REVUE BELGE

DE

NUMISMATIQUEET DE SIGILLOGRAPHIE

BELGISCH TIJDSCHRIFT

VOOR NlTMISMATIEI( EN ZEGELI(IJNDE

PUBLIÉE UI1'GEGEVEN

SOllS LE HAllT PATRONAGE ONDER DE HOGE BESCHERMING

DE S. M. LE ROI VAN Z. M. DE KONING

PAR LA DOOR HET

SOCIÉTÉ ROYALE KONINKLIJK BELGISCH

DE NUMISMATIQUE DE BELGIQUE GENOOTSCIIAP VOOR NUMISMATIEK

Directeurs

GHISLAINE MOUCI-IARTE, PIERRE COCKSHAW,FRANÇOIS DE CALLATAY et JOHAN VAN HEESCH

CXLVIII - 2002

BRUXELLES BRUSSEL

RAF VAN LAERE (*)

TONGEREN:LODEN VERZEGELINGEN UIT HET ANCIEN REGIME

Van oudsher zijn het vooral archivarîssen die zich toeleggen op destudie van zegels. Zij beschouwen de zegelkunde in de eerste plaats alseen deel van de diplomatiek. Ook genealogen en heraldici tonen vaak .een diepgaande belangstelling voor zegels. Deze traditionele benaderingwordt in ruime mate weerspiegeld door de klassieke typologie. Deze gaatervan uit dat een zegel in principe op de een of andere wijze met eendocument verbonden is of was (1). Dit gezichtspunt is historisch gegroeid.De meeste zegels die tot nog toe bestudeerd werden, stammen inderdaaduit een archivalische context. Tot diep in de 20ste eeuw benaderde menzegeis immers voorai aIs essentiële elementen om de authenticiteit vanakten te kunnen garanderen. De regels van de historische kritiek werdenniet alleen toegepast op de beeldenaar en de legende maar ook materiaalen aanhechtingswijze ontsnapten niet aan grondig onderzoek. Twee soor­ten zegels kregen echter beduidend minder aandacht. De studie van dezegelstempels of -matrijzen spitste zich vooral toe op beeldenaar en Ie­gende maar schonk en schenkt nog steeds, vaak te weinig aandacht aantechnische aspecten zoals materiaal, productietechniek - gieten, het ge­bruik van ponsen, gravure - handgrepen en stelen, richtingwijzers ...waardoor het voorkomt dat cruciale gegevens over chronologie en au­thenticiteit aan de aandacht ontsnappen. Hel huidige gebrek aan belang­stelling voor een nieuwe aanpak bij de studie van zegelmatrijzen iswellicht te verklaren door hun relatieve zeldzaamheid en - op enkeleuitzonderingen na - weinig prestigieuze karakter. Een gebrek aan be­langstelling vanwege andere vorsers zoals kunsthistorici is hieraan echterevenmin vreemd.

Veel problernatischer is het ontbreken van systematisch onderzoek vanloden verzegelingen. Hoewel zij reeds vanaf de 19de eeuw sporadisch ge­signaleerd worden in regionale publicaties, werden zij zelden of nooitgrondig in een bredere context bestudeerd. Omdat loden verzegelingenniet aan documenten maar aan producten gehecht waren, werden en wor­den zij meestal niet bewaard in archiefbewaarplaatsen maar in musea en

(*) Raf Van Laere, Rozenstraat 22, B-3500 Hasselt.e-mail: rai.van.laere@pandora.be

(1) Recent b.v. W. PREVENIER, Zegelkunde, in J. ART (red.), Roe schrijf ik de qeschie­denis van tnijn gemeente? Deel 3a. Hulpuietenschappen, Gent, 1995, p. 75-89.

140 RAF VAN LAERE

penningkabinetten. Dit is wellicht één van de voornaamste oorzaken voorhet gebrek aan belangstelling vanwege de historici.

De groeiende belangstelling voor stadsarcheologie en de toename van- al of niet legale - prospectie met metaaldetectoren leverde het laatstedecennium een overvloed aan nieuw materiaal op waardoor het mogelijkwordt de rol, die loden verzegelingen tijdens het ancien regime speelden,meer in detail te onderzoeken.

Maar ook nu is de belangstelling eerder gering. Slechts enkele, vaaklokale historische musea en archeologische diensten, registreren of bewa­ren het gevonden materiaal systematisch. Ook de meeste privé-verzame­laars koesteren nauwelijks belangstelling voor deze onooglijke getuigenvan het verleden. Loden verzegelingen zijn daarenboven relatief kwets­baar voor omgevingsfactoren. Daardoor dreigt op relatief korte termijneen unieke bron over de handel en het economische leven tijdens het an­cien regime en latere periode reddeloos verloren te gaan. Er is daaromniet alleen een grote nood aan de systematische publicatie van materiaaldat her en der sluimert in verschillende collecties of dat nu tevoorschijnkomt maar ook aan archiefonderzoek, typologie. chronologische aankno­pingspunten, referentiecollecties ... kortom aan nieuwe methodologischeinzichten e).

Traditioneel laken- of textielloodjes genoemd, vervullen loden verzege­lingen een brede waaier van functies, die in essentie echter paralleI lopenmet deze van de archivalische zegels.

Loden zegels werden gebruikt ais eigendoms-, keur- of waarmerk, ijk,fiscaal ontvangstbewijs ... Gebrek aan archiefonderzoek rnaakt het op ditogenblik echter vaak onmogelijk de juiste betekenis van een concrete lo­den verzegeling te achterhalen. Hier ligt een boeiend studieterrein bijnavolledig braak.

Met de hulp van enkele fervente metaaldetectives e) legde het Munt­en Penningkabinet van de provincie Limburg de afgelopen jaren een be­scheiden referentiecollectie aan. Op basis van deze verzameling kan eeneerste, zij het ruwe en voorlopige, typologie voorgesteld worden, Doorgebrek aan onderzoek moet de precieze functie van de meeste loden ver­zegelingen in het ongewisse blijven. De voorgestelde typologie is daaromnoodzakelijkerwijze gebaseerd op uiterlijke en technische kenmerken. Opdie manier kan de huidige, vaak misleidende terminologie van b.v. laken­of texiiellocdjes vermeden worden. Het is immers niet omdat er indrukken

(2) Zie b.v. P. BOUSSEMAERE. De leperse lakenproduciie in de oeerliende ceuw opnieuwberekend aan de hand van de lakenloodjes, in J aarboek ooor rniddeleeuuise qeschiedenis, 3,2000. p. 131-161.

(3) Mijn dank gaat vooral uit naar de heren G. Messiaen. A. Schouterden, R. Teuchyen P. Voets, die jarenlang trouw hun vondsten voor studie ter beschikking stelden,Zonder hun hulp en vrijgevigheid zouden de collecties van het Munt- en Pennigkabinetvan de provincie Limburg nauwelijks of geen loden verzegelingen bezitten.

TONGEREN: LODEN VERZEGELINGEN VIT HET ANCIEN REGIME 141

van textiel voorkomen op de binnenzijde van een loden verzegeling datmen per se te maken heeft met een textielloodje. De weefselindrukkenkunnen immers ook veroorzaakt zijn door verpakkingsmateriaal.

Typologie C)1. A fhangende zegels zij n in principe niet rechtstreeks aan het gezegeldeproduct bevestigd maar ermee verbonden door middel van één of meer­dere koorden.

1.1. Het tweepuntsloodje of bulle bestaat uit een dun metalen schijfje datdoorboord is. Bij het verzegelen wordt een dubbele koord of (metalen)draad door het schijfje gehaald. Dit wordt vervolgens platgeslagen meteen pons of dicht geknepen met een tang waardoor tegelijk een afbeel­ding op één of beide zijden aangebracht wordt. De naam bulle is ontleendaan de loden en soms gouden zegels, die aan keizerlijke en pauselijke oor­konden gehangen werden. Het tweepuntsloodje is typologisch dus ergnauw verwant aan de traditionele archivalische zegels.

Het tweepuntsloodje is de meest eenvoudige vorm van metalen verze­gelîng.

Klaarblijkelijk ondervond men reeds tijdens de Middeleeuwen clat hetniet zo erg moeilijk is om dit type verzegelingen voorzîchtig weer te openenen opnieuw te gebruiken zodat de weg openstond voor vervalsing enbedrog. Er werd gezocht naar bijkomende beveiligingen onder meer doorhet aanbrengen van een centraal beveiligingspinnetje waarrond de koordenof draden die door het zegel getrokken werden, gewrongen of gedraaidwerden maar geen van deze maatregelen schonk volledige voldoening.Tweepuntsloodjes werden daarom meestal slechts voor minder belangrijkeverzegelingen gebruikt. Dat belet echter niet dat dit type - maar danmeestal met centrale beveiliging - tot diep in de 20ste eeuw in gebruikbleef.

1.2. Het driepuntsloodje is voorzien van twee kanaaltjes die elkaar in hetmidden ontmoeten. Beide koorden of draden, die langs verschillende ope­ningen door het zegel getrokken worden, kornen langs één opening sarnennaar buiten. AIs men vlak vôôr het dichtknijpen van een driepuntsloodje,de koordjes aan de opening waar zij sarnen naar buiten komen even sa­rnen draait, dan is het bijzonder moeilijk de verzegeling zonder beschadi­ging opnieuw te openen. De kans op vervalsing is daarom veel geringerdan bij een tweepuntsloodje.

(4) R. VAN LAERE, Loden zegels en oerzeqelinqen, in Limburg, 71, 1992, p. 85-102 stelteen voorlopîge typologie voor die gebaseerd is op technische en zuiver vormelijke ken­merken.

142 RAF VAN LAERE

Voorai na de Middeleeuwen wonnen driepuntsloodjes aan populariteit.Vandaag treft men dit type in bijna elk huis aan op gas-, elektriciteits- ofwatermeters.

1.3. Vierpunfsloodjes zijn voorzien van twee doorboringen die een hoekvan 90° maken, zodat de koorden of draden waarmee de verzegeling aanhet product bevestigd is, eikaar kruisen.

Tijdens de Middeleeuwen werden verzegelingen niet steeds onmiddel­lijk voorzien van een volledige beeldenaar, die het ganse oppervlak be­dekte. Bij opeenvolgende controles in de Ioop van een complexproductieproces of bij opeenvolgende vertollingen werden vaak kleinemerken met behulp van ponsen aangebracht op een groot - gezamenlijk- vierpuntsloodje. Daardoor was het bijzonder moeilijk na te gaan oftussen het aanbrengen van de verschillende controlemerken de verzege­Jing al of niet vervalst was. Het vierpuntsloodje, dat bijna onmogelijk teopenen is, zelfs al draagt het maar één kleine, maar goed geplaatste stem­peling, bracht de oplossing. Vierpuntsloodjes zijn meestal relatief groot endaardoor duur aan materiaal en daarenboven moeilijker te vervaardigendan tweepuntsloodjes. Dit droeg ongetwijfeld bij tot het gebrek aan po­pulariteit van dit type verzegeling, dat na de Middeleeuwen in onze stre­ken nog nauwelijks gebruikt werd. Pas vanaf het einde van de 19de eeuwkomen ze sporadisch opnieuw voor.

2. Scharnierloodjes worden rechtstreeks aan het gezegeld product of aande verpakking ervan hevestigd. Een scharnierloodje bestaat uit twee ron­de schijfjes die door middei van een scharnierende lip met elkaar verbon­den zijn. Een open geplooid scharnierloodje ziet er uit aIs een miniatuurbril. Bij het zegelen worden beide schijfjes naar elkaar geplooid en meteen pons of een tang van een stempeling voorzien. Omdat dergelijke ver­zegelingen snel en gemakkelijk opnieuw geopend kunnen worden zijnscharnierloodjes meestal voorzien van een centrale - enkeivoudige ofdubbele - vergrendeling waarbij één of twee strookjes metaal, die vastaan de binnenzijde van één schijfje bevestigd zijn, bij het verzegelen dooreen corresponderende opening van het andere schijfje getrokken worden.Hierdoor wordt het bijna onmogelijk om een gestempeld scharnierloodjeopen te plooien en opnieuw te gebruiken zonder dat de afbeelding bescha­digd wordt. Omwille van de centrale vergrendeling wordt dit type loodjesin oudere teksten ook wel eens pinloodje genoernd.

Scharnierloodjes kenden hun grootste populariteit tijdens het ancienregime. In de loop van de 19de eeuw verdwijnen zîj bijna volledig enwordt hun plaats ingenomen door driepuntsloodjes.

Naast deze relatief vaak voorkomende types werd een aantal soortenloden verzegelîngen ontwikkeld waarvan de vorm direct afgeleid is vaneen specifieke functie, die op dit ogenblik trouwens niet altijd meer pre­cies gekend is.

TONGEREN: LODEN VERZEGELINGEN VIT HET ANCIEN REGIME 143

3. Pijploodjes kunnen gelden aIs een variant van tweepuntsIoodjes. Zijbestaan meestal uit een dicht geplooid loden blad of een buisje dat overéén of meerdere koorden of draden geschoven wordt en dat vervolgensdichtgeknepen wordt en van een beeldenaar voorzien. Het zijn onbe­trouwbare verzegelingen omdat zij relatief makkelijk kunnen geopendworden. Zij komen niet vaak voor. Waarschijnlijk was hun gebruik be­perkt tot een kleine groep producten, die op dit ogenblik echter nietmet zekerheid geïdentificeerd kan worden.

4. Ringloodjes kunnen bij nader onderzoek meestal geïdentificeerd wordenals ijken voor wijn- of andere flessen waarvan de inhoud door de overheîdgecontroleerd werd. In de meeste gevallen gaat het daarbij om een smaIleloden ring met een diameter van 2 tot 3 cm die hetzij een opschriftdraagt hetzij, op een 'knop', een beeldenaar CS).

5. Schijfloodjes vertonen geen doorboring en werden meestal in een holtegeperst. In uitzonderlijke gevallen draagt zelf de kant van dit type ver­zegeling een opschrift. Net als bij ringloodjes gaat het vaak Dm ijken vanb.v. bier- en andere tonnen. Zij kunnen echter oak een fiscale roi vervul­len en aangeven of b.v. douanerechten of accijnzen betaald werden (").

6. Schroefdoppen mogen in een aantal gevallen eveneens tot verzegelingengerekend worden. Zij werden onder meer gebruikt om de kwaliteit en deherkomst van bepaalde geneesmiddelen - b.v. teriak - of minerale wa­ters te garanderen ().

Loden verzegelingen kunnen, net ais de archivalische zegels, zoweidoor privé-personen h.v. handelaars, aIs door overheden aangebracht wor­den. Er bestaan ook mengvormen waarbij een ambtenaar in eigen naammaar in opdracht van een overheid zegelt. Het zegel dat daarbij gebruiktwordt, Iaat in principe toe zowel de opdracht gevende overheid aIs deconcrete ambtenaar b.v. een ijkmeester te identificeren (R). De îdentifica­tie van privé-zegels is op dit ogenblik rneestal een heikele aangeiegenheidorndat de meeste een huismerk dragen. Vaak is onze kennis van deze pri­vate merken onvoldoende om ecn precieze identificatie toe te laten. Voorwat overheden betreft is de situatie iets beter orndat de beeldenaar

(5) Van rank Lol dronk, [Brussel], 1990, p. 235-236, nrs 137-139 en p. 280-281.(6) Een verkeerd geïdentiCiceerd ijklood voor biervaten bij R. VAN LAERE. « Dobbel »

een numismaiische geluigenis oan de regering nan Gerard nan Groesbeek, in RBN, 120,1974, p. 235-237. Het werd herkend door R. PIETERS, Hel brouuiersambachl en hei pan­serbier le Sint- Truiden in hel begin van de 18de eeuui, in Historische bijdragen Ler nage­dachienis van G. Heynen (Historische bijdragen over Sint-Truiden, 4), Sint-Truiden,1984, p. 251.

(7) J. GEEBELEN & R. VAN LAERE. M unlen qeoonden in de commanderij van Gruit­rode, În Limburg, 73. 1994, p. 98-99; de illustraties staan op hun kop l

(8) R. VAN LAERE, Maaslrichter wijn Le Gruitrode in de 18de eeuw, in Limburq, 69,1990, p. 247 met de afbeelding van een Mechels ijkringetje met het stadswapen en deinitialen ll B en de datum 1714.

144 RAF VAN LAERE

meestal Op de een of andere wijze een aanzet voor nadere identificatielevert. Elk overheid probeert immers van de mogelijkheid van haar ze­gel(s) gebruik te maken om een beeld van zichzelf op te hangen. Vermitsarchiefstukken zich tot een ander - veel enger en gecultiveerder - pu­bliek richten dan goederen wordt de beeldenaar van de loden zegels aan­gepast aan de doelgroepen en aan het beeld dat de overheid van zichzelfwil oproepen. Hoewel gebrek aan gegevens ons niet toelaat enig idee tevormen over de wijze van de keuze van de beeldenaar mag men ervanuitgaan dat deze niet overgelaten werd aan hel toeval noch aan de per­soonlijke inspiratie van de graveur.

Op dit ogenblik beschikt het Munt- en Penningkabinet van de provin­cie Limburg over een representatieve reeks loden verzegelîngen die date­l'en uit het ancien regime en die afkomstig zijn van Tongeren. Op basisvan deze verzameling kan een eerste poging ondernomen worden om sig­nificante elementen in de evolutie van de beeldenaar van de loden ver­zegelingen van Tongeren te bestuderen. Ongetwijfeld is er in andereopenbare of privé-verzamelingen voldoende materiaal voorhanden ameen gelijkaardig onderzoek te doen voor andere gemeenten of stcden.

De toewijzing van de verschillcnde zegels aan Tongeren gebeurde uit­sluitend op hasis van de aanwezigheid van het Tongerse stadswapen: vanzilver met gouden hamei, vergezeld van negen stukken van vair, vier gerang­schikt in het hoofd en uij] in de puni, 3 en 2. Of daaruit afgeleid mag wor­den dat alle hier bestudeerde zegels înderdaad door de stadsmagistraataangebracht werden, moet echter in het ongewisse blijven. Men kan zichimmers voorstellen dat de stadsmagistraat onder bepaalde voorwaardentoestond dat het stadswapen door derden, zoals gilden of ambachten ge­bruikt werd. Deze zijn voigens Baillien Cl) echter relatief laat ontstaan enverschenen in Tongeren pas rond het midden van de 14de eeuw. Op datogenblik waren loden verzegelingen el' al een tijdlang in gebruik. Hoewelde Tongerse gilden en ambachten van bij hun oprichting een eigen zegelbezaten CU) kunnen tot nog toe geen loden verzegelingen met zekerheidaan hen toegewezen worden. De brede waaier van symbolen op de keer­zijde van de zegels lijkt nochtans in deze richting te wijzen maar bij ge­brek aan voldoende archiefonderzoek kan hierover geen uitsluitselgegeven worden.

Zegels uit het ancien regime, die in Tongeren gevonden werden maardie geen afbeelding van het stadswapen dragen, werden niet betrokken indit onderzoek omdat hun identificatie voorlopig in het ongewisse moetblijven.

(9) H. BAILLIEN, Tongeren van Romeinse civitas lof Middeleeuuise sfad (Maaslandsemonografieën, 29), Assen, 1979, p. 107.

(10) J. P AQVA Y. Tongeren ooorbeen, Geschiedkundiqe schels, Tongeren. 193'1, p. 201­202.

TONGEREN: LODEN VERZEGELINGEN DIT HET ANCIEN REGIME 145

Catalogus

1. Stadswapen 1Zittende Moeder Gods (Fig. 1)

Fig. 1

Scharnierlood met centrale vergrendeling. 5 exemplaren gekend. De diarneter van deverzegeling schornmelt rond 2 cm. De positie is steeds 12 uur. De beeldenaar heeft geenvaste positie ten opzichte van de scharnier. De vergrendelîngspin is sorns aan de voor­zijde en soms aan de keerzijde bevestîgd.Yoorzijde. Wapenschild van Tongeren omsloten door een dubbele cirkel (0 8,3 mm ­14,5 mm) met het opschrilt. De hoeken van het wapenschild doorsnijden lichtjes debinnenste cirkel. Het opschrift luidt : (zespuntige ster) S' TONGREN waarbij de S ho­venaan in het midden van het wapenschîld staat.Keerzijde. Omsloten door een cirkel (0 13,5 mm) Maria met het Kind op haar rech­terarrn, zittend op een bank; links en rechts, ter hoogte van haar schouders, floralemotieven.Besprekinq. Hoewel het zegel duidelijk aangeeft dat het uit Tongeren stamt, blijkt nietexpliciet welk de concrete zegelende a utoriteit was: de stad, de schepenen ... Het stads­wapen en de afbeelding van de patroonheilige maken elke twijfel over de herkomsteehter overbodig. De afwezigheid van een perron - symbool van de Luikse steden ­is eerder onverwacht en schijnt erop te wijzen dat de stadsrnagistraat bij het gebruikvan dit zegel op eigen autoriteit en zonder overleg met de vorst optrad.De legende is geschreven in een tamelijk ronde, vroeggotische rninuskel die op een da­tering in de 12de of vroege 13de eeuw wijst. De stijlkenmerken van het opschrift kun­nen, bij gebrek aan voldoende geschikt vergelijkingsmateriaal, echter slechts een vage,eerste indruk verschaffen omtrent de datering.Er is een opvallend verschil tussen de zittende Moeder Gods, die op de keerzijde vanhet zegel afgebeeld is, en de overige afbeeldingen van de Tongerse patraonheilige dieMaria een leliescepter in de rechterhand geven terwijl zij het Kind in de linkerarmdraagt. Waarschijnlijk gaat het hier nochtans toch am de - spiegelverkeerde - af­beelding van het oudste beeld van de patroonheilige van de stad. Dit beeld, dat ondermeer afgebeeld staat op een zegel van het Onze-Lieve-Vrouwekapittel uit 1209 en uit1244, wordt nog steeds bewaard in de schatkarner van de Tongerse Onze-Lieve-Vrou­webasiliek. Vermîts het reeds in de loop van de 13de eeuw vervangen werd door eenander beeld, dat beter aangepast was aan de nieuwe - gotische - kerk, die in 1246gewijd werd Cl), lijkt het weinig waarschijnlijk dat de stadsrnagistraat bleef vasthou­den aan een oude afbeelding van de stadspatrones. Men mag er daarom van uitgaandat dit type zegel rond het midden van de 13de eeuw in onbruik raakte.

(11) H. VANDEWEERD, De eersle beelden van Onze Lieve Vrouw van Tongeren, in OnzeLieve Vrouw Oorzaak Onzer Blijdschap Causa Noslrae Laeliliae; [Tongeren], 1979, s.p.

146 RAF VAN LAERE

Bij gebrek aan archiefonderzoek kan geen suggestie gedaan worden over de aard van degoederen die voorzien werden van dit zegel. Vermits in Tongeren vanaf 1250 een lakenhalgeattesteerd is, mag eehter niet uitgesloten worden dat het hier gaat om een lakenloodje.Uit het Ieit dat voor- en keerzijde van het zegel steeds in dezelfde positie ten opzichtevan elkaar staan, mag besloten worden dat beide zegelstempels vast bevestigd warenaan een - tangvormig? - werktuig zodat zij niet los van elkaar gehruikt kondenworden.

2. Stadswapen / Perronl'let meeste opvallende verschil met de vorige groep is de vervanging van de stadspa­trones door het Luikse perron. Hiervoor moeten duidelijke politieke gronden bestaanhebben maar deze blijven voorlopig echter in het ongewisse. Tongeren maakt immersvan oudsher deel uit van de Luikse goede sLeden waarvoor het perron eeuwenlang aisembleem fungeerde. Men mag el' echter: van uitgaan dat, ten laatste na de Vrede vanFexhe (1316) de Moeder Gods vervangen werd door het perron. Afgaande op de tech­nisehe traditie dat de vergrendeling in principe bevestigd is aan de voorzijde van hetzegel, lijkt het erop dat op het nieuwe zegel het stadswapen naar de keerzijde verdron­gen werd zodat het perron op de voorzijde prijkt. Wellicht luidt daarom de meestcorrecte beschrijving Perron / Stadswapen. Het is echter de vraag of dit - subtiele ­verschil ook door de tijdgenoten zo ervaren werd.Er zijn verschillende significante varianten gekend, waarvan de onderlinge relatie enchronologie op dit ogenblik niet altijd even duidelijk is.

2.1. Stadswapen / Perron in veelpasDe oudste groep vertoont duidelijk gotische stijlkenmerken en het perron is in een veel­pas geplaatst. Tot nog toe werden twee varianten van dit type geïdentificeerd waarvande onderlinge - chronologische en functionele relatie - op dit ogenblik eehter moeilijkmet zekerheid kan bepaald worden,

2.1.1. Legende op de voorzijdeScharnierlood met centrale vergrendeling. 1 exernplaar gekend dat sterk beschadigd,geplooid en verwrongen is. De diameter bedraagt ongeveer 2,5 cm. De positie is moei­lijk waal' te nemen als gevolg van de besehadigingen maar is wellicht 12 uur, mogelijkoak 6 uur of 3 uur. De vergrendelingspin is bevestigd aan de keerzijde en gehaald dooreen sluitoog aan de voorzijde.Voorzijde. Wapenschild van Tongeren ornsloten door een legende waarvan nog slechtsvage sporen resteri die rnoeilijk te onderscheiden zijn: + S' TONI IRE( waarbij + 001'­

spronkelijk wellicht in het midden boven het wapenschild stond. Het geheel is gevat ineen parelcirkel (0 ca 21 mm).Keerzijde. Een plnstisch perron met groot gevoet kruis. Het perron rust op een voetstukin vooraanzicht. Het juiste aantal treden kan niet meer vastgesteld worden. Het perronis gevat in een dubbele vierpas gevormd door een eenvoudige lijn en een parellijn. Aande buitenzijde van de snijpunten bevindt zich telkens een driehoek. Het geheel is om­sloten door een parelcirkel (0 ca 20 mm). De driehoekige vrije ruirntes tussen de bui­tenste vierpas en de parelcirkel zijn op hun beurt afgelijnd en opgevuld met eencentrale ster. Links en rechts van het perron bevinden zich sporen van niet geïdentifi­ceerde decoratieve elementen.Bespreking. De aanwezigheid van een legende, die waarschijnlijk identiek is met dezeop de zegels van type Stadswapen / Zittende Moeder Gods schijnt op een nauwe ­chronologîsche - verwantschap te wijzen. Oak het gebruikte lettertype - een gotischeminuskei, nauw verwant met deze van type 1 - wijst in dezelfde richting. Er bestaandaarom gegronde redenen om aan te nemen dat dit type zegel wellicht al bij het beginvan de 14de eeuw ingevoerd werd en dus de directe opvolger is van het type Stadswa­pen / Zittende l\1oeder Gods.

TONGEREN: LODEN VERZEGELINGEN UIT HET ANCIEN REGIME 147

2.1.2. Pseudo-legende op voor- en keerzijde (Fig. 2)

Fig. 2

Scharnierlood met centrale vergrendeling. 1, gedeeltelijk beschadigd exemplaar is ge­kendo De diameter bedraagt ongeveer 2 cm. De positie is waarschijnlijk 12 uur. Devergrendelingspin is bevestigd aan de keerzijde en gehaald door een sluitoog aan devoorzijde.Voorzijde. Wapenschild van Tongeren, dat aan de hovenzijde begrensd is door een rijpuntjes en dat omsloten IS door een pseudo-Iegende binnen een cirkel (3 ca 15 mm). Depseudo-legende wordt gevormd door open driehoekjes waarvan de punten naar buitengericht zijn.Keerzijde. Een plastisch perron met een pijnappel, die getopt is door een kruis. Hetperron rust op een voetstuk in vooraanzicht met drie treden. De bewaringstoestand laatniet toe om een duidelijk beeld te krijgen van de rand die de vorm heeft van een veel­pas - driepas? - met aan de buitenzijde van de snijpunten telkens een driehoek.Deze lijken op hun beurt geflankeerd door een kleine driehoek met een centrale ster.Aan de buitenzijde van deze secundaire driehoeken is nogmaals een ster aangebrachtzodat de indruk van een pseudo-legende ootstaat. Het veld, dat omsloteo wordt doorde veel pas, is versierd met punten zonder herkenbaar patroon. Enkele van de puntenbovenaan zijn door middel van lijnen verbonden met de veel pas.Besprekinq. Er zijn onvoldoende elementen voorhanden am een datering op basis vanstilistische kenrnerken te kunnen voorstellen, Rekening houdend met de afwezigheidvan een legende en het gebruik van een veel pas mag men ervan uitgaan dat dit typezegel reeds vôôr de eerste helft 16de eeuw in onbruik raakte. Ais het inderdaad de op­volger is van type 2.1.1. dan werd het waarschijnlijk in de loop van de 15de eeuw ingebruik genomen.

2.2. Groot stadswapen 1PerronIn de Ioop van de 15de of het begin van de 16de eeuw werd een nieuw type zegel inge­voerd dat in twee punten verschilt van het vorige. Het stadswapen wordt duidelijk gro­ter en het perron wordt niet meer omsloten door een veelpas maar is vrijstaand. Hoewelde meeste exernplaren relatief slecht bewaard zijn, lijkt het el' toch op dat, opvallendgenoeg, geen enkel zegel nog een echte legende draagt. Klaarblijkelijk vinden de Ton­genaren dat hun stadswapen voldoende hekendheid geniet om overal herkend te worden.

2.2.1. Plastisch perron geflankeerd door letters (Fig. 3)Scharnierlood met centrale vergrendeling. 5 beschadigde exemplaren gekend, waarvan 1doorboord is, De diameter bedraagt ongeveer 2,2 cm. De positie is 12 uur. De vergren­delingspin is bevestigd aan de keerzijde en gehaald door een sluitoag aan de voorzijde.Voorzijde. Wapenschild van Tongeren omsloteo door een relatief brede cirkel (3 ca19 mm).

148 RAF VAN LAERE

Fig. 3

Keerzijde. Plastisch perron met geprononceerde, ronde pijnappel, Ais gevolg vanbeschadiging is geen kruis zichtbaar. Het perron rust op een verhoog van drie tredenin vooraanzicht en is geflankeerd door de gotische sierletters D en C. De lezing van delaatste letter is onzeker zodat de lezing ais L niet uitgesloten is. Het geheel is omslotendoor een relatief brede cirkel (13 ca 18 mm).Bespreking. De ductus van de letters die het perron flankeren, wijst op een datering inde 15de eeuw. De juiste betekenis van de letters kan op dit ogenblik niet achterhaaldworden. Hoewel de eornbinatie van een stadswapen met initialen b.v, van de arnhte­naar belast met het zegelen, gekend is, wekt hier de combinatie perron/inltlalen tochenige verwondering. In het geval van een stedelijk ambtenaar had men de initialeneerder op de voorzijde dus sarnen met het stadswapen verwaeht.Bij één van de drie exemplaren is het wapenschild gevat in een open lauwerkrans, Hetis echter niet duidelijk of dit exemplaar inderdaad tot dit type hoort, De slechte bewa­ringstoestand van de keerzijde laat irnmers niet toe met zekerheid nit te maken of hetperron door dezelfde initialen geflankeerd wordt ais op beide andere exemplaren. Devergelijking wordt daarenboven bernoeilijkt door het Ieit dat de voorzijde van beideexemplaren met duidelijke initialen, relatief slecht bewaard is zodat niet alleen elkspoor van Iauwerkrans ontbreekt maar ook de vergelijking van de details van de wa­penschilden zelf onrnogelijk is. Indien het hier gaat am twee varianten dan lijkt hetaangewezen de variant met lauwerkrans in de 16de eeuw te plaatsen.

2.2.2. Groot stadswapen 1Grafisch perron met gevorkt kruis (Fig. 4)

Fig. 4

TONGEREN: LODEN VERZEGELINGEN VIT BET ANCIEN REGIME 149

Scharnierlood met centrale vergrendeling. 1 beschadigd exernplaar gekend. De diameterbedraagt ongeveer 2.4 cm. De positie is 12 uur. De vergrendelingspîn is bevestigd aande keerzijde en gehaald door een sluitoog aan de voorzijde.Voorzijde. Groot wapenschild van Tongeren met sporen van een lijnrand (0 ca 20 mm).Keerzijde. Grafisch perron in de vorm van een groot, gevorkt kruis met aan de uitein­den van de drie armen waarschijnlijk telkens een punt. Het perron staat op een ver­haog van drie treden in vooraanzicht. Op elke trede zijn enkele dwarslijnenaangebracht. De plaats waar het perron op het verhoog rust, is het geflankeerd dooreen naar buiten gewende boog met centraal punt.Bespreking. De slechte bewaringstoestand van het wapenschild op de voorzijde laat eni­ge twijfel bestaan over de toewijzing aan Tongeren. Maar vergelijking met andere ze­gels levert voldoende argumenten voor een Tongerse herkomst. Opvallend is dat zoweIde afbeelding van de voor- ais van de keerzijde te groot zijn voor he! zegelvlak waar­door het onmogelijk is een precies idee te krijgen van de juiste afmetingen van het'zegei.Er zijn onvoldoende stijlkenmerken voorhanden am een betrouwbare datering te kun­rien voorstellen. Toch lijkt een datering uit de 15de of 16de eeuw he! meeste kans opjuistheid te bezitten.

2.2.3. Groot stadswapen / Grafisch perron (Fig. 5)

Fig. 5

Scharnierlood met centrale vergrendeling. 1 beschadigd exemplaar gekend. De diarneterbedraagt ongeveer 2.3 cm. De positie is 12 uur. De vergrendelingspin is bevestigd aande keerzijde en gehaald door een sluitoog aan de voorzijde.Voorzijde. Groot wapenschild van Tongeren met sporen van een lijnrand (0 ca 20 mm).Keerzijde. Grafisch perron in de vorm van een kruis dat staat op een verhoog van drietreden in vooraanzicht. Het perron is waarschijnlijk gevat in een rechthoek (ca 1,5 cmx 1.2 cm) met afgeschuinde hoeken.Bespreking. Opvallend is de onbeholpen uitvoering van het perron waarbij vooral degebrekkige afwerking van de gravure van de treden duidelijk maakt dat de graveurbeslist geen groot vakman was. Er zijn onvoldoende stijlkenmerken voorhanden ameen betrouwbare datering te kunnen voorstellen. Ais gevolg van het minder drukkeontwerp lijkt een datering uit het einde van de 16de of de 17de eeuw de beste kans temaken,

150 RAF VAN LAERE

3. Stadswapen J Huismerk (Fig. 6)

Fig. 6

Scharnierlood met centrale vergrendeling. 1 beschadigd exemplaar gekend. De diameterbedraagt ongeveer 1,9 cm. De positie is 12 uur. De vergrendelingspîn is bevestigd aande keerzijde en gehaald door een sluitoog aan de voorzijde.Vool'zijde. Wapenschild van Tongeren.Keerzijde. Schild (?) met een huismerk bestaande uit een '4' op een staf, die rust op eenopengewerkt driehoekig voetstuk met twee (?) treden. De globale vorm doel sterk den­ken aan een perron.Besprekitiq. I-Ioewel het wapenschild besehadigd is en ogenschijnlijk licht afwijkt vanhet stadswapen staat de toewijzing aan Tongeren vast.I-Iet Luikse perron bleef klaarblijkelijk niet tot op hel einde van het ancien regime opaile loden verzegelingen van Tongeren prijken, Wanneer en onder welke omstandighe­den het vervangen werd, kon voorlopig niet achterhaald worden. Het is daarenbovenniet uitgesloten dat er een funetioneel verschil bestond tussen de types met en zonderperron, die daarenboven wellicht een tijdlang naast elkaar gebruikt werden. Ais gevolgvan de afwijkende kenmerken van dit zegel is men geneigd ervan uit te gaan dat hetniet door de stadsmagistraat gebruikt werd rnaar door een privè-persoon. Het lijkt eeh­ter uitgesloten dat het Tongerse stadsbestuur een dergelijk risico op verwarring en mis­bruik geduld zou hebben.Er zijn onvoldoende stijlkenmerken voorhanden om een betrouwbare datering te kun­nen voorstellen, Tech Iijkt een datering uit de periode van de late 16de tot einde 17deeeuw waarschijnlijk.

4. Gekroond stadswapen 1 Blanco (Fig. 7)

Fig. 7

TONGEREN: LODEN VERZEGELINGEN UIT BET ANCIEN REGIME 151

Scharnierlood met centrale vergrendeling. 1 beschadigd exemplaar gekend. De diameterbedraagt ongeveer 1,75 cm. De positie is niet gekend. De vergrendelingspin is bevestigdaan de keerzîjde en gehaald door een sluitoog aan de voorzijde,Voorzijde. Gekroond wapenschild van Tongeren, waarschijnlijk geflankeerd door eenjaartal xx 1 8x.Keerzijâe. Blanco.Bespreking. Het is niet gekend wanneer in Tongeren voor het eerst een gekroond stads­wapen gebruikt werd, Het tiental van het jaartal, dat bewaard bleef, wijst op een da­tering 168x of 178x. Indien het laatste cijfer een 9 is e'1 geen 3 dan lîjkt 178x weînigwaarschijnlijk, in het andere geval verdient een datering in de 18de eeuw de voorkeur.

5. Klop met stadswapen (Fig. 8)

Scharnierlood met centrale vergrendeling. 1 beschadigd exemplaar gekend. De afmetin­gen van het ovalen zegel bedragen ongeveer 1,65 cm bij 1,95 cm. De positie is nietgekend. De vergrendelîngspin is bevestigd aan de keerzijde en gehaald door een sluitoogaan de voorzijde.Voorzijde. Op de voorzijde, ter hoogte van de aanzet van de scharnier is een kleine,slechts gedeeltelijk bewaarde klop met het Tongerse stadswapen zichtbaar.Keerzijde. Blanco.Besprekinq. Hoewel het niet uîtgesloten is dat het hier gaat om een slecht gezegeldeverzegeling van type 1 of 2.1. wijst het ontbreken van elk spoor van beeldenaar op dekeerzijde op het gebruik van een zelfstandige klop van max. 1 cm hoogte. De dateringmoet door het volkomen ontbreken van aanlmopîngspunten in het ongewisse blijven.Een vijftal scharnîerloden met centrale vergrendeling ken niet geïdentiIiceerd wordenomdat zij op de keerzijde een (fragment van een) beeldenaar tonen die niet herkendkon worden maar die beslist niet tot één van de hoger beschreven types behoort. Invier gevallen is op de voorzijde een groot stadswapen zichtbaar, waarvan de preciezediameter ais gevolg van de bewaringstoestand niet kan bepaald worden. In één gevalvalt het hoekige karakter van de schildpunt op. In de meeste gevallen wordt de identi­ficatie sterk bemoeilijkt door het fragmentarische karakter van de keerzijde. ln anderegevallen is deze goed bewaard maar kan toch geen herkenbaar beeld of voorwerp ont­cijferd worden. Zo toont één exemplaar (Fig. 9) een voorwerp dat sterk doet denkenaan een wielloze kruiwagen zoals afgebeeld op een 16de-eeuwse penning van het Ant­werpse kruiersambacht C2

) . Een dergelîjke interpretatie Iijkt nochtans erg on-

(12) Onder meer afgebeeld in Van rank loi drank, (Brussel], 1990, p. 183, nr 113.

152 RAF VAN LAERE

waarschijnlijk. Wanneer het Dm wat grotere verzegelingen handelt (0 ca 2,5 mm) danlijkt een latere datum - 17de of 18de eeuw - voor de hand liggend. Het zelfde geldtvoor een recent gevonden afhangend zegel met sporen van het Tongerse stadswapen. Inde andere gevallen kunnen slechts suggesties gedaan worden op basis van de weinigestijlkenmerken van het stadswapen. Alle exemplaren schijnen in elk geval nit de post­middeleeuwse periode te dateren.

Copyright afbeeldingen: Munt- en Penningkabinet van de Provincie Limburg, Tonge­ren.