.

สมเดจพระวนรตน, (ในรชกาลท ๑). สงคตยวงศ. แปลโดย พระยาปรยตธรรมธาดา (แพ ตาลลกษณ). กรงเทพมหานคร : โรงพมพศวพร, ๒๕๒๑.

สนท ตงทว. วรรณคดและวรรณกรรมศาสนา. กรงเทพมหานคร : สานกพมพโอเดยน สโตร,๒๕๒๗.

สมเดจพระวนรตน วดพระเชตพน ในรชกาลท ๑, สงคตวงศ. แปลโดย พระยาปรยตธรรมธาดา (แพ ตาลลกษณ). กรงเทพมหานคร : โรงพมพศวพร, ๒๕๒๑.

สรวฒน คาวนสา . ประวตศาสตรพระพทธศาสนาในประเทศไทย. พมพครงท ๒. กรงเทพมหานคร : โรงพมพบรษทสหธรรมก จากด, ๒๕๔๑.

196

สชพ ปญญานภาพ.พระไตรปฎกฉบบประชาชน.กรงเทพมหานคร : โรงพมพมหามกฏราชวทยาลย,๒๕๓๖.

สภาพรรณ ณ บางชาง. ไวยากรณบาล. กรงเทมหานคร : โรงพมพมหาวทยาลยรามคาแหง, ๒๕๓๘.

สภาพร มากแจง. ภาษาบาล-สนสกฤตในภาษาไทย. พมพครงท ๒. กรงเทพมหานคร : สานกพมพโอเดยนสโตร, ๒๕๓๕.

________.ววฒนาการงานเขยนภาษาบาลในประเทศไทย : จารก ต านาน พงศาวดาร สาสน ประกาศ. กรงเทพมหานคร : มหามกฏราชวทยาลย, ๒๕๒๙.

________. ประวตวรรณคดบาลในอนเดยและลงกา . กรงเทพมหานคร : สานกพมพจฬาลงกรณมหาวทยาลย, ๒๕๒๖.

เสถยร โพธนนทะ. ประวตศาสตรพระพทธศาสนา. พมพครงท ๓ กรงเทพมหานคร : หางหนสวนจากด สอการคา (แผนกการพมพ), ๒๕๒๒.

________. ประวตศาสตรพระพทธศาสนา. พมพครงท ๓. กรงเทพมหานคร : มหา มกฏราชวทยาลย, ๒๕๔๐. ________. ประวตศาสตรพระพทธศาสนาฉบบมขปาฐะภาค ๒. กรงเทพมหานคร :

มหามกฎราชวทยาลย, ๒๕๓๙. เสถยรโกเศส. นรกตศาสตร. กรงเทพมหานคร : คลงวทยา. ๒๕๒๒. เสฐยรพงษ วรรณปก. “วธศกษาคนควาพระไตรปฎก” ใน ; เกบเพชรจากคมภร

พระไตรปฎก. กรงเทพมหาคร : มหาจฬาลงกรณราชวทยาลย, ๒๕๔๒. ________. ค าอธบายพระไตรปฎก. กรงเทพมหานคร : หอรตนชยการพมพ, ๒๕๔๐. แสง มนวทร (ผแปล). ชนกาลมาลปกรณ. พมพครงท ๒ กรงเทพมหานคร : โรงพมพ

มหาจฬาลงกรณราชวทยาลย, ๒๕๔๐. Natavarlal Joshi. Poetry, Creative and Aesthetic Experience. (Sanskrit Poetics

and Literature Criticism). Eastern Book Linkers. New Delhi : India, 1994. Wilhem Geiger. Pali Literature and Language. 3rd Reprinted. Oriental Books

Reprint Corporation, New Delhi : India, 1978.