PETA ZEMALJSKA KONFERENCIJA KPJ

Zbornik radova

Ovaj zbornik sadri priloge sa znan

stvenog skupa, odranog u Zagrebu

22. i 23. listopada 1970, u povodu

30-godinjice Pete zemaljske konfe

rencije KPJ. Brojni referati poznatih

jugoslavenskih historiara osvjetljuju

osnovna pitanja, koja su se nalazila

na dnevnom redu Pete konferencije,

omoguujui time itaocu da to

potpunije shvati mjesto i ulogu KPJ

u danima kad je drugi svjetski rat

bio ve u punom jeku i kad je ugro

zio opstanak Kraljevine Jugoslavije.

Uz to, u nizu referata razmatra se

iz razliitih aspekata unutranja i

vanjskopolitika situacija u kojoj se

Jugoslavija nalazila, to jo vie pri

donosi dubljem shvaanju povijesnog

znaenja Pete konferencije KPJ. Sve

to upotpunjuje i zanimljiva diskusija

na skupu.

INSTITUT ZA HISTORIJU RADNIKOG POKRETA HRVATSKE

KOLSKA KNJIGA

PETA ZEMALJSKA KONFERENCIJA KOMUNISTIKE PARTIJE JUGOSLAVIJE

ZBORNIK RADOVA

ZAGREB 1972

Urednici:

ZLATKO EPO IVAN JELI

P r e d g o v o r

Ovaj zbornik sadri referate i diskusije sa znanstvenog skupa koji je, u povodu 30-godisnjice Pete zemaljske konferencije KPJ, odran u Zagrebu 2223. listopada 1970, u organizaciji Instituta za historiju radnikog pokreta Hrvatske, Gradske konferencije SKH Zagreb i Zajednice institucija za izuavanje novije historije naroda i narodnosti Jugoslavije.Zbog nedostatka financijskih sredstava nije bilo mogue ranije objaviti sve priloge u jednoj knjizi. Zahvaljujui podrci izdavakog poduzea kolska knjiga u Zagrebu, koja se prihvatila da bude sa IHRPH suizdava zbornika, omogueno je tiskanje bez veeg zakanjenja. Posebno nam je drago da se zbornik pojavljuje u povodu 80-godisnjice roenja Josipa Broza Tita i 35-godinjice dolaska na elo KPJ, jer je njegova uloga u organiziranju i radu Pete konferencije bila od presudnog znaenja.Zbog sadrajne raznovrsnosti i znanstvenoistraivakog karaktera referata, te zanimljive diskusije, izdavai su odluili da objave cjelokupne materijale. Glavnina priloga nanovo je redigirana uz dopune autora, a samo nekoliko njih to nije uinilo, pa su im tekstovi objavljeni u prvobitnom obliku. Premda su neki prilozi u diskusiji na skupu, nakon auto- riziranja i dopune, dobili zapravo oblik samostalnih referata, ipak su objavljeni u drugom dijelu zbornika, koji sadri diskusiju.Referati nisu objavljeni onim redom kako su itani na skupu, nego s obzirom na karakter sadraja. Prvi su oni koji razmatraju pojedina osnovna pitanja openitijeg karaktera i znaenja, a zatim slijede oni koji obrauju djelatnost komunistikog pokreta u pojedinim republikama ili pokrajinama Jugoslavije, poredani abecednim redom. Diskusija je objavljena onim redom kojim je tekla.

Zagreb, u srpnju 1972.

Predgovor 5

Jakov Blaevi, Uvodno izlaganje...................................

REFERATI

11

Fabijan Trgo, Peta zemaljska konferencija KPJ i pitanje obrane zemlje............................. 19

Pero Damjanovi, Peta konferencija KPJ i pitanje revolucionarnog kontinuiteta . . . . 3 3

Esref Vraali, Peta konferencija KPJ i problemi meunarodnih odnosa............................ 47

Mitar Miljanovi, Tretman stanja u meunarodnom radnikom pokretu i socijalizmu u dokumentima Pete zemaljske konferencije KPJ............................................. 65

Ljubinkairi-Bogeti,

Odluke Pete zemaljske konferencije KPJ o radu meu enama i njihova realizacija u periodu 19401941. godine .................................................... 75

Atif Purivatra, Nacionalnost Muslimana i Peta zemaljska konferencija KPJ . . . 99

Hodimir Sirotkovi, Drutveno-politike prilike u Jugo- goslaviji uoi Pete zemaljske konferencije KPJ............................................. 107

S a d r a j

Bogdan Krizman, Vanjskopolitiki poloaj Jugoslavije uoi Pete zemaljske konferencije KPJ......................................................... 127

Nedim arac, Organizacija KPJ u Bosni i Hercegovini pred Petu zemaljsku konferenciju .................................................... 147

Jovan R. Bojovi, Politika aktivnost Komunistike partije u Crnoj Gori uoi Pete zemaljske konferencije KPJ . . . . 1 5 5

Rado je Pajovi, Rad KPJ na stvaranju legalne rad- dnike partije s posebnim osvrtom na Crnu Goru (19351940) . . . 175

Ivan Jeli, Osnovni problemi razvoja Komunistike partije Hrvatske uoi Pete konferencije KPJ.................................... 197

Bosiljka Janjatovi, Sindikalni pokret u Hrvatskoj u vrijeme odravanja Pete zemaljske konferencije KPJ.................................... 213

Zorica Stipeti, Neki metodoloki problemi i sadraj istraivanja ponaanja inteligencije u Hrvatskoj prema bitnim drutvenim problemima u vrijeme Pete zemaljske konferencije KPJ . . . 223

MiraKolar-Dimitrijevi,

Privredne prilike i poloaj radnitva u Hrvatskoj u vrijeme odravanja Pete zemaljske konferencije KPJ......................................................... 233

Mile Konjevi, Partijska organizacija u Slavoniji u vrijeme Pete zemaljske konferencije KPJ......................................................... 253

Velimir Brezoski, Stanje i delatnost KPJ u Makedoniji 1940. godine..................................... 267

Slavka Fidanova, Neke specifinosti pri stvaranju Narodnog fronta u Makedoniji u vre- me odravanja Pete zemaljske konferencije KPJ.......................................... 275

Ali Hadri, Peta zemaljska konferencija i organizacija KPJ na Kosovu......................... 293

Milovan Bosi, Istorijski izvori o Petoj zemaljskoj konferenciji KPJ..................................... 303

DISKUSIJA

Ljubila Stankov Zemba...........................Zoran Laki............................................ore Milanovi....................................Danilo Keci ..........................................Pero Damjanovi...................................Mladen Ivekovi ...... .............................Ljubo Boban ..........................................Veselin ureti.......................................Mitar Miljanovi....................................Ljubisa Stankov Zemba..........................Pero Damjanovi...................................]ovan R. Bojovi.....................................Veselin ureti ......................................Ivan Jeli................................................PE3IOME ..............................................SUMMARY...........................................

317321333339342346351353355358359363364 364 367 370

J a k o v B l a e v i

Uvodno izlaganje

Drugovi, V zemaljska konferencija Komunistike partije Jugoslavije u listopadu god. 1940, svakako je najzamaniji dogaaj u historiji nae Komunistike partije. Bez te konferencije teko se moe zamisliti naa velika narodna revolucija u toku pobjedonosnog oslobodilakog rata 19411945. Izuzetno znaenje te konferencije potcrtava drug Tito u uvodu svoga referata, kad joj pridaje karakter kongresa zbog opsenosti priprema, broja delegata iz svih krajeva Jugoslavije, i ozbiljnosti situacije u kojoj su se nali narodi Jugoslavije.Svi mi, jo ivi njeni sudionici, sjeamo se kako je iz sata u sat njenoga rada u nama raslo uzbuenje i spoznaja da se dogaa neto znaajno i historijsko, da na svoja lea neumitno primamo teret, veliku dunost i zadatak posljednjeg odlunog i tekog boja. Osjeali smo, zbijeni tijesno jedan uz drugoga iz itave Jugoslavije, da smo jedinstven, monolitan odred revolucije radnike klase i svoga naroda.Tu smo svi osjetili Titovu veliinu, njegov genij velikog revolucionara i marksista-lenjinista na djelu, koji ne robuje ablonama dogmatizma i gotovim receptima revolucionarne borbe.Svima nama je ta konferencija udahnula neobino samopouzdanje, osjeaj doraslosti i uvjerenja da smo kadri nadvladati sve to pred nama stoji. Vizija toga bila je za sve nas tada bliza i opipljiva.Historija nam je priutila reprizu toga jedinstva, odlunosti i samouvje- renja u obrani tekovina revolucije na naem V kongresu god. 1948, koji je

11

vukao svoje duboke korijene iz cjelokupne nae revolucionarne historije, a naroito iz V zemaljske konferencije i oslobodilakog rata.Titov referat o dotadanjem radu i zadacima Partije bio je tako bogat injenicama, dubok i svestran u analizi, kritici i ocjenama preenog puta i tadanjeg trenutka, tako da je bio suma znanja i rada, teorije i prakse nae Partije, tadanjih kadrova, njihovih organizacija i rukovodstava. Najdublji smisao svoje misije konferencija je dobila konstatacijom da je svaki delegat, da tako kaem, potresno shvatio kao bitno neto, a to je jedinstvo Partije [...] kome je ona kako Tito ree teila kroz itavih 20 godina svoga opstanka, koje je postigla blagodarei svojim vjernim kadrovima u beskompromisnoj borbi protiv tuih i antipartijskih elemenata [...].Delegati na konferenciji u svojim su diskusijama imali to rei iz svoga bogatog, ivog i ilavog revolucionarnog rada i borbe u zemlji, koja je, kako je rekao Tito [...] danas itava isprepletena partijskom mreom [...] i [...] nema vie ni jedne pokrajine u Jugoslaviji bez partijske organizacione mree i partijskih foruma [...].Drug Tito na konferenciji inzistira i polazi od maksime da bez organizacionog uvrenja i proirenja partijskih organizacija po industrijskim poduzeima i na selu ona Partija ne moe biti istinski voa i organizator borbe radnog naroda.Ne samo to. On inzistira na izgradnji rukovodeih kadrova s visokim politikim i teoretskim znanjem, on intenzivno osjea taj silni kako je rekao nedostatak, duboko shvaa svestranu ulogu kadrova u predstojeim revolucionarnim bitkama, on osuuje uski praktizicam kao rezultat nedoraslosti i prezrivo kritizira one koji esto [...] ne itaju ak ni najvanije direktive Centralnog komiteta i pita se, kad ni to ne rade, [...] kako se onda moe vjerovati da e izuavati i itati broure i itati lenji- nistike knjige [...]. U dananjim naim sloenim uvjetima izgradnje naeg drutva ti citati dobivaju svoje puno i trajno znaenje.O povezivanju Partije s masama, o borbi protiv sektatva i jalove zakon- spiriranosti, protiv tuih elemenata i zagrienih frakcionaa za partijsko rukovodstvo u zemlji a ne van nje, za rad u masovnim organizacijama, za organizaciono jaanje i akcionu sposobnost, za zdravo i sposobno radniko jezgro i o nizu drugih revolucionarnih imperativa konferencija je raspravljala, analizirala, konstatirala koliko se toga ostvarilo i to jo treba. Otra komunistika kritika rada rukovodstava, organizacija i pojedinaca bila je u Titovom izlaganju duboka, konkretna i bogata primjerima, sa zakljucima koji su direktno pledirali za samostalnost i samoodgovornost Partije pred svojim narodom, protiv oportunistikih i gnjilih kompromisa s raznim politikim i drugim vrhovima, protiv ljeviarenja i izolacije od naroda, otpora ulasku u URSS-ove sindikate, za istinski revolucionarni internacionalizam, koji je u sebi ve tada nosio elemente borbe protiv

staljinizma u Kominterni i kasnije u Kominformu. To su anticipacije koje su kao bitne esto bile skrivene u teoriji i praksi naeg rada iza, negdje, uobiajene frazeologije i deklaracije.Da rukovodstvo mora biti u zemlji, to nije bilo samo apstraktni postulat ve izraz injenice da razvijene organizacije i rad u zemlji stvaraju svoja rukovodstva neposredno, da su ona demistificirana, podvrgnuta vlastitoj kritikoj analizi i ocjeni svoga rada, da postaju samostalan, nezavisan i aktivan faktor prema tadanjoj Kominterni, prvenstveno odgovoran svojoj klasi i narodu da jedino tako mogu pozitivno odgovoriti nacionalnim i internacionalnim zahtjevima revolucije.Svoj je revolucionarni internacionalizam, uz ostalo, naa Partija, tada u predveerje i u prvoj godini drugog svjetskog rata, najpotpunije dokazala realizacijom ideja i odluka VII kongresa Komunistike internacionale; radom u masovnim organizacijama i stvaranjem Narodne fronte. Ona je sve uinila da na svom frontu maksimalno politiki i s orujem u ruci razvije borbu protiv naci-faizma. Ona je ve tada vrsto zagazila vlastitim putom, na kojem je pobjedonosno svladala sve strahote agresije okupatora i amalgamarila snagu naroda Jugoslavije da na ivici svojih fizikih snaga odbije kominformovski nalet.S dubokim shvaanjem historije i marksizma drug Tito na V kongresu Komunistike partije Jugoslavije god. 1948. brani nae nove puteve od napada, osporavanja i insinuacija Kominforma, odbijajui optube da precjenjujemo nae nacionalne snage i mogunosti, da se socijalizam ne moe graditi bez Kominforma i protiv njega i tako dalje. Tko se bolje udubi i upozna nau historiju moe lako otkriti da ti novi putevi nisu poeli poslije osloboenja i pobjede revolucije ve u ratu i u godinama koje su mu neposredno prethodile i da su progresivno obogaivali teoriju i praksu marksizma-lenjinizma, da je socijalizam kao drutveni sistem u kom ivi i djeluje ovjek nuna i neminovna historijska alternativa kapitalizmu.Opseni rad V zemaljske konferencije teko je mogla saeti njena rezolucija, tako da je u njoj panorama svjetskih odnosa i zbivanja, naroito u prvoj godini drugoga svjetskog rata, vie skica koja poneto zaostaje iza nekih neposrednih zbivanja, koja zahtijevaju detaljniju sliku, stavove i definiciju: tko je agresor, tko je zapoeo i tko je potpaljiva rata, tko ga u zemlji pomae u obrani svojih klasnih, kapitalistikih interesa itd.Na ta pitanja najdirektnije i saeto odgovara drug Tito kad u referatu kae da je kapitalistika klika radi ouvanja svojih klasnih interesa anacionalna, da radi svoje zatite prodaje nezavisnost zemlje, da protunarodna vlada Cvetkovi-Maek, koja blefira hrvatski narod kao da je rijeila hrvatsko nacionalno pitanje, ini sve da narode Jugoslavije upregne u ratna kola osovinskih sila, da narodi Jugoslavije nee faizma, to su vec dokazali, da nee da postanu njegovo roblje, isto tako kao to nisu htjeli da se pomire s polukolonijalnom zavisnou od tzv. zapadnih demokracija.

13

Tih nekoliko godina pred agresiju i okupaciju nae zemlje situacija se iz dana u dan, iz mjeseca u mjesec, zaotravala, mijenjala se i u svom paklenom crescendu stavljala surovo na ispit politiku zrelost i doraslost, organizacijsku povezanost i programsko i akciono jedinstvo naih organizacija i njihovih rukovodstava, da bi nas u nunom manevriranju izmeu tadanje Scylle i Charibde mogle razumjeti i slijediti mase naih ljudi, naeg naroda. Konferencija je kritiki analizirala, pretresala i ukazivala na zaostajanja, koja su nam tetila i mogla negdje biti i fatalna da se nisu brzo ispravila, a strategija i taktika saobrazile diktatu momenta. Borba za mir, protiv rata, protiv uvlaenja u rat, protiv vie-manje prikrivenih vojnih mobilizacija, naroito u god. 1939, pretvara se u god. 1940. u grozniavu borbu za mobilizaciju svih snaga naroda radi obrane zemlje od neposredne ugroenosti izvana, kad se ve ma faistikog invazora sputao na glavu, slobodu i nezavisnost naeg naroda i nae zemlje.Titova kritika i analiza te situacija koja se brzo mijenja i zahtijeva brze i adekvatne odluke na terenu, tj. manevarsku sposobnost i akciju partijskih rukovodstava, klasian je primjer kako iskusan i istinski revolucionar i rukovodilac sudbonosno utjee na to da se statiki i dogmatski ne zaostaje iza promijenjenih uvjeta; da se iz najue povezanosti s narodom osjeti njegovo raspoloenje i reakcija. U god. 1940. on osuuje parolu demobilizacije, koja se ovdje-ondje pojavila u naim organizacijama jer kako on kae narod tu parolu nije primio, ona mu je bila tua, zato to se osjetio ugroen izvana, zato to je u to vrijeme situacija bila drugaija nego u jesen god. 1939.V zemaljska konferencija prelomila je dugogodinju nemo i lutanja nae Partije da politiki i organizacijski ukljui seljake mase u svoju revolucionarnu borbu. Dugogodinja parola, koja je postajala i postala uplja fraza o revolucionarnom savezu radnika i seljaka, naroito u razdoblju od god. 1937. do te konferencije, pretvara se u veliku revolucionarnu akciju na selu, koje se organski povezuje s gradom, s revolucionarnim radnicima, studentima i inteligencijom. Budui da je na konferenciji dominirao kao vaan politiki problem i organizaciono i kadrovsko pitanje sr njegovog rjeenja u partijskom radu na selu najbolje se vidi iz Titovih rijei [...] bez temeljite pripreme sposobnog seljakog partijskog kadra nee biti mogue ostvariti savez radnika i seljaka.Jedan od najveih dosega politike svijesti i akcije, marksistiko-lenjini- stike teorije i prakse saet je na malo prostora ali neobino pregnantno i iscizelirano izraen u Rezoluciji V zemaljske konferencije: borba za nacionalnu ravnopravnost i slobodu. To nije samo deklaracija ve suma znanja, prakse i iskustva u tim pitanjima, koja su nas trla i decenijama nanosila velike tete Partiji. Jasnoa Rezolucije u tim pitanjima mnogo je pridonijela samoodgovornosti naroda Jugoslavije u jedinstvenoj borbi protiv okupatora a za socijalistiku revoluciju.

14

Obrazlaui osnivanje Komunistike partije Hrvatske i Komunistike partije Slovenije 1937. godine, drug Tito na konferenciji navodi za to razloge, a meu prvima: biti bli? masama, za uzdizanje nacionalnih kadrova to je u prolosti bilo sabotirano [...], za to vee razvijanje samoinicijativ- nosti i protiv separatistikih elemenata unutar same Partije, jer kako on kae tada sitnoburoaski uticaj nacionalne buroazije jo nije nestao iz naih redova.Drugovi i drugarice, V zemaljska konferencija ima za noviju historiju naih naroda historijsko, fundamentalno znaenje, bez nje je teko pretpostaviti, kako bi se kod nas dogaaji razvijali u biti ili ne biti nae zemlje i naih naroda.V zemaljska konferencija na kritikoj je analizi, naroito nekoliko godina pred agresiju, plodnoga revolucionarnog rada Komunistike partije Jugoslavije, donijela ocjene i usvojila stavove, koji imaju dalekosene domete u teoriji i praksi, politikoj strategiji i taktici socijalistike revolucije, to se odvija u sloenim uvjetima svjetskih i naih unutranjih razmjera. Na teoriji i praksi, na politici i organizaciji, kadrovima i rukovodstvima V zemaljske konferencije, razrasla se naa revolucija oslobodilakim ratom i poslijeratnom izgradnjom sve do naih, dananjih, dana kad su se dijametri nae akcije i dimenzije prostora izgradnje socijalistikog samoupravnog drutva kolosalno razrasli, kad su u tu neprestanu revolucionarnu akciju ukljuene goleme snage naih radnih ljudi. Orijentacije i samosnalaenje na tom velikom radilitu, koje mijenja, nekad bre a nekad polaganije, ali neprekidno, osnove ekonomskih, drutveno-politikih, kulturnih, nacionalnih, republikih, regionalnih itd. odnosa, nisu lake i jednostavne esto tu nekima ponestane daha i perspektive, neki trae izlaze u beznadnosti a drugi u vraanju natrag, to su dvije strane jedne te iste medalje.Nije se dovoljno roditi ili odrasti u socijalizmu da bi samim tim netko bio za socijalizam. Njega treba u neposrednoj akciji uiti i studirati od poetka do kraja, aktivno sudjelovati u njegovoj izgradnji i na tom putu je V zemaljska konferencija jo aktualan kurs.U svom zgusnutom danononom radu V zemaljska konferencija naglo je dozrijevala, naglo se izdizala do visokih horizonata sagledavanja neposredne sutranjice, njeni su se delegati revolucionarno, moralno krijepili akumulirajui u tom momentu sve snage stvorene borbom i herojskim rtvama, koje je naa Partija dala u ranijim decenijima. Vrijednost tih rtava sauvana je i visoko obogaena trogodinjim radom i preporodom nae Partije pod rukovodstvom druga Tita, iju su ulogu delegati V konferencije duboko i intenzivno osjetili.Na samoj konferenciji nas se svih duboko dojmila moralna snaga i vrstina skupa, opipljiva injenica da smo tu, da se vidimo, upoznajemo i prepoznajemo, da je taj skup akumulirana golema revolucionarna snaga, koja e se osloboditi i mnogostruko reproducirati u predstojeim okrajima i bitkama.

15

Sjeam se tih dana druga Tita, kad je, u kraim odmorima toga upornog i zgunsutog rada u ispreturanom malom prostoru, krae ili dulje s interesom leerno razgovarao s drugovima delegatima. Meutim, ispod te leernosti, naroito u momentu kad je ostajao sam, nazrijevalo se intenzivno razmiljanje i duboka unutranja napregnutost velikog revolucionara koji dalekovidno sagledava to sve stoji pred nama. Vjerujem da se dobro sjeam kako je pok. drug Moa Pijade kratko govorio pri zakljuku Konferencije. Njegova pojava legendarnog komunista, borca i dugogodinjeg robijaa, o kome su mnogi delegati mnogo znali, ali ga tada prvi puta vidjeli, njegove tihe, saete ali odlune rijei izvabile su u tom momentu emocije kakve ovjek rijetko doivljava. Govorio je o jedinstvu Partije radi velike borbe i iskuenja koja predstoje. Na svoj je nain zapeatio onu snagu, moral i uvjerenje svih delegata da se s takvim ljudima i rukovodstvom moe sve savladati.

R e f e r a t i

F a b i j a n T r g o

Peta zemaljska konferencija KPJ i pitanje obrane zemlje

Posebno znaenje Pete zemaljske konferencije KPJ jest u tome to se odrava u sudbonosnim danima za narode Jugoslavije, u danima kad se Hitle- rove trupe, nakon pokoravanja zapadne Evrope, spremaju da otponu bitku za dunavski prostor, odnosno da uvrste svoju dominaciju u jugoistonoj Evropi.Neposredno prije odravanja Konferencije, faistike drave, koje su tada bile na vrhuncu svoje moi, u Berlinu su zakljuile (27. rujna 1940) tzv. Trojni pakt, to je, uz ostalo, nagovjetavalo nove, jo otrije sukobe u borbi za prevlast u svijetu.Razvitak meunarodne situacije sasvim jasno je ukazivao na neposrednu ugroenost najvitalnijeg interesa naroda Jugoslavije na ugroenost njihove nezavisnosti. Zato je bilo neminovno da KPJ, kao predvodnik najprogresivnijih stremljenja radnike klase i naroda Jugoslavije, zauzme jasan i odluan stav prema ratnoj opasnosti i obrani zemlje.Radi kompleksnog shvaanja odnosa KPJ i na toj Konferenciji prema problemu obrane zemlje, smatramo da je neophodno ukazati na sve te relevantne injenice, njihovu meusobnu uvjetovanost i djelovanje u povijesnom periodu koji je neposredno prethodio Petoj zemaljskoj konferenciji. Jer, upravo u tom periodu kristalizirala se politika linija KPJ, njena strategija i taktika, iz ega je i proizlazio stav o obrani zemlje.Kad je rije o obrani zemlje, svakako je najznaajnije pitanje kakav je bio odnos pojedinih drutvenih snaga prema onom tko ugroava nezavisnost prema faizmu, odnosno prema silama Osovine i na kojim osno-

19

vama te drutvene snage zasnivaju svoju koncepciju obrane, odnosno je li ta njihova koncepcija osigurava puno angairanje najirih slojeva za ouvanje slobode i nezavisnosti.Pojava faizma i nacionalsocijalizma, naroito njihov uspon, odnosno jaanje totalitarnih zemalja, u polovici tridesetih godina, doveli su do duboke krize u meunarodnim odnosima. Sve otvorenija agresija Treeg Reicha i Mussolinijeve Italije, koji su zahtijevali novu podjelu svijeta, manifestirala se unoenjem metoda ucjene i prijetnje u meunarodne odnose, metoda ratnog hukanja i prisvajanja tuih teritorija. Neefikasnost Drutva naroda u suzbijanju agresije i poputanje zapadnih sila, koje nisu pokazale spremnost da se suprotstave Njemakoj i Italiji, ve su im inile ustupke, oekujui da e se ekspanzija faistikih zemalja usmjeriti prema SSSR-u, ohrabrivali su Hitlera i Mussolinija. Takav razvitak dogaaja doveo je do jo veeg zaotravanja suprotnosti izmeu velikih sila, do ugroenosti integriteta naroda, to je vodilo sukobu s nesagledivim posljedicama.Agresivno nastupanje faizma u Evropi posebno je pred male narode postavilo pitanje ouvanja njihove nezavisnosti i nacionalnog opstanka uope. U takvoj konstelaciji meunarodnih odnosa drutveno-politike snage Jugoslavije morale su se opredijeliti: ili za vezivanje s faistikim zemljama ili za otpor agresiji i obranu zemlje. Komunistika partija Jugoslavije smatrala je historijskom nunou borbu protiv faistikog bloka, i to od prvih akata njegove agresije i nagovjetaja novoga svjetskog rata, jer bi Hitlerova pobjeda u Evropi znaila dug period teroristike hegemonije njemakog imperijalizma nad svijetom i krvavog faistikog obraunavanja [...] kraj nacionalne nezavisnosti i teritorijalno komadanje.1 Partija, iako zaokupljena unutranjom konsolidacijom, sagledava opasnost od faizma i ulae napore za stvaranje demokratskoga i irokog antifaistikog pokreta. Centralni komitet KPJ ve u oujku 1935. dao je direktive partijskim organizacijama da pristupe stvaranju iroke protu- faistike narodne fronte.2 U usklaivanju politike linije, strategije i taktike KPJ, naroito u borbi protiv faizma, od posebnog je znaenja bio Splitski plenum CK KPJ (9. i 10. lipnja 1935, dakle, jo prije VII kongresa Kominterne), na kojem je istaknuta teza da je faizam glavni neprijatelj ne samo radnike klase nego i svih demokratskih slojeva.3 U vezi s tim na Plenumu je utvren i novi stav prema dravnoj zajednici naroda Jugoslavije. Naime, tada je KPJ prestala da poistovjeuje dravnu zajednicu s velikosrpskom hegemonijom i napustila je tezu o neophodnom razbijanju Jugoslavije kao versajske tvorevine (odnosno zauzela je stav da pravo nacije na samoopredjeljenje ne mora znaiti i obavezno otcjep- ljenje radi rjeenja njenoga nacionalnog pitanja); partijsko rukovodstvo, procjenjujui objektivne i subjektivne uvjete, zauzima stajalite da zajed

1 E. Kardelj, Razvoj slovenakog nacionalnog pitanja, Beograd 1959, 11.* Istorijski arhiv KPJ, tom II, Beograd 1960, 344351. s Iz referata Blagoja Parovia O frontu narodne slobode, Isto, 353.

20

nica naroda Jugoslavije ima svoje povijesno opravdanje i da se njene progresivne snage moraju boriti za preureenje te zajednice na osnovi pune ravnopravnosti svih naroda Jugoslavije, za demokratizaciju zemlje, protiv nenarodnih reima, za rjeenje socijalnih problema koji su razdirali Kraljevinu Jugoslaviju. Svi ti inioci zajedno bili su neophodan uvjet i veoma ozbiljan razlog za okupljanje svih progresivnih snaga drutva u borbi za ouvanje nacionalne nezavisnosti.4Polazei od takve svoje ocjene faizma, a zatim i ocjene VII kongresa Kominterne (da je faizam glavni neprijatelj ne samo radnike klase ve i svih naprednih i demokratskih snaga i nezavisnih drava), te stava prema dravnoj zajednici, bolje reeno naela njenog preobraaja KPJ u narednim godinama razvija iroku politiku akciju na okupljanju masa u antifaistiki i protivratni front Front narodne slobode.Tako se u praksi jugoslavenskoga revolucionarnog pokreta sve vie sjedinjuje borba protiv faistike opasnosti izvana s borbom protiv reakcionarnih buroaskih reima, inspirirana ivotnom zainteresiranou svih naroda Jugoslavije za demokratsko preureenje zemlje u kojoj bi svaki narod ponaosob trebalo da vidi najbolju garanciju svoje nezavisnosti i uvjet nesmetanog razvitka. Drukije i nije moglo biti, jer je jedan faktor uslovljavao drugi, odnosno to su bile dvije strane iste medalje. Probijajui se iz ilegalne zaahurenosti, naputajui lijevu frazeologiju, KPJ iroko prodire u politiki ivot zemlje, stvara odozdo narodnofron- tovski pokret, nastoji da aktivira sve napredne i antiratne snage, naroito omladinu, u svim antiratnim i antireimskim akcijama. Partija otvoreno ustaje protiv vezivanja Jugoslavije za faistike sile, nazivajui takvu politiku guranjem Jugoslavije na opasni put ratnih pustolovina5 i u svojoj tampi i proglasima ukazuje na posljedice takve politike, jer novi rat prijeti da ovakvu Jugoslaviju razbije u paramparad i da svim narodima Jugoslavije, bez izuzetka, donese jaram krupnih faistikih drava.6 Partija ne ostaje samo na naelnim proklamacijama protiv rata i faizma. Zavisno od unutarnje konsolidacije svojih redova, pristupila je organiziranju masovnih politikih akcija usmjerenih na osnivanje antifaistikog pokreta, na okupljanje svih naprednih snaga u Pukoj fronti i na stvaranje jedinstva narodnih masa odozdo.7Prvi uspjesi takvog politikog kursa KPJ ubrzo su se pokazali u nizu demonstracija u kojima su narodne mase, predvoene komunistima, otvo-

4 ire o Splitskom plenumu CK KPJ v. Istorijski arhiv, tom II, 353; ] Pleterski, Nacionalno pitanje u Jugoslaviji u teoriji i politici KPJ KPS, JI, 12, 1969.5 Istorijski arhiv KPJ, tom II, 381.6 Proleter, 455456.7 Da bi stvorila mogunost za uee i radnike klase u opozicionom Bloku narodnog sporazuma, Partija je potkraj 1937. godine pokrenula osnivanje legalne Stranke radnog naroda na politikoj platformi Narodnog fronta slobode. Ali vodstvo graanskih opozicionih stranaka odbilo je da surauje sa Strankom radnog naroda. Zato u Jugoslaviji nije stvoren Narodni front kao koalicija stranaka, ve jedinstvom masa, odozdo (Tito, referat na II kongresu Narodnog fronta, Govori i lanci, knj. III, 125126.)

21

reno i snano izraavale svoje antifaistiko i antiratno raspoloenje.8 Viestrukim akcijama solidarnosti s Republikanskom panjolskom, posebno slanjem dobrovoljaca, Partija je najsnanije izraavala svoju antifaistiku politiku.Kao i u svim ostalim domenima u politici Partije, tako je i u njenoj borbi za obranu nezavisnosti od sve vee faistike opasnosti bilo veoma znaajno formiranje novoga rukovodstva KPJ u zemlji s Josipom Brozom Titom na elu, emu je prethodio dolazak u zemlju Organizacionog sekretarijata CK KPJ. Taj dogaaj oznaava ulazak u novu, odlunu fazu revolucionarne borbe u kojoj e Partija postati istinski predvodnik masa, stvarati irok antifaistiki i antireimski front i, u pravom smislu rijei, preuzeti na sebe ulogu organiziranog i svjesnog inioca u borbi svih naprednih snaga zemlje.Nasuprot takvoj politici KPJ, buroaski reimi se u tom periodu, u vanjskoj politici, sve otvorenije povezuju s faistikim zemljama,9 prvenstveno s Njemakom, a u unutranjem ureenju zemlje Stojadinovievoj vladi za uzor slue faistike metode u Italiji i Njemakoj.10 Nesmetan rad pete kolone gotovo u svim dravnim i drutvenim organizacijama bio je poseban inilac u podrivanju sigurnosti zemlje.Nezavisnost Jugoslavije postala je neposredno ugroena izbijanjem trupa sila Osovine na njene granice, nakon Anschlussa ( u oujku 1938). Slijedili su novi dogaaji koji su tu opasnost jo poveali: Mnchenski sporazum, kojim je rtvovana ehoslovaka, i talijanska okupacija Albanije (u travnju 1939). Kako je KPJ reagirala na te dogaaje? Ona je povela jo odluniju borbu protiv nenarodnih reima i za obranu nezavisnosti zemlje. KPJ je pisao je Tito u Borbi 1941. godine ve od poetka okupacije Austrije, u proljee 1938, stalno signalizirala opasnost koja je prijetila naim narodima; ona ih je pozivala na slogu, traila je vie prava za radniku klasu, traila je nacionalnu ravnopravnost svih naroda Jugoslavije, smatrajui sve to zalogom uspjene odbrane njihove nezavisnosti.11Ukazujui na golemu opasnost koja prijeti Jugoslaviji, Centralni komitet KPJ u svojoj rezoluciji od prosinca 1938. istie: Uoi predstojee opasnosti za Jugoslaviju osnovna zadaa Komunistike partije Jugoslavije u ovom asu je pokrenuti i organizovati sve narode Jugoslavije u borbi za odbranu nedeljivosti i nezavisnosti zemlje protiv nemakih i talijanskih

8 Na primjer, demonstracije prilikom dolaska u Beograd grofa Ciana i njemakog ministra von Neuratha, manifestacije prijateljskog raspoloenja prema ehoslovackoj za vrijeme posjete Beogradu predsjednika Benea.8 Predsjednik vlade Kraljevine Jugoslavije M. Stojadinovi praktino je razbio Malu Antantu i Balkanski sporazum, s Bugarskom sklopio pakt o vjeitom prijateljstvu, a s faistikom Italijom potpisao tzv. Beogradski ugovor.10 Gorue socijalne i nacionalne probleme jugoslavenskog drutva Stojadinovieva vlada je rjeavala i politikim ubistvima. Omoguila je nesmetan rad raznim faistikimi profaistikim organizacijama (Zbor, Borbai, Obnovitelj, Kulturbund itd.).11 Titov lanak u Borbi, br. 8 i 9, 1941, godine.

22

faistikih agresora i njihovih pomagaa.12 Partija je pozivala sve rodoljubive graane da srue izdajniku vladu Stojadinovia agenta Hitle- rova i Musolinija i da podre stvaranje vlade narodne sloge i odbrane.13U vrijeme ehoslovake krize KPJ predvodi masovni politiki pokret za obranu ehoslovake, pod parolom Braniemo zemlju. U cijeloj se zemlji odravaju skupovi usmjereni na obranu zemlje i borbu protiv faizma. U isto vrijeme hegemonistiki velikosrpski reim daje izjave lojalnosti i vjernosti silama Osovine.14Takav razvitak dogaaja u srednjoj Evropi Partija je ocijenila kao jednu etapu u Hitlerovom osvajanju iza koje e slijediti nova osvajanja: Na redu su male drave na Balkanu i u istonoj Evropi. Na redu je Jugoslavija (kurziv u originalu prim. F. T.), kae se proglasu CK KPJ u povodu okupacije ehoslovake.15 Postalo je nedvojbeno da sile Osovine smatraju Balkan i Podunavlje svojom interesnom sferom.U svim akcijama za obranu zemlje i borbu protiv faizma, Partija je, u svojoj tampi i cjelokupnoj politikoj djelatnosti, neprekidno isticala neophodnost rjeavanja nacionalnih i socijalnih problema zemlje kao garanciju uspjene obrane, a u vanjskoj politici zahtijevala je povezivanje sa zemljama koje su takoer bile ugroene i oslonac na Sovjetski Savez. Nezavisnost Jugoslavije moe se uvati od najezde faistikih osvajaa ako se narodu dadu njegova demokratska i nacionalna prava i ako se radnikoj klasi priznaju i garantuju njena politika i socijalna prava bila je koncepcija CK KPJ, izloena u proglasu u povodu napada na ehoslo- vaku.16Drutvena i politika kriza u zemlji, nastala zbog nacionalnih i socijalnih suprotnosti, uzela je takve razmjere da se vlada Milana Stojadinovia nije mogla odrati. Neposredan povod za njen pad bili su izbori u prosincu1938. godine. Na tim su izborima narodne mase izrazile svoje neslaganje s unutranjom i vanjskom politikom reima koja je Jugoslaviju vodila u faistike vode. Nova vlada D. Cvetkovia trai puteve rjeenja unutranje krize u kompromisu s hrvatskom buroazijom stvaranjem sporazuma Cvetkovi-Maek, 26. kolovoza 1939. Ali, taj potez nije rijeio, niti je mogao rijeiti, unutranje probleme zemlje. Vanjska politika nove vlade

1! Aprilski rat, Zbornik dokumenata, knj. I, dok. br. 29.IJ Arhiv IRPJ, reg. br. 14523/VI, 12 (38).14 Predsjednik kraljevske vlade M. Stojadinovi nastojao je uvjeriti javnost kako Jugoslaviji ne prijeti nikakva opasnost. U povodu Anschlussa izjavio je: Nama je od strane zvaninih predstavnika Rajha potvren princip apsolutne nepovredivosti jugoslovenske granice prema Nemakoj (V. Dedijer, Josip Broz Tito, prilozi za biografiju, irilicom, Beograd 1953, 263). U povodu talijanske okupacije Albanije izjavio je da je jugoslavenska vlada zauzela lojalan stav prema Italiji (Deklaracija jugoslavenske vlade onjemako-talijanskim i jugoslavenskim odnosima od 7. prosinca 1940; Documents on German Foreign Policy).15 Aprilski rat, Zbornik dokumenata, knj. I, dok. br. 36.

Peti kongres KPJ, stenografske biljeke, Zagreb 1949, 38.

u sutini je bila kapitulantstvo, kulminacija kojeg e biti pristupanje Trojnom paktu.17 Tako ni nova vladajua garnitura nije ispunila nijedan od demokratskih zahtjeva narodnih masa. Stavie, ona je otila i dalje u guenju tih zahtjeva. No, usprkos tome, razvitak politikih prilika u zemlji kretat e se i dalje u znaku jaanja antifaistikog pokreta i sve snanijeg zahtjeva za demokratizaciju ivota u zemlji i rjeavanje socijalnih problema.Jedina politika snaga koja je beskompromisno osuivala faistiku agresiju i ukazivala na put obrane zemlje bila je KPJ, dok je buroaski reim tolerirao tu agresiju i bio obuzet suzbijanjem sve snanijega revolucionarnog pokreta koji mu je ugroavao pozicije vlasti. Opozicione graanske stranke, pak, bile su zaokupljene unutranjim problemima, izbornom agitacijom kao da se na granicama Jugoslavije nita ne deava. Nasuprot tome, KPJ je, polazei upravo od interesa obrane zemlje, uporno radila na obaranju kapitulantske vlade Cvetkovi-Maek, zahtijevajui formiranje vlade narodne odbrane. Takva aktivnost Partije bila je znaajan faktor u jaanju njenog utjecaja i ugleda u masama.Obrana zemlje postaje osnovna komponenta partijske politike. U tom smislu posebno treba istai direktivni lanak Nezavisnost Jugoslavije u opasnosti, objavljen u Proleteru u svibnju 1939, u kojem se analizira poloaj Jugoslavije i ukazuje na put obrane: Pad ehoslovake preko noi je napravio fiktivnima sve paktove u ovom delu Evrope, i Jugoslavija se nala izolirana i oslabljena. Aneksija Albanije je ve direktan udar protiv nezavisnosti Jugoslavije [...] Proleter upozorava da je odbrana nezavisnosti Jugoslavije [...] bezuslovno [...] mogua [...] ujedinjenjem sviju rodoljubivih snaga, slogom sviju naroda u Jugoslaviji, socijalnim zadovoljenjem radnih masa i uspostavljanjem demokratskih prava [...]. To je put po kome bi bili stvoreni unutarnji uslovi za zaista uspjenu odbranu [...] Osnovno pitanje nae unutranje politike danas je, prema tome, pitanje odbrane nezavisnosti drave (kurziv F. T.).18U Otvorenom pismu CK KPJ lanovima Partije, u svibnju 1939, ukazuje se na dunosti komunista u situaciji kad je nezavisnost zemlje u opasnosti: Pred licem tih velikih opasnosti, na nau Partiju pada golema odgovornost i teka zadaa, jer su komunisti uvijek duni da stave sve svoje snage u slubu naroda kome pripadaju, a naroito sada, kad je njegov opstanak ugroen.19

17 Vrijedna je panje procjena njemake obavjetajne slube u povodu promjene vlada- jue garniture u Beogradu: Spoljnopolitiki kurs vlade ostae isti, dakle, prijateljski prema Osovini i usmeren na neutralnost kao i do sada. Ovaj kurs, koji i u Cincar- -Markoviu ima pouzdanog garanta, mogao bi preko linosti novog ministra vojnog generala Nedia i na strani vojske nai jau podrku nego do sada. Za Nedia. koji je jedna od najjaih linosti jugoslovenskog generaliteta, moe se rei da je iskreno prijateljski raspoloen prema Nemakoj (Izvjetaj njemakog obavjetajnog povjerenika od 31. kolovoza 1939. o vanjskoj politici Jugoslavije, Aprilski rat, Zbornik dok., knj. I, dok. br. 80).18 Proleter, svibanj 1939, 641.10 Proleter, 632.

24

Usprkos oekivanju vlada zapadnih sila da e politikom poputanja faistikoj agresiji (Mnchen) izbjei sukob s Njemakom i da e se Hitle- rova ratna maina usmjeriti protiv SSSR to se nije dogodilo. Mnchen- ska politika doivjela je krah. Faistike aspiracije nisu bile zadovoljene. Poeo je pritisak na Poljsku. Njemaka, ohrabrena neodlunou zapadnih sila da se poveu sa SSSR i da zajednikim naporima obuzdaju njenu agresiju, otvoreno je zahtijevala novu podjelu svijeta radi hegemonije njemakog imperijalizma.Pregovori izmeu Engleske, Francuske i SSSR nisu doveli do rezultata, zbog nepovjerenja izmeu vlada zapadnih zemalja, koje su bile opsjednute antikomunizmom, i vlade SSSR, odnosno Staljina, koji je bio nepovjerljiv prema svim prijedlozima Zapada. U takvim uvjetima sklopljen je pakt o nenapadanju izmeu Njemake i SSSR, 23. kolovoza 1939. Hitler je tim paktom nastojao da, obezbjeujui se s istoka, izbjegne borbu na dva fronta, a Staljin da za to dui period otkloni neposrednu opasnost za SSSR.Neposredno poslije sklapanja pakta sa SSSR-om Hitler se osjeao dovoljno snanim, pa je ve 1. rujna 1939. napao Poljsku. Velika Britanija i Francuska tada su shvatile da je napad na Poljsku samo jo jedna etapa u Hitlerovom osvajanju Evrope, pa su se i same osjetile ugroenim. Zato su objavile rat Njemakoj. To je bio poetak drugoga svjetskog rata. Otpoinjanje rata i pakt izmeu Njemake i SSSR-a imali su veoma snanog odraza na razvoj politikih prilika u Jugoslaviji, na njen meunarodni poloaj, prema tome i na politiku KPJ. Prozapadno orijentirana buroazija eljela je da se Jugoslavija oslanja na Englesku i Francusku. Ali brzi Hitlerovi uspjesi u osvajanju Evrope, naroito poslije kapitulacije Francuske, uvrstili su proosovinski reim ujedinjene srpske i hrvatske buroazije, Cvetkovi - Maek, koji se u vanjskoj politici sve otvorenije pribliavao Hitleru, a u unutranjoj politici, da bi paralizirao demokratska i revolucionarna kretanja u narodu, uvodi represivne metode po uzoru na faistike zemlje. Takva unutranja politika reima Cvetkovi - Maek flagrantno je slabila jedinstvo naroda i obrambenu mo zemlje.Izbijanje drugoga svjetskog rata postavilo je pred Komunistiku partiju Jugoslavije nove zadatke. Sada se, uz faistiku opasnost, pojavila i opasnost da Jugoslavija bude uvuena u rat na strani zapadnih sila. KPJ odluno ustaje protiv ma kakvog vezivanja za bilo koji ratujui blok, zahtijeva oslonac na SSSR, istie parolu protiv imperijalistikog rata, protiv uvlaenja zemlje u rat, razvija dosljednu antiratnu politiku. No to nije znailo zanemarivanje faistike opasnosti, ni gajenje iluzija da se Njemaka odrekla osvajakih namjera prema Jugoslaviji. Potrebno je ukazati na to da je, poslije sklapanja pakta o nenapadanju izmeu Hitlerove Njemake i SSSR-a, pod Staljinovim pritiskom dolo do zaokreta u politici Kominterne. Naime, tada Kominterna podreuje svoju politiku vanjskopolitikom potezu SSSR-a, zapravo naputa antifaistiku platformu proklamiranu na Sedmom kongresu i ponovo istie u prvi plan stare ablone o klasnoj borbi, revoluciji i diktaturi proletarijata. Takva, nova ori

jentacija Kominterne dovela je do pometnje u meunarodnom radnikom pokretu i do apsurdnih stavova pojedinih komunistikih partija prema obrani zemlje i prema faistikoj okupaciji (zapravo, mirenju s njom), to je u jeku najsnanije Hitlerove ekspanzije u Evropi otupilo otricu antifaistike borbe, stvaralo defetizam i, u krajnjoj liniji, dovelo do opadanja utjecaja revolucionarnog pokreta. Poznati su stavovi Komunistike partije Francuske (KPF) prema obrani zemlje 1940. godine i njena defetistika parola pour qui pourquoi (za koga i zato). KPF u svom manifestu od srpnja 1940. uope ne govori o njemakom okupatoru, faizmu, ve naglaava borbu protiv viijskih avanturista i upuuje poziv za obnovu industrije i privrede. KP ehoslovake i dalje ostaje bez jasne koncepcije u pogledu svoje djelatnosti. U povodu ulaska njemakih trupa u Nizozemsku, KP Nizozemske u proglasu poziva na korektan odnos prema njemakim trupama, na uspostavljanje mira i prijateljstva s njemakim narodom, to je prvi korak koji treba i mora da uine Nizozemci u korist uspostavljanja opteg mira [...] To istovremeno znai da radni narod u Holandiji treba da zauzme korektan stav prema nemakoj okupaciji nae zemlje.20 Ali taj zaokret u politici Kominterne, koji se uoljivo odraava na stajalitu tih partija prema obrani nacionalne nezavisnosti, nije prouzroio potrese u KPJ: ona je odrala kontinuitet u svojoj antifaistikoj borbi. Evo nekoliko svjedoanstava o tome.Partijski dokumenti koji su nastali poslije pakta Njemaka - SSSR svjedoe nam da je KPJ usprkos preuzimanju nekih ocjena Kominterne, kad se u tampi gotovo svih komunistikih partija Evrope vie nisu mogle nai rijei osude faizma i agresije osovinskih sila, zadrala antifaistiku orijentaciju, istupala protiv kapitulantstva, vezivanja za sile Osovine, pete kolone itd.U povodu izbijanja drugoga svjetskog rata CK KPJ izdao je proglas iji je glavni naslov Protiv imperijalistikog rata i faizma (kurziv F. T.)21 U povodu godinjice sklapanja pakta o nenapadanju izmeu Njemake i SSSR-a Proleter je u uvodniku pisao: [...] Talijanska faistika klika na elu sa familijom Mussolini i njemaki nacionalsocijalizam na elu sa Hit- lerom baca nemilosrdno milijunske mase radnog naroda u rat za interese njemake i talijanske financijske oligarhije. Imperijalisti Njemake i Italije silom tjeraju svoje narode da porobljavaju druge narode, da unitavaju nezavisnost malih naroda.22 U lanku Peta kolona u istom broju Proletera kae se: Pomou ovog protunarodnog reima Jugoslavija postaje obina kolonija ratujueg osovinskog bloka (kurziv F. T.).23 U uvodniku Proletera za oktobar novembar decembar 1940, koji je potpisao CK KPJ, pie: Mi komunisti ve godinama upozoravamo na

20 P. Damjanovi, Peta zemaljska konferencija u svetlosti pripremanja Komunistike partije Jugoslavije za ustanak, Jugoslovenski istorijski asopis (JI), br. 12, 1969, 91.81 Aprilski rat, Zbornik dokumenata, knj. I, dok. br. 107.

Proleter, 704, lanak je potpisao CK KPJ. Isto, 707.

26

opasnost koja prijeti nezavisnosti naroda Jugoslavije kako sa strane vanjskih neprijatelja imperijalistikih osvajaa, tako i iznutra sa strane njihovih agenata, tzv. pete kolone. Mi znademo pozitivno da njemaki i talijanski imperijalisti neprekidno prave pritisak na nau zemlju, kako bi je potpuno dobili u svoje pande.24eljeli bismo istai da su i osovinske sile pratile i realno ocijenile antifaistiku orijentaciju Komunistike partije Jugoslavije. Na primjer, ministar vanjskih poslova Reicha von Ribbentrop, prilikom napada Njemake na SSSR, citirao je upravo navedene i sline stavove iz materijala KPJ, za dokaz neprijateljstva SSSR, kao komunistike zemlje, prema Njemakoj, jer je KPJ ve ljeti 1940. izazivala protivnjemako raspoloenje.25U povijesti Komunistike partije Jugoslavije jedan od najznaajnijih dogaaja predstavlja Peta zemaljska konferencija. Njeno je znaenje u tome to se odrava u danima kad meunarodni poloaj zemlje postaje sve tei, kada osovinske trupe neposredno ugroavaju Jugoslaviju. Zbog toga je obrana zemlje bila jedno od glavnih pitanja koje je razmatrala ta Konferencija. Ova Konferencija ima historijski znaaj zbog toga to se odrava u vrijeme kad svom silom bjesni drugi svjetski rat, kad se pojaava faistika opasnost u svim zemljama, rekao je u uvodnom referatu generalni sekretar KPJ Josip Broz Tito.Nemamo namjeru ulaziti u sve aspekte ocjena meunarodne situacije koje je dala Peta zemaljska konferencija KPJ. Zadrat emo se na onim elementima koje smatramo relevantnim za njen stav prema obrani zemlje. Njih je realistiki i s punom jasnoom iznio drug Tito. Ovaj drugi svjetski rat, koji su zapoeli faistiki osvajai, na elu sa Hitlerovom Njemakom, koji je zapravo samo nastavak prolog svjetskog imperijalistikog rata, mnogo je straniji, bezobzirniji i krvaviji od prolog imperijalistikog rata [...] Osovinska imperijalistika klika potinjava sve svojim ratnim ciljevima, ona ne poznaje nikakve neutralnosti malih i slabih drava, ne potuje niiju nezavisnost ni bilo kakva prava malih naroda. Tzv. totalitarne imperijalistike sile nameu svoju volju malim evropskim narodima drsko i brutalno [...] Protunarodna vlada Cvetkovi - Maek ini sve da narode Jugoslavije upregne u imperijalistika ratna kola osovinskih sila [...] Ali narodi Jugoslavije nee faizam, nee totalitarni sistem, nee do postanu roblje njemake i italijanske finansijske oligarhije [.. .]26 Peta zemaljska konferencija KPJ konstatirajui da se ratni poar iri radi nove podjele svijeta, da se trae nova ratita, da se rat prenosi na Balkan i da se opasnost sve neposrednije nadvija nad Jugoslavijom, ocjenjuje da je porasla uloga komunista i njihova odgovornost za sudbinu Jugoslavije, pogotovo zbog dranja buroazije, koja ne poznaje nacio

14 Proleter, 724.25 V. Dedijer, Josip Broz Tito, prilozi za biografiju, Beograd 1953, 278, irilica, P. Da- mjanovi, n. dj., 80.16 Komunist, br. 1, 1946, 57.

27

nalne interese, koja prodaje nezavisnost svoje zemlje samo ako je uvjerena da e osvajai tititi njene interese, koja svojom politikom dovodi u pitanje opstanak drave.Na osnovi razmatranja i procjene razvitka politike situacije sa stajalita ouvanja nezavisnosti Jugoslavije, Konferencija je podvukla da je KPJ za istinsku odbranu nezavisnosti [...] Radi dananje osnovne perspektive i opasnosti sa strane osovine mi danas ne postavljamo zadatak revolucionarnog defetizma, ve hoemo da branimo nezavisnost [...] Danas hoemo da narodi Jugoslavije ouvaju svoju samostalnost, da se ne dopusti osovini da zauzme nove pozicije ovde protiv SSSR i revolucionarno- -proleterskog pokreta.27Konferencija je zauzela odluan stav protiv uvlaenja zemlje na stranu ma kojeg ratujueg tabora i protiv kapitulacije pred silama Osovine. U njenoj rezoluciji se konstatira: Nezavisnost Jugoslavije nalazi se u velikoj opasnosti. Agenti oba imperijalistika bloka rade svim silama da gurnu Jugoslaviju u rat. Ve se poelo i sa provokacijom na granici Jugoslavije (Bitolj). Susjedne totalitarne sile svakim danom prave sve vei pritisak na male narode Balkana, a naroito na Jugoslaviju, traei da se potpuno potini njihovim ciljevima.28 Taj stav KPJ protiv rata, a ujedno i za beskompromisnu obranu zemlje, saeto je izraen u ovoj postavci CK KPJ:Mi komunisti smatramo da naa zemlja mora ostati izvan ovog ratnog imperijalistikog sukoba ako hoe da sauva svoju nezavisnost. Mi smo najodlunije protiv svake ratne provokacije, koja bi dolazila sa bilo koje strane, ali ostajemo isto tako verni svojim principima, da zajedniki sa svojim narodima branimo nezavisnost [.. .]29

27 Tekst u navodnicima je prema zapisniku Pete zemaljske konferencije sastavni dio diskusije E. Kardelja, njegov politiki referat nije sauvan. V. rad P. Damjanovia, Peta zemaljska konferencija u svetlosti pripremanja Komunistike partije Jugoslavije za ustanak, JI, br. 12, 1969, 78, 79.28 U vezi s takvom ocjenom situacije, Konferencija je postavila konkretne zadatke za borbu protiv rata:1. Pred licem opasnosti koja prijeti nezavisnosti naroda Jugoslavije i opasnosti uvlaenja Jugoslavije u rat potrebno je: a) neumorno i dalje raskrinkavati ratne ciljeve imperijalistikih osvajaa oba ratujua tabora i voditi borbu putem tampe i akcije protiv ovog pustoeeg imperijalistikog rata, za mir bez kontribucija i osvajanja tuih teritorija; b) neumorno i uporno raskrinkavati razne ratne provokatore, razne agente imperijalistikih osvajaa iz oba imperijalistika bloka u vladi i izvan vlade, koji rade protiv interesa naroda i ugroavaju nezavisnost Jugoslavije; c) voditi upornu borbu protiv kolebljive vanjske politike vlade Cvetkovi- Maek i odluno traiti oslanjanje na SSSR ostvarenjem pakta o uzajamnoj pomoi i tijesne prijateljske saradnje; d) voditi odlunu borbu protiv toga da se pomou osovinskih agenata u vladi i van nje Jugoslavija pretvori u kolonijalnu bazu osovinskih sila za voenje rata do potpunog ekonomskog iscrpljenja i osiromaenja naroda Jugoslavije; e) voditi upornu borbu protiv uvaanja narodu neprijateljskih (totalitarnih) metoda i raznih reakcionarnih uredaba reima u Beogradu i Zagrebu, koje imaju za cilj pojaano izrabljivanje naroda od strane kapitalista putem tih reakcionarnih mjera i prebacivanja ratnih tereta osovinskih sila na lea radnog naroda Jugoslavije (Proleter, 769).28 Proglas CK KPJ od studenoga 1940, u povodu godinjice oktobarske revolucije, IRPT, reg. br. 22/11, 13 (40).

28

Pridajui poseban znaaj akutnoj opasnosti od faistikih zemalja, rukovodei komunisti Jugoslavije razmatrali su politike i organizacione mjere za obranu zemlje. Na Konferenciji je podnijet poseban referat O radu u vojsci i odlueno da se formira Vojna komisija pri CK KPJ a da se, takoer, pri niim rukovodstvima formiraju vojne komisije.30 Partija je i prije nastojala da radom u vojsci stvara antifaistiko raspoloenje meu vojnicima i oficirskim kadrom, da bi bili spremni da se stave u borbu protiv nadirueg nemakog faizma i da se vojnici uniformisani radnici i seljaci [...] poveu sa revolucionarnom borbom radnike klase.31 Prvi kontakt i partijske veze uspostavljeni su potkraj 1937. godine sa zrakoplovnim oficirima. Taj se rad dalje razvijao i razmotren je na Petoj zemaljskoj konferenciji. Partija je na tom sektoru djelatnosti postigla usojehe, ali sve je to bilo suvie malo da bi se moglo u vrijeme napada faista na Jugoslaviju zaustaviti rasulo armije i organizovati vojsku (Tito). Ipak je utjecaj Partije u vojsci doao do izraaja u aprilskom ratu a posebno, kasnije, u ustanku, kome su se pridruili mnogi nii oficiri vojske Kraljevine Jugoslavije.32Partija je potkraj 1939. i u 1940. godini upravo na goruim pitanjima jugoslavenskom drutva razvijala iroku politiku aktivnost pod osnovnom parolom za mir, hljeb i slobodu. U tom razdoblju izbilo je u naoj zemlji vie od 800 trajkakih akcija. U nizu politikih akcija Partije protiv politikog sistema i petokolonake politike reima istiu se generalni trajk u Dalmaciji, politike demonstracije gotovo cijelog puanstva Splita (u prosincu 1939), zbog ubistva radnika Vicka Buljanovia, demonstracije od 14. prosinca 1939, kada su na ulice Beograda izile desetine tisua radnika i studenata, prvomajske manifestacije 1940. godine, antiratne i antifaistike demonstracije na godinjicu drugoga svjetskog rata, naroito demonstracije od 8. rujna, u kojima je nekoliko tisua beogradskih omla- dinaca izraavalo privrenost miru i obrani zemlje. Tog krvavog septembra u Koutnjaku je dolo do tekog sukoba s policijom, u kojemu je poginulo desetak omladinaca. U svim tim akcijama Partija je uvijek isticala neophodnost demokratizacije zemlje i poboljanje ivotnih uvjeta radnih ljudi.U neposrednoj vezi s problemom obrane zemlje, Konferencija u svojoj Rezoluciji posebno istie znaenje borbe za nacionalnu ravnopravnost i slobode u ovim sudbonosnim danima imperijalistikog osvajanja, zbog ega se pred nau Partiju postavlja jo u otrijem obliku jedna od najvanijih i aktuelnih zadaa borba za nacionalnu ravnopravnost ugnje- tenih naroda i nacionalnih manjina Jugoslavije.33

30 Tito, Deset godina narodne revolucije, Beograd 1961, 116.31 Referat M. Bakica O radu u vojsci, odran na Petoj zemaljskoj konferenciji (ArhivIRPJ, reg. br. 114).32 Opirnije o tom v. M. Baki: etrdeset godina, Zbornik seanja aktivista jugoslo-venskog revolucionarnog radnikog pokreta, knj. 3, Beograda 1960.33 Komunist, br. 1, 1946, 111.

29

Zbog povezivanja obrane zemlje s unutranjim razvitkom, reim je optuivao KPJ da slabi otpornu snagu zemlje time to se bori za svakodnevne interese radnitva i trai demokratska prava. Svojom dosljednom politikom KPJ je odluno demantirala takve optube. Konferencija je osudila shvatanje nekih komunista da su stavovi Partije o obrani zemlje taktiki potez, na to je utjecalo i sklapanje pakta o nenapadanju izmeu Njemake i SSSR. Zbog toga je kritizirano isticanje parola o demobilizaciji, to su uinili crnogorski komunisti u travnju i svibnju 1940. godine; u Rezoluciji Konferencije je konstatirano da je parola o demobilizaciji stvorila veliku zabunu meu masama i uinila velike tete Partiji, oslabila politiki utjecaj Partije u Crnoj Gori i oteala organizacioni i politiki rad u toj pokrajini.34Polazei od ocjene Pete zemaljske konferencije da je Jugoslavija najnepo- srednije ugroena, Partija nastavlja jo odluniju borbu protiv kapitulant- ske politike reima, a za obranu zemlje. U proglasu od studenog 1940. godine CK KPJ ukazuje na to da se pravi neprijatelji nezavisnosti zemlje nalaze upravo u vladi i vojnim vrhovima koji otvoreno rade u interesu imperijalistikih sila Osovine RimBerlin i koji na sve mogue naine sabotiraju pripreme na odbrani zemlje. U vezi sa sve veom opasnou po sigurnost zemlje, Partija je postavljala zahtjeve da se iz vojske odstrane petokolonai i defetistiki raspoloeni oficiri i da se vodi borba protiv otvorenih profaistikih elemenata frankovaca i ljotievaca. Isticala je i zahtjev da prestane dvolina vanjska politika i traila uspostavljanje prijateljske saradnje i pakta o uzajamnoj pomoi sa Sovjetskim Savezom. Partija je ukazivala na pravi smisao pristupanja Trojnom paktu: Imperijalistike osovinske sile: Njemaka i Italija iz petnih ila se napreu da sve zemlje u Podunavlju i na Balkanu potpuno pretvore u svoje kolonije, da porobe narode ovih zemalja [...] Najkarakteristiniji nain osvajanja tih zemalja jeste tzv. pristupanje Trojnom paktu koje se sada trai otvorenom pretnjom i od pojedinih naroda na Balkanu (kurziv F. T.).35

54 Kao odgovor na optube da KPJ svojom politikom navodno slabi obrambenu mo zemlje, karakteristian je lanak (potpisao ga je CK KPJ) Odgovor svim ratnim huka- ima i klevetnicima nae Partije, objavljen u Proleteru za maj april 1940. godine. U lanku se kae: Nama se predbacuje da mi time slabimo snagu zemlje, itd. Ali, gospodo kapitalisti, ko ovdje slabi otpornu snagu zemlje i iri defetizam, vi ili mi?! Jasno je, vi. Vi koji oduzimate radnom narodu najosnovnija prava i slobode, vi koji tim svojim nedjelima provocirate i ogoravate narod grada i sela, vi ste neprijatelji ove zemlje i naroda, jer vi slabite odbrambenu snagu zemlje, jer narod koji je ugnjeten i strahovito izrabljivan i proganjan nema volje da brani i prolijeva krv svoju za takvu zemlju koja je za njega tamnica. Ali mi komunisti naglaavamo da emo uvjek biti spremni braniti zemlju zajedno sa ostalim radnim narodom Jugoslavije u tom sluaju, ako e se preduzeti one mjere koje traimo mi i sav narod, a to su:1) Oslonac na Sovjetski Savez i 2) Hitno uspostavljanje demokratskih sloboda i prava itavog radnog naroda Jugoslavije (Proleter, 665).15 Proleter, 725.

30

Takvi stavovi KPJ i djelatnost u tom duhu jaali su utjecaj Partije u svim drutvenim slojevima; to je bio period uspona revolucionarno-demo- kratskog pokreta u Jugoslaviji.Ali vlada Cvetkovi - Maek nije se u tim kritinim trenucima osvrtala na zahtjeve i upozorenja KPJ. Naprotiv. Ona u svojoj vanjskoj politici polazi od postavke da sa Njemakom postoje tijesni, prijateljski odnosi bazirani na zajednikim ciljevima na Jugoistoku.36 U skladu s takvom vanjskom politikom, vlada u zemlji poduzima jo drastinije mjere da bi sprijeila irenje revolucionarno-demokratskog pokreta. Tako je vlada u svibnju izdala Naredbu o privremenoj zabrani zborova i skupova.37 Naredbom ministra vojske i mornarice od 11. listopada 1940. osnivaju se novi koncentracioni logori tzv. vojne radne jedinice, pod komandom andarmerije, u koje je upueno vie od 2000 istaknutih komunista. Takvim aktom reim vojsku pretvara u tamnicu. Potkraj prosinca iste godine vlada dcaosi odluku o rasputanju URSS-a (tada je brojio oko 150.000 lanova) koji ak i pod 6-januarskom diktaturom nije bio zabranjen.38 Zbog takve reakcionarne vladine politike, Partija zahtijeva njeno zbacivanje i istie potrebu stvaranja narodne vlade, koja e se oslanjati na savez radnika i seljaka, smatrajui da e tako stvoriti mogunost za iroko okupljanje svih naprednih snaga radi rjeenja ivotnih problema zemlje.Iako je KPJ u pogledu ocjena karaktera drugoga svjetskog rata, oba ratu- jua bloka, socijaldemokracije itd., preuzimala i ocjene Kominterne, jasno su uoljive njene vlastite ocjene, naroito: opasnost od sila Osovine, ulazak rata u novu fazu poslije gubitka nezavisnosti niza malih zemalja (skandinavske zemlje, Nizozemska i Belgija), prenoenje agresije na Balkan. Na toj osnovi utvrivala je svoju politiku liniju i poduzimala praktine mjere. U pitanju obrane zemlje KPJ se pokazala zrelom i sposobnom da samostalno, zavisno od meunarodnog poloaja i unutranjeg razvitka zemlje, zauzima stav i odreuje svoju politiku. Taj stav je bio: borba protiv uvlaenja Jugoslavije u rat, vrst stav protiv kapitulacije pred silama Osovine, odluna obrana nezavisnosti zemlje, povezana s borbom za demokratizaciju i za rjeenje nacionalnog pitanja, to su bili preduvjeti za uspjean otpor agresorima. Naredni dogaaji e potvrditi ispravnost takvog politikog kursa KPJ.Na Konferenciji je doao do izraaja zbunjujui odraz pakta o nenapadanju izmeu Njemake i SSSR na neke komuniste, to je bilo razumljivo s obzirom na dotadanju antifaistiku orijentaciju Kominterne i njenih lanica, odnosno ukorenjenu mrnju protiv faizma (Kardelj). Prevladavala je ocjena da je pakt privremen i da slui samo odgaanju sukoba, jer je sukob izmeu te dvije zemlje neminovan, a SSSR nastoji da

s* Izjava Cincar-Markovia njemakom poslaniku von Heerenu 7. XII 1940, DGFP, serija D, knj. XI, dok. br. 467.57 Aprilski rat, Zbornik dokumenata, knj. I, dok. br. 214.*8 Komunike CK KPJ br. 5, sijeanj 1940. (Arhiv IRPJ).

31

ostane to due van sukoba.39 Takva razmatranja i stavovi prema paktu ukazuju na to da je KPJ realistiki ocijenila taj potez SSSR-a i da u pogledu ocjene pakta nije potpuno nekritiki primljen stav Kominterne. Jer, povijesno je dokazano bitno da pakt Njemaka-SSSR nije utjecao na stavove KPJ u pogledu ocjene karaktera faistike Njemake i njene agresivne politike prema Jugoslaviji, i, u vezi s tim, na zadatke Partije, prvenstveno u obrani zemlje, za razliku od ostalih komunistikih partija. To se potvrdilo ve u prvom sukobu sa silama Osovine, odnosno pri napadu na Jugoslaviju, kada je KPJ u skladu sa svojom linijom da se brani zemlja dala direktivu da svi lanovi Partije, vojni obveznici, odu u vojsku i na frontu i da tamo rade meu vojnicima u duhu partijske linije (iz pisma Tita Kominterni u svibnju 1941. O poloaju i dogaajima u Jugoslavi).40Korijeni antifaistike orijentacije KPJ, njene borbe za obranu nezavisnosti zemlje i jasnoa njene politike linije prema tom vanom pitanju, sagledavaju se jo za vrijeme prvih akata osovinske agresije. Usprkos zaokretu u politici Kominterne, KPJ je odrala kontinuitet svoje antifaistike borbe, koju je neprekidno povezivala s borbom protiv reakcionarnih reima, i borila se za rjeenje socijalnih i nacionalnih suprotnosti u zemlji. To nam potvruje revolucionarna praksa KPJ, bez obzira na to to emo u partijskim materijalima sresti i ocjene bliske Kominternim.U povijesti KPJ, nekoliko godina prije rata, bitna je komponenta: politika samostalnost, koncipiranje politike linije na osnovi uvjeta unutranjih i vanjskih u kojima se nalazila Jugoslavija. KPJ je u toj revolucionarnoj borbi, naroito od dolaska na njeno elo Josipa Broza Tita, sve vie postajala subjekt, naputajui ulogu objekta, u koji su poloaj komunistike partije stavljali Kominterna i Staljinovo izvrtanje pojma i sutine internacionalizma.Peta zemaljska konferencija bila je izraz politike zrelosti i politike samostalnosti, to se potvrdilo u neposrednom reagiranju na dogaaje, bez ekanja suglasnosti odozgo, to e imati dalekosene pozitivne posljedice u prijelomnom povijesnom periodu za narode Jugoslavije u oslobodilakom ratu i socijalistikoj revoluciji 19411945, i kasnije.

38 P. Damjanovi, Tito na elu Partije, Beograd 1968, 137; P. Damjanovii, n. dj., 79.40 Tito, Vojna dela, Vojno delo, Beograd 1961, 16.

32

P e r o D a m j a n o v i

Peta konferencija KPJ i pitanje revolucionarnog kontinuiteta

I

Jedan pravac revolucionarnog kontinuiteta u radnikom pokretu i KPJ moe se istraivati i posmatrati u ovom 30-godinjem vremenskom razdoblju posle odravanja Pete zemaljske konferencije (u socijalistikoj revoluciji i posle nje, sve do danas).Drugi pravac ispitivanja revolucionarnog naslea, naravno, obuhvatio bi razdoblje od odreene vremenske granice pa do Pete konferencije. Moda je najprirodnije da se ovaj put zadrimo i obuhvatimo period od bliega slinog dogaaja, to jest od IV zemaljske konferencije (decembar 1934. godine).Ne uputajui se u detaljnija razmatranja revolucionarnog kontinuiteta, iji smo svi savremenici, eleo bih samo da markiram neke najvanije (bar po mom oseanju) pravce ispitivanja i ono u emu su se manifestovali. Razume se u tome je teko pretendovati na neku sveobuhvatnost, zbog kompleksnosti rada Pete konferencije, a jo vie bogatstva pojava i novih oblika razvoja, kao i revolucionarnog stvaralatva Partije, koje je ona unela u istoriju naih naroda.Ako se kvalitet neke partije i njenih rukovodeih tela meri sa stanovita (a to nam se ini jedino opravdanim za marksistiku partiju) kako odgovaraju na osnovne zadatke epohe, to jest, procenjuju li nauno ispravno situaciju i opte uslove borbe, jesu li kadri da sagledaju odnose drutvenih snaga, da predvide mogui razvoj dogaaja i ponaanja pojedinih drutvenih klasa i grupacija, imajui, pri tom, u vidu nacionalne osobenosti i karakter meunarodnih odnosa, te da odrede vlastitu politiku i ponaanje, i u skladu sa tim da ponude odgovarajue oblike i me-

3 Peta zemaljska konferencija KPJ 33

tode borbe onda je retko nai primera da je na takvom nivu i do tog stepena bio dat taan odgovor (i to za relativno duu stazu) kao to je to uinila Peta konferencija KPJ.1Ako pogledamo ma koju oblast ideologije i politike kojom se ona bavila, odmah emo se uveriti u to zato KPJ nije bila demantovana, zato je brzi rasplet dogaaja nije iznenadio (a to u politikoj borbi esto znai biti pregaen), zato je ona postala ne samo priznati politiki faktor (bez obzira na relativnu malobrojnost lanstva), nego i jedina optejugoslo- venska i optenarodna snaga u momentu nacionalne katastrofe i kasnije orijentacije na ustanak i revoluciju.Jedva dva meseca nakon njenog rada, vlada Cvetkovi-Maek raspustila je URSS-ove sindikate od oko 150.000 lanova, i time izvrila trei udar (u meuratnom periodu) na klasni sindikalni pokret. Ali, je li to imalo iole ozbiljnijeg efekta na dalju sindikalnu aktivnost, na trajkake borbe, na ulogu radnike klase, na veze Partije i njenog lanstva sa klasom u emu je, nesumnjivo, sutinska funkcija sindikata, kao klasne organizacije. Ni najmanje, jer Peta konferencija neto je slino predviala, pa je preporuila intenzivno stvaranje i proirenje sadraja rada odbora radnikog jedinstva u preduzeima.2Ili, uzmimo nacionalno pitanje. Pogledajmo referate i rezoluciju Konferencije je li bilo nejasnoa za dranje komunista u toj sferi u momentu kapitulacije drave i delovanja mnotva novih faktora. Ne! Jer, stavovi Pete konferencije bili su jasni i veoma precizni, naroito uvaavanjem svih sloenosti mnogonacionalne strukture zemlje i predvianjem, u najmanju ruku, dvovrsnog dejstva na politiko i psiholoko ponaanje pripadnika pojedinih naroda i narodnosti, i s obzirom na dotadanju po- robljenost i neravnopravnost u okvirima Jugoslavije i s obzirom na mo- menat okupacije. Za ilustraciju jasnoe stavova Pete konferencije naveu samo neke delove njene rezolucije koji se odnose na reavanje nacionalnog pitanja i na regulisanje meunacionalnih odnosa u Jugoslaviji. Imajui u vidu sloenost meunacionalnih odnosa i specifinost poloaja pojedinih naroda i narodnosti, u Rezoluciji Konferencije se o zadacima komunista u toj sferi kae:a) borba za ravnopravnost i samoopredeljenje makedonskog naroda protiv ugnjetavanja sa strane srpske buroazije, ali u isto vrijeme i uporno raskrinkavanje talijanskih i bugarskih imperijalista i njihovih agenata, koji isto tako putem demagokih obeanja hoe da podjarme makedonski narod;b) borba za ravnopravnost i samoopredeljenje crnogorskog naroda, ali u isto vrijeme i odluna borba protiv vodstva federalista, koji pomou talijanskih imperijalista pripremaju novi jaram crnogorskom narodu;

1 Za ispravnost svojih stavova, Peta konferencija je, slikovito izraeno, ve dobila dvostruku istorijsku verifikaciju: u realnom ivotu, u vatri revolucije, a zatim u materijalima V kongresa KPJ, a i nekim kasnijim radovima istoriografskog karaktera.2 V. Pregled istorije SKJ (glava V).

34

c) borba za slobodu i ravnopravnost albanskih (arnautskih) manjina na Kosovu, Metohiji i Sandaku, a u isto vrijeme i borba protiv talijanskih agenata, koji u tim krajevima nastoje raznim obeanjima obmanuti ugnjetene Arnaute i izazvati ratni sukob u tom dijelu Jugoslavije;d) borba protiv kolonizatorskih metoda srpske buroazije u tim oblastima i proterivanje svih onih koloniziranih elemenata, pomou kojih srpska buroazija ugnjetava makedonski, arnautski i druge narode;e) borba za slobodu i ravnopravnost maarskih, rumunjskih, njemakih i drugih nacionalnih manjina u Vojvodini, a u isto vrijeme i borba protiv pokuaja maarskih, njemakih i drugih reakcionara, da pomou imperijalistikog osvajakog rata toboe rijee nacionalno pitanje u tim i ostalim oblastima;f) borba protiv pokuaja srpske i hrvatske buroazije da meusobno dijele Bosnu i Hercegovinu i ne pitajui narode tih oblasti. Mi komunisti smatramo da^iarodi Bosne i Hercegovine treba da se sami slobodno opredijele i nau rjeenje za ureenje u tim oblastima putem autonomije i slino;g) borba za istinsko rjeenje nacionalnog pitanja Hrvata i Slovenaca, a protiv zloinakog dogovaranja i sporazumijevanja izmeu srpske, hrvatske i slovenake buroazije na raun radnog naroda tih pokrajina.3 Spomenimo i odnos Pete zemaljske konferencije prema faizmu, odnosno prema odbrani nezavisnosti zemlje, to je u tom momentu svakako bilo najvanije. Konferencija je i u tim pitanjima dala nedvosmislen odgovor, naroito stavovima iz Titovog referata u kome se kae: Narodi Jugoslavije nee faizam, nee totalitarni sistem, nee da postanu roblje njemake i italijanske finansijske oligarhije, kao to nikad nijesu htjeli da se pomire sa polukolonijalnom zavisnou koju su im nametnule tzv. zapadne demokratije poslije I imperijalistikog rata.4I tako bismo redom mogli navoditi oblast za oblau ili analizu aktuelnih programskih stavova, pri emu bismo otkrili ta najvanija obeleja marksistike partije, koja je elela da bude i ostane takva ne samo deklarativno, ve i u stvarnosti.Moda se takvo sutinsko obeleje Partije biti aktivan inilac u realnim drutvenim kretanjima najbolje i vidi iz analize upravo pome- nutih stavova prema odbrani nezavisnosti Jugoslavije od pretee faistike opasnosti. Niz okolnosti inio je takvo stanovite KPJ u tom momentu gotovo usamljenim, pa je utoliko istorijski znaajnije to je to stanovite u njoj, ipak, prevagnulo. Naime, u to doba u svetskom komunistikom pokretu dominiralo je drukije shvatanje, koje je proizlazilo iz tadanjeg meunarodnog poloaja SSSR, a posebno njegove politike sporazuma sa Hitlerovom Nemakom i striktnog ispunjavanja svih odredbi toga sporazuma. U duhu takve politike bila je ublaena, pa gotovo i prestala borba Kominterne i veine komunistikih partija protiv faiz

3 Proleter, br. 1, 1941.4 Josip Broz Tito, .Referat na V konferenciji KPJ, Komunist, br. 1, 1946.

ma, sve do dezinteresovanosti nekih od njih prema sudbini svoje zemlje i njenoj nezavisnosti.5 Bez obzira to je prihvatala neke opte zajednike stavove, koji su u to doba bili zvanini stavovi Kominterne (da je rat imperijalistiki i to s obe strane, da su meu njegovim izazivaima i engleski imperijalisti ranije i francuski itd.), rukovodstvo KPJ nije dozvolilo ni po koju cenu da spadne na pozicije defetizma, a ni da se povue na izgled revolucionarnije, a, u sutini, na usko klasne zadatke (koji nikad ne mogu biti dovoljna platforma prave revolucionarne borbe). U sprovoenju ovog stanovita, pred rukovodstvom KPJ iskrsavale su i druge vrste tekoa i jednostranosti, koje su izvirale iz unutarnjopolitikih odnosa u zemlji. U tom pogledu znaajne su neke Titove ocene pogotovu s obzirom na vreme, kad su izreene, i na mesto gde su izreene (jesen1939. u Moskvi, to jest, kad je pakt Molotov-Ribentrop ve stupio na snagu). Ukazujui (u jednom svom izvetaju rukovodstvu Kominterne) na to da je linija Partije na odbrani zemlje naila na nerazumevanje i na otpor u KP Hrvatske, Tito je, uz ostalo, naveo da se na otpor nailo ak i kod nekih rukovodeih komunista, koji su se nalazili pod uticajem nekih nacionalista. Takvi komunisti ak su govorili da Hrvati ne treba da brane Jugoslaviju, ako se ne rijei hrvatsko pitanje. Mi smo, naprotiv, govorili da treba ujediniti sve snage u odbrani nezavisnosti zemlje od agresije, ali da bi ta odbrana bila uspjena, treba zadovoljiti zahtjeve Hrvata i dati demokratska prava itavom narodu Jugoslavije.6Tito je zapazio jednostranost i u shvatanjima komunista u Srbiji koji su, obraanjem vee panje pitanju odbrane zemlje, zanemarivali svoje obaveze u svakodnevnim zahtevima radnika. Pri tome, oni su ili i suvie daleko u popularisanju demokratskih drava, dok su nedovoljno popu- larisali SSSR.7U neblagovremenom oslobaanju crnogorskih komunista od parole o demobilizaciji u vojsci, s kojom su istupali u demonstracijama u prolee1940. godine, Tito je video osobitu opasnost za liniju odbrane zemlje, to je moglo da nanese tetu Partiji i dovede do izolacije komunista i KPJ od naroda u momentu neposredne opasnosti od faizma.8 Ukratko, konzekventan stav Partije u tom osnovnom pitanju tadanje meunarodne situacije (borba protiv faizma kao dugorona strategijska orijentacija, ija priroda ne moe da se menja trenutnim diplomatskim

* O tome videti _vie u mom radu: O nekim teorijsko-strategijskim problemima socijalistike revolucije u Rusiji i Jugoslaviji, Prilozi za istoriju socijalizma, br. 5, 1968, 469487. Arhiv radnikog pokreta, Kl, 1939/11. Izvetaj druga Valtera (Josipa Broza Tita)o stanju u Jugoslaviji.7 Loc. cit.8 Josip Broz Tito, Referat na V konferenciji KPJ, Komunist br. 1, 1946; RezolucijaVIII pokrajinske konferencije KPJ za Crnu Goru, Sandak, Boku i Kosovo i Metohiju \>r94Q)> ^': R-e2lucija V zemaljske konferencije KPJ, Komunist,

36

aranmanima taktikog karaktera), koji je svestrano razraen na Petoj konferenciji, kao to smo ve rekli, bio je najvaniji faktor njenih buduih uspeha.Drugim reima, Peta konferencija nedvosmisleno je osvetlila ulogu komunista u optenarodnoj i revolucionarnoj borbi. Potcrtavam ovo narodnoj zato to je to jedan od sutinskih problema celokupnoga komunistikog pokreta, a, ini se, i jedan od fundamentalnih stavova marksizma i njegove koncepcije drutvene revolucije. U razdvajanju ta dva pojma i u neshvatanju njihova dijalektikog jedinstva sadrana je sva tragika, odnosno trijumf komunistikog pokreta od njegove pojave pa gotovo do naih dana. Poeci polarizacije na dve struje u odnosu na to osnovno pitanje (na one koji su razdvajali nacionalno i nacionalnooslobodilako od revolucionarnog socijalistikog, i na one koji su shvatali neminovnost jedinstvenosti i istovremenosti tih drutvenih procesa) javili su se i tada (u uslovima drugoga svetskog rata) i delovali su na dranje komunista veine zemalja sveta, odravajui se i na konaan bilans njihove borbe. Smelim, gotovo usamljenim pristupom pitanju borbe protiv faizma u to vreme zapravo su udarani temelji nezavisnoj i samostalnoj politici KPJ, prilagoenoj interesima radnike klase i naroda nae zemlje, to e ve od tada imati presudan znaaj u njenoj sveukupnoj revolucionarnoj orijentaciji.

II

Ne zadravajui se dalje na razmatranjima te vrste, koja otvaraju iroke mogunosti ispitivanja, uporeivanja i analiza, prelazimo na kompleks inilaca, relevantnih za ovu temu, u razdoblju do Pete konferencije. Uzimajui u obzir raznovrsne revolucionarne procese (stanje i razvoj partijske organizacije, borbu za klasnosindikalno jedinstvo, rad SKOJ-a i ostalih sastavnih delova revolucionarnog pokreta, to je sve u svojoj sve- obuhvatnosti sainjavalo revolucionarno, antifaistiki obojeno narodno gibanje) moe se postaviti pitanje: je li bilo i kakvih prekida ili se radilo o kontinuiranom razvoju i poletu revolucionarnog pokreta i, ako ga je bilo, od kada taj polet datira, posmatran u navedenim okvirima i relacijama?Obilje istorijskih izvora, mnotvo dostupne i objavljene grae i vei deo istoriografskih radova pokazuju da je tada revolucionarni pokret u Jugoslaviji u celini, ili u svojim najvanijim delovima, bio u neprekidnom napredovanju ve od sredine 30-ih godina. Ako bismo tu tvrdnju hteli da jo vre nauno fundiramo, dovoljno je da se zaustavimo samo na nekim injenicama.Najvanije obeleje celokupnom revolucionarnom pokretu davalo je, nesumnjivo, borbeno nastupanje radnike klase u njenim pokretima (tarifne akcije, pokreti za pomo nezaposlenim, zborovi za proirenje zdravstve-

nog i socijalnog osiguranja i opti radniki zborovi za slobodan izbor uprava u radnikim institucijama^ za sindikalno organizovanje itd.), posebno u trajkovima kao najizrazitijim i u to vreme najotrijim oblicima klasnih sudara.Pojava masovnih trajkova poklapa se sa jaim istupom industrijskog radnitva (sa rudarskim radnicima kao prethodnicom) od polovine 1934. godine. Od te godine nadalje, trajkovi su uzimali sve vie maha, brojano su se udvostruavali, da bi dostigli kulminaciju 1936. godine kad ih je bilo vie od 400. Ali njihov intenzitet ne slabi ni narednih godina, iako su brojano neto manji (proseno oko 300 obustava rada godinje).9 trajkovi toga doba nosili su najvanija obeleja modernih klasnih sudara: organizovanost (pre svega pod uticajem komunista),10 ofanzivnost, koja je prelazila i u politike demonstracije, iezavanje ili svoenje na najmanju meru trajkbreherstva, zaposedanje sredstava rada (tvornica, postrojenja, rudarskih revira itd.), sukobi sa organima reima, i slino. Mnogi trajkovi obuhvatali su cele industrijske grane, pretvarajui se u istovremene (tekstilci Slovenije) ili sukcesivne generalne trajkove (graevinari, u izvesnom smislu poljoprivredni radnici, drvodeljci, itd.). Osnovni smisao pravoga trajkakog talasa bio je da se zaustavi ofanziva kapitala u prebacivanju tereta krize na radniku klasu. Osim zahteva za povienje nadnica (u drugoj polovini 1936), u kolektivne ugovore, koje je radnika klasa nametala poslodavcima, unoeni su i isto politiki za- htevi (o pravu na proslavu Prvog maja, priznanju sindikalnih organizacija, zabrani primanja i otputanja radnika bez znanja sindikalnih organizacija itd.). Time je, zapravo, radnika klasa izbijala kao hegemon u revolucionarno-demokratskom pokretu, to je postala njena trajna tekovina.Uporedo sa tim borbama izbio je na povrinu klasni sindikalni pokret, kome su kimu inili URSS-ovi sindikati. Dok su oko sredine 30-ih godina tada preteno u rukama i pod uticajem socijaldemokrata jedva brojali oko 30.000 lanova (u vreme III kongresa URSS-a, u Sarajevu decembra 1934), godine 1936. gotovo su udvostruili lanstvo (54.000), da bi u doba svoga IV kongresa (aprila 1938. u Zagrebu), imali ve vie od 100.000 lanova11 (mada se uticaj jedinstvenog sindikalnog pokreta na radniku klasu nije ograniavao samo na organizovano radnitvo).U vreme toga Kongresa dolo je do prvoga uspenijeg i celovitijeg sporazuma izmeu komunista i socijalista o zajednikoj saradnji u celoj Jugoslaviji, naroito u sindikatima.12

* 50 godina revolucionarnog sindikalnog pokreta u Jugoslaviji, izd. Radnika tampa, Beograd 1969, 157165.10 ARP, Kl, 1935/47.11 ARP, Kl, 1938/29. Izvetaj druga Valtera, 17. IX 1938.11 Dragocene podatke o tome izneo je Tito u svom pismu Dimitrovu od jula 1938. godine. O tome videti i u knjizi: 50 godina revolucionarnog sindikalnog pokreta u Jugoslaviji, Radnika tampa, Beograd 1969, 157172. Vie se tim problemima i uopte radom komunista u sindikatima bavila Bosiljka Janjatovi u nekoliko svojih radova,

38

Istiui upravo znaaj tako jedinstvenog i brojano snanoga sindikalnog pokreta (u to vreme sa 100.000 lanova ne raunajui nekoliko autonomnih, takozvanih nezavisnih sindikata, u kojima su komunisti imali dominantan uticaj) Tito je u jednom svom izvetaju Kominterni, pisanom septembra 1938. godine, upozorio da je to ona realna snaga koja omoguava Partiji da postigne uspehe i na ostalim podrujima borbe, osobito na stvaranju Narodnog fronta. U vezi sa tim Tito je pisao: U Jugoslaviji ima milion najamnih radnika, ukljuujui i poljoprivredne radnike, od kojih se dve treine nalaze pod naim uticajem i uticajem socijalista. Sve to predstavlja veliku snagu s kojom moraju raunati nai saveznici i na osnovu koje mi moemo da zauzmemo rukovodee mesto u Narodnom frontu u borbi za ostvarenje parola Narodnog fronta.13 Najvanije obeleje revolucionarnih kretanja toga vremena u radnikoj klasi, posebno napredovanja sindikalnog pokreta, bilo je u tome kako je to sasvimtano konstatovao i predvideo Blagoje Parovi jo u referatu na IV zemaljskoj konferenciji da je prirast lanstva u sindikatima i uopte porast uticaja sindikata ravan porastu uticaja komunista u njima. Drukije reeno, to je bio znak ispravne orijentacije komunista i drugih pristalica sindikalnog jedinstva u radu sindikata.14Buran razvoj u tom periodu doiveo je i omladinski pokret, posebno studentski, bez obzira na to to je tih godina pala i reorganizacija SKOJ-a, praena sa mnogo nejasnoa, lutanja, neznanja na putu njegovog prevoenja od prevashodno sektake, strogo zatvorene (bilo je, na primer, manje lanova SKOJ-a nego lanova KP potkraj 1934. gotovo upola) i organizacije revolucionara-entuzijasta, spremnih na svaki ilegalni rad u jezgro novoga masovnog, borbenog, antifaistikog omladinskog pokreta, marksistiki orijentisanog.15Studentski pokreti izrasli na sloenoj i protivrenoj politikoj i socijalnoj strukturi jugoslovenskog drutva, i pod uticajem zbivanja na meunarodnoj sceni predstavljali su svojevrsnu pojavu sa konturama i oblicima celovitog politikog pokreta. Razvijajui se kao samostalan deo komunistikoga omladinskog pokreta i uspevi da okupe veinu studentske omladine, oni su se ne samo nametnuli kao priznati politiki faktor na Univerzitetu (u borbi za autonomiju Univerziteta, slobodu naune misli, za reavanje mnogih socijalnih problema studenata itd.), ve su isto

npr.: Sindikalni pokret u Hrvatskoj u razdoblju 19331936, s obzirom na politiku KPJ (I deo), asopis za suvremenu povijest, I11/1969, Zagreb, 753 i u istom asopisu br. 1/1970, 105133; Takoe od istog autora: O nekim aspektima djelovanja KPJ u Zagrebakoim sindikatima i preuzimanju vodee uloge u URSSJ-u u razdoblju 1933 1941, Revolucionarni radniki pokret u Zagrebu izmeu dva svjetska rata, Institut za historiju radnikog pokreta Hrvatske, Zagreb 1968, 255285.13 Ibid.14 ARP, KI, 1934/2763. Referat mita (Blagoja Parovia) na IV konferenciji KPJ.15 V. Vasi Miroljub. Problem reorganizacije SKOJ-a u periodu poleta revolucionarnog omladinskog pokreta u Jugoslaviji 19351936. godine Istorija radnikog pokreta Zbornik radova, br. 4, IRP, Beograd, 1967, 199335.

tako bili priznati autoritet u postavljanju i reavanju mnogih otvorenih politikih i drutvenih pitanja u zemlji. Mnogi listovi, pisma, proglasi i drugi oblici politikog delovanja studenata iz pojedinih krajeva zemlje, posebno iz Vojvodine, Bosne i Hercegovine, Kosmeta, Makedonije, Crne Gore itd., u kojima se zrelo pokreu neki ivotni problemi naroda tih krajeva, naroito nain postavljanja i reavanja nacionalnog pitanja, dobili su drutveno priznanje istorijskog znaaja.16Slina ocena mogla bi se izrei i za mirovni pokret koji je takoe iznela omladina; vrhunac je doiveo 1936. godine, kada je pokrenuo i mnoge graanske snage.17Dok su gotovo sve te komponente revolucionarnih kretanja imale due ili krae korene u prethodnim periodima (a mnoge su, kao to smo videli, oko sredine 30-ih godina doivele prekretnicu) originalne oblike, naroito u poetnom stadiju razvoja, imao je i Narodni front koji se, pod uticajem meunarodnog iskustva, i u naoj zemlji pojavio oko sredine 30-ih godina. Prodornu snagu imao je ve u svom prvobitnom obliku Frontu narodne slobode, a neprekidno, mada i sa izvesnim oscilacijama, razvijao se u elom periodu do Pete konferencije i posle nje.

III

Proces obnavljanja, koji je negde ranije a negde kasnije zapoeo, ve je u prvim godinama diktature doveo u vreme IV konferencije KPJ do or- ganizovanja partijskih rukovodstava u svim zemljama i istorijskim pokrajinama Jugoslavije. Potkraj 1934. i u toku 1935. god. radilo je svih osam pokrajinskih komiteta, s tim to je u Bosni i Hercegovini bio u formiranju. Od tada, pa za itavo vreme do V zemaljske konferencije, prekidi u partijskom radu nastajali su samo privremeno, posle masovnijih hapenja komunista, pri emu je najtei udarac nanet Partiji u tzv. Zem- biljevoj provali potkraj 1935. i na poetku 1936. godine (koja je posredno zahvatila gotovo sve pokrajinske organizacije, izuzev vojvoanske), zatim u novoj beogradskoj provali (u jesen 1936), te vojvoanskoj u isto vreme. Godine 1937. ponovo je nastala provala u Makedoniji, zatim oko polovine te godine jo jedna u Srbiji (tzv. kragujevaka provala).18

16 Uspeh studentskog pokreta moe se sagledati iz vile dosad objavljenih radova, npr.: Vojo Rajevi, Studentski pokret na Zagrebakom sveuilitu 1918 1941, Mladost, Zagreb 1959; Milica Damjanovi, Napredni studentski pokret na Beogradskom univerzitetu 19191928, knj. I, izdanje Nolit, Beograd 1965, i knj. II za period 19291941. (u rukopisu pripremljena za tampu; Crveni univerzitet 19191941, Zbornik tekstova, Beogradski univerzitet, Beograd 1966); Zbornik radova o studentskom i omladinskom pokretu na Beogradskom univerzitetu, izd. Univerzitetski odbor za proslavu 50 godina SKJ i SKOJ-a, Beograd 1970.17 Videti o tome vie u raspravi Miroljuba Vasia, Mirovni pokret, Istorija radnikog pokreta Zbornik radova.18 Pregled istorije SKJ.

40

Meutim, i uprkos veoma velikom broju uhapenih komunista, meu njima i lanova partijskih foruma, te provale nisu uspevale da zaustave porast partijskih organizacija, a pogotovu se nisu vie mogla zaustaviti revolucionarna gibanja koja su u tom periodu uhvatila vrste korene. Aktivnost Partije nosile su nove partijske snage, prvenstveno radnici i studenti izrasli iz mnogobrojnih okraja u prvim godinama estojanuarske diktature. Bili su to borbeni, smeli, sve samostalniji mlai kadrovi, koji su osobito proirili domen delovanja antifaistikih akcija.Znaajnu ulogu u obnavljanju partijskih organizacija imali su i kadrovi, povratnici iz SSSR, koji su tamo zavrili razliite kole i kursove, a Centralni ih je komitet upuivao u zemlju.U taj period pada i vea koncentracija partijskih instruktora i lanova CK KPJ u zemlji. Ne moemo da ovde nabrajamo sva imena mnogobrojnih ilegalaca, u osnovi profesionalnih revolucionara, koji su tada krstarili zemljom, nko sa vie, neko sa manje uspeha, ali ve njihovo prisustvo uspostavljalo je one niti partijskog rukovoenja i doprinosilo stvaranju koheziono uvrenoga partijskog mehanizma, sve sposobnijeg da izgrauje politiku i reaguje na dogaaje. Istina, nedostajao je jedan od najvanijih faktora rukovodstvo u zemlji. Ali upravo dinamika revolucionarnih procesa, neophodnost dnevnog rukovoenja, i isticala je taj problem u prvi plan, zahtevajui da se i on reava na najpogodniji nain. To se pokuava najpre stvaranjem Zemaljskog biroa, a 1936. godine donosi se odluka da i rukovodstvo Partije pree u zemlju.19 Stalni priliv kadrova priticao je iz robijanica stare Jugoslavije. Vraajui se sa viegodinje robije, komunisti su se razlevali u sve partijske centre i uglavnom se odmah ukljuivali u partijski rad, budui da su na robiji proli znaajno kolovanje, a naroito se naoruali marksistikom naukom. Ogroman znaaj za obnavljanje partijskih organizacija, naroito posle ve pomenutih hapenja komunista, imao je viemeseni boravak Josipa Broza Tita u zemlji od kraja 1936. godine pa do sredine avgusta 1937. godine (u zemlju je dolazio u etiri maha), dok konano nije pozvan u Pariz (tadanje sedite CK KPJ) oko sredine avgusta 1937. godine (nakon povlaenja Gorkia u Moskvu) da preuzme rukovoenje Partijom.20 Od posebne je vanosti za ova naa razmatranja da navedemo u najkraim potezima ta je sve u partijskom radu sprovedeno za vreme Titova sedmomesenog boravka u zemlji. Pre svega, izvrio je pripreme za Osnivaki kongres KP Slovenije (koje je kasnije okonao E. Kardelj). Sproveo je Osnivaki kongres KP Hrvatske, koji je sam i pripremao; obavio je u vie mahova razgovore sa rukovodeim ljudima iz Srbije, istovremeno pripremajui sastav privremenog rukovodstva KPJ. U nizu razgovora sa partijskim aktivistima kao osnovno postavljao je reorganizaciju Partije u duhu doslednog sprovoenja naela VII kongresa Komin- terne, tj. maksimalne legalizacije rada u duhu narodnofrontovske orijen

18 O tome videti u Titovom pismu Vilhelmu Piku koje je autor ovih redova objaviou Arhivskom pregledu, Beograd, 12/1967, 716.!0 Ibid.: Vile o tome u radu autora: Tito na elu Partije.

41

tacije, strogog odvajanja ilegalnog od legalnog rada, opreznog formiranja partijskih komiteta (zbog mogunosti hapenja), smelog orijentisanja na proirivanje baze partijskog rada na preduzea, sindikalne i druge masovne organizacije, uz primanje ljudi u Partiju prema ugledu koji uivaju u sredini u kojoj rade i ive i si. Istovremeno je formirao centralnu privremenu komisiju SKOJ-a, zapravo, jezgro buduega Centralnog komiteta SKOJ-a; dovrio reorganizaciju SKOJ-a, koja je neko vreme bila dola orsokak; regulisao odnose izmeu slovenakih komunista i CK KPJ. U znaajne rezultate Titova rada ubraja se i organizovanje i otpremanje dobrovoljaca u paniju.U takvim uslovima, uopteno govorei, napredovao je partijski rad po svim linijama, naroito u toku 1937, dok se Tito nalazio u Hrvatskoj, gde se bavio Osnivakim kongresom KP Hrvatske.Dok se tako, savlaujui velike tekoe, razvijao rad u zemlji, upravo u to vreme, oko sredine 1937, dolo je do krize u rukovodstvu KPJ. Najpre time to je Gorki pozvan u Moskvu (gde je posle nekoliko meseci bio i uhapen), a potom i time to je usledio skoro prekid veza rukovodstva Kominterne sa KPJ sa svim implikacijama koje su iz te situacije proizale. Moglo bi se konstatovati da je ta kriza moda i najtea u dotadanjoj istoriji Partije imala dva epicentra. Jedan izvor krize bio je na nivou samog rukovodstva i on se postepeno razgarao poprimajui razliite oblike. U prvoj fazi (avgusta 1937), lanovi Politbiroa CK KPJ, koji su se nalazili u Parizu, hitno su pozvali Tita da preuzme rukovoenje Partijom. Shvatajui ozbiljnost situacije, Tito je prihvatio tu funkciju, odmah postavljajui i pitanje pred Kominternu da se sprovede jo prologodinja odluka i da celokupno rukovodstvo pree u zemlju.21 Meutim, ubrzo je shvatio da je povlaenje Gorkia a zatim i njegovo hapenje izazvalo krizu u odnosima izmeu KPJ i Kominterne, to jest Kominterna se sa nepoverenjem odnosila prema KPJ (izostajali su sve ee, a i potpuno, odgovori na mnoga pitanja, obustavljena je materijalna pomo, koja se davala naroito za tampanje raznih broura, tada najvie o Moskovskim procesima, nastao je prekid odnosa pojedinih sekcija Kominterne sa KPJ itd.).Komunistikoj partiji Jugoslavije zapretila je opasnost rasputanja, o emu je ve bilo i jasnih indicija.22Kriza nepoverenja i stanje neizvesnosti probudilo je u sreditu rukovodstva KPJ niz ambicioznih, karijeristikih i nezdravih pojava, sve do pretenzija na rukovodstvo, uz istovremeni pokuaj diskreditovanja dotadanjeg rukovodstva pod optubom za gorkievtinu. Najopasnije je bilo prenoenje te situacije u zemlju, najpre na robiju, sa tendencijom da prodre i u druge krajeve.

21 O tome u Titovu pismu V. Piku od 28. VIII 1937. (kao nap. 19).22 Mnogi momenti iz tadanjih odnosa izmeu Kominterne i KPJ neto vile su osvetljeni u mome radu: Tito na elu Partije, Komunist,