PENGARUH PEMBERIAN MUSIK TERHADAP PERUBAHAN

TEKANAN DARAH DAN DENYUT NADI SEBELUM DAN SESUDAH

ODONTEKTOMI PADA PASIEN GIGI IMPAKSI

LAPORAN HASIL PENELITIAN

KARYA TULIS ILMIAH

Diajukan sebagai syarat untuk mengikuti ujian hasil Karya Tulis Ilmiah

mahasiswa Program Strata – 1 Kedokteran Umum

DEWI SARTIKA

22010113140155

PROGRAM PENDIDIKAN SARJANA KEDOKTERAN

FAKULTAS KEDOKTERAN

UNIVERSITAS DIPONEGORO

2016

ii

iii

PERNYATAAAN KEASLIAN

Yang bertanda tangan di bawah ini,

Nama Mahasiswa : Dewi Sartika

NIM : 22010113140155

Program Studi : Program Pendidikan Sarjana Program Studi

Pendidikan Dokter Fakultas Kedokteran

Universitas Diponegoro

Judul KTI : Pengaruh Pemberian Musik Terhadap Perubahan

Tekanan Darah dan Denyut Nadi Sebelum dan

Sesudah Odontektomi pada Pasien Gigi Impaksi

Dengan ini menyatakan bahwa:

1. KTI ini ditulis sendiri dengan tulisan asli saya sendiri tanpa bantuan orang

lain selain pembimbing dan narasumber yang diketahui oleh pembimbing.

2. KTI ini sebagian atau seluruhnya belum pernah dipublikasi dalam bentuk

artikel ataupun tugas ilmiah lain di Universitas Diponegoro maupun di

perguruan tinggi lain.

3. Dalam KTI ini tidak terdapat karya atau pendapat yang telah ditulis orang

lain kecuali secara tertulis dicantumkan sebagai rujukan dalam naskah dan

tercantum dalam daftar kepustakaan.

Semarang, 13 Oktober 2016

Yang membuat pernyataan,

Dewi Sartika

iv

DAFTA1R ISI

HALAMAN JUDUL ............................................................................................ i

LEMBAR PENGESAHAN ................................................................................ ii

PERNYATAAN KEASLIAN ............................................................................ iii

DAFTAR ISI ...................................................................................................... iv

DAFTAR TABEL ............................................................................................ viii

DAFTAR GAMBAR ......................................................................................... ix

DAFTAR LAMPIRAN………………………………………………………..x

DAFTAR SINGKATAN……………………………………………………...xi

ABSTRAK……………………………………………………………………..xii

BAB I PENDAHULUAN ................................................................................... 1

1.1 Latar Belakang .............................................................................................. 1

1.2 Rumusan Masalah ......................................................................................... 3

1.3 Tujuan Penelitian .......................................................................................... 3

1.3.1 Tujuan Umum ..................................................................................... 3

1.3.2 Tujuan Khusus .................................................................................... 3

1.4 Manfaat Penelitian ........................................................................................ 4

1.4.1 Bidang Penelitian ................................................................................ 4

1.4.2 Bidang Pelayanan Masyarakat............................................................ 4

1.4.3 Bidang Pendidikan .............................................................................. 4

1.5 Keaslian Penelitian ........................................................................................ 4

BAB II TINJAUAN PUSTAKA ......................................................................... 7

v

2.1 Definisi Impaksi ............................................................................................ 7

2.1.1 Etiologi ............................................................................................... 8

2.1.2 Klasifikasi Gigi Impaksi ..................................................................... 9

2.1.2.1 Klasifikasi Pell dan Gregory ....................................................... 9

2.1.2.2 Menurut American Dental Association ..................................... 11

2.1.3 Tanda atau Keluhan Gigi Impaksi .................................................... 11

2.2 Odontektomi ............................................................................................... 12

2.2.1 Pengertian Odontektomi ................................................................... 12

2.2.2 Indikasi dan Kontraindikasi .............................................................. 12

2.2.3 Prosedur Odontektomi ...................................................................... 15

2.2.4 Komplikasi........................................................................................ 16

2.3 Mekanisme Tekanan Darah......................................................................... 18

2.4 Mekanisme Denyut Nadi............................................................................. 19

2.5 Musik........................................................................................................... 19

2.5.1 Pengertian Musik .............................................................................. 19

2.5.2 Musik yang Mempengaruhi Tekanan Darah dan Nadi ..................... 20

2.5.3 Manfaat Musik .................................................................................. 20

2.6 Kerangka Teori............................................................................................ 22

2.7 Kerangka Konsep ........................................................................................ 23

2.8 Hipotesis ...................................................................................................... 23

BAB III METODE PENELITIAN.................................................................... 24

vi

3.1 Ruang Lingkup Penelitian ........................................................................... 24

3.2 Tempat dan Waktu Penelitian ..................................................................... 24

3.3 Jenis dan Rancangan Penelitian .................................................................. 24

3.4 Populasi dan Sampel Penelitian .................................................................. 25

3.4.1 Populasi Target ................................................................................. 25

3.4.2 Populasi Terjangkau .......................................................................... 25

3.4.3 Sampel Penelitian .............................................................................. 25

3.4.3.1 Kriteria Inklusi ...................................................................... 25

3.4.3.2 Kriteria Eksklusi ................................................................... 25

3.4.4 Besar Sampel .................................................................................... 25

3.5 Variabel Penelitian ...................................................................................... 27

3.5.1 Variabel Bebas .................................................................................. 27

3.5.2 Variabel Terikat ................................................................................ 27

3.6 Definisi Operasional.................................................................................... 27

3.7 Cara Pengumpulan Data .............................................................................. 28

3.7.1 Bahan ................................................................................................ 28

3.7.2 Alat .................................................................................................... 28

3.7.3 Jenis Data .......................................................................................... 28

3.7.4 Cara Kerja ......................................................................................... 28

3.8 Alur Penelitian ............................................................................................ 30

3.9 Analisis Data ............................................................................................... 31

vii

3.10 Etika Penelitian ......................................................................................... 32

3.11 Jadwal Penelitian ....................................................................................... 33

BAB IV HASIL PENELITIAN…………………………………………….....34

4.1 Analisis Sampel…………………………………………………………….34

4.2 Analisis Deskriftif…………………………………………………………..34

4.3 Analisis Inferensial………………………………………………………....36

BAB V PEMBAHASAN……………………………………………………....38

5.1 Gambaran Karakteristik Subjek………………………………………..…...38

5.2 Pengaruh Musik Terhadap Tekanan Darah dan Nadi………………………38

5.3 Keterbatasan Penelitian……………………………………………………..40

BAB VI SIMPULAN DAN SARAN………………………………….………41

DAFTAR PUSTAKA……………………………………………………….....43

LAMPIRAN

viii

DAFTAR TABEL

Tabel 1. Keaslian Penelitian……………………………………………………....5

Tabel 2. Definisi Operasional ............................................................................... 27

Tabel 3. Jadwal Penelitian .................................................................................... 33

Tabel 4. Karakteristik Umum Subjek Penelitian………………………………...35

Tabel 5. Hasil Uji Beda Berpasangan Tekanan Darah dan Denyut Nadi……….36

ix

DAFTAR GAMBAR

Gambar 1. Gambar Gigi yang Mengalami Impaksi .......................................... 8

Gambar 2. Klasifikasi Pell dan Gregory ............................................................ 9

Gambar 3. Kerangka Teori .............................................................................. 22

Gambar 4. Kerangka Konsep........................................................................... 23

Gambar 5. Rancangan Penelitian..................................................................... 24

Gambar 6. Alur Penelitian ............................................................................... 30

x

DAFTAR LAMPIRAN

Lampiran 1. Ethical Clearance

Lampiran 2. Informed Consent

Lampiran 3. Formulir Identitas Responden

Lampiran 4. Hasil Analisis SPSS

Lampiran 5. Dokumentasi Penelitian

Lampiran 6. Biodata Mahasiswa

xi

DAFTAR SINGKATAN

dB : Desibell

mmHg : Milimeter Merkuri (Hydrargyrum)

bpm : Beat per Minute

12

ABSTRAK

Latar Belakang:Gigi impaksi merupakan gigi yang gagal erupsi secara utuh pada posisi yang

seharusnya. Odontektomi merupakan tindakan pembedahan untuk mengangkat gigi impaksi.

Tindakan pembedahan dapat menimbulkan kelainan psikologis pada pasien seperti timbul

kecemasan yang dapat memicu perubahan emosional sehingga dapat meningkatkan tekanan

darah dan denyut nadi. Musik merupakan salah satu metode non-farmakologis untuk memicu

relaksasi yang aman dan murah. Mendengarkan musik dapat mengurangi kecemasan dan stres

sehingga tubuh mengalami relaksasi yang mengakibatkan penurunan tekanan darah dan denyut

nadi.

Tujuan:Mengetahui pengaruh pemberian musik terhadap perubahan tekanan darah dan denyut

nadi sebelum dan sesudah odontektomi.

Metode:Penelitian ini merupakan penelitian kuasi eksperimental dengan time series design.

Subjek berjumlah 26 orang merupakan pasien odontektomi berusia 18–50 tahun di Rumah Sakit

Nasional Diponegoro dan klinik gigi jejaring lainnya. Subjek diberi informed consent, mengisi

identitas dan diberi terapi musik selama tindakan odontektomi berlangsung. Pemeriksaan

tekanan darah dan denyut nadi dilakukan sebelum dan sesudah tindakan odontektomi. Analisis

statistik menggunakan uji Shapiro-Wilk.

Hasil:Terdapat penurunan tekanan darah dan denyut nadi pada pasien odontektomi yang diberi

terapi musik instrumental. Uji beda t tidak berpasangan dan uji Wilcoxon menunjukan adanya

perbedaan bermakna ( p<0,01 ).

Kesimpulan:Pemberian musik instrumental berpengaruh secara signifikan dalam menurunkan

tekanan darah dan denyut nadi pada pasien odontektomi.

Kata kunci:Odontektomi, tekanan darah, denyut nadi, musik instrumental.

13

ABSTRACT

Background: Impacted teeth are the teeth that failed erupted in full at the position it should be.

Odontektomi is surgery to remove impacted teeth. Surgery can cause psychological disorders in

such patients raised the anxiety that can trigger emotional changes that can increase blood

pressure and pulse. Music is one of the non-pharmacological methods to trigger relaxation safe

and cheap. Listening to music can reduce anxiety and stress so that the body undergoes

relaxation which resulted in a decrease in blood pressure and pulse.

Objective: Knowing the effect of music on changes in blood pressure and pulse rate before and

after odontektomi.

Methods: This research is a quasi-experimental time series design. Subject totaling 26 people

are odontektomi patients aged 18-50 years at the National Hospital dental clinic Diponegoro

and other networks. Subjects were given informed consent, filling identities and were given

music therapy for odontektomi action takes place. Blood pressure and pulse rate before and after

the action odontektomi. Statistical analysis using the Shapiro-Wilk test.

Results There was a decrease in blood pressure and pulse rate in patients who were given

odontektomi instrumental music therapy. Depending unpaired t test and Wilcoxon test showed

significant differences (p <0.01).

Conclusion: Instrumental Music Award significant effect in lowering blood pressure and pulse

rate in patients odontektomi.

Keywords: Odontektomi, Blood Pressure, Pulse, Instrumental music.