Ekonomski fakultet SuboticaOdeljenje Novi Sad

Nevena Božović B050/11

Socijalni rizici Starost (socijalna potreba) Invalidnost (aspolutna neizvesnost) Smrt (relativna neizvesnost) Bolest

Model zasnovan na unapred utvrđeni iznos doprinosa – zavisi od uplaćenih doprinosa i efikasnosti njihovih ulaganja na finansijskom tržištu

Model zasnovan na unapred utvrđenim naknadama -

Period akumulacije Pojedinačni računi za evidentiranje

uplaćenih doprinosa i investicionog prihoda

Period isplate Investicioni rizik Rizik mortaliteta

Naknade za pojedine rizike: Za starost – starosna penzija Za invalidnost – invalidska penzija Za telesno oštećenje – naknada za telesno

oštećenje Za smrt – porodična penzija, naknada za

pogrebne troškove

Obavezno osigurana lica penzijsko – invalidskog osiguranja su:

Zaposleni (osiguranik zaposleni) Lica koja samostalno obavljaju

delatnost (osiguranih samostalnih delatnosti)

Poljoprivrednici (osiguranik poljoprivrednik)

Kada navrše 65 (muškarci), odnosno 60 (žene) i najmanje 15 godina penzijskog staža

Kada navrše 40 (muškarci), odnosno 35 (žene) staža osiguranja i najmanje 53 godine

Kada navrše 45 godina staža osiguranja

Osiguranicima sa uvećanim trajanjem staža osiguranja starosna granica se računa:

Za svake 3 godine provedene na radnom mestu na kome se staž osigura računa se kao 14 meseci

Za svake 2 godine i 6 meseci na kome se staž računa kao 15 meseci

Za svake 2 godine na kome se staž računa kao 16 meseci

Za svaku godinu i 6 meseci na kome se efektivni staž računa kao 18 meseci

Poslovi na kojima se staž računa sa uvećanim trajanjem su:

Jamska eksploatacija, rudnici uglja, rudnici obojenih metala i nemetala

Saobraćaj, vazdušni saobraćaj Rad pod vodom Umetničke delatnosti – baletski igrač.

Osiguranici kojima se staž računa sa uvećanim trajanjem i koji pravo na penziju stiču pod posebnim uslovima su:

Ovlašćena službena lica unutrašnjih poslova i pripadnici BIA

Zaposleni u ministarstvu inostranih poslova Zaposleni u organima i organizacijama koji rade

na poslovima kontra radio – izviđačke službe Ovlašćena službena lica na izvršenju krivičnih

sankcija Ovlašćena službena lica Poreske policije

Invalidnost nastaje kada osiguranik izgubi potpunu radnu sposobnost zbog povrede na radu, profesionalne bolesti, povrede van rada ili bolesti, a koje se ne mogu otkloniti lečenjem ili medicinskom rehabilitacijom. Povredom na radu se smatra povreda koja je u prostornoj, vremenskoj i uzročnoj povezanosti sa obavljanjem posla po osnovu koga je povređeni osiguran.

Pravo na invalidsku penziju se stiče:

Ako je invalidnost prouzrokovana povredom na radu ili profesionalnom bolešću

Ako je invalidnost prouzrokovana povredom van rada ili bolešću.

Ukoliko osiguranik postane invalid usled bolesti ili povrede van rada pre nego što je navršio 30 godina stiče pravo:

Ako je invalidnost nastala pre nego što je navršio 20 godina – ako do nastanka invalidnosti ima godinu dana staža

Ako je invalidnost nastala pre nego što je navršio 25 godina – ako do nastanka invalidnosti ima najmanje dve godine staža osiguranja

Ako je invalidnost nastala pre nego što je navršio 30 godina – ako do nastanka invalidnosti ima najmanje tri godine staža osiguranja

Ovo pravo mogu ostvariti:

Članovi porodice umrlog osiguranika koji je navršio najmanje 5 godina staža osiguranja ili je ispunio uslove za invalidsku penziju

Članovi porodice umrlog korisnika starosne penzije ili invalidske penzije

Članovima porodice smatraju se: Bračni drug Deca koja je osiguranik i korisnik

prava izdržavao Roditelji koje je osiguranik

izdržavao

Udova stiče pravo na porodičnu penziju:

Ako je do smrti bračnog druga navršila 50 godina

Ako je do smrti bračnog druga ili u roku od jedne godine od smrti postala potpuno nesposobna za rad

Ako je posle smrti bračnog druga ostalo jedno ili više dece koja imaju pravo na porodičnu penziju, a udova obavlja roditeljsku dužnost prema toj deci

Takođe, udovac stiče pravo na porodičnu penziju:

Ako je do smrti bračnog druga navršio 55 godina

Ako je do smrti bračnog druga ili u roku od jedne godine od smrti postao potpuno nesposoban za rad

Ako je posle smrti bračnog druga ostalo jedno ili više dece koja imaju pravo na porodičnu penziju, a udovac obavlja roditeljsku dužnost prema toj deci

I deca stiču pravo na porodičnu penziju kada navrše 15 godina, koju mogu korsititi sve dok se školuju, tj:

Do 20. godine ako pohađa srednju školu

Do 23. godine ako pohađa višu školu Do 25. godine ako pohađa fakultet

Telesno oštećenje ima osiguranik koji je izgubio organ ili deo tela, osiguranik čiji je organ ili deo tela bitnije oštećen ili znatnije onesposobljen, što otežava normalnu aktivnost organizma i iziskuje veće napore u ostvarivanju životnih potreba, bez obzira da li uzrokuje ili ne invalidnost.

Stepen % telesnog oštećenja

1. 100%2. 90%3. 80%4. 70%5. 60%6. 50%7. 40%8. 30%

Stepeni telesnog oštećenja na osnovu procenta telesnog oštećenja

Za utvrđivanje penzijskog staža na osnovu koga se stiču prava iz penzijsko – invalidskog osiguranja u obzir se uzima:

Vreme koje se računa u staž osiguranja i poseban staž

Vreme koje se kao staž osiguranja i poseban staž računalo u penzijski staž prema zakonskim propisima koji su bili ranije na snazi

Vreme koje je osiguranik proveo u svojstvu vojnog osiguranika

Vreme koje je osiguranik proveo na radu po osnovu koga je bio obavezno osiguran i za koje je uplaćen doprinos za penzijsko i invalidsko osiguranje

Visina starosne invalidske penzije = LB x OB

LB – lični bod, OB – vrednost opšteg boda

LB = LK x PSLK – lični koeficijent, PS – penzijski staž

GLK = UZO / PZRGLK – godišnji lični koeficijent, UZO – ukupna zarada

osiguranika, PZR – prosečna zarada u Republici

GLK se sastoji od: GLK na radu i GLK na bolovanju

LK = Σ GLKn

i =1n

Porodična penzija određuje se kao procenat starosne ili invalidske penzije koja pripada korisniku penzije, tj. koja bi propadala osiguraniku. Ona se određuje u sledećim procentima:

Za jednog člana 70% od iznosa penzije Za dva člana 80% od iznosa penzije Za tri člana 90% od iznosa penzije Za četiri ili više članova 100% od iznosa

penzije

Fond za penzijsko i invalidsko osiguranje je pravno lice sa statusom organizacije za obavezno socijalno osiguranje u kome se ostvaruju prava i obeubeđuju sredstva za osiguranje.

Poslovi fonda su:

Osigurava sva lica koja su po zakonu obavezni osiguranici

Utvrđuje osnovicu za plaćanje Obezbeđuje namensko i ekonomično

trošenje sredstava Obezbeđuje ostvarivanje prava iz

osiguranja Vrši kontrolu prijavljivanja na osiguranje Organizuje i sprovodi penzijsko i invalidsko

osiguranje

Prihodi fonda:

Doprinosi za obavezno penzijsko i invalidsko osiguranje

Sredstva za penzijsko i invalidsko osiguranje koja se u slučajevima i pod uslovima koji su utvrđeni zakonom obezbeđuju u budžetu

Kamate ostvarene ulaganjem sopstvenih prihoda Imovina kojom raspolaže fond Subvencije i donacije Sredstva ostvarena prodajom društvenog

kapitala, društvenih i javnih preduzeća Dividende na akcije po osnovu ranijih ulaganja

sredstava penzijsko – invalidskog osiguranja

Sredstva fonda se koriste za:

Isplatu penzija i novčanih naknada iz penzijsko – invalidskog osiguranja

Troškove za rad organa fonda Druge obaveze koje su utvrđene

zakonom.

Zarada i naknada zarade predstavljaju osnovu za računanje doprinosa za osiguranike i ona u Srbiji iznosi:

Za poslove koji ne zahtevaju stručnost 37% Za poslove za koje se traži stručnost srednjeg

obrazovanja (III stepen) 54% Za poslove za koje se traži stručnost koja se stiče

srednjim obrazovanjem (IV stepen) 65% Za poslove za koje se traži stručnost koja se stiče

specijalizacijom nakon srednjeg obrazovanja 80% Za poslove za koje se traži stručnost koja se stiče

višim obrazovanjem 87% Za poslove za koje se traži stručnost koja se stiče

fakultetskim obrazovanjem 115% Za poslove za koje se traži stručnost koja se stiče

magistraturom 127% Za poslove za koje se traži stručnost koja se stiče

doktoratom 155%

S obzirom na visok nivo naknada koji se usklađuju sa prihodima u privredi prikazuje se da je nepotreban drug stub osiguranja koji sačinjava privatno obezbeđivanje penzija i da nije rasprostranjen sem u slučajevima visokih rukovodilaca. Planovi socijalnog osiguranja finansiraju se iz tekućeg poslovanja pa ne postoji razvijeno tržište šrivatnih penzija.

U Zapadnoj Evropi prikazan je plan za reforme penzijskog osiguranja ali s tim da ne postoji jasna vizija o smeru kretanja još uvek nije došlo do realizacije celokupne programa reforme. Upravo nedostatak raspoloživih informacija o brzini i smeru kretanja promena utiče na stagniranje. Jedan od glavnih događaja koji je doveo uopšte do pokretanja datog programa jeste činjenica da je evropski kontinent pogođen starenjem stanovništva izazvanog promenama u strukturi porodice i efekata globalizacije.

Postojeći penzijski sistemi postaju neodrživi jer:

Udeo stanovništva u 5 najvećih zemalja Evrope 1950. iznosio 9%, dok isti po procenama 2030. dostići čak 25%

Dolazi do pada stope nataliteta Ljudi se penzionišu u mlađoj dobi – 1950.

muškarci su radili do 67. a žene do 66. godine, da bi se ta granica 1995. godine pomerila na 65 za muškarce i 58 za žene

Između 1950. i 1999. očekivani ljudski vek je produžen za 11 godina

Penzije utiču na penzijski sistem dvostruko:

1. Radno sposobno stanovištvo se smanjuje, a time i doprinosi za socijalno osiguranje

2. Visina penzija je previsoka za postojeće stanje u sistmu fnansiranja

Ciljevi penzijskih reformi:

Odgovarajuća ravnoteža između javnih i privatnih penzija

Podizanje starosne granice za redovno penzionisanje, kao i stimulisanje starijih radnika da rade nakon redovnog doba za penzionisanje

Otvaranje tržišta privatne penzije i stimulisanje veće konkurentnosti između subjekata privatnih penzija

Podsticanje pojedinaca da preuzmu odgovornost za štednju za svoju penziju

Obezbeđivanej poreskih olakšica za doprinose zaposlenih.

Brojne su zemlje koje su u poslednje dve decenije uvele nove sisteme penzijskog osiguranjs ve nalik na čileanski sistem uveden maja 1981. godine. Čileanksi sitem se temelji na potpuno drugačijim karakteristikama od tipičnih sistema.

Tekuće finansiranje u ovom sisstemu zamenjeno privatnim penzijskim sistemom sa potpunim finansiranjem i privatnim upravljanjem. Glavni cilj jeste da se radnicima obezbede sigurna budućnost i pristojna starosna penzija.

Čileanskim modelom je omogućeno da osiguranici samostalno upravljaju svojim životom. Nivo penzija određuje iznos uplaćenih finansijskih sredstava akumuliranih tokom radnog veka i investicionih priohoda radnika. Ni radnik, ni poslodavac ne uplaćuju socijalno osiguranje državi. Radnik po ovom modelu ne prima penziju finansiranu od strane vlade. Iznos koji pojedinac uplaćuje sa individualni račun tokom svog radnog veka iznosi 10% od ukupne zarade.

Ukoliko se desi da u trenutku dostizanja starosne granice da penzionisanje radnik sredstva koja je uplaćivao su ispod zakonski određene “minimalne penzije” ostvaruje pravo da prima državnu subvenciju. Iznos date penzije se određuje po osnovu minimalne zarade. Sistemom je uključeno i osiguranje od prerane smrti i invaliditeta. Ova usluga se ubezbeđuje preko grupnog životnog i invalidnog osiguranja privatnih društava za životno osiguranje.

Ključni rezultat reforme u Čileu he porast produktivnosti kapitala i tkao povećavanje stope ekonomskog rasta privrede.

Penzioni sistem Srbije je u dubokim strukturnim problemima. Brojni su razlozi (sistemski, demografski, ekonomski, politički) koji su doveli do krize u funkcionisanju državnog penzijskog osiguranja. Problemi u finansiranju penzija u Srbiji pojavljuju se još 80 – tih godina.

Smanjenje broja zaposlenih, izbegavanje plaćanja doprinosa i raširena siva ekonomija doneli su smanjenje broja osiguranika. S druge strane, došlo je do brzog rasta broja penzionera. Reforme penzijskog sistema smatraju se vrlo teškim za sprovođenje s obzirom da ovaj sistem deluje sa dugoročnim posledicama.

Grafikon br. 1. Starosna struktura u Srbiji

Izvor: (Republički zavod za statistiku, 2012)

9.9%

17.3%

24.7% 25.5%28.0%

31.5% 33.8%

0.0%

5.0%

10.0%

15.0%

20.0%

25.0%

30.0%

35.0%

1961 1991 2002 2007 2017 2022 2032

Stanovništvo sa 65 i više godina u % od stanovništva između 15 i 65 godina

Ključni koreni problema postojećeg sistema jesu:  Nasleđe: nekadašnji velikodušni uslovi za rano

penzionisanje, problem sa invalidskim penizijama, beneficiranim radnim stažom

Ideologija: penzije su kao i drugi oblici socijalne zaštite dugo imale prioritet u sistemu društvenih vrednosti

Politička ekonomija: penzioneri predstavljaju sve veći deo glasačkog tela

Nenamenska trošenja prihoda po osnovu doprinosa  Ekonomija i tržište rada su slabi.

Grafikon br. 2. Penzijski rashodi pojedinih zemalja

Izvor: (USAID/Bearing Point, 2004)

5.1

7.3

11.6

9.8 9.78.7

14.4

5.1

9.1

13.6

15.8

0.0

2.0

4.0

6.0

8.0

10.0

12.0

14.0

16.0

Albanija

Bugarska

Hrvatska

ČeškaRepublika

Mađarska

Makedonija

Poljska

Rumunija

Slovačka

Slovenija

Srbija

Penzijski rashodi u % od BDP-a u zemljama tranzicije

Prva opcija bi podrazumevala da se nastavi sa dosadašnjim opredeljenjem da se donese dugoročna odluka o oslanjanju sistrema na samo dva stuba. U tom slučaju dalje reforme bi podrazumevale preispitivanja i unapređivanje obaveznog PYAG sistema i dobrovoljnog osiguranja. U okviru prvog stuba neophodno je dalje analizirati formulu za određivanje penzija, sagledati dileme vezane za indeksaciju opšteg boda, promenu pravila u segmentu beneficiranih prava, kao i adekvatnost visine doprinosa

Druga opcija je uvođenje drugog stuba, odnosno obaveznog dopunoskog penzijskog osiguranja u privatnim fondovima.

Treća opcija bi podrazumevala da se u postojeći sistem umesto drugog stuba uključi državni kapitalizovani rezervni fond. Fundiranje javnog (državnog) sistema, uvođenje fundiranih privatnih penzijskih fondova je opcija za koju se odlučio jedan broj razvijenih zemalja.

Četvrta opcija bi mogla da se kreće u pravcu razmatranja opravdanosti uvođenja tzv. nultog stuba, odnosno socijalnih penzija. Socijalne penzije mogu da se uvedu kao jedan od stubova sistema u kombinaciji sa nekom od predhodnih opcija.