1

Petrus de Rivo

Lectura super librum De sensu et sensato ed. by S. Masolini

(last revision S.M., 13.01.2016)

(G = Greifswald, Bibliothek des Geistlichen Ministeriums, Ms.

34. D. IX., ff. 289ra-293va; M = Berlin, SB-PK, Ms. Magdeburg

201, ff. 250va-258rb)

Abbreviationes

a.i. = annotated interleave.

b.i. = blank interleave.

ALB. MAGN.., De sensu = Liber de sensu et sensato in D. ALBERTI

MAGNI… Opera omnia… cura et labore Augusti et Aemilii Borgnet,

vol. 9: Parvorum naturalium pars prima (Paris, Vivès, 1890).

RIVO, Lect. sup. De an. = PETRUS DE RIVO, Lectura super libros De

anima (Greifswald, Bibliothek des Geistlichen Ministeriums, Ms. 34.

D. IX., ff. 266ra-288vb; Berlin, SB-PK, Ms. Magdeburg 201, ff.

207ra-250ra; Berlin, SB-PK, Ms. Magdeburg 220, ff. 432ra-503va).

RIVO, Lect. sup. Phys. = PETRUS DE RIVO, Lectura super libros

Physicorum (Greifswald, Bibliothek des Geistlichen Ministeriums,

Ms. 34. D. IX., ff. 166ra-265vb; Berlin, SB-PK, Ms. Magdeburg 201,

ff. 1ra-110rb; Berlin, SB-PK, Ms. Magdeburg 220, ff. 63vb-323va).

TH. AQUIN., In Metaph. = S. THOMAE AQUINATIS In duodecim libros

Metaphysicorum Aristotelis expositio, Ed. M. R. CATHALA, R. M.

SPIAZZI (2ª ed.: Marietti, Taurini-Romae, 1971).

TH. AQUIN., Sent. De An. = SANCTI THOMAE DE AQUINO Opera omnia

iussu Leonis XIII P. M. edita, t. 45/1: Sentencia libri De anima

(Commissio Leonina-J. Vrin, Roma-Paris, 1984).

TH. AQUIN., Sent. De Sensu = SANCTI THOMAE DE AQUINO Opera

omnia iussu Leonis XIII P. M. edita, t. 45/2: Sentencia libri De sensu

et sensato cuius secundus tractatus est De memoria et reminiscencia

(Commissio Leonina-J. Vrin, Roma-Paris, 1984).

2

<Lectura super librum De sensu et sensato>

<Prohemium>1

5

M250va, G289ra2 Postquam in libro De anima determinatum

sit de principio3 corporis animalis, videlicet de anima,

consequenter in libris Parvorum naturalium determinatur de

passionibus et operationibus ipsius. Et causa ordinis est quia in

scientia naturali procedendum est a principiis ad principiata, ut 10

dicitur prologo Physicorum.4 Est ergo hic talis ordo qualis

observatur in libris5 Physicorum, ubi prius determinatur de

principiis corporis mobilis quam de passionibus ipsius.

Et est ADVERTENDUM quod quatuor sunt genera viventium, ut

habetur 2° De anima,6 et secundum hoc quatuor sunt genera 15

passionum animae: quaedam pertinent ad vegetativum seu

vivum, quaedam ad motivum, quaedam ad sensitivum et

quaedam ad intellectivum. Et ad primum genus pertinent7 mors

et vita, longitudo et brevitas vitae, respiratio et exspiratio, per

quas in aliquibus observatur vita iuventus et senectus, per quas 20

diversificatur status vitae, sanitas et aegritudo, quae pertinent ad

dispositionem vitae, etc. Ad secundum genus spectat motus

animalium et causa ipsius. Ad tertium spectat sensatio sive fiat

per sensus exteriores ut visio <et> auditio, sive per sensus8

interiores ut memoria et reminiscentia; item somnus et vigilia, 25

quae non sunt aliud quam ligamentum et solutio sensuum. Ad

quartum genus spectant operationes partis intellectivae.

Omnes dictae operationes, praeter illas quae sunt partis9

intellectivae, sunt actus materiales et corporei et ita spectant ad

considerationem naturalem. Et omnes habent quamdam 30

attributionem ad sensum: vel enim consequuntur ipsum, vel sunt

perfectiones, privationes aut10 corruptiones ipsius, ut patet

deducenti.

1 Cf. ALB. MAGN., De sensu, tr.1, cap.1, pp. 1-3. 2 \Incipit liber De sensu et sensato Aristotelis/ scr. marg. sup. G 3 principio add. et del. de M 4 ARIST., Physica I.1, 184a10-184a16; Cf. RIVO, Lect. sup. Phys. pars prohem. 5 libris] libro G 6 ARIST., De anima II.2, 413a11-414a28; Cf. RIVO, Lect. sup. De an. II, tr.1,

c.2. 7 pertinent] pertinet G 8 sensus om. M 9 partis add. et del. integrales M 10 aut add. et del. corruption…* M

3

Unde patet quod iste liber11 De sensu et sensato est primus inter

libros Parvorum naturalium quia, ut /G289rb dictum est,

sensatio est principalior operatio cor/M250vb/poris animati ad

quam omnes aliae habent attributionem.

Patet secundo quod sensatio sensuum exteriorum est 5

subiectum huius libri12 et hoc si praesens liber distinguatur

contra librum De memoria13 et reminiscentia, si vero ex

ambobus libris constituatur unus, sicut graeci volunt, subiectum

eius erit sensatio simpliciter14.

Patet tertio quod praesens liber convenienter15 intitulatur De 10

sensu et sensato, sic scilicet quod denominetur a principiis

subiecti. Non quidem fit sensatio nisi a potentia sensitiva actu

immutato a sensato sive a sensibili, quod idem est.

15

<Pars Prohemialis>

QUONIAM AUTEM DE ANIMA1617. Praesens liber dividitur in

prohemium et tractatum.

In parte prohemiali ostendit quod ad physicum spectat 20

determinare de dictis passionibus corporum animatorum,

quarum causae sunt potentia vegetativa, sensitiva et motiva. Et

intendit talem rationem: ad physicum spectat determinare de

talibus passionibus vel de illis operationibus quae consequuntur

compositum ex materia et forma; sed dictae operationes 25

consequuntur compositum ex corpore et anima; ergo etc.

Specialiter autem probat quod ad physicum spectat

determinare de sanitate et aegritudine, pro quo adducit duas

rationes. Prima ratio18 est quia19 corpus vivum est proprium

subiectum sanitatis et aegritudinis; sed ad physicum spectat 30

determinare de corpore vivo; ergo. Consequentia tenet quia

eiusdem scientiae est considerare subiectum et accidentia eius,

ut patet20 4° Metaphysicae21. Secunda ratio est sumpta22 a signo

11 liber add. et del. est M 12 libri] liber G 13 memoria add. et del. de M 14 simpliciter] simplex G 15 convenienter om. G 16 Quoniam―anima om. M 17 ARIST., De sensu 1, 436a1; Cf. TH. AQUIN., Sent. De sensu, prohem., p.

3ss. 18 ratio om. M 19 quia] quod M 20 patet] dicitur M 21 Cf. ARIST., Metaph. IV.2, 1003a32-b10. 22 est sumpta inv. M

4

quia plures philosophi naturales finiunt suam considerationem

ad medicinam23 sic quod postquam in physica quaesierunt

universalia principia sanitatis et aegritudinis, tunc descendunt ad

principia magis particularia, circa quae versatur medicina.

Ex hoc textu colligitur hoc commune dictum24: ubi physicus 5

desinit, ibi medicus incipit2526. Convenit enim ut consideratio

universalium praecedat considerationem particularium; convenit

etiam ut servens sequatur principale. Natura quidem principaliter

/G289va intendit27 sanitatem; sed ars medicinalis28 subservit ei

eam coadiuvando. 10

Sequitur.29

15

23 medicinam add. et del. fit M 24 colligitur hoc commune dictum] hoc commune dictum colligitur G 25 incipit add. et del. contra...* M 26 ARIST., De sensu 1, 436a18-21; Auct. Arist., p. 195 (2). 27 intendit] dub. iudicat M 28 ars medicinalis inv. G 29 sequitur om. M

5

<Pars executiva>

<Tractatus 1>30

<De sensu>

5

<Cap. 1 >

<De aliquibus rebus qui dicta sunt in 1° De anima>

<SET DE SENSU ET SENTIRE>.31 Pars executiva huius libri

dividitur in tres tractatus. In primo agitur de sensu, in secundo

/M251 b.i., M252ra de sensibili seu sensato, in tertio solvit 10

quasdam dubitationes. Primus tractatus continet tria capitula. In

primo supponit aliqua quae dicta sunt in primo libro32 De anima,

in secundo agit de organis sensuum secundum opinionem

aliorum, in tertio ponit opinionem propriam.

Primum capitulum continet duas particulas. 15

<Par. 1> In prima supponit tria dicta. Primum est33 quod necesse

est omne animal habere sensum34; secundum est quod tactus et

gustus sunt necessarii omni animali; tertium est35 quod visus,

auditus et odoratus insunt animalibus perfectis communiter, ut a 20

longe possint discernere inter conveniens et nocivum. Praecipue

autem visus et auditus insunt animalibus prudentibus, ut per eos

assurgant36 in notitiam contemplabilium et ut valeant recte

iudicare de agendis. Hi quidem duo sensus, scilicet visus et

auditus37, multas rerum differentias nuntiant.38 25

<Par. 2>39 In secunda particula Philosophus comparat visum et

auditum adinvicem et vult quod visus dupliciter praeminet

auditui. Primo quia visus est melior et certior ad vitandum

nociva. Secundo quia plurium cognitivus quia40, ut habetur in 30

prologo Metaphysicae41, plures rerum differentias nobis

30 Cf. ALB. MAGN., De sensu, tr.1, cap.2-15, pp. 4-37. 31 ARIST., De sensu 1, 436b8; Cf. TH. AQUIN., Sent. De sensu, tr.1, c.1, p. 11ss. 32 libro om. G 33 est om. M 34 ARIST., De sensu 1, 436b10-11; Auct. Arist., p. 195 (3). 35 est om. M 36 assurgant] insurgant G 37 scilicet visus et auditus om. M 38 Cf. TH. AQUIN., Sent. De sensu, tr.1, c.1, p. 14 (ll.190-91). 39 ARIST., De sensu 1, 437a3. 40 quia om. G 41 Cf. TH. AQUIN., In Metaph. I, lib.1, c.6, p. 6.

6

demonstrat. Visu enim cognoscimus corruptibilia et

incorruptibilia.

Item auditus etiam praeminent visui, sed per accidens tantum.

Plus enim confert auditus42 ad disciplinam quam43 visus, quia

qui audit percipit voces quibus accidit quod impositae sint ad 5

significandum conceptum magistri docentis.

Et ex hoc contingit quod caeci a nativitate sunt sapientiores

surdis et mutis quia caeci melius possunt doceri quam surdi.

Ideo44 autem dictum est surdis et mutis quia omnis surdus a

nativitate est mutus.45 10

Sequitur textus46. /G289vb

<Cap. 2>

<De organis sensum secundum opiniones antiquorum> 15

<IN QUIBUS AUTEM AUTEM.>47 Secundum capitulum in quo

determinatur de organis sensuum secundum opiniones

antiquorum continet tres particulas.

<Par. 1> In prima48 recitat et improbat huiusmodi opiniones. 20

Antiqui enim attribuebant49 organa sensuum quatuor elementis,

puta organum tactus terrae, gustus aquae, auditus50 aeri et visus

igni; et organum odoratus attribuebant corpori simplici, quod est

igne densius, aere subtilius, videlicet vaporii. Movebantur ad

dicendum organum visus esse de natura ignis51 quia de natura 25

ignis est lucere; sed oculus in tenebris velociter motus et

confertus52 lucet; ergo etc. Et ita PLATO et EMPEDOCLES dicunt

visionem fieri extramittendo53 quia ex oculo tamquam ex lucerna

exit lumen igneum usque rem visam.

Primum dictu Philosophus improbat dupliciter. 30

42 auditus om. M 43 quam] qua M 44 ideo] praem. item et del. M 45 Cf. TH. AQUIN., Sent. De sensu, tr.1, c.1, p. 15 (ll.294-95). 46 sequitur textus om. M 47 ARIST., De sensu 2, 437a19 ; Cf. TH. AQUIN., Sent. De sensu, tr.1, c.2, p.

16ss. 48 prima] primo M 49 attribuebant] attribuerunt M 50 auditus add. et del. auei M 51 ignis add. et del. est G 52 confertus] confrictus G 53 extramittendo om. M, scr. marg. G

7

Primo54 quia oculus cum motus non apparet fulgere quia55 est

de natura ignis, quia pari ratione56 oculus quiescens appareret

/M252rb fulgens, sed fulget quia est corpus laeve: corpora

autem laevia nata sunt fulgere57, ut patet de speculo, aqua etc.

Magis autem apparet fulgor suum quando movetur, quia celeriter 5

motus hoc facit ut oculus videns et fulgens apparet esse duo. In

quantum enim fulget emittit fulgorem suum ad extra et si tam

celeriter moveatur ut illum fulgorem emissum recipiat antequam

deficiat58, tunc iudicat de ipso quasi esset fulgor alterius

corporis. 10

Item non ideo fit visio quia lumen exit ab oculo usque rem

visam, quia aequaliter fieret visio in tenebris. Nec valet59 si

dicatur quod lumen exiens extinguitur60 in tenebris, quia

extinctio fit tantummodo a frigido et humido, sed tenebra nec est

humida nec frigida. Nec valet si dicatur quod lumen exiens 15

propter illius debilitatem non potest causare visionem nisi

confortetur a lumine exteriori, quia hoc modo non videtur

quomodo fieret visio in die per aquam aut glaciem, quia illa non

habent in se virtutem con/G290ra/fortativam61 sed magis

extinctivam luminis ignei ratione humiditatis et frigiditatis. 20

<Par. 2>62 In secunda particula Philosophus recitat63 opinionem

DEMOCRITI qui dixit organum visus esse de natura aquae, in quo

bene dixit, sed defecit dicendo quod visio nihil aliud64 est quam65

apparitio rei visae in oculo. 25

Falsitas secudi dicti patet quia si visio non esset nisi apparitio

rei visae in oculo, sequeretur quod omnia corpora in quibus

speculariter apparent formae rerum eodem modo viderent sicut

oculus.

Veritas primi dicti66, quod scilicet organum visus est de natura 30

aquae, patet tribus signis. Primo quia si oculi corrumpantur67 ex

eis discurrit aqua. Secundum quia in oculis embryonum68 de

54 primo om. G 55 quia] quod M 56 ratione a.c. iter. M 57 ARIST., De sensu 2, 437a31-32, 38. 58 deficiat a.c. deficiens G 59 valet add. et del. quod M 60 extinguitur] extinguatur G 61 con- a.c. iter G 62 ARIST., De sensu 2, 438a5; Cf. TH. AQUIN., Sent. De sensu, tr.1, c.3, p. 22ss. 63 philosophus recitat inv. G 64 aliud om. G 65 quam add. et del. apparet M 66 dicti add. et del. p G 67 corrumpantur add. et del. exiens* M 68 embryonum add. et del. apparent M

8

novo formatis apparent claritates et frigiditates, quae sunt

qualitates connaturales aquae. Tertium est quia natura providit

oculis ne humidum ipsorum posset69 congelari, quia in

habentibus sanguinem crassum70 posuit oculo albuginem quae

crassitudine servat oculum calidum, et in non habentibus 5

sanguinem crassum71 posuit natura pellem duram, ut per eam

oculus a congelatione praeservatur.

ADVERTENDUM circa dicta quod organum visus pro tanto

dicitur esse de natura aquae quia participat qualitates ipsius,

videlicet diaphaneitatem72, laevitatem, fluxibilitatem. 10

<Par. 3>73 In tertia particula Philosophus probat quod visio non

fit extramittendo, quia aut diceretur quod lumen egrederetur

oculum nostrum usque ad74 rem visam, aut diceretur quod

egrederetur usque ad certam distantiam ubi sibi coniungetur 15

lumen exterius.

Primum dictum est impossibile quia egredi non est nisi

/M252va corporum. Sequeretur ergo quod aliquod corpus75

egrediens oculum extenderetur usque ad76 astra per totum

emisphaerium. 20

Secundum dictum est inconveniens quia melius esset dicere

quod lumen exterius coniungeretur77 lumini interiori in

extremitate oculi quam in certa distantia. Sed hoc est fatuum

dicere: tum quia coniunctio non est78 nisi corporum; tum quia

dato quod utrumque lumen esset corpus non tamen sunt ambo 25

eiusdem rationis et sic non possunt coniungi; tum /G290rb quia

inter lumen interius et exterius mediat miringa, idest

tunica oculi, ergo non possunt coniungi79.

Sequitur tertium capitulum80. 30

69 posset] possit G 70 crassum dub. GM 71 crassum dub. GM 72 diaphaneitatem] dirphorieitatem G 73 ARIST., De sensu 2, 438a25. 74 ad om. M 75 corpus add. et del. egrederetur M 76 ad om. M 77 coniungeretur add. et del. ..* M 78 est om. M 79 possunt coniungi] coniunguntur M 80 tertium capitulum om. M

9

<Cap. 3>

<De organis sensuum secundum opinionem Philosophi>

<QUOD QUIDEM IGITUR.>81 Tertium capitulum in quo

determinat Philosophus82 de organis sensuum secundum

opinionem propriam83 continet tres particulas. 5

<Par. 1> In prima ostendit organum visus esse de natura aquae,

quod patet quia medium videndi est diaphaneitas; ergo

rationabile84 est quod organum visus etiam sit diaphanum et per

consequens de natura alicuius corporis85 diaphani. Non caeli 10

quia non intrat compositionem corporum. Non aeris quia

diaphaneitas oculi est talis ut ad tempus86 possit87 species

reservari, ut patet in illo qui inspexerit aliquid valde lucidum.

Aer autem non est reservativus specierum88 sed translativus

tantum propter nimiam eius diaphaneitatem. Relinquitur ergo 15

quod est de natura aquae, quae est magis reservativam.

Situatur autem organum visivum non in exteriori parte oculi

sed interius iuxta cerebrum. Ab eo enim procedunt duo89 nervi

qui interius coniunguntur in organo visivo. Istud patet a signo

quia aliqui vulnerati90 circa tempora91 facti sunt caeci, cuius non 20

videtur esse alia ratio nisi quia nervi deferentes speciem

visibilem usque organum visivum laedebantur.

<Par. 2>92 In secunda particula Philosophus determinat de

organis auditus et odoratus. Et vult quod organum auditus est de 25

natura aeris, quod patet quia aer est maxime receptivus sonorum.

Item organum odoratus est de natura ignis, quod93 patet quia

odor est fumalis evaporatio, sed evaporatio fit ab igne.

Sed hoc dictum videtur contrariari ei quod dictum est in 2° De

anima.94 Dicebatur enim quod visus est aquae, auditus aeris et 30

odoratus alterius horum.

81 ARIST., De sensu 2, 438b2; Cf. TH. AQUIN., Sent. De sensu, tr.1, c.4, p. 27ss. 82 determinant philosophus inv. M 83 opinionem propriam inv. M 84 rationabile] rationale G 85 corporis om. G 86 tempus] tempore M 87 possit] posset G 88 specierum p.c. speciem* G 89 duo add. et del. nervi M 90 vulnerati add. et del. scilicet M 91 tempora] tympanam M 92 ARIST., De sensu 4, 438b16. 93 quod om. M 94 Cf. TH. AQUIN., Sent. De sensu, tr.1, c.4, p. 29 (ll.128ss.). Cf. ARIST., De

anima III.1, 425a5; RIVO, Lect. sup. De an., lib.2, tr.3, c.8, par.1.

10

Pro solutione huius95 contrarietatis ADVERTENDUM quod

organum sensitivum erit tale /G290va in potentia quale erit

sensibile in actu. /M252vb Modo odor est actu calidus et siccus

ex quo est evaporatio. Et organum odoratus erit calidum et

siccum in potentia et per consequens humidum et frigidum in 5

actu. Et ita organum odoratus secundum quod est in potentia est

de natura aquae, sed secundum quod est actuatum per obiectum

est de natura ignis. Situatur autem organum odoratus iuxta

cerebrum et hoc ideo quia est actu frigidum et humidum.

Cerebrum autem est humidius et frigidius ceteris partibus 10

corporis. Potest autem assignari alia causa ut scilicet odorando

cerebri frigiditas contempetur.

<Par. 3>96 In tertia particula Philosophus determinat de organo

gustus et tactus. Et vult quod organum utriusque est de natura 15

terrae, quod patet quia organa ipsorum sunt magis terrestria,

videlicet magis diversa et grossa quam organa aliorum sensuum.

Dicitur enim, 2° De anima,97 quod organum tactus dicitur

aliquid proportionabile carni, sed caro est terrestris et idem est

de organo gustus, quia gustus est quidam tactus. Situatur autem 20

organum utriusque iuxta cor quod etiam est multum terrestre.98

Est enim durum, solidum et compactum; ratione eius

compactionis est bene contentivum caliditatis sicut terra.

Sed est ADVERTENDUM quod, sicut supra dictum est, organum

visivum est iuxta cerebrum a quo protenduntur duo nervi ad 25

oculum, per quos deferuntur99 species visibiles. Sic ab organo

tactus sic existente* circa cor protenduntur nervi ad omnes partes

corporis, per quos species qualitatum tangibilium deferuntur.

Et proportionabiliter est de gustu.

30

Sequitur.100

35

95 huius add. et del. contratis* M 96 ARIST., De sensu 2, 438b30. 97 Cf. ARIST., De anima II.9, 421a19; Cf. RIVO, Lect. super De an., lib.2, tr.3,

c.4, par.1; Ibid. cap.5, ob/ad.1; Ibid. c.6, par.1. 98 \ubi est organum gustus et tactus/ scr. marg. G 99 deferuntur] deferantur G 100 sequitur om. M

11

<Tractatus 2>101

<De sensibili seu sensato>

<Cap. 1>

<De colore> 5

<DE SENSIBILIBUS AUTEM>.102 Secundus103 tractatus in quo

Philosophus determinat de sensibili continet tria capitula. In

primo determinat de colore, in secundo de sapore et in tertio de

odore. Non autem determinat hic de qualitatibus tangibilibus

quia de eis sufficienter determinatum est104 in libro De 10

generatione.105 Item nec de sono106 quia de107 eo sufficienter

determinatum est in libro De108 anima.109 Ibidem enim magis

inquisire determinatur de sono quam de aliquo alio sensibili.

Primum capitulum continet110 duas particulas.

15

<Par. 1> In prima investigat hanc diffinitionem coloris: color

est extremitas perspicui /G290vb in corpore terminato. In qua

quidem diffinitione ponitur extremitas perspicui tamquam

/M253 b.i., M254ra formale et corpus terminatum tamquam

subiectum seu materiale. Quod color sit extremitas patet a signo 20

quia corpora non apparent colorata nisi in extremitate. Et tamen

est quod PYTHAGORICI colorem vocabant ‘epiphaniam’, idest

superapparitionem. Non tamen est color extremitas corporis

simpliciter111, sic enim112 esset superficies et de genere

quantitatis, sed est extremitas perspicui. Perspicuum enim dicit 25

qualitatem corporalem quae habet propriam extremitatem sicut

corpus superficiem, et talis extremitas dicitur color.

Ad cuius ampliorem intellectum est NOTANDUM quod nullum

corpus est adeo opacum quin aliquanta113 eius pars114

101 Cf. ALB. MAGN., De sensu, tr.2, pp. 38-74. 102 ARIST., De sensu 5, 439a6; Cf. TH. AQUIN., Sent. De sensu, tr.1, c.5, p.

33ss. 103 secundus a.c. praem. 3 M 104 determinatum est] determinatur G 105 ARIST., De gen. et corr. II.2-3, 329b6-331a6; Cf. TH. AQUIN., Sent. De

sensu, tr.1, c.5, p. 34 (ll. 29-45). 106 sono] generatione G 107 de] in G 108 de add. et del. generatione M 109 Cf. ARIST., De anima II.8, 419b4-421a6; Cf. RIVO, Lect. sup. De an., lib.2,

tr.3, c.3. 110 continet] continens M 111 simpliciter scr. marg. G, om. M 112 enim] autem G 113 aliquanta p.c. G 114 pars add. eius M

12

extremalis sit perspicua. Quod ostenditur ex hoc: quod

ferrum quod videtur esse corpus opacissimum potest adeo per

malleationem attenuari quod efficietur perspicuum. Pars ergo

extremalis ferri similiter tenuis sicut ferrum sic attenuatum etiam

erit perspicua et luminis receptiva, sed propter eius grossitiem 5

obumbrat partes interiores ne recipiant lumen. Unde color est

extremitas terminans perspicuitatem quae est in extremitate115

corporis terminati et hoc vult praedicta diffinitio.

Ex dictis patet quod sicut in medio corporis non est superficies

in actu sed in potentia tantum, sic etiam in medio corporis est 10

tantum color in potentia.

<Par. 2>116 In secunda particula Philosophus distinguit species

coloris et ponit modum generationis ipsorum.

Pro quo ADVERTENDUM quod duplices sunt colores117, scilicet 15

extremi et medii. Extremi sunt albedo et nigredo qui hoc modo

generantur quia pars extrema corporis terminati quae est

perspicua nata est recipere lumen. Si ergo sit118 receptiva

copiosi119 luminis causatur in extremitate ipsius albedo. Si autem

sit receptiva paucissimi luminis causatur in extremitate 20

corporis120 nigredo. Unde patet quod nigredo est aliquo modo

privatio albedinis.

Medii colores sunt blauedo, rubedo, etc. quorum est duplex

modus generationis, scilicet secundum apparentiam et secundum

existentiam. Secundum apparentiam causantur dupliciter. Primo 25

modo121 ex /G291ra iuxtapositione corporum quae propter sui

parvitatem sunt invisibilia. Si enim inter huiusmodi corpora

quaedam sunt alba et quedam nigra non apparebit nec albedo nec

nigredo, sed color mixtus ex utraque. Secundo apparet color

medius ex suppositione unius coloris super alium, ut si unus 30

color per alium videatur apparebit color medius inter utrumque.

Hoc modo pictores unum colorem supponunt alteri /M254rb

quando pingunt pisces tamquam natantes in aqua; hoc modo

etiam sol visus per vapores caliginosos apparet rubeus.122

115 extremitate] extremo M 116 ARIST., De sensu 3, 439b15; Cf. TH. AQUIN., Sent. De sensu, tr.1, c.6, p.

39ss. 117 colores add. et del. fig* G 118 sit] est G 119 copiosi] copiosa G 120 corporis add. et del. ipsius G, albe G 121 modo om. M 122 Cf. TH. AQUIN., Sent. De sensu, tr.1, c.6, p. 42 (ll.167-186).

13

Modus autem generationis123 mediorum colorum secundum124

existentiam est iste, quia extremales partes corporis opaci

aliquando sunt magis perspicuae et125 aliquando minus. Si ergo

sunt perspicuae medio modo in extremitatibus eorum est color

medius magis tendens ad albedinem et nigredinem, secundum 5

quod huiusmodi partes sunt magis aut126 minus perspicuae.

Et est ADVERTENDUM quod penes tres modos iam dictos

generantur diversi colores, quorum quidam sunt delectabiles et

quidam non; quod etiam contingit in consonantiis et utrobique127

est eadem ratio. Illud enim in quo observatur debita proportio est 10

delectabile et illud in quo nulla aut indebita proportio observatur

hoc est indelectabile et triste.

<Cap. 2>

<De sapore> 15

<DE ODORE VERO ET SAPORE.>128 Secundum capitulum in quo

Philosophus determinat de sapore continet tres particulas.

<Par. 1> In prima129 investigat hanc diffinitionem saporis130:

sapor est passio facta in humido aqueo a sicco terrestri gustus 20

secundum potentiam alterativam131 ad actum.132 In qua quidem

diffinitione passio ponitur loco generis, sapor enim est de tertia

specie qualitatis, humidum aqueum ponitur loco subiecti sive

materiae, siccum terrestre tamquam efficiens, alterativum

gustus ponitur133 tamquam finis. 25

Quod sapor sit in humido aqueo patet quia licet aqua pura sit

insipida, ipsa tamen est radix omnium saporum.134 In signum

cuius omnes antiqui attribuerunt saporem ipsi aquae. /G291rb

EMPEDOCLES enim dixit quod diversi sapores sunt actu in aqua,

sed sunt insensibiles propter parvitatem partium in quibus 30

radicantur. DEMOCRITUS et ANAXAGORAS dixerunt sapores esse

in aqua potentialiter tantum. Putabant enim quod diversae partes

123 generationis om. G 124 secundum add. et del. ex* G 125 et om. G 126 aut] et G ; a.c. autem M 127 utrobique add. et del. in G 128 ARIST., De sensu 4, 440b28 et 441a30; Cf. TH. AQUIN., Sent. De sensu,

tr.1, c.8-9, p. 48ss. 129 prima add. philosophus G 130 hanc diffinitionem saporis] diffinitionem saporis hanc G 131 alterativam add. et del. actum M 132 Cf. ARIST., De sensu 4, 441b19-20. 133 ponitur om. G 134 Cf. ARIST., De sensu 4, 441a3ss.

14

aquae essent in potentia ad diversas species saporis, unde

dixerunt aquam ‘pansperma’, idest ‘universale semen saporis’.

ALII vero dixerunt quod differentia saporum non provenit ex

parte aquae sed ex parte calidi diversimode de transmutantis

aquam.135 5

Conveniunt enum omnes antiqui in hoc: quod sapor fundatur

in aqua136, in quo bene dixerunt, licet alias defecerunt.

Defecerunt quidam in hoc: quod attribuerunt diversitatem

saporis137 partibus aquae, in quibus dixerunt actu aut potentia

esse diversos sapores. Absque enim additione aut subtractione 10

quarumcumque partium per solam alterationem puta

decoctionem corpora mutantur in sapores. Defecerunt etiam

attribuendo diversitatem saporis calido transmutanti aquam.

Aqua138 enim, propter suam minimam subtilitatem, non potest

trans/M254va/mutari penes diversos sapores nisi habeat139 15

aliquam terrestritatem admixtam.

Quod autem humidum aqueum patiatur a sicco terresti patet

quia140 contrarium natum est pati a contrario sed humidum

contrariatur sicco.141 Siccum enim142 principaliter convenit ipsi

terrae, ut patet 2° De generatione;143 ergo etc. Et in huiusmodi 20

passionem humidi consistit sapor dummodo tamen concurrat

digerens calidum, quod patet quia aqua colata per terram

contrahit saporem. Sic enim reperiuntur fontes salsi, quia aqua

ipsorum fluit super terram salsam; sal enim est quaedam species

terrae. Sicut aqua per cineres colata efficitur amara, ut patet in 25

lixivia144.

Et quod sapor sit alterativus gustus patet quia hoc est commune

omni sensibili, quod est145 alterativum sui sensus. Et addit

Philosophus quod sapor est passio nutrimenti. Hoc enim

necessario est commixtum ex146 humido aqueo et sicco terrestri, 30

ut habetur 2° De generatione.147

135 Quod sapor—trasmutantis aquam] Cf. TH. AQUIN., Sent. De sensu, tr.1,

c.8, p. 49-50 (ll.87-110). 136 aqua add. et del. q* G 137 saporis] saporem M 138 aqua] aquam G 139 nisi habeat iter. M 140 quia om. M 141 ARIST., De sensu 9, 441b8ss. 142 enim om. M 143 Cf. ARIST., De gen. et corr. II.3, 330a30-331a6; Cf. TH. AQUIN., Sent. De

sensu, tr.1, c.9, p. 54 (ll.93-95). 144 lixivia] lixinio GM 145 est] sit G 146 ex] est G 147 Cf. TH. AQUIN., Sent. De sensu, tr.1, c.9, p. 56 (ll.238-246): “quia esca qua

nutriuntur animalia non est solum humidum uel solum siccum, set

15

<Et> patet quia /G291va cibus nutrit148 in quantum habent

saporem. Omnia enim viventia nutriuntur dulci; unde sicut in

universo calor solis attrahit subtilia et relinquit grossa, sic149 in

animatis calor nutritivus attrahit subtilia videlicet dulcia.

Commiscentur cibo dulci aliquando alii sapores loco 5

condimenti, ut patet de sapore salso et acuto ut super150 eos dulce

reperiatur ne nimium nutriat aut supernatat.

<Par. 2>151 In secunda particula Philosophus distinguit species

saporis et ponit modum generationis ipsorum. 10

Pro quo NOTANDUM quod dulces sunt sapores, scilicet extremi

et medii. Extremi sunt dulcedo et amaritudo qui hoc modo

generantur, quia si humidum nutrimentale moderate digeratur

causatur dulcedo, si vero nimium digeratur causatur amaritudo.

Sapores medii sunt quinque, scilicet acutus; stipticus, qui est 15

medius per aequae* distantiam; pinguis, qui est proximus dulci;

inter quam et acutum mediat sapor acer seu acetosus. Salsus152

vero est proximus amaro, inter quam et acutum mediat sapor

ponticus. Et generantur hi sapores quia humidum nutrimentale

potest diversiomode digeri. Quod si medio modo digestum153 20

fuerit, videlicet nec moderate nec nimium immoderate, tunc

causantur sapores medii magis recedentes a dulcedine,

secundum quod tale154 humidum minus moderate fuerit

digestum.

Ex dictis patet quod septem sunt principaliores species 25

saporis155 ex quarum commixtione possunt adhuc alii

generari./M254vb

Patet etiam quare aliqui156 sapores sunt delectabiles et aliqui

non, quia scilicet humidum aliquando proportionate digeritur et

aliquando non. 30

Patet etiam quod proportionabiliter dicendum est de speciebus

saporis et coloris.

commixtum ex hiis: ex eisdem enim nutrimur ex quibus sumus, ut dictum est

in II De generatione [8, 335a10-11]”; ID., Sent. De an. III, c.11, p. 257 (ll.238-

239 cum adn.). 148 nutrit] nutritur M 149 sic om. G; in animalibus calor add.et del. M 150 super a.c. superius M 151 ARIST., De sensu 4, 442a12. 152 salsus] salitus M 153 digestum add. et del. erit M 154 tale add. et del. moderate fuerit digestum M 155 saporis] saporem M 156 aliqui a.c. aliquid G

16

Ex dictis etiam patet falsitas157 opinionis DEMOCRITI

reducentis sapores ad figuras. Species autem saporis sunt finite,

ut patuit; species autem158 figurarum sunt infinite. Item

saporibus inest contrarietas quod non est verum de figuris.

5

<Cap. 3 >

<De odore>

<EODEM VERO MODO OPORTET.>159 Tertium capitulum in quo

Philosophus determinat de odore /G291vb continet duas

particulas. 10

<Par. 1> In prima intendit hanc diffinitionem odoris: odor est

passio facta in humido aqueo aut aereo a sicco enchymo olfactus

secundum potentiam alterativam ad actum. In qua160 diffinitione

passio ponitur161 loco generis, humidum162 aqueum aut aereum 15

loco subiecti sive materiae, siccum enchymum tamquam

efficiens et alterativum olfactus tamquam finis.

Sciendum quod enchymum dicitur ab ‘en’, quod est ‘in’, et

‘chymus’ quod est163 ‘humor’. Dicitur ergo ‘siccum’ et

‘enchymum’ cui humor est incorporatus. ‘Humum’ etiam dicitur 20

enchymum quod est incorporatum alicui sicco. Item ‘chymus’

cumponitur cum ‘a’, quod est ‘sine’, et dicitur ‘achymus’.164

Unde corpus achymum dicitur quod non habet humorem

incorporatum sicco.

Quod autem non solum humidum aereum sed etiam aqueum 25

est susceptivum odoris patet quia, si solus aer esset susceptivus

odoris, pisces sub aqua non odorarent, quod est falsum.

Consequentia tenet quia sub aqua non est aer, et dato quod esset

tamen pisces non odorarent aerem respirando.

Et165 quod odor sit passio facta a sicco enchymo patet quia 30

corpora achyma166 ut elementa,167 lapides, aurum etc. non

odorant; et secundum quod corpora sunt magis aut minus

enchyma, secundum hoc magis aut minus odorant. Et ideo sal

157 patet falsitas] quod falsa* est M 158 species autem] sed species G 159 ARIST., De sensu 5, 442b27; Cf. TH. AQUIN., Sent. De sensu, tr.1, c.11,

pp. 63ss. 160 qua p.c. M 161 passio ponitur inv. G 162 humidum add. et del. aliquando M 163 est add. et del. sang M 164 Cf. TH. AQUIN., Sent. De sensu, tr.1, c.11, p. 64 (ll.24-27). 165 443a9 166 achyma] enchyma G 167 elementa] elementum G

17

magis odorat quam nitrum, quia est magis enchymum. Quod

autem haec sint corpora enchyma patet quia per artificium potest

ex eis exprimi* oleum, in quo est humidum pingue admixtum168

sicco.

Patet ex dictis quod licet odor non sit fumalis evaporatio sicut 5

dixerunt antiqui, non tamen est sine ea quia non est sine sicco

enchymo quod subiectatur in fumali /M255 b.i., M256ra

evaporatione.

Patet etiam quod odores et sapores habent adinvicem magnam

affinitatem quia ambo sunt passiones humidi facti a169 sicco, licet 10

diversimode, ut dictum est. Et inde est quod ipsorum sunt fere

eadem differentia. Inde est170 etiam quod sicut sapores171 per

frigidus et congelationes hebetantur, sic odores per ipsum

/G292ra exterminantur.

15

<Par. 2>172 In secunda particula Philosophus determinat de

specibus odoris et de modo odorandi. Et vult quod species odoris

distinguantur173 dupliciter: uno modo ut passiones nutrimenti,

alio modo secundum se.

Primo modo distinguuntur septem species odoris 20

proportionabiliter ad septem species saporis. Verbi gratia odor

dulcis, pinguis, austerus, ponticus174 etc. Secundo modo etiam

possunt distingui septem species odoris, sed tantum odoribus

extremis sunt nomina imposita. Unde175 aliqui dicuntur

redolentes, aliqui fetentes. 25

Odores primo modo considerati sunt contristabiles aut

delectabiles per accidens tantum; et inde est quod odores

ciborum non sunt delectabiles animalibus repletis sed

esurientibus tantum. Odores vero176 secundum se

considerati*177, ut odores florum et aromatum, sunt secundum se 30

delectabiles. Item odores primo modo considerati conferunt ad

desiderium sibi, quod non est universaliter verum de odoribus

secundo modo consideratis.

168 admixtum add. et del. ..* G 169 a add. et del. signo G 170 est om. M 171 sapores add. et del. et* G 172 ARIST., De sensu 5, 443b17; Cf. TH. AQUIN., Sent. De sensu, tr.1, c.12, pp.

67ss. 173 distinguantur] distinguuntur M 174 ponticus add. et del. secundo modo etiam M 175 unde] inde M 176 vero] veri G 177 considerati*] considerate* M

18

Contingit enim res odoriferans esse mali saporis, unde178

TRACIUS poeta repraehendens EURIPIDEM bene dixit quod

“Quando lentem179 decoquis, non infundas myron”, quasi dicat

pulmento non apponas suaviter redolentia,180 quia quidam hoc

faciunt videntur violare181 delectationem naturalem quia duo 5

sensus volunt uno delectabili delectari.

Item odores primo modo considerati percipiuntur ab omni

animali habenti182 olfactum; sed odores simpliciter et qui

secundum se sunt odores percipiuntur tantum ab hominibus183.

Inter omnia enim animalia homo habet cerebrum magis184 10

humidius et frigidius; ergo ad sanitatem illius185 conservandam

natura singulariter concessit homini ut odorando recipiant odores

frigiditatem et humiditatem cerebri sui contemperantes.

Alia vero animalia non percipiunt huiusmodi odores, unde nec

delectantur a suavibus odoribus, nec graviter* ferunt odores nisi 15

per accidens, quia scilicet sentiunt aliquam qualitatem nocivam

eos concomitantem quomodo ad odorem fumi carbonum

concomitatur qualitas aliqua quae186 in hominibus causat

gravedinem capitis.

Et est circa dicta AVERTENDUM187 quod sicut in omnibus 20

animalibus est visus, eiusdem rationis licet aliqua188 habeant

/M256rb oculos coopertos et aliqua non. Sic etiam odoratus in

omnibus est189, eiusdem rationis licet aliqua /G292rb supra

organum odoratus habeant cooperculum quod respirando

removetur et aliqua non habeant cooperculum talem quae absque 25

inspiratione possunt odorare. Ex quo patet quod licet respirantia

et non respirantia diversimode odorant, odoratus tamen in eis est

eiusdem rationis.

ADVERTENDUM etiam quod licet aliqua animalia refocillentur

odoribus, ut patet de homine, nulla tamen animalia odoribus 30

nutriuntur, quod tamen voluerunt PYTHAGORICI.190 Stomachus

enim est locus nutrimenti et ex nutrimento relinquuntur faeces;

178 unde add. et del. tar* M 179 lentem dub. GM 180 ARIST., De sensu 5, 443b30-31; Cf. TH. AQUIN., Sent. De sensu, tr.1, c.12,

p. 69 (ll.79-85 cum adn.) 181 violare] violentare M 182 habenti] habente M 183 hominibus] omnibus M 184 magis om. G 185 illius] ipsius M 186 quae add. dub. inde G 187 ARIST., De sensu 6, 444b21-28. 188 aliqua add. et del. habent M 189 est add. et del. huiusmodi M 190 ARIST., De sensu 6, 445a16-17.

19

sed odores non recipiuntur in stomacho, nec ex191 eis

relinquuntur faeces; ergo etc.

<Tractatus 3>192 5

<Tres quaestiones circa dicta>

<Cap. 1>

<Quaestio circa sensibilia>

<OBICIET AUTEM ALIQUIS.>193 Tertius tractatus in quo 10

Philosophus movet et solvit tres quaestiones incidentes circa

dicta continet194 proportionabiliter tria capitula. In primo solvit

unam quaestionem circa sensibilia, in secundo aliam circa195

immutationem sensus a sensibili, in tertio solvit tertiam circa

ipsum sensum. 15

Primum capitulum continet duas particulas.

<Par. 1> In prima196 movet hanc quaestionem: utrum qualitates

sensibiles dividantur in infinitum.

Et arguitur ad partem negativam quia si sic sequeretur quod 20

omnis magnitudo quantumcumque parva esset sensibilis, quod

est inconveniens. Consequentia tenet quia in qualibet

magnitudine est qualitas sensibilis de cuius natura est quod

immutat sensum. Sequeretur etiam quod ipsum sentire

divideretur in infinitum quia sentire est quoddam moveri, sed 25

moveri dividitur penes divisionem magnitudinis secundum

quam aliquid movetur.

Ad partem oppositam arguit dupliciter.

Primo sic. Si qualitates sensibiles non dividantur in infinitum,

sequitur quod erit dabile aliquod corpus carens omni qualitate 30

sensibili, quod est inconveniens. Consequentia tenet quia corpus

est divisibile in infinitum,197 postquam ergo steterit divisio

qualitatum sensibilium ipsum corpus, in quo subiectantur erit

adhuc divisibile in partes quae necessario erunt corpora absque

qualitate sensibili. Unde etiam sequitur aliud inconveniens 35

191 ex add. et del. M 192 Cf. ALB. MAGN., De sensu, tr.3, pp. 75-93. 193 ARIST., De sensu 6, 445b3; Cf. TH. AQUIN., Sent. De sensu, tr.1, c.14, pp.

76ss. 194 continet a.c. continent M 195 circa a.c. circam G 196 prima add. particula G 197 ARIST., De sensu 6, 445b3; Cf. ARIST., Phyisica I.2, 185b10-11; III.1,

200b18-20; 7, 207b16-17; VI.8, 239a22.

20

/G292va quod corpus sensibile erit compositum ex non

sensibilibus. Unamquamque enim in eadem resolvitur ex quibus

componitur.

Secundo, quia datis corporibus quantumcumque parvis vel

cognoscuntur sensu vel intellectu.198 Animalia enim nata sunt199 5

omnia cognoscere aut per sensum aut per intellectum. /M256va

Si cognoscantur sensu, sequitur quod informantur qualitatibus

sensibilibus et ita huiusmodi qualitates dividentur in infinitum

sicut earum200 subiecta. Si cognoscantur intellectu, sequitur quod

prius cognoscebantur sensu et sic iterum habetur quod prius. 10

Consequentia tenet quia intellectus nihil intelligit eorum quae

sunt exterius nisi cum sensu.201

Si dicat aliquis quod corpora quae subiciuntur qualitatibus

sensibilibus non dividuntur in infinitum sed quod202 devenitur203

ad magnitudines indivisibiles, hoc dictum est impossibile, ut 15

probatum204 est in205 6° Physicorum.206

<Par. 2>207 In secunda particula Philosophus solvit dictam

quaestionem et vult primo quod208 qualitates sensibiles non

dividantur209 in infinitum diversimode formali, quae est generis 20

in suas210 species. Quod patet quia in quolibet genere qualitatum

sensibilium est contrarietas; sed contrarietas est maxima

distantia duarum specierum sub uno genere; ergo in ipsis est

status in extremis. Sed posito statu in extremis necesse est poni

statum in mediis, ut patet 1° Posteriorum.211 25

Secundo dicit quod qualitates sensibiles sunt divisibiles in

infinitum212 divisione quantitativa sicut corpus quod est

subiectum ipsarum. Et est sciendum quod aliquid dicitur

sensibile dupliciter, scilicet in actu et in potentia. Modo

qualitates post quantamcumque divisionem manent sensibiles 30

198 Cf. ARIST., De anima III.8, 431b20-28. 199 animalia….sunt] anima….est G 200 earum] eorum G 201 ARIST., De sensu 6, 445b16-17. 202 quod add. et del. non M 203 devenitur add. et del. in qua M 204 probatum] probat M 205 in om. G 206 Cf. ARIST., Physica VI.1-2, 231a21-233b31. Cf. TH. AQUIN., Sent. De

sensu, tr.1, c.15, pp. 81ss. 207 ARIST., De sensu 6, 445b20. 208 quod add. et del. omnia sensibilia M 209 dividantur] dividuntur M 210 suas om. M 211 Cf. ARIST., Anal. Post. I.20, 82a21-35; 22, 84a29. Cf. TH. AQUIN., Sent.

De sensu, tr.1, c.14, p. 78 (ll.125-126). 212 infinitum add. et del. scilicet M

21

aliquo modo. Verbi gratia decima millesima pars milii est

sensibilis non actu sed potentia tantum, quae potentia ducitur ad

actum si aliis partibus apponatur.

Ex his patet solutio rationum prius factarum.

Unde ad primam dicitur quod omnis magnitudo est sensibilis 5

aut actu aut potentia.

Ad aliam dicitur quod non est inconveniens corpus sensibile

componi ex his quae non sunt actu sensibilia dummodo sint

sensibilia in potentia.

Ad tertiam dicitur quod corpora quantumcumque parva 10

cognoscuntur sensu aut seorsum aut ut sunt aliis coniuncta.

ADVERTENDUM circa dicta quod, sicut habetur in textu213,214

licet corpora quantum de se est possunt215 dividi in infinitum

rationabile, tamen est quod de facto non semper possunt dividi,

/G292vb sed quod deveniatur ad partes tam parvas quae 15

separatae statim resolverentur in continens sicut216 minimus

sapor mari immissus.

Sequitur secundum capitulum.217

20

<Cap. 2>

<Quaestio circa immutationem sensus a sensibili>

<OBICIET AUTEM UTIQUE.>218 Secundum capitulum in quo

Philosophus solvit quaestionem concernentem219 immutationem

sensus a sensibili continet duas particulas. 25

<Par. 1> In prima movet hanc quaestionem: utrum sensibilia

perveniant ad sensum subito vel successive. Quae quidem

quaestio praecipue habet difficultatem de sensibilibus sensu

visus. Manifestum enim est quod sonus posterius veniat ad 30

auditum quam fiat percussio causans. Odor etiam de propinquo

prius sentitur quam a remotis. Alia autem sensibilia sentiuntur

absque /M256vb medio extraneo.

Et arguit Philosophus ad partem affermativam quaestionis

dupliciter. Primo, auctoritate EMPEDOCLIS dicentis quod lumen 35

213 textu add. quod G 214 ARIST., De sensu 6, 446a7. 215 quantum de se est possunt] possunt quantum de se est M 216 sicut add. et del. minus M 217 Sequitur secundum capitulum om. M 218 ARIST., De sensu 6, 446a20; Cf. TH. AQUIN., Sent. De sensu, tr.1, c.15, p.

78 (ll.109-112). 219 concernentem add. et del. s.* GM; add. secundum G

22

solis prius immutat medium quam visum.220 Secundo, ratione

quia visibile pervenit ad visum mediante motu, sed omnis221

motus est successivus.

Nec videtur valere quod222, si dicat aliquis quod visibile

perveniens ad visum, simul movetur et motum est, et quod ita 5

moveretur motu instantaneo. Sicut enim sonus iudicatur

successive pervenire ad auditum quia voces litteratae de

propinquo distinctae percipiuntur et non a remotis, sic etiam

visibilia de propinquo distinctius videntur.

10

<Par. 2>223 In secunda particula Philosophus solvit dictam

quaestionem et vult quod omnia sensibilia quae sentiuntur per

medium extraneum prius medium immutant quam sensum, et sic

successive perveniunt ad sensum praeter lumen et colorem, quae

in simul immutant medium et visum. 15

Pro evidentia huius solutionis224 Philosophus ponit duas

differentias sonorum et odorum ad lumen et colorem. Prima est

quia225 corpus illuminans unica illuminatione illuminat totum

medium et color unica alteratione causat species visibiles per

totum medium diversis immutationibus sibi succedentibus. 20

Secunda differentia est quia sonus pervenit ad auditum

/G293ra mediante motu locali, qui necessario est successivus, et

odor pervenit ad olfactum mediante alteratione, per quam non

potest simul totum medium alterari. Color autem et lumen

perveniunt ad visum mediante unica et subitanea alteratione 25

totius medii. Quod autem aliquod subiectum simul posset totum

alterari manifestum est in aqua quae tota simul congelatur.

Ex dictis patet solutio rationis in oppositum factae. Color enim

et lumen perveniunt ad visum motu instantaneo et non

successivo. 30

ADVERTENDUM quod Philosophus circa primam differentiam

dicit quod diversi audientes quodammodo audiunt idem et

quodammodo non. Principale enim audibile est idem numero226,

sed proximum audibile quod scilicet pervenit ad aures

uniuscuiusque est unum specie et multipliciter227 numero. 35

220 ARIST., De sensu 6, 446a26. 221 omnis om. G 222 quod om. M 223 ARIST., De sensu 6, 446b13. 224 solutionis] scr. in marg. G, a.c. rationis G 225 quia] quod M 226 numero add. et del. et in M 227 multipliciter dub. M

23

<Cap. 3>

<Quaestio ex parte sensuum>

<EST AUTEM QUAEDAM OBIECTIO.>228 Tertium capitulum et

ultimum in quo Philosophus solvit tertiam quaestionem quae se

tenet ex parte sensuum continet tres particulas. 5

<Par.1> In prima movet hanc /M257 b.i., M258ra

quaestionem: utrum contingat in eodem tempore indivisibili229

diversos sensus eiusdem diversa sentire230 puta visum videre

colorem et auditum audire sonum. 10

Et arguit Philosophus ad partem negativam huius quaestionis

tripliciter.

Pro prima ratione supponit duo: primum est231 quod maior

motus repellit minorem232; secundum est quod unumquodque

magis sentitur si seorsum existat quam si sit alteri permixtum.233 15

Quibus suppositis arguit sic: quia vel diversa sensibilia

aequaliter immutant sensus vel inaequaliter, sic quod unum sit

fortius in immutando quam reliquum. Si primum, sequitur ex

secunda suppositione quod ambo sensibilia simul234 minus

sentiuntur quam si sentientur seorsum et ita impedient et 20

exterminabunt seinvicem. Si dicatur secundum, sequitur ex

prima suppositione quod fortius sensibile tantummodo sentietur.

Secundo arguit sic: duo sensibilia eiusdem sensus235 non

possunt simul sentiri ab uno sensu ut album et nigrum a visu,

ergo sensibilia diversorum sensuum non possunt simul sentiri. 25

Consequentia tenet quia quanto motus sunt magis diversi tanto

minus possunt se compati236 et237 antecedens patet quia

diversorum sensibilium ut sunt diversa sunt sensationes238

diversae, sed unius sensus non est /G293rb nisi una sensatio quia

unius rei non potest esse simul239 nisi unus visus. 30

Tertio arguitur240 quia contrariae immutationes non possunt

eidem convenire simul; sed visio albi et visio nigri sunt

228 ARIST., De sensu 7, 447a12; TH. AQUIN., Sent. De sensu, tr.1, c.16, pp.

88ss. 229 indivisibili add. et del. divers..* M 230 diversa sentire om. G 231 est om. M 232 ARIST., De sensu 7, 447a14-15. 233 Cf. TH. AQUIN., Sent. De sensu, tr.1, c.16, p. 89 (ll.35-36). 234 simul om. G 235 sensus om. M 236 Cf. TH. AQUIN., Sent. De sensu, tr.1, c.16, p. 90 (ll.107-108). 237 et om. G 238 sensationes] sensatione M 239 simul add. et del. unus M 240 arguitur] arguit sic M

24

immutationes contrariae; ergo non possunt simul eidem sensui

convenire. Et cum sensationes diversorum sensuum magis

differunt, videtur quod minus possent eidem animae241 simul

convenire.

5

<Par. 2>242 In secunda particula Philosopus recitat aliquas

falsas243 solutiones praedictae quaestionis.

Prima fuit244 dicentium quod soni consonantes non simul

perveniunt ad auditum, licet credantur simul pervenire propter

hoc quod245 tempus medium est insensibile propter eius 10

parvitatem. Similiter dicunt in proposito quod non contingit in

veritate simul audire et videre, licet per insensibilitatem temporis

medii hoc credamus.

Hanc solutionem Philosophus improbat dupliciter.

Primo quia si aliquod tempus esset insensibile, tunc homo 15

existens in illo tempore non sentiret se esse, videre aut audire in

tali tempore, quod est inconveniens.

Secundo quia si aliqua pars existens in toto esset insensibilis

propter eius parvitatem sequeretur quod nihil esset sensibile

primo et per se sed tantum gratia partium aliorum.246 20

Alia fuit solutio quorundam dicendum quod idem sensus gratia

diversorum partium integralium sentiret contraria sensibilia.

Verbi gratia visus secundum unam partem oculi sentiret album

et /M258rb secundum247 aliam nigrum, quomodo corpus est

album in una eius parte et nigrum in alia. 25

Hanc solutionem Philosophus improbat dupliciter.

Primo quia sensus discernit inter diversa sensibilia, ergo

secundum248 idem sui249 sentit ipsa. Secundo quia hoc modo in

eodem essent plures sensus solo numero differentes. Verbi gratia

visus albi et visus nigri qui conveniunt specie et differunt250 solo 30

numero.

241 animae om. G 242 ARIST., De sensu 7, 448a19; Cf. TH. AQUIN., Sent. De sensu, tr.1, c.17, pp.

92ss. 243 falsas add. et del. quaestione M 244 fuit add. querundam* G 245 quod a.c. iter. M 246 secundo―aliorum scr. marg. G, om. M 247 secundum dub. primum M 248 secundum a.c. iter. M 249 sui add. et del. s* M 250 differunt add. et del. so* M

25

<Par. 3>251 In tertia particula Philosophus ponit252 veram

solutionem innuens quod aliquis sensus secundum idem sui

potest sentire diversa sensibilia, quod declarat dupliciter.

Primo253 quia idem sensus potest esse254 unus re et differentis

ratione. Sensus enim communis assimilatur centro, ut patet ex 5

2° De anima.255 Centrum autem est idem secundum substantiam

et differt ratione secundum quod terminat diversas lineas ad

circumferentiam progredientes, sic sensus communis est unus re

et multiplex ratione, secundum quod est commune principium

omnium sensuum exteriorum. Iste ergo sensus unus re existens 10

cognoscit diversa sensibilia secundum quod ratione

diversificatur.

Secundo declarat idem /G293va per simile in rebus

sensibilibus256 quia idem corpus simul est album, dulce,

sonorum, calidum etc. Sensibilibus ergo etiam idem sensus 15

potest simul sentire talia diversa sensibilia.

Ex his patet solutio rationum prius factarum.

Unde ad primam dicitur quod ex quo sensus communis est

universalis virtutis ad sensibilia, ideo potest ipsa comprehendere

qualitercumque257 immutant sensus particulares. Verumtamen 20

est quod tanta potest esse alteratio ad unum sensibile quod aliud

aut non percipietur aut difficulter.

Ad secundam dicitur quod licet sensus secundum quod est

unus non posset simul plura sentire258 sensibilia, potest tamen

secundum quod est multiplex secundum rationem. 25

Ad ultimam dicitur quod visio albi et visio nigri non

contrariantur sicut nec species intentionales ipsarum.

M: Et in hoc finitur liber De sensu et sensato. Deo

gracias. 30

G: Et in hoc finitur liber De sensu et sensato Aristotelis

ipso die octavarum beati Vincencii martyris in conventu

Hallensi, anno domini m°ccc°lxxx°.

35

251 ARIST., De sensu 7, 448b17; Cf. TH. AQUIN., Sent. De sensu, tr.1, c.18, pp.

96ss. 252 philosophus ponit inv. G 253 primo om. G 254 esse add. et del. idem re M 255 ARIST., De anima III.2, 427a9-14; Cf. RIVO, Lect. super De an., lib.2, tr.3,

cap.9. 256 sensibilibus] sensisilibus G 257 qualitercumque add. et del. v G 258 plura sentire inv. G