1

phan thành khương

văn

2017

2

1

phan thành khương

văn

2017

2

3

PHẦN I: TRUYỆN

4

Một bài tập làm văn lạ

Trần Văn Chương là một thầy giáo dạy Văn đã

trên 30 năm. Học trò rất quí mến anh vì anh luôn

giảng dạy một cách nhiệt tình, kiến thức sâu rộng

và nhất là rất công bằng, rành mạch trong việc

đánh giá, cho điểm bài làm của học sinh. Mới đây,

khi cho học sinh làm bài viết về kiểu bài tự sự,

Trần Văn Chương đã ra đề bài như sau: “Bằng trí

tưởng tượng của mình, anh (hay chị) hãy viết một

bài văn tự sự để kể lại việc An Dương Vương kén

rể.” Bài văn được thầy giáo Trần Văn Chương

cho điểm cao nhất lớp là bài của Nguyễn Thực

Học. Bài văn ấy như sau:

“Triệu Đà đã ba lần đem quân tấn công nước Âu

Lạc của An Dương Vương. Như ông ta nói, là để

“dạy cho Nam bang một bài học”. Cả ba lần đều

thất bại thảm hại. Quân tướng bị thương vong rất

nhiều. Chiến thuật biển người của Triệu Đà hoàn

toàn bị vô hiệu hoá bởi cái Nỏ Thần kì diệu của

An Dương Vương. Cứ mỗi lần bắn đi, có hàng

ngàn mũi tên bay về phía quân địch. Các mũi tên

này lại có khả năng tự tìm đến mục tiêu. Vì thế, dù

trốn, nấp sau các gốc cây, hốc đá, quân của Triệu

5

Đà vẫn bị dính tên. Và trận chiến kết thúc một

cách nhanh chóng.

Triệu Đà vô cùng căm giận. Ông ta nghiến răng

trèo trẹo, quát ầm lên: “Không diệt được nước Âu

Lạc thì ta ăn không ngon, ngủ không yên. Hai

tiếng Âu Lạc khiến ta bực bội lắm. Chúng nó mà

cũng dám mơ “âu” với “lạc”! Ai cho phép lũ man di

ấy “âu lạc”? Các khanh, ai có mưu sâu kế hiểm gì

thì tâu trình cho ta nghe.

Một lúc lâu sau, chẳng ai có ý kiến gì. Bỗng Đặng

Thâm Mưu vái lạy và nói:

- “Tâu bệ hạ! Không đánh được thì ta làm bạn,

làm sui gia vậy”.

- “Hử? Ngươi ăn nói cái kiểu gì vậy?”

Đặng Thâm Mưu đến bên Triệu Đà, nói thì thầm:

- “Bệ hạ cho thái tử Trọng Thuỷ sang ở rể, rồi lấy

cho được cái nỏ lợi hại ấy về và ngay lập tức, ta

đem quân sang hỏi tội chúng nó.”

- “Hay! Ngươi đúng là Thâm Mưu!”

- “Ta giao cho nhà ngươi lo thu xếp việc này. Phải

mang sang Âu Lạc một trăm ngàn lạng vàng, một

trăm ngàn lạng bạc, một trăm ngàn xấp lụa. Mỗi

xấp là mười thước, vậy là một triệu thước lụa.”

6

- “Sao lại nhiều quá thế, tâu bệ hạ?”

- “Ta làm cho chúng nó tin là ta thật lòng, thật dạ

giao hảo với chúng nó đấy mà. Ta sẽ lấy lại tất cả

đấy mà, lấy cả cõi Âu Lạc đấy mà. Có mất tí gì

đâu đấy mà!”

- “Bệ hạ thật anh minh!”

Sau hơn một tháng băng rừng lội suối, đoàn

người do Đặng Thâm Mưu dẫn đầu đã đến kinh

đô Âu Lạc. Thành Cổ Loa sừng sững khiến bọn

họ không khỏi rùng mình. Nhưng tham vọng thôn

tính Âu Lạc đã làm cho bọn họ bình tĩnh lại. Bọn

họ được quan Hộ thành cho nghỉ ở nhà khách để

chờ Thánh chỉ.

Đợi An Dương Vương đánh xong ván cờ, anh lính

cấm vệ mới dám tâu trình sự việc. An Dương

Vương cười ha hả, nói:

“Ta biết thế nào Triệu Đà cũng sẽ sang cầu cạnh

ta. Bọn họ biết điều đấy. Ngày mai, đưa bọn họ

vào gặp ta.”

Sáng hôm sau, khi đông đủ các quan văn võ đã tề

tựu ở sân chầu, hoàng hậu và Mị Châu hớt hải

chạy vào, cúi lạy nhà vua. Mị Châu, nước mắt

nước mũi dầm dề, nói:

7

-“Van xin bệ hạ, bệ hạ đừng gả bán con cho kẻ

ngoại bang xa lạ đó. Con thà lấy một anh nông

dân Âu Lạc chứ quyết không thèm lấy con của kẻ

đã ba lần đem quân đến giày xéo giang sơn Âu

Lạc của ta.”

An Dương Vương nổi trận lôi đình, quát:

-“Bịt mồm nó lại, tống nó vào lãnh cung. Trong

thời hạn một trăm ngày, kể từ hôm nay, ta cấm

khẩu nó. Vi phạm mỗi tiếng sẽ bị cộng thêm mười

ngày cấm khẩu nữa.”

Hoàng hậu vật vã than khóc:

-“Lạy bệ hạ, bệ hạ hãy tha cho con. Từ nhỏ đến

giờ, con gái có dám cãi bệ hạ điều gì đâu!”

An Dương Vương quát :

-“Đưa hoàng hậu về cung. Nhanh lên. Một tiếng

“Dạ” và hoàng hậu bị lôi đi.

Bỗng ngươì ta thấy quan gián nghị Lê Cương

Trực, một vị quan già yếu, râu tóc trắng phau, vái

lạy nhà vua và nói:

-“Tâu bệ hạ, hạ thần xin lấy tính mạng của mình

ra để tấu trình với bệ hạ. Bệ hạ đã bị mắc mưu

của Triệu Đà rồi! Cho người của Triệu Đà vào

8

trong nhà mình thì còn gì là bí mật quốc gia! Nước

mất nhà tan đấy Bệ hạ!”

Nhà vua vô cùng giận dữ, quát:

-“Hỗn láo! Lôi cổ lão già mất nết ấy ra ngoài cổng

thành mà chém ngay cho ta.” Một tiếng “Dạ” nữa

và vị quan già liền bị lính lôi đi. Từ đó, sân chầu

im phăng phắc, chẳng ai còn dám tâu trình gì nữa.

Mãi một lúc lâu sau, người ta mới nghe thấy

những lời xu nịnh nối tiếp nhau:

-“Bệ hạ vô cùng anh minh!”

-“Bệ hạ chí nhân, chí đức!

-“Bệ hạ vạn tuế, vạn tuế!” Họ nói mãi, ca tụng mãi

cho đến khi đoàn người do Đặng Thâm Mưu cầm

đầu xuất hiện, họ mới chịu ngưng.

Đoàn người vái lạy nhà vua. Nhà vua cho họ đứng

dậy tâu trình. Đặng Thâm Mưu nói:

-“Tâu bệ hạ, vua nước tôi muốn kết tình giao hảo

với Âu Lạc, muốn kết tóc xe tơ cho Trọng Thuỷ và

Mị Châu. Vua nước tôi gửi tặng bệ hạ một trăm

ngàn lạng vàng, một trăm ngàn lạng bạc, một triệu

thước lụa loại tốt nhất để tỏ rõ tấm chân tình.”

An Dương Vương tỏ ra rất bằng lòng, nói:

9

-“Sao mà lắm vàng, lắm bạc, lắm lụa thế! Ta chỉ

muốn Triệu hoàng đế và ta cùng thực hiện ba

mươi hai chữ vàng sau đây: “Hai nhà tựa một nhà,

trăm năm đôi trẻ kết tóc xe tơ, tròn mong ước;

Lưỡng quốc như nhất quốc, vạn đại lân bang tình

thâm hữu hảo, mãn nguyện cầu.” Mọi người vỗ

tay tán thưởng đôi câu đối nửa Tàu nửa ta của

nhà vua.

Và nhà vua nói:

-“Quyết định của ta là tối hậu. Đây là quyết định

duy nhất đúng.” Từ hôm đó, An Dương Vương đã

có rể “quí”. Kết cục bi thảm của cái “quyết định

duy nhất đúng” của An Dương Vương thì mọi

người Việt Nam đều đã rõ và chuyện kén rể của

An Dương Vương xin tạm dừng ở đây.”

Trên đây là bài văn tự sự kể về việc An Dương

Vương kén rể, bài văn của học sinh Nguyễn Thực

Học, một học sinh của lớp 10A1 trường THPT

chuyên Lê Quí Đôn, tỉnh X. Nguyễn Thực Học là

một học sinh chuyên Toán nhưng nhờ có sự suy

luận lô gích, lại có cảm xúc chân thật nên những

bài làm văn của Nguyễn Thực Học luôn đạt điểm

cao nhất lớp. Và lần này, thầy giáo Trần Văn

10

Chương cũng đánh giá cao bài làm văn của

Nguyễn Thực Học.

Thầy giáo Trần Văn Chương cho rằng Nguyễn

Thực Học có trí tưởng tượng khá tốt, diễn đạt trôi

chảy, mạch lạc, có chú ý khắc hoạ tính cách nhân

vật, v.v...

Sau khi đọc bài của Nguyễn Thực Học cho cả lớp

nghe, cả lớp 10A1 đều đồng tình với sự đánh giá

của thầy giáo Trần Văn Chương. Và khi thầy giáo

Trần Văn Chương hỏi cảm tưởng của học sinh

sau khi nghe đọc bài làm văn của bạn Nguyễn

Thực Học thì tất cả đều nói: thấy thương Mị Châu

quá, cô ấy là một người yêu nước và có niềm tự

hào dân tộc sâu sắc; vô cùng cảm phục quan gián

nghị Lê Cương Trực, ông tuy tuổi cao lực kiệt

nhưng đầu óc vẫn minh mẫn, sáng suốt và và

cương trực đúng như cái tên của ông; giận An

Dương Vương chủ quan, độc đoán nên đã phạm

phải một sai lầm nghiêm trọng dẫn đến thảm hoạ

nước mất nhà tan, cả dân tộc rơi vào tình cảnh nô

lệ tủi nhục.

Ninh Thuận, 27-5-2009

11

Một lũ điên

(truyện rất ngắn)

Lão Việt có 10 đứa con (5 gái và 5 trai). Chúng

phát triển không tốt lắm cả về thể chất và tinh

thần do nhà quá nghèo khó.

Bị hàng xóm xúi giục và cung cấp hung khí, chúng

tổ chức đánh nhau suốt 2 ngày đêm. Hậu quả là

lão Việt, vợ lão Việt, 3 thằng con trai và 2 đứa con

gái bị giết chết. Mấy đứa còn sống sót đều mang

thương tích trên xác thân và trong tâm hồn.

Hằng năm sau đó, cứ vào ngày đẫm máu ấy, cứ

vào ngày tang thương ấy, chúng tổ chức nhảy

nhót, hát ca ăn mừng. Chúng ăn vô số thịt, xôi và

uống vô số rượu, bia. Chúng làm náo loạn cả xóm

làng. Mọi người chỉ biết thở dài và chép miệng

than: “Một lũ điên!”.

Ninh Thuận, ngày 09-5-2015

12

Hai mẩu chuyện nhỏ về cọp

1. Có ba đứa trẻ chăn trâu trên rừng. Vì trời tối,

không kịp về nhà, ba đứa trẻ nghỉ lại trên một cái

chòi ở giữa một rẫy bắp (ngô). Chòi cao 7-8 mét,

có thang để lên xuống. Cơm mang theo đã ăn hết,

chúng nó nấu chè đậu đen để ăn cho đỡ đói. Nồi

chè đang sôi, đường và đậu đang keo lại.

Bất ngờ chòi rung mạnh. Một đứa nhìn xuống,

thấy hai con mắt sáng rực của một con cọp. Con

cọp đang leo lên chòi. Một đứa thông báo cho hai

đứa kia: “Cọp, bay ơi! Nó đang leo lên.”

Một đứa, có lẽ là đứa thông minh nhất, nói:

“Không sợ. Để đó tau!”. Thằng bé này giành chỗ

quan sát, nó thấy con cọp đang vội vã leo lên

chòi. Đợi khi con cọp chỉ còn cách chòi chừng một

mét, nó bê nồi chè trút thẳng vào mặt con cọp.

Cọp gầm một tiếng vang núi rừng, rớt bịch xuống

đất và chạy thục mạng vào rừng. Cả một hàng

bắp (ngô), bị con cọp giẫm, ngã la liệt.

Đói, ba đứa trẻ phải leo xuống bẻ mấy trái bắp

(ngô), đem lên chòi, nướng ăn thay chè.

13

Không biết con cọp thế nào nhưng nếu còn sống,

chắc là chẳng bao giờ nó dám leo lên chòi để ăn

thịt người nữa!

2. Có một anh kia đi cúng đình về, phải đi qua

rừng. Anh ta là Thủ chinh (Người giữ chiêng) cho

đình. Khi cúng đình, người ta đọc văn tế cùng với

tiếng chiêng tiếng trống.

Vai mang cái chiêng, tay cầm dùi chiêng, anh ta

cắm cúi đi vội về nhà. Bỗng anh ta thấy phía

trước mặt có một con cọp đang đi về phía anh ta.

Anh ta chui ngay vào bụi rậm bên đường mặc cho

gai đâm nhức nhối.

Con cọp tiến gần đến chỗ anh ta, anh ta run cầm

cập. Bất ngờ cái dùi chiêng đụng vào cái chiêng,

vang lên mấy tiếng “cheng, cheng” nho nhỏ. Con

cọp hoảng hốt bỏ chạy. Sẵn đà, anh ta chui ra,

đứng hiên ngang, đánh chiêng inh ỏi.

Té ra nhờ run mà con cọp sợ bỏ chạy! Người ta

nói “miệng hùm gan sứa” là như thế. Tuy dữ dằn

nhưng cọp lại rất sợ tiếng chiêng, tiếng thanh la.

14

Thế mà, khi kể lại chuyện mình gặp cọp, anh ta

chẳng nói đến việc anh ta chui vào bụi rậm, việc

anh ta run cầm cập! Anh ta chỉ nói: “Tao thấy con

cọp, tao bèn gõ chiêng inh ỏi. Con cọp sợ xanh

mặt, chạy trối chết”.

Trên đây là hai câu chuyện nhỏ về cọp mà cha tôi

đã kể cho tôi nghe ngày tôi còn bé. Nay, tôi kể lại

để góp vui cùng các bạn.

Ninh Thuận, 16-12-2016

15

PHẦN II: KÍ

16

Nhớ mãi món cháo cá nhét (1) tuyệt

vời của mẹ

Như hầu hết mọi đứa trẻ trên đời, hơn nửa thế kỉ

trước, tôi – chú bé con ngày ấy - sống trong tình

yêu thương và sự che chở của mẹ. Mẹ tôi là một

người nông dân chân lấm tay bùn mà tâm hồn thì

sáng trong như trăng rằm mùa thu. Mẹ thân thiện

và ân cần với mọi người. Chưa bao giờ tôi thấy

mẹ giận ai và cũng chưa bao giờ tôi thấy ai giận

mẹ. Trong gia đình, mẹ ý tứ chăm sóc cho chồng

con từ miếng cơm đến tấm áo. Có một món ăn

mẹ nấu mà mãi mãi tôi không bao giờ quên. Đó là

món cháo cá nhét của mẹ. Đúng là của mẹ! Bởi vì

từ nguyên liệu cho tới cách chế biến đều do mẹ

tìm kiếm và thực hiện.

Hôm ấy, tôi bị cảm sốt. Mẹ, từ ngoài đồng về, hỏi

tôi: “Con đã đỡ mệt chưa? Mẹ nấu cháo cá nhét

cho con ăn . Con sẽ khỏi bệnh ngay thôi”. Tôi nhìn

thấy trong cái rổ của mẹ có sáu con cá nhét vàng

óng . Mẹ đem rổ cá nhét đi chà rửa sạch sẽ và bỏ

vào nồi để luộc chín. Tiếp đó, mẹ bỏ cá nhét vào

tô và tách lấy phần thịt . Phần xương được mẹ bỏ

vào cối đá, giã nhỏ để lọc lấy nước. Nước này

17

được đổ vào nồi luộc cá nhét trước đó . Mẹ bỏ

vào nồi ba nắm gạo và thêm củi vào bếp. Và rồi

mẹ giã nén (2), thái hẹ. Hẹ được mẹ thái thật nhỏ.

Khi cháo đã nhừ, mẹ nhấc nồi xuống. Mẹ đặt một

chảo nhỏ lên bếp, đổ vào chảo hai muỗng dầu

phộng (3). Dầu vừa nóng, mẹ bỏ nén vào. Tinh

dầu nén bốc lên thơm ngào ngạt. Mẹ cho phần

thịt cá nhét vào chảo, đảo qua đảo lại mấy lần.

Xong, mẹ bỏ tất cả thịt cá nhét thơm tho này vào

nồi cháo, nêm mắm muối và rắc lá hẹ đã thái nhỏ

vào. Sau này, khi đã có bột ngọt, mẹ không quên

thêm vào nồi cháo một chút bột ngọt.

Tôi cầm chén cháo mẹ nấu mà cảm nhận vô vàn

yêu thương của mẹ, cảm nhận cả những vất vả,

nhọc nhằn của mẹ. Đúng như mẹ nói, sáng hôm

sau, tôi thấy mình đã khỏe nhiều, bệnh sắp khỏi

hẳn. Tôi còn được thưởng thức món cháo cá nhét

tuyệt vời của mẹ ngay cả khi đã lớn, đã vào đời.

Tôi cần nói thêm một điều này nữa. Trong cái rổ

của mẹ, bao giờ cũng chỉ có năm – sáu con cá

nhét. Để ý thấy thế, có lần tôi đã hỏi mẹ. Mẹ nói:

“Mẹ chỉ lựa lấy năm – sáu con lớn, những con

khác mẹ thả lại để chúng còn sinh đẻ nữa chứ!”.

Ôi ! Hơn nửa thế kỉ trước, mẹ đã làm cái điều mà

18

ngày nay cả thế giới đang phải làm: bảo vệ môi

trường, bảo vệ sự sống trên trái đất thân yêu này.

Mẹ tôi qua đời đã hơn hai mươi năm rồi. Mỗi lần

nhìn ảnh mẹ trên bàn thờ, tôi luôn cảm thấy ấm

áp một tình mẫu tử, tôi vẫn thấy mình là một đứa

con nhỏ của mẹ như ngày nào và tôi cũng nhớ rất

rõ hương vị món cháo cá nhét tuyệt vời của mẹ.

Ninh Thuận, 25.5.2008

(1) Cá nhét = con chạch

(2) Nén = hành tăm

(3) Dầu phộng = dầu lạc

19

Lần đầu đến Sài Gòn

(Hôm nay, 24-5-2016, Tổng thống Hợp Chủng

Quốc Hoa Kì (United States of America), Barack

Obama, đến Sài Gòn lần đầu tiên. 43 năm trước,

hè năm 1973, tôi cũng đã lần đầu tiên đến Sài

Gòn . Tôi xin phép kể lại vắn tắt như dưới đây):

Hè 1973, sau khi kết thúc năm học thứ 3 ở ĐHSP

Huế, tôi về Hòa Khánh (cách Đà Nẵng non 10

KM) để nghỉ hè. Gia đình tôi tản cư đến ở đấy.

Nhưng chưa nghỉ được ngày nào thì có người rủ

đi làm thợ nề trên đèo Hải Vân. Tôi đi làm ngay vì

muốn có ít tiền để vào Sài Gòn cho biết “Hòn

Ngọc Viễn Đông” nó như thế nào!

“Nắng Sài Gòn anh đi mà chợt mát,

Bởi vì em mặc áo lụa Hà Đông”

(“Áo lụa Hà Đông” - Nguyên Sa – Trần Bích Lan)

“Con đường Duy Tân cây dài bóng mát

Buổi chiều khuôn viên mây trời xanh ngát”

(“Trả lại em yêu” – Phạm Duy)

Và ca khúc “Ghé bến Sài Gòn” của Nhạc sĩ Văn

Phụng cứ thôi thúc tôi!

20

Công việc thợ nề của tôi là xây các vách ở hai

đầu các cống thoát nước. Vách có hình thang

vuông: đáy 2 mét, đỉnh 0,2 mét. Cống có đường

kính 2 mét, bằng thép. Và xây các đường dẫn

nước phía vách núi để khi mưa lớn, nước chảy

mạnh, không bị xói lở. Mỗi ngày được trả 250

đồng.

Tôi dự định sẽ bắt xe Phi Long hay Tiến Lực để đi

Sài Gòn. Nhưng, làm được hơn một tháng, đã có

hơn 10.000 đồng (1 xe máy Honda 50 cc nguyên

thùng chỉ 29.000 đồng) thì ông anh họ nói sẽ gửi

đi máy bay. Thích quá!

Đúng ngày giờ hẹn, tôi đến chỗ làm của ông anh

họ (gần Bảo tàng điêu khắc Chăm Đà Nẵng). Chờ

một lát thì có người đọc danh sách những người

được bay chuyến sáng hôm ấy. Nghe tên mình,

tôi lên xe.

Chiếc GMC chở gần 30 người, chạy ra phi trường

Đà Nẵng. Xe đến gần một chiếc máy bay khổng

lồ. Đó là chiếc máy bay Lockheed C-130

Hercules. Chúng tôi được hướng dẫn lên máy bay

từ phía đuôi máy bay và được chia đều ngồi dọc

21

hai bên. Mỗi ghế một người và phải buộc dây

ngang bụng.

Tấm bục lớn ở đuôi máy bay được nâng lên, khép

kín phía đuôi máy bay và chiếc Lockheed C-130

Hercules lăn bánh, cất cánh. Qua ô cửa nhỏ, tôi

thấy bên dưới là núi rừng trùng điệp. Có lẽ “nó”

đang bay trên Tây Nguyên.

Tôi đã bay trên một số loại máy bay trực thăng,

C123, … nhưng phải công nhận anh C130 này rất

êm, rất thoải mái.

Có người bảo: “Đến rồi! Sông Đồng Nai kia rồi!”

Và máy bay hạ dần độ cao rồi đáp xuống phi

trường Tân Sơn Nhất.

Tôi lên một chiếc Lambretta để ra cổng phi trường

rồi đi xích lô về nhà bạn, người bạn cùng lớp thời

trung học, đã vào Sài Gòn để học Đại học.

Ngày thứ nhất, bạn giao cho tôi một chiếc xe máy

Suzuki. Tôi đi đổ xăng và mua một cái bản đồ Thủ

đô Sài Gòn và bắt đầu khám phá “Hòn Ngọc Viễn

Đông”.

Tôi đến đường Trương Minh Kí, ngắm Đại học

Vạn Hạnh. Đi hết đường Trương Minh Giảng, rẽ

trái, đến Ngã tư Bảy Hiền, ngắm Bệnh viện Vì

22

Dân đồ sộ, vào Hương lộ 14 để thăm ông anh cô

cậu. Khu Bảy Hiền có rất đông người Quảng Nam

vào làm ăn sinh sống.

Ở chơi nhà ông anh cô cậu đến 14 giờ, tôi đến

đường Trần Quốc Toản để thăm bà chị kết nghĩa.

Năm 1964, Quảng Nam bị lụt lớn, thiệt hại khủng

khiếp về người và tài sản. Trường Trung học

Trưng Vương (Sài Gòn) của chị N. quyên tiền

giúp học sinh miền Trung. Lớp 11A2 của chị N. đã

gửi tiền giúp lớp tôi. Tôi và bạn tôi, mỗi người

nhận được 200 đồng. Tôi viết thư cảm ơn lớp

11A2 của chị N. Từ đó, chị N. và tôi thường viết

thư cho nhau. Chị N. học trên tôi hai lớp. Tôi cũng

nhận được nhiều thư của các chị cùng lớp với chị

N. nữa. Ba chị N. là một Bác sĩ và sau này chị N.

cũng trở thành một Bác sĩ. 21 năm sau (1973-

1994), trong dịp đi tăng cường cho Bệnh viện đa

khoa tỉnh Ninh Thuận, chị N. có đến Khu tập thể

trường THPT. DTNT. Ninh Thuận để thăm gia

đình tôi.

Từ giã chị N. và gia đình, tôi đến chợ Bến Thành,

đi qua nhà sách Khai Trí, vòng ra đường Bạch

Đằng chiêm ngưỡng tượng đài Đại Vương Hưng

Đạo – Trần Quốc Tuấn.

23

Sau đó, tôi đến dinh Độc Lập, ngắm công trình

của Kiến trúc sư lừng danh Ngô Viết Thụ, đến

chiêm ngưỡng Nhà thờ Đức Bà rồi đến Bảo tàng

Lịch sử.

Tại Bảo tàng Lịch sử, nhìn những cây cọc Bạch

Đằng, hình ảnh Hai Bà Trưng, Bà Triệu, Ngô

Quyền, Lí Thường Kiệt, Trần Quốc Tuấn, Lê Lợi,

Quang Trung, … lòng tôi dào dạt cảm xúc tự hào,

cảm phục cha ông mưu trí, anh hùng, kiên cường,

bất khuất! Ngắm những phiên bản trống đồng

Đông Sơn, thạp đồng Đào Thịnh, những mũi tên

đồng, … tôi như thấy lại cả một quá khứ gian khổ,

hào hùng và tài hoa của dân tộc!

Rời Bảo tàng Lịch sử, tôi vào Thảo Cầm Viên để

xem voi, gấu, sư tử, … Con hổ trong Thảo Cầm

Viên, lúc này, trông rất giống con hổ của Thế Lữ

trong bài thơ nức tiếng “Nhớ rừng”. Nó khinh

khỉnh, nghênh ngang, dữ dằn, hung tợn lắm!

Chắc là được ăn uống đầy đủ nên rất sung sức,

mạnh mẽ.

Gần 17 giờ, khát nước và mệt, tôi quay về nhà

bạn. Gặp một chị bán trái cây, đang đẩy xe đi bên

đường, tôi dừng lại, hỏi: “Bao nhiêu một chục cam

vậy chị?”. Chị trả lời ngay: “Bốn đồng chú à!”. Tôi

24

nói: “Chị bán cho em một chục!”. Chị nhặt cam, bỏ

vào một bao giấy đã được dán sẵn. Tôi trả tiền

cho chị.

Cầm bị cam, nghe nằng nặng, tôi mở xem. Thấy

13 trái cam, tôi nói với chị: “Dư 3 trái chị ơi!”. Chị

bảo: “Không dư đâu! Một chục là 12 trái, tôi biếu

chú 1 trái nữa là 13. Nghe tiếng chú, tôi biết chú ở

ngoài Trung mới vào. Quảng Nam phải không? Ở

đây, tôi tính chục 12, chứ chú xuống miền Tây,

người ta tính cho chú chục 14, chục 16 nữa kìa.”.

Tôi vô cùng ngạc nhiên: chục 12, chục 14, chục

16 và còn biếu 1 trái vì “tôi biết chú ở ngoài Trung

mới vào”! Người Sài Gòn sống nghĩa tình quá! Tôi

vô cùng cảm động trước tình cảm của chị bán trái

cây, tôi nói: “Vậy, em cảm ơn chị! Chào chị nhé!”.

Ngày thứ hai, tôi đi lung tung: đến cầu Chữ Y, qua

Khánh Hội, đến Đa Kao, Chợ Lớn, … Đi trên các

con đường Tú Xương, Hồ Xuân Hương, Bà

huyện Thanh Quan, … rợp bóng me, hoa và lá

me rắc vàng trên đường. Đúng là những con

đường dành cho các nhà thơ!

Đến chiều, tôi đến nhà sách Khai Trí, mua gần 20

quyển sách các loại: từ điển, thơ, tiểu thuyết, sách

25

dịch, sau khi tính toán số tiền cần để ăn uống và

đi xe.

Sáng hôm sau, tôi chia tay bạn và lên xe Phi Long

để về lại Đà Nẵng.

Xe chạy tới Sa Huỳnh thì trời tối, những người

anh em con Lạc cháu Hồng đang bắn giết nhau,

xe không thể đi tiếp. Xe phải đưa hành khách

xuống bờ biển để lên 2 chiếc thuyền. Thuyền

chạy cách bờ vài cây số. Nhìn vào trong đất liền,

thấy đạn bay đỏ trời, hỏa châu chiếu sáng, tiếng

súng lớn nhỏ, lúc nhặt lúc thưa. Tôi không hiểu

sao người Việt Nam mình lại thích bắn giết nhau

dữ vậy!

Ra tới quãng thị xã Quảng Ngãi, thuyền mới cập

bến, chúng tôi lên bờ và lên xe – một xe Phi Long

khác – để đi tiếp ra Đà Nẵng.

Đấy, lần đầu đến Sài Gòn của tôi là như thế. Còn

rất nhiều tình tiết nhưng tôi xin thuật vắn tắt như

thế vì sợ làm mất thì giờ của người đọc!

Sài Gòn thật tuyệt vời! Đúng là một Hòn Ngọc!

Hòn Ngọc không chỉ là nhà cửa, lâu đài, cao ốc,

đường sá, … mà quan trọng hơn (tôi nhấn

26

mạnh), đó là Hòn Ngọc của Tình Người, của

Nhân Cách, của Tâm Hồn người Sài Gòn!

Ninh Thuận, 24-5-2016

27

Mấy kỉ niệm nho nhỏ về 4 năm ấy

Trong 4 năm ấy, 4 năm học tại Đại học Sư phạm

Huế (1970-1974), kí ức của tôi đã lưu lại nhiều

điều mà mãi sau gần 40 năm (1974-2013), tôi

vẫn còn nhớ rõ. Tôi xin được chia sẻ mấy kỉ niệm

nho nhỏ sau đây:

1. Lạnh tê cóng hai bàn tay: Năm học thứ nhất,

tôi ở tại Cư xá Huỳnh Thúc Kháng (cơ sở báo

Tiếng Dân của cụ Huỳnh Thúc Kháng). Cư xá này

dành cho sinh viên Quảng Nam ra học tại cố đô.

Năm đó, Huế lạnh 11 độ. Tôi chẳng có áo ấm. Khi

qua cầu Trường Tiền, gió buốt, tôi run cầm cập.

Đến lớp, thầy giảng, các bạn ghi chép, tôi chẳng

tài nào viết được. Hai bàn tay cứng đơ. Tôi

khoanh tay, kẹp hai bàn tay trong nách mãi cho

tới khi ... hết giờ học!

2. Đi khiếu kiện ở dinh tỉnh trưởng: Hôm nọ, đi

học về thì biết tin cảnh sát vào Cư xá Huỳnh Thúc

Kháng, đánh đập anh em sinh viên ở đây. Chúng

tôi làm ngay một băng rôn “phản đối cảnh sát vô

cớ đánh đâp sinh viên”. Tôi là một trong hai người

cầm băng rôn, chúng tôi kéo qua dinh tỉnh trưởng,

28

đòi gặp tỉnh trưởng để yêu cầu giải quyết vụ việc.

Lính gác không cho vào. Tranh cãi một hồi, họ

bảo cử đại diện vào gặp tỉnh trưởng. Cuối cùng,

ông tỉnh trưởng đã xin lỗi và hứa chăm sóc các

bạn bị đánh. Có lẽ ai đó đã mật báo gì đấy với

cảnh sát?

3. Bơi qua sông Hương: Năm thứ hai, tôi

chuyển qua ở tại Cư xá Đội Cung (số 2 đường

Đội Cung). Chiều hôm ấy, đi học về, trời rất nóng

nực, cúp nước, anh em rủ ra sông tắm. Có bạn

nói “đứa nào bơi qua sông, tao đãi một li chè thập

cẩm”. Tôi, tuy không thích chè thập cẩm nhưng

cũng muốn thử sức mình. Tôi cũng đã nhiều lần

bơi qua bơi lại trên sông Thu Bồn ở Quảng Nam

hồi còn học lớp đệ thất, đệ lục. Và, tuy có hơi mệt

vì khúc sông ở trước trường Đại học Sư phạm

Huế khá rộng, cũng bơi qua bơi lại an toàn.

4. Suốt tuần ngồi đánh máy chữ: Thầy Nguyễn

Văn Dương có nhiều sách hay. Có những cuốn

sách do Giáo sư Hoàng Xuân Hãn từ Pháp gửi về

cho thầy. Thầy Dương giao cho tôi đánh máy để

sao lại. Đánh mỗi lần 6 bản trên giấy pơ-luya

(papier pelure) với 5 tờ giấy than. Tôi ngồi đánh

máy suốt tuần như thế mới xong cuốn “Tú Xương,

29

con người và nhà thơ” của Trần Thanh Mại và

Trần Tuấn Lộ (xuất bản ở ngoài bắc). Và, dĩ

nhiên, thầy cho tôi một bản.

5. Nghe giới thiệu hai ca khúc mới của Trịnh

Công Sơn: Hôm ấy, được tin nhạc sĩ Trịnh Công

Sơn giới thiệu hai ca khúc mới tại Trung tâm Liễu

Quán, tôi đến dự. Trịnh Công Sơn gầy, dong dỏng

cao, kính cận. Anh không hát, chỉ giới thiệu: “Đây

là hai ca khúc tôi mới viết vừa ráo mực, mời các

anh chị nghe”. Đó là các ca khúc “Cõi tạm” và

“Biết đâu nguồn cội”. Tôi thấy, lúc này, Trịnh Công

Sơn đã chịu ảnh hưởng tư tưởng nhà Phật khá

sâu đậm.

6. Dự lễ trao trả tù binh:Chiều hôm đó, năm

1973, khoản 14-15 giờ, tôi từ Thư viện Đại học về

cư xá (lúc này tôi đã chuyển lên ở Cư xá Nam

Giao), đến trước Bệnh viện trung ương Huế, tôi

gặp một chiếc GMC đứng bên đường. Bên hông

xe, có giăng một băng rôn “Phái đoàn Viện Đại

học Huế dự lễ trao trả tù binh”, trên xe có 3 bạn

sinh viên. Tôi nói “tôi đi với được không?”. Họ bảo

“được, lên xe”. Tôi lên xe và xe chạy lên Viện Đại

học. Vài người nữa lên xe, xe quay đầu và thẳng

đường ra Quảng Trị. Thành phố Quảng Trị, bên

30

bờ sông Thạch Hãn, chỉ còn là một bãi gạch vụn!

Tuy nhiên, màu xanh cây cối đã phủ kín mọi nơi.

Rau tàu bay, rau sam, chuối, đu dủ, ... rất xanh

tốt. Xe đến sát bờ sông. Cầu Thạch Hãn đã gãy

đổ. Cờ xí dày đặc hai bên bờ sông: phía bờ bắc là

cờ đỏ sao vàng, cờ xanh đỏ sao vàng và câu

khẩu hiệu “Không có gì quí hơn độc lập, tự do”;

phía bờ nam là cờ vàng ba sọc đỏ và câu khẩu

hiệu “Hoan hô các chiến sĩ trở về từ ngục tù cọng

sản”. Tù binh được chở bằng ca nô từ bờ nam

qua bờ bắc và ngược lại. Tù binh miền Bắc mặc

quần áo màu đà, tù binh miền Nam mặc quần ka

ki vàng áo trắng. Các chiếc ca nô nhỏ, mỗi lần chỉ

chở được 6-7 tù binh. Ngoài bộ quần áo mặc trên

người, mỗi tù binh đều có một túi xách nhỏ. Ra

giữa sông, tù binh hai bên đều vứt túi xách xuống

sông, cởi quần áo vứt luôn xuống sông (may là họ

vẫn giữ lại cái quần đùi). Tôi nghĩ là họ quyết

không thèm lấy, không thèm dùng bất cứ thứ gì

của địch? Dòng sông, vì thế, đầy cả quần áo, túi

xách của tù binh hai miền. Gần 1500 tù binh hai

miền được trao trả hôm ấy. Nhá nhem tối mới

xong việc trao trả. Chúng tôi lên xe GMC để về lại

Huế.

31

7. Trồng rau lang để ăn quanh năm: Đại học xá

Nam Giao khá rỗng rãi, đất trống rất nhiều. Tôi và

hai bạn cùng phòng đã vun một vồng khoai dài cả

trăm mét. Chúng tôi mua dây khoai lang về trồng.

Chỉ vài tháng sau đã có rau để luộc. Cứ cắt từ

đầu A đến đầu B, cắt đến cuối đầu B thì đầu A đã

xanh tốt rồi, có thể cắt để luộc được rồi. Đó là một

luống rau lang để ăn quanh năm.

Còn nhiều kỉ niệm khác nữa nhưng xin hẹn một

dịp khác. Tôi xin khép lại ở đây và xin được khẳng

định rằng: những năm tháng học tập ở Đại học

Sư phạm Huế là những năm tháng đẹp nhất trong

cuộc đời tôi.

Ninh Thuận, 05-12-2012

32

Mấy kỉ niệm be bé trong 7 năm dạy

học tại trường THPT Nguyễn Trãi

(Ninh Thuận)

Tháng 9 năm 1982, tôi được điều về trường

THPT Nguyễn Trãi (Ninh Thuận, trước 1975 là

trường Trung học Duy Tân), sau 7 năm dạy học

tại trường THPT Ninh Hải (Ninh Thuận), từ 1975

đến 1982. Tôi không xin xỏ gì cả. Nghe đồn về

trường THPT Nguyễn Trãi để phụ trách Tổ Văn.

Nhưng đã có anh Duận rồi nên sau đó, tôi được

bầu bổ sung làm Phó Thư kí Công đoàn năm học

1982-1983.

Từ năm học sau, 1983-1984, cho đến khi tôi xin

chuyển ra Trung tâm KTTH-HN-DN Ninh Thuận,

tháng 9 năm 1989, 6 năm tôi liên tục làm Thư kí

Công đoàn rồi Chủ tịch Công đoàn trường THPT

Nguyễn Trãi (khoản năm 1883 hay1984 thì gọi là

Chủ tịch Công đoàn thay vì Thư kí Công đoàn

trường cho tới nay).

33

Tôi xin thuật lại vắn tắt mấy kỉ niệm be bé trong 7

năm dạy học tại trường THPT Nguyễn Trãi (Ninh

Thuận). Vui có, buồn có nhưng đều thật 100%.

1. Trồng dừa ở Bình Sơn

Bờ biển Bình Sơn trước đây, từ resort Hoàn Cầu

cho đến khách sạn Sài Gòn – Ninh Chử đều bỏ

hoang, gồm cỏ lông chông, xương rồng và các

loại cỏ khác.

Lãnh đạo trường THPT Nguyễn Trãi mơ biến nơi

đây thành một rừng dừa trĩu quả. Trường đã mua

và huy động học sinh, phụ huynh học sinh góp

được hơn 2000 cây dừa. Đang mùa mưa, thầy trò

phấn khởi đưa dừa con đi trồng. Dừa đã phủ khắp

khu vực các resort Thái Bình Dương, Đen Giòn,

Hoàn Cầu bây giờ. Mấy tháng đầu, dừa con hầu

hết sống, tươi xanh.

Họa sĩ Nguyễn Khoa Nhi đã vẽ một bức tranh lớn,

khổ 2m x 3m, treo ở cuối Phòng họp Hội đồng.

Bức tranh là một rừng dừa xanh tốt, chi chít quả.

Nhưng rồi mùa mưa qua đi, mùa nắng bắt đầu, lũ

dừa con cũng bắt đầu héo lá rồi lần lượt từ giã cõi

đời! Mấy năm sau, người ta chỉ thấy 5-7 cây còn

sống! Đúng là chúng tôi duy ý chí, phi thực tế, phi

34

khoa học. Bởi lẽ, trong mùa nắng, nếu đào xuống

2-3 mét thì cát vẫn khô ráo, rời từng hạt. Vậy, dừa

con làm sao sống được?

Nếu ta đào rãnh sâu 1 mét, rộng 1 mét rồi đổ đất

sét, đất thịt xuống và trồng thì dừa chắc chắn sẽ

sống. Vì đất sét, đất thịt sẽ giữ ẩm cho cây.

Cuối cùng, hơn 2000 cây dừa hầu như biến mất.

Bức tranh dừa bị rách và ai đó đã gỡ xuống, xếp

lại, …

2. Học và làm thảm xơ dừa:

Lúc này, phong trào lao động sản xuất trong các

trường rất rầm rộ. Chúng tôi gồm 5-6 giáo viên

được trường cử ra Cam Ranh, đến Hợp tác xã

dệt thảm xơ dừa Đồng Tâm để học nghề. Từ việc

đập vỏ dừa khô để lấy xơ, đánh thành sợi thừng

dài 20 mét, mắc các sợi thừng vào khung dệt,

đứng tại khung dệt để dệt và cắt ra từng tấm 0,4 x

0,6 mét, khâu 2 đầu để thành một tấm thảm.

Học khoản 1 tuần, chúng tôi đã thông thạo.

Trường mua 2 khung dệt. Hằng ngày, ngoài các

tiết dạy, tôi đều đứng dệt. Sân trường, trước và

sau, đầy vỏ dừa khô và tươi. Báo chí đưa tin:

trường THPT Nguyễn Trãi (Ninh Thuận) sản xuất

35

thảm xơ dừa, xe ra vào ăn hàng tấp nập! Ha ha

…

Trong dịp tổng kết năm học tại trường Dục Thanh

(Phan Thiết, lúc này là tỉnh Thuận Hải), trường

chở theo một khung dệt và tôi sáng, chiều phải

đứng dệt biểu diễn cho quan khách ngắm nghía,

trầm trồ!

Cuối cùng, hàng trăm tấm thảm chẳng biết bán

cho ai, phải đem tặng nơi này nơi kia. Và kế

hoạch sản xuất thảm xơ dừa để xuất khẩu đã kết

thúc cũng thảm như thảm xơ dừa!

3. Làm ruộng ở Dư Khánh (Khánh Hải, Ninh

Hải, Ninh Thuận):

Nông dân chán làm ruộng, ruộng không người

làm. Trường đã liên hệ và Hợp tác xã nông

nghiệp Dư Khánh đã giao cho trường hơn 10 mẫu

ruộng gồm 27 thửa ruộng rải rác từ núi Cà Đú đến

trường Cao đẳng Sư phạm. Tôi lại được trường

đặc cử đi làm ruộng bởi tôi thông thạo địa bàn này

(7 năm dạy học tại trường THPT Ninh Hải). Thế

là, mỗi tuần tôi chỉ dạy có mấy tiết, thời gian còn

lại là “ nằm dưới ruộng”.

36

Cày, bừa ruộng bằng máy. Hằng ngày, tôi đứng

trên máy cày, bên anh thợ cày. Không sướng

đâu! Máy cày nhào lên, nhào xuống, nghiêng bên

trái, nghiêng bên phải. Không khỏe sẽ xây xẩm

mặt mày ngay. Bừa ruộng thì chỉ thợ làm thôi.

Trước khi bừa ruộng 3 hôm, tôi đã nhận giống

của Hợp tác xã để ngâm, ủ cho ra mầm. Ngày

gieo mạ, tôi và học trò, mỗi người mang 1 bao

giống và 1 cái thúng ra ruộng. Chúng tôi gieo hết

thửa ruộng này qua thửa ruộng khác. Trăng mọc

lên, mới hoàn tất. Tôi bỗng nhớ bài thơ của đại

thi-văn-hào Victor Hugo, bài « Saison des

semailles, le soir » (Mùa gieo hạt, buổi chiều).

C'est le moment crépusculaire.

J'admire, assis sous un portail,

Ce reste de jour dont s'éclaire

La dernière heure du travail.

Dans les terres, de nuit baignées,

Je contemple, ému, les haillons

D'un vieillard qui jette à poignées

La moisson future aux sillons.

37

Sa haute silhouette noire

Domine les profonds labours.

On sent à quel point il doit croire

A la fuite utile des jours.

Il marche dans la plaine immense,

Va, vient, lance la graine au loin,

Rouvre sa main, et recommence,

Et je médite, obscur témoin.

Pendant que, déployant ses voiles,

L'ombre, où se mêle une rumeur,

Semble élargir jusqu'aux étoiles

Le geste auguste du semeur.

Hai dòng cuối hay và lãng mạn nhất:

Vung tay đến trời sao

Hào hùng người gieo hạt !

(Phan Thành Khương dịch)

Bản dịch thơ tiếng Việt:

Mùa gieo hạt buổi chiều

Đấy là buổi hoàng hôn,

38

Tôi nhìn từ khung cửa.

Ánh ngày còn lần lữa,

Cuối buổi làm đồng rồi.

Đất đai ngập bóng đêm,

Nhìn càng xúc động thêm.

Cụ già đang gieo hạt,

Mùa sau được ấm êm.

Chiếc bóng đen vòi vọi

Sừng sững trên đồng sâu.

Vững lòng ông tin tưởng

Tháng ngày sẽ qua mau.

Bước đi trên đồng rộng,

Tới, lui, gieo hạt giống.

Bàn tay ông nắm, mở,

Lặng nhìn, tôi chứng nhân.

Khi màn đêm giang cánh,

Bóng dêm, tiếng rì rào.

Vung tay đến trời sao,

Hào hùng người gieo hạt!

(Phan Thành Khương dịch)

39

Hằng ngày và cả đêm, tôi phải có mặt ở ruộng để

lấy nước vào các thửa ruộng.

Làm cỏ ruộng cũng không dễ dàng. Cỏ phủ kín

mất lúa. Thầy trò phải nhổ cỏ. Cỏ chất đầy bờ

ruộng, có chỗ cao 0,5 đến 0,6 mét!

Bón phân cho lúa thì cũng do thầy trò thực hiện.

Nhận phân NPK, phân đạm của Hợp tác xã. Thầy

trò mỗi người mỗi bao và một thúng nhỏ. Chúng

tôi vãi phân như gieo giống vậy thôi.

Rồi lúa trỗ, lúa chín. Lúa chín, ban đêm thầy trò

phải xuống canh giữ. Chúng tôi trải ni lông nằm

trong các bụi chuối, có đem theo súng AR15. Nửa

đêm, nổ vài phát lên trời cho bọn trộm sợ rồi mình

ngủ tiếp.

Thầy trò lại đi gặt lúa. Có máy suốt lúa. Tới gần

tối thì xong. Năm ấy, được 12 tấn lúa. Thuê xe

chở về trường và bán cho GV, CNV nào cần.

Nói chung, làm ruộng rất mệt, năng suất quá thấp

nhưng cũng có thành quả dù nhiều dù ít.

4. Hái dừa cho cả trường làm mứt tết :

Năm 1984, cách tết chừng 10 ngày, các anh bảo

Công đoàn hái dừa cho cả trường làm mứt. Chủ

40

tịch Công doàn phải lo vụ này. Năm ấy, trường

THPT Nguyễn Trãi quản lí khu vườn ở phía sau

Nhà thờ Phan Rang. Vườn rộng hơn một mẫu.

Trong vườn có chừng 30 cây dừa, 20 cây xoài,

khế, ổi, bạc hà, rau lốt, sả, … Quanh vườn có

mương nước với rất nhiều cá, lươn, …

Tôi, thầy Phố, thầy Đào, thầy Hỉ đi hái dừa. Dừa

đã già lão, khá cao, trừ mấy cây dừa xiêm. Thầy

Đào trèo được một cây, hái được mấy chục trái.

Thầy Phố chỉ trèo được nửa cây rồi hai đầu gối

run run không trèo lên được nữa! Thầy Phố trèo

xuống còn khổ sở hơn trèo lên!

Thế là tôi phải trèo 7-8 cây nữa. Chủ tịch Công

đoàn mà! Thưc ra, tôi là người sống cạnh rừng,

vườn nhà tiếp giáp với rừng, từ bé tôi đã quen leo

trèo. À, tôi nhớ có lần, cũng tại trường THPT

Nguyễn Trãi, khi thầy cô, học sinh đã nghiêm

chỉnh chuẩn bị chào cờ, thầy dạy thể dục đã hô

"Nghiêm" nhưng hai học sinh kéo cờ không thể

kéo cờ được, dây buộc cờ kẹt giữa ròng rọc với

khung sắt. Thế là tôi chạy đến, bỏ giày và như

con khỉ, tôi "đi" lên ngọn trụ cờ để gỡ sợi dây ra,

đăt vào giữa cái ròng rọc rồi tụt xuống cái vèo.

Trở lại chuyện hái dừa,tôi trèo lên ngọn và lựa

41

những buồng dừa có thể làm mứt, đạp xuống ào

ào. Thầy Hỉ đưa ba gác đến chở về trường. Hơn

300 trái, mối thầy, cô, công nhân viên được nhận

3 trái dừa về làm mứt tết. Mùa xuân ấy, toàn

trường đều có mức dừa tự làm, không phụ gia,

không hóa chất độc hại!

5. « Bị » dự giờ bất ngờ:

Giáo sư, Tiến sĩ, Thứ trưởng Bộ Giáo dục Nguyễn

Văn Hạnh về thăm trường. Trong giờ ra chơi, tôi

được thông báo thầy Hạnh sẽ dự tiết dạy sắp tới

của tôi. Hôm ấy, tôi dạy bài văn nghị luận « Giữ

gìn sự trong sáng của tiếng Việt » của Phạm Văn

Đồng ở lớp 12. Bài này dạy trong 2 tiết. Tiết

trước, tôi đã giới thiệu về tác giả, bố cục, đại ý

của bài văn. Tiết tiếp theo, sẽ đi vào phân tích và

đánh giá chung bài văn.

Về sự giàu và đẹp của tiếng Việt, tôi phân tích :

-Tiếng Việt giàu về vốn từ : gồm từ thuần Việt (cá,

đi, đẹp, …), toàn bộ từ tiếng Hán đã được Việt

hóa hoàn toàn (học, tập, định, …) hoặc chỉ được

Việt hóa về cách đọc, có thể dịch ra từ thuần Việt

(hải = biển, mĩ = đẹp, tẩu = chạy, …) các từ vựng

42

Anh, Pháp cũng được tiếp nhận thuận lợi (a xít,

cà vạt, ô xi, …).

- Tiếng Việt giàu trong cách diễn đạt: một khái

niệm có nhiều từ để dùng, một từ diễn đạt nhiều

khái niệm khác nhau. Ví dụ : khái niệm « chết » có

thể nói băng hà, qui tiên, qua đời, về với ông bà,

… hoặc toi, ngủm, ngoẻo, ra Cà Đú, … Từ « ăn »

có thể là : đưa thức ăn vào miệng, nhai, nuốt, có

thể là thắng, hơn (Ván này, tôi ăn anh).

- Tiếng Việt đẹp bởi rất giàu âm điệu. Khi nói

« hoa nở », miệng ta tròn và mở ra như hoa nở ;

khi nói « khép », « ngậm », miệng ta cũng phải

khép, ngậm lại. Có vô số từ láy tượng hình, tượng

thanh : long lanh, róc rách, gập ghềnh, ríu rít, …

- Do học Pháp văn là sinh ngữ một, lại học ban C

nên tôi đã so sánh tiếng Pháp và tiếng Việt để

thấy rõ hơn sự giàu đẹp của tiếng Việt. Người

Pháp chỉ dùng mỗi động từ « porter » : porter un

chapeau,porter des souliers,porter une chemise,

porter un enfant,porter une valise, porter un livre,

… thì người Việt lại nói : đội một cái mũ, mang đôi

giày, mặc một chiếc áo sơ mi, ẵm một em bé,

xách một cái va li, cầm một quyển sách … Như

vậy, « porter » phải dịch bằng nhiều từ tiếng Việt

43

khác nhau: đội, mang, mặc, ẵm (hay bồng, bế),

xách, cầm, … Rõ ràng tiếng Việt của chúng ta rất

giàu và rất đẹp nhưng dĩ nhiên các thứ tiếng nói

khác cũng có sự giàu đẹp riêng. Ta chỉ nên tự hào

về tiếng Việt nhưng không nên chê bai các thứ

tiếng nói khác.

Tổng kết bài dạy, tôi đánh giá chung : bài viết của

Phạm Văn Đồng chặt chẽ, mạch lạc, lập luận và

dẫn chứng giàu sức thuyết phục. Biết rõ sự giàu

đẹp của tiếng Việt, chúng ta phải tích cực học tập

tiếng Việt để nói và viết tiếng Việt vừa đúng vừa

hay, đạt hiệu quả giao tiếp cao. Đó chính là giữ

gìn sự trong sáng của tiếng Việt.

Chiều đó, trong buổi họp Hội đồng đột xuất, Thứ

trưởng Nguyễn Văn Hạnh bảo anh Khương dạy

rất tốt, có thể dạy ở Đại học. Có lẽ ông quá

thương tôi, thấy tôi hợp ý với ông hay sao mà

khen « dữ » vậy? Chẳng biết!

Ninh Thuận, chiều 18-11-2016

44

Lần đầu đến Đà Lạt

Từ lúc 5-6 tuổi (1955-1956), tôi đã được nghe nói

về Đà Lạt. Lớn hơn, đọc sách, xem TV, nghe

nhạc, … tôi càng ao ước được đến “xứ hoa đào”!

Thế nhưng, mãi đến cuối năm 1974, tôi mới được

ngắm hồ Xuân Hương, khu Hòa Bình, thác Cam

Li, …

Năm 1974, tốt nghiệp ĐHSP Huế, ra trường.

Ngày chọn nhiệm sở, tôi “bận” làm gã tiều phu

trên đèo Hải Vân để có ít tiền bỏ túi trước khi đi

làm một giáo sư trung học đệ nhị cấp thực thụ.

Bạn tôi đã chọn nhiệm sở cho tôi.

Có hơn 20 nhiệm sở cho hơn 20 sinh viên tốt

nghiệp. Bạn có điểm tốt nghiệp cao nhất là người

được lên chọn đầu tiên, bạn có điểm tốt nghiệp

thấp nhất là người phải lên chọn cuối cùng. Công

khai, minh bạch, công bằng và rành mạch! Bạn tôi

đã chọn Ninh Thuận cho tôi.

Cầm Sự vụ lệnh, tôi đến Air Việt Nam Đà Nẵng

lấy vé máy bay Đà Nẵng – Nha Trang. Tôi và một

số bạn cùng khóa bay vào Nha Trang trên một

máy bay bán phản lực DC6.

45

Nghỉ ở Nha Trang một đêm, sáng hôm sau, tôi đi

xe đò vào Phan Rang. Đến Ti Giáo dục & Thanh

niên Ninh Thuận trình giấy tờ và tôi được chuyển

về Trường Trung học Tô Hiến Thành (Tháp

Chàm) vì trường lúc ấy không có thầy cô nào tốt

nghiệp ĐHSP môn Văn.

Tôi được phân công dạy 2 lớp 12 và 3 lớp 11

Dạy được một thời gian thì có mấy em học sinh rủ

tôi đi Đà Lạt. Ôi, thích quá!

Sáng thứ Bảy hôm ấy - tháng 11 năm 1974 – tôi

và 5-6 em học sinh nam đi Đà Lạt bằng xe … đạp.

Lần đầu tiên tôi thấy rừng thông đẹp làm sao! Ở

Huế cũng có nhiều thông nhưng không mênh

mông, bạt ngàn, dày đặc, thẳng tắp và vút cao

như thông ở dọc đường đèo lên Đà Lạt. Và,

những dàn su rộng lớn, chi chít trái! Bây giờ,

thông còn rất ít, một vài đám ven đường. Nhìn ra

xa, chẳng thấy cây thông nào!

Chúng tôi đến Đà Lạt lúc 16 giờ. Đi thuê phòng

trọ. 6-7 người mà chỉ phải trả 40 đồng (tương

đương 40.000 đồng bây giờ). Chúng tôi đi ăn tối

rồi đi dạo phố, ngắm thành phố về đêm, chuyện

trò với mấy người bán hàng rong. Ai cũng vui vẻ,

chân thật và thân thiện!

46

Về phòng trọ, muốn rửa tay, rửa mặt nhưng mở

vòi nước mà không dám chạm tay vào. Lạnh quá!

Lần đầu tiên tôi đắp một cái chăn bông to đùng và

dày cộm mà vẫn thấy lạnh. Có lẽ 42 năm trước

Đà Lạt lạnh hơn bây giờ!

Sáng hôm sau, Chủ nhật, chúng tôi trả phòng, đi

ăn sáng rồi đạp xe quanh hồ Xuân Hương, đến

thác Cam Li, ngắm thành phố một lúc rồi chúng tôi

trở về Tháp Chàm để sáng hôm sau, thứ Hai, phải

đi dạy, đi học nữa.

Có thể nói Đà Lạt thật tinh khiết, thiên nhiên và

con người đều rất tinh khiết! Đối với tôi, Đà Lạt lúc

bấy giờ là một chốn thiên đường. Và, tôi đã làm

một bài thơ nho nhỏ mà bây giờ tôi chỉ còn nhớ

vài câu:

...

Để em chờ, em đợi buốt xương da!

...

Ở bên em, anh thấy anh gần trời.

47

Không biết có em học sinh nào của Trường Trung

học Tô Hiến Thành ngày ấy còn nhớ bài thơ của

tôi không? Tôi đã đọc cho các em nghe đôi lần.

Lần đầu đến Đà Lạt của tôi là như vậy đó! Sau đó

một thời gian, thầy trò chúng tôi lại rủ nhau đi Nha

Trang chơi cũng bằng xe … đạp. Và, cũng thứ

Bảy đi, Chủ nhật về. Bây giờ già rồi, tôi mới thấy

ngày ấy mình khỏe thật!

Ninh Thuận, 01-4-2016

48

Một chút kỉ niệm về Hoàng Sa

Năm 1965, cuộc chiến anh em giết nhau trở nên

tàn khốc hơn, các quận lị thường xuyên bị pháo

kích. Để bảo đảm an toàn cho thầy và trò, Trường

Trung học Quế Sơn (Quảng Nam) đã được

chuyển xuống Hội An. Năm ấy, tôi học lớp Đệ

Ngũ (lớp 8), phải xuống Hội An để học tiếp.

Tại Hội An, tôi ở nhà anh ruột của tôi. Để có thêm

thu nhập và cũng để giúp đỡ bạn bè, người quen,

chị dâu của tôi nhận nấu cơm tháng (ăn ngày 2

bữa với số tiền chưa tới ba ngàn đồng mỗi tháng)

cho một số người. Trong số những người ăn cơm

tháng ấy, có các chú lính Địa phương quân thuộc

Tiểu khu Quảng Nam.

Lúc này, tỉnh Quảng Nam được giao trọng trách

quản lí Hoàng Sa. Một Trung đội Địa phương

quân được phái ra canh giữ Hoàng Sa. Sau mỗi

tháng, một Trung đội khác sẽ ra thay.

Qua lời chuyện trò của các chú, tôi đã được biết

đôi điều về Hoàng Sa! Nước biển Hoàng Sa

trong xanh. Hoàng Sa có rất nhiều chim, chúng rất

dạn dĩ. Bãi cát đầy trứng chim, lớp này chồng lên

lớp kia, …

49

Các chú đem về mấy cái vỏ ốc rất đẹp, lốm đốm

và óng ánh. Tôi đã được các chú cho một cái vỏ

ốc rất đẹp ấy nhưng …rất tiếc tôi không còn giữ

nó! Hơn 50 năm rồi, biết bao vật đổi sao dời, tôi

vẫn còn nhớ khá rõ chiếc vỏ ốc ấy: nền màu trắng

và xám với những chấm nâu đen óng ánh,…

Học xong lớp Đệ Tứ (lớp 9) ở Trường Trung học

Quế Sơn, tôi đã nộp đơn gia nhập Hải quân

nhưng không đủ tiêu chuẩn, thiếu trọng lượng!

Và, tôi đã vào Trường Trung học Công lập Trần

Quí Cáp (Hội An) để học tiếp.

Sau ngày giặc Tàu đánh chiếm Hoàng Sa (19-01-

1974), đọc các sách, báo, tài liệu viết về Hoàng

Sa, tôi mới được biết đầy đủ hơn về phần lãnh thổ

thiêng liêng của Tổ quốc Việt Nam.

Hôm nay, 19-01-2016, đúng 42 năm Hoàng Sa

của Việt Nam bị Tàu cộng cưỡng chiếm, tôi muốn

được chia sẻ chút kỉ niệm về Hoàng Sa như trên.

Ninh Thuận, 19-01-2016

50

Phan Bội Châu

và hai chú cún cưng: Ky, Vá

Ảnh 1 Ảnh 2 Ảnh 3

Ảnh 4 Ảnh 5 Ảnh 6

51

Phan Bội Châu là nhà cách mạng, nhà thơ, nhà

văn, nhà văn hoá lớn của dân tộc Việt Nam. Năm

1925, Phan Bội Châu bị thực dân Pháp bắt ở

Hàng Châu (Chiết Giang, Trung Quốc), bị kết án

chung thân khổ sai. Nhưng nhờ cuộc đấu tranh

quyết liệt của đồng bào ta và sự can thiệp của

quốc tế, Phan Bội Châu được “ân xá” và bị giam

lỏng ở Bến Ngự (Huế) suốt 15 năm cho tới ngày

mất (1940).

Dư luận cho rằng Phan Bội Châu bị người ta bán

đứng cho thực dân Pháp để lấy tiền xài, Phan Bội

Châu vô cùng bi phẫn. Sự nghiệp cứu nước còn

dang dở, tuổi tác lại mỗi ngày mỗi cao, ông vô

cùng đau xót. Theo lời kể của thầy Phan Văn Dật

giảng dạy ở Đại học Văn khoa Huế thì lúc bấy giờ

Phan Bội Châu rất nóng nảy, khó tính. Suốt ngày

ông chửi mắng lũ tay sai của thực dân. Thanh

niên, học sinh hằng ngày đến thăm ông, hỏi han

về việc nước,… nên ông cũng dịu tính đi một

phần:

“Trời đất may còn thân sống sót,

Tháng ngày khuây khoả lũ đầu xanh.”

(“Bài ca chúc tết thanh niên” – Phan Bội Châu)

52

Cũng theo lời kể của thầy Phan Văn Dật, bọn mật

thám suốt ngày đêm rình rập quanh nhà Phan Bội

Châu. Bực mình, một hôm ông đi đại tiện và gói

lại. Nửa đêm, ông ra vườn hì hục đào lỗ để chôn

cái gói ấy. Và ông chờ xem mấy thằng mật thám

làm gì. Chỉ một lát sau, chúng đến moi cái gói ấy

lên. Chẳng thơm tho gì, chúng biết chúng đã bị

ông lừa!

Và trong những ngày tháng u ám ấy, Phan Bội

Châu có hai “người bạn” chí thiết chí thân. Đó là

hai chú cún: con Ky và con Vá. Cả ba gần như

không rời xa nhau nửa bước! Phan Bội Châu

hằng ngày chăm sóc hai chú cún: cho ăn uống,

tắm rửa, lau khô…và chuyện trò với hai chú cún.

Cả ba rất tâm đồng ý hợp.

Nhưng rồi…hai chú cún bỗng…ngã lăn ra chết.

Phan Bội Châu vô cùng đau đớn. Có lẽ lũ mật

thám khốn nạn đã thuốc chết hai chú cún cưng

của ông. Và, Phan Bội Châu đã làm một việc hi

hữu: chôn cất, dựng bia cho hai chú cún. Phan

Bội Châu đã dựng những 6 tấm bia cho hai con

vật thân yêu của mình, mỗi con 3 tấm bia!

53

Chẳng rõ con Ky và con Vá con nào lớn hơn, con

nào nên nói tới trước? Vậy, theo thứ tự abc, tôi

nói đến con Ky trước.

Con Ky được Phan Bội Châu mệnh danh là

“NHÂN - TRÍ CẨU”. Ba tấm bia dành cho chú cún

NHÂN-TRÍ là:

1.Tấm bia thứ nhất ghi bằng chữ Hán: 仁智狗 Ky

之塚 (Nhân Trí cẩu Ky chi trủng).

2. Tấm bia thứ hai là một bài văn ngắn, bằng chữ

Hán, có nội dung ca ngợi những phẩm chất cao

đẹp của con Ky:

近仁者常貧于智,近智者常薄於仁.仁智兩備,難矣哉.

何物畜人,乃兼而有.同事一主,則骨肉是之, 無貓狗

之界: 仁也.見非其主,則仇敵是之,貨利不能餌:智也.

仁且智,汝物而然.天乎!天乎!汝乃不夀.爰隨所感於

汝墓.彼人而獸也,是汝當何如.(南曆丁丑月日, 主人

巢南誌).

Phiên âm:

54

“Cận nhân giả, thường bần vu trí. Cận trí giả,

thường bạc ư nhân. Nhân trí lưỡng bị, nan hĩ tai!

Hà vật súc nhân, nãi kiêm nhi hữu.

Đồng sự nhất chủ, tắc cốt nhục thị chi, vô miêu

cẩu chi giới, nhân dã! Kiến phi kì chủ, tắc cừu địch

thị chi , hoá lợi bất năng nhĩ, trí dã.

Nhân thả trí, nhữ vật nhi nhiên. Thiên hồ! Thiên

hồ! Nhữ nãi bất thọ! Viên tuỳ sở cảm ư nhữ mộ. Bỉ

nhân nhi thú giả, thị nhữ đương hà như.”(Nam lịch

Đinh Sửu nguyệt nhật. Chủ nhân Sào Nam chí).

3/Tấm bia thứ ba là một bài văn ngắn, bằng chữ

quốc ngữ, có nội dung tương tự bài văn chữ Hán

ở tấm bia thứ hai (ảnh 3). Cụ thể là:

“Người hơi có đức nhân thường kém về phần

trí; người hơi có đức trí thường kém về phần

nhân; vừa trí vừa nhân thiệt là hiếm thấy; ai ngờ

con Ky nầy lại đủ hai đức ấy.

Chung nhau thờ một chủ, thời xem là anh em.

Chẳng bao giờ như mèo với chó, thiệt là nhân đó.

Thấy không phải chủ, thời xem bằng cừu thù,

chẳng bao giờ vì miếng ngon dẫn dụ, thiệt là trí

đó.

55

Trí vừa nhân, nhân vừa trí, trong giống súc mà

người, e đến mầy mới thấy.

Mầy sao vội chết!

Hỡi trời! Hỡi trời!

Lòng ta đau đớn, phải tạc mấy lời.

Đau đớn quá! Đau đớn quá!

Kìa những hạng muông người.”

Con Vá được Phan Bội Châu mệnh danh là

“NGHĨA - DŨNG CẨU”. Ba tấm bia dành cho chú

cún Nghĩa-Dũng là:

1.Tấm bia thứ nhất ghi bằng chữ Hán: 義勇狗 con

Vá 之塚 (Nghĩa Dũng cẩu con Vá chi trủng).

2. Tấm bia thứ hai là một bài văn ngắn, bằng chữ

Hán, có nội dung ca ngợi những phẩm chất cao

đẹp của con Vá:

惟勇也,莧強則鬬.惟義也,盡忠於主.言者多,行罕覯.

人且然,况於狗.於维汝厖,乃兼而有.豈若谁哉,面人心

獸. 用是悽然, 竪碑汝墓.

Phiên âm:

56

“Duy dũng dã, kiến cường tắc đấu. Duy nghĩa dã,

tận trung ư chủ. Ngôn giả đa, hành hãn cấu. Nhân

thả nhiên, huống ư cẩu. Ư duy nhữ mang, nãi

kiêm nhi hữu. Khởi nhược thuỳ tai, diện nhân tâm

thú. Dụng thị thê nhiên, thụ bi nhữ mộ.”

3/Tấm bia thứ ba là một bài văn ngắn, bằng chữ

quốc ngữ, có nội dung tương tự bài văn bằng chữ

Hán ở tấm bia thứ hai (ảnh 6). Cụ thể là:

“Vì có dũng, nên liều chết phấn đấu; vì có nghĩa,

nên trung thành với chủ. Nói thời dễ, làm thiệt

khó; người còn vậy, huống gì chó!

Ôi! Con Vá nầy, đủ hai đức đó, há như ai kia, mặt

người lòng thú, nghĩ thế mà đau, dựng bia mộ nó.”

Có lẽ chẳng cần bàn luận gì nhiều, mọi việc đều

đã rõ. Phan Bội Châu dựng những 6 tấm bia cho

hai chú cún cưng của mình là một việc làm hi

hữu! Trước hết, việc làm đó đã thể hiện tình cảm

nồng thắm, thiết tha của ông đối với Nhân-Trí và

Nghĩa-Dũng. Mặt khác, việc dựng bia của Phan

Bội Châu rõ ràng là có ý nghĩa răn đời, khuyên

người: phải biết ăn ở có đạo lí mới xứng đáng làm

người. Trong mỗi con người có con vật và trong

mỗi con vật cũng có con người, chất người. Phan

57

Bội Châu dựng bia cho hai chú cún cưng là để

vinh danh cái chất Người đó.

Tháng 9 năm 1970, khi mới ra Huế để bắt đầu

năm học thứ nhất ở trường Đại học Sư phạm

Huế, tôi đã bắt gặp 6 tấm bia đá kì lạ này. Tôi cứ

nghĩ về những tấm bia này mãi. Và, mãi đến hôm

nay, sau ngót 39 năm, tôi mới có dịp giới thiệu với

bạn đọc. Tôi chân thành cảm ơn Nhà giáo ưu tú

Trần Dư Sinh, Cán bộ Sở Giáo dục và Đào tạo

Thừa Thiên-Huế, một người bạn đồng khoá, đã

chụp và gửi cho tôi những tấm ảnh quí báu để tôi

dùng vào việc viết bài này!

Việc dựng bia cho hai chú cún Nhân-Trí và Nghĩa-

Dũng của Phan Bội Châu có một ý nghĩa giáo dục

vô cùng sâu sắc! Quả thực đây cũng là một việc

làm hiếm và lạ như Phan Bội Châu đã nói trong

bài thơ “Xuất dương lưu biệt”: “Sinh vi nam tử yếu

hi kì” (Sinh ra là con trai thì phải làm được những

việc hiếm và lạ).

Ninh Thuận, 9-2009

58

PHẦN III: ĐOẢN VĂN

59

Lời khấn nguyện của tôi

tại đền thờ Đại Vương Hưng Đạo -

Trần Quốc Tuấn - ở Nam Định

Khoản năm 1996 , tôi được cử tham gia đoàn Cán

bộ của Sở GD & ĐT Ninh Thuận đi coi thi Học

Sinh Giỏi tại Nam Định. Đoàn chúng tôi đã được

Trường THPT chuyên Lê Hồng Phong, Sở GD-ĐT

và UBND tỉnh Nam Định đón tiếp rất niềm nỡ, chu

đáo!

Nhân dịp này, tôi đã tự tìm đến thăm ngôi nhà cũ

của nhà thơ Trần Tế Xương, viếng mộ và thắp

hương tại mộ Nhà thơ ở bên bờ hồ Vị Xuyên

(sông Vị Hoàng bị lấp).

Thú vị nhất là chúng tôi đã được Sở GD & ĐT

Nam Định đưa đi xem tháp Phổ Minh, viếng đền

thờ các vua Trần, đền thờ Đại Vương Hưng Đạo

– Trần Quốc Tuấn! Các đền thờ đều rất uy nghi,

đèn sáng rực, khói hương nghi ngút. Các pho

tượng được chế tác rất đẹp!

60

Sau khi thắp hương ở đền thờ các vua Trần,

chúng tôi đến viếng đền thờ Đại Vương Hưng

Đạo – Trần Quốc Tuấn. Cầm 3 cây hương mới

vừa được thắp trong tay, tôi đứng ngay ngắn

trước tượng Đại Vương Hưng Đạo – Trần Quốc

Tuấn, tôi khấn nguyện:

“Con hiện nghèo khó lắm, không nhà cửa, đang

ăn ở tập thể trong trường học nhưng con chẳng

cầu xin gì cho con cả, con chỉ cầu xin Đại Vương

Hưng Đạo – Trần Quốc Tuấn - hãy vặn cổ cho

chết tất cả những thằng tham nhũng trên Đất

nước này để Đất nước này có thể vươn lên, để

Dân tộc này không còn lầm than, nghèo khổ nữa.

Con xin hết lòng cảm ơn Ngài!”.

Tứ đó đến nay, gần 20 năm trôi qua nhưng Đại

Vương Hưng Đạo – Trần Quốc Tuấn - vẫn chưa

thực hiện lời cầu khấn của tôi! Bọn tham nhũng

càng đông đúc, béo tốt hơn. Nhưng, hãy đợi đấy!

Ninh Thuận, 19-11-2015

61

Chuyện vui buồn cuối tuần

1. Facebook cũng ... ngu lắm!

Tôi muốn cập nhật thêm thông tin trên trang

Facebook của tôi. Khi bổ sung phần High school

(Trường trung học), tôi gõ đúng từng chữ là:

"Trường Trung học Công lập Trần Quí Cáp (Hội

An)" nhưng Facebook cứ bảo "The school you

entered is not valid" (Trường bạn đã nhập vô giá

trị) và cứ bắt phải là "Trường THPT Trần Quý Cáp

(Hội An)".

Tôi học tại Trường Trung học Công lập Trần Quí

Cáp, Hội An từ năm 1967 đến năm 1970. Ngày ấy

làm gì có Trường THPT Trần Quý Cáp, Hội An!

Facebook cũng chẳng ... thông minh tí nào!

2. Vui vẻ là ... không nghiêm túc, là bậy bạ

Trong thời gian dạy học tại trường THPT Nguyễn

Trãi (Ninh Thuận) (1982-1989), có lần tôi được

thầy Hiệu trưởng X giao cắt khẩu hiệu nhân dịp kỉ

niệm Cách mạng tháng 8 và Quốc khánh 2-9.

Sau khi cắt, dán xong, tôi treo câu khẩu hiệu ở

cuối Phòng Hội đồng (phòng họp Hội đồng GV,

62

CNV) Thầy Hiệu trưởng X vào xem và la toáng

lên: "Lấy xuống ngay, không nghiêm túc, bậy bạ."

Câu khẩu hiệu mà tôi đã cắt, dán và treo trên

tường là: "Vui vẻ kỉ niệm lần thứ ... Cách mạng

tháng 8 và Quốc khánh 2-9!"

Thầy Hiệu trưởng X bảo phải "nhiệt liệt" mới

nghiêm túc, chứ "vui vẻ" thì bậy bạ quá, không

nghiêm túc chút nào.

Tôi không hiểu tại sao "vui vẻ" là không nghiêm

túc, là bậy bạ và "nhiệt liệt" mới nghiêm túc, mới

không bậy bạ?!

3. Dạy gì cũng là sư (thầy) cả, trừ dạy học!

- Dạy vẽ = Họa sư,

- Dạy nhạc = Nhạc sư,

- Dạy võ = Võ sư,

- Dạy khiêu vũ = Vũ sư,

Nhưng:

- Dạy học = Giáo viên.

Viên (giáo viên, học viên, nhân viên, thành viên,

...) = một đơn vị người. Ta có thể dịch là: người,

anh, đứa, ... Viên không phải là thầy (sư).

63

Như vậy, nghề dạy học và người dạy học có

được tôn trọng như người ta nói không?

Ninh Thuận, 2016

64

Tại sao phải “hơn 300 năm sau”?

Trong bài thơ “Độc Tiểu Thanh kí” (Đọc tập kí của

Tiểu Thanh), một bài thơ thất ngôn bát cú (7 chữ

8 dòng), Thi hào Nguyễn Du đã kết lại (dòng 7 và

8):

“Bất tri tam bách dư niên hậu,

Thiên hạ hà nhân khấp Tố Như”

(不知三百餘年後,

天下何人泣素如.)

(Chẳng biết hơn ba trăm năm sau,

Trong thiên hạ, ai khóc Tố Như?)

Nàng Tiểu Thanh sống vào khoản đầu nhà Tàu -

Minh (1368-1644). Bài thơ “Độc Tiểu Thanh kí”

nằm trong “Thanh Hiên thi tập” (Tập thơ của

Thanh Hiên), tập thơ chữ Hán đầu tiên của

Nguyễn Du, được viết trước năm 1805. Như vậy,

từ lúc nàng Tiểu Thanh qua đời tới lúc Nguyễn Du

viết bài thơ “Độc Tiểu Thanh kí” là hơn 300 năm,

gần 400 năm.

65

Sau khi nàng Tiểu Thanh qua đời hơn 300 năm,

Nguyễn Du khóc Tiểu Thanh. Và Nguyễn Du tự

hỏi: “Chẳng biết hơn 300 năm sau khi ông qua

đời, ai sẽ khóc ông (Tố Như, Nguyễn Du)?.

Thực tế thì chưa tới 200 năm sau khi Nguyễn Du

qua đời (1820-1965), chỉ 145 năm thôi, năm 1965,

vào dịp kỉ niệm 200 năm sinh Nguyễn Du (1765-

1965), Việt Nam và thế giới đã “khóc”, đã hiểu

Nguyễn Du, đã tôn vinh Nguyễn Du. Vậy, tại sao

phải cần “hơn 300 năm sau”?

Phải chăng, theo Thi hào Nguyễn Du, cần phải có

một quãng lùi tối thiểu và cần thiết hơn 300 năm

thì một cá nhân nào đó mới được “khóc”, được

hiểu, được đánh giá đúng đắn, chính xác? Vậy,

phải chăng ta chỉ nên tạc tượng, ngợi ca một

người nào đó sau khi người ấy qua đời đã hơn

300 năm? Có lí lắm! Thế nhé!

Ninh Thuận, 16-01-2017

66

Thảm họa mất nước

của An Dương Vương

Từ trước đến nay, người ta đã phê phán An

Dương Vương một cách nhẹ nhàng nhưng lại tập

trung mắng nhiếc, sỉ vả Mị Châu không tiếc lời.

Có nhà văn nổi tiếng đã gọi Mị Châu là “con đĩ Mị

Châu”! Mị Châu mà là “con đĩ” sao?

Mị Châu đã “được” vua cha chọn chồng cho, đám

cưới có lẽ đã được tổ chức linh đình, trang trọng

nhất nước. Và khi đã có chồng, Mị Châu phải hết

lòng vì chồng, người chồng do vua cha chọn lựa

cho mà sao có thể không tin yêu được?

Có ai bảo Mị Châu phải theo dõi, đề phồng thằng

gián điệp Trọng Thủy đâu! Đó là việc của Viện Cơ

mật, chứ đâu phải việc của Mị Châu.

Một việc nữa, cái nỏ thần, một bảo vật quốc gia,

sao lại hớ hênh thế? Lẽ ra phải cử hàng trăm,

hàng ngàn chiến binh tinh nhuệ canh giữ nỏ thần

suốt ngày đêm!

Âm mưu chuyển thù thành “bạn”, thành “sui gia”

của Triệu Đà tuy có thâm độc nhưng đâu có tinh

vi, khó hiểu. Trẻ con cũng có thể nhận thấy không

67

bình thường. Thế mà An Dương Vương và cả cái

triều đình của ông đều chẳng hề nghi ngờ nên

chẳng có ý thức đề phòng! Có thể có người sáng

suốt và can đảm nêu vấn đề nhưng người này đã

bị chém đầu mất rồi. Chỉ còn lại lũ ngu trung mà

thôi!

Xây thành, chế nỏ An Dương Dương đều thỉnh

cầu ý kiến của Rùa Vàng nhưng sao đổi thù thành

“bạn”, thành "sui gia” lại không thèm hỏi mà lại tự

mình quyết định?

Mị Châu trao nỏ thần cho Trọng Thủy xem và rắc

lông ngỗng để Trọng Thủy biết đường tìm nàng là

một việc bình thường của một người vợ tin yêu

chồng. Mị Châu quá hồn nhiên, vô tư, đâu biết

những âm mưu thâm độc của những con cáo già

chính trị!

Còn Rùa Vàng nữa, Rùa Vàng cũng đã nói không

đúng thực chất, bản chất của sự việc. Thay vì nói

“kẻ ngồi sau lưng nhà vua là giặc”, Rùa Vàng nên

nói “chính nhà vua là giặc, nhà vua đã rước giặc

vào nhà, nhà vua đã mắc mưu của Triệu Đà, nhà

vua hãy tự xử đi”. Và thay vì chém Mị Châu, nhà

vua nên tự sát. Tôi tin Mị Châu cũng sẽ tự sát

theo vua cha.

68

Tóm lại, thảm họa mất nước Âu Lạc của An

Dương Vương là do vua lú và triều đình u mê chứ

chẳng phải do cô Mị Châu thơ ngây, hồn nhiên .

Vì vậy, tôi có bài văn vần sau đây:

Vua thơ ngây

Xây thành, chế nỏ, … Đáng quí thay!

Giữ nước cần làm những việc này.

(Dĩ nhiên còn nhiều việc khác nữa)

Nhưng để giặc chui vào … buồng ngủ,

Mất nước đã bắt đầu từ đây!

Ai kia nỡ trách cô gái trẻ:

“Trái tim nhầm chỗ để trên đầu”!

Ta đây chỉ chê ông vua ấy:

Thơ ngây dù đã bạc tóc râu!

Ninh Thuận, 16-11-2015

69

Mấy giai thoại văn chương

Tình cờ tìm thấy mấy tờ giấy cũ, trong đó tôi ghi

một số điều khi tôi đang còn là cậu một học trò, tôi

“gõ” lại đây để các bạn đọc cho vui:

1. Hai câu thơ trứ danh, đầy ắp niềm lạc quan

và sự tự tin của vua Trần Nhân Tông sau chiến

thắng giặc Tàu-Nguyên:

“Xã tắc lưỡng hồi lao thạch mã,

Sơn hà thiên cổ điện kim âu.”

(社稷两回劳石马,

山河千古奠金瓯)

Xã tắc hai phen bon ngựa đá,

Non sông thiên cổ vững âu vàng.

(Trần Trọng Kim dịch)

2. Hai câu thơ buồn bã, nhục nhã của Lê Chiêu

Thống : Tương truyền Lê Chiêu Thống, sau

những tháng ngày chầu chực chờ giặc Tàu-Thanh

sang cứu nhưng chẳng hề thấy chúng có hành

động gì, ông ta than thở:

70

« Tảo thức đại bang vô tín nghĩa,

Bối thành nhất chiến tử do vinh.»

(早識大邦無信義,

背城一戰死猶榮.)

Sớm biết nước to quen xỏ lá,

Dựa thành tử chiến chết còn vinh.

(Phan Thành Khương dịch)

3. Bài thơ mang đậm hào khí nhà Trần (quen

gọi “hào khí Đông A”) nhưng phải chăng là “hào

khí Đông Phụ” mới đúng? (Vì chữ Trần 陳 được

ghép bởi chữ Đông 東 và chữ Phụ 阝). Đó là bài

thơ của Thượng Tướng Trần Quang Khải (1241-

1294). Vị Chiến tướng – Thi sĩ này vô cùng sảng

khoái sau những chiến thắng dồn dập Chương

Dương, Hàm Tử, … khiến bọn giặc Tàu-Nguyên

phải thất điên bát đảo:

“Đoạt sáo Chương Dương độ,

Cầm Hồ Hàm Tử quan.

Thái bình tu trí lực,

Vạn cổ thử giang san (sơn). »

71

(奪槊章陽渡,

擒胡鹹子關.

太平須致力,

萬古此江山.)

Cướp giáo đò Chương Dương,

Bắt giặc cửa Hàm Tử.

Thái bình rán sức nha!

Giang sơn ấy muôn thuở. (Nguyễn Hiệt Chi dịch)

Giật giáo bến Chương Dương,

Bắt Hồ (*) cửa Hàm Tử.

Thái bình càng gắng sức,

Nước non này vạn thuở. (Phan Thành Khương

dịch)

(*) Hồ: rợ Hồ, gọi giặc Tàu-Nguyên một cách

khinh miệt.

4. Một đoạn văn của Đại úy – Nhà văn

Gosselin, kẻ có tham gia đánh dẹp các đảng

72

Văn Thân, nói về lòng yêu nước và bất khuất

của người Việt Nam:

“Il faut réellement que cette nation annamite soit

douée d’une vitalité bien puissante pour avoir pu

supporter la lutte pendant d’aussi longues

années ; étant donnée la pénurie des moyens de

défense dont le pays disposait, le gouvernement

imprévoyant et aveugle n’ayant rien su préparer ni

trésor, ni approvisionnement, ni munitions, ni

armée, ni marine pour le jour qu’il pressentait

cependant très prochain où il devrait se défendre

contre une puissance européenne. Placés en face

de nos armés, les Annamites ont eu la seule

ressource de mourir pour la défence de leur

liberté ; tout ont affronté la mort avec le plus

tranquille courage et parmi ceux, si nombreux, qui

sont tombés par la balles des pelotons

d’exécution ou sous le glaive des bourreaux, nous

n’avons jamais eu à enregistrer une seule

défaillance … »

Quả thật nước An Nam được phú cho một sức

sống rất mạnh mẽ mới chịu nổi một cuộc chiến

tranh trường kì như vậy. Nước thiếu phương tiện

phòng thủ, triều đình thì không biết lo xa và mù

73

quáng không chuẩn bị một tí gì về kho tàng, sự

cung cấp, đạn dược, bộ binh, thủy binh cho cái

ngày mà họ cảm thấy rất cần phải đối địch với

một cường quốc châu Âu. Bị đặt dưới họng súng

của ta, người Việt chỉ còn có cách chết để bảo vệ

tự do và tất cả đều nhìn mặt cái chết với một tấm

lòng can đảm trầm tĩnh trước những viên đạn của

đội lính hành hình hay dưới lưỡi gươm của đao

phủ. Chúng ta không ghi chép được một trường

hợp hèn nhát nào … (Phan Thành Khương dịch)

NinhThuận, 06-02-2017

74

Mấy kinh nghiệm đối phó với cọp khi

đi rừng

Thật ra, hiện nay, cọp chẳng còn bao nhiêu. Bây

giờ đi rừng, không phải sợ cọp như 60-70 năm về

trước. Tuy vậy, tôi muốn chia sẻ mấy kinh nghiệm

mà khi tôi còn bé, cha tôi đã chỉ vẽ cho tôi để các

bạn đọc cho vui.

Nhà tôi, trước những năm 60 của thế kỉ 20, ở

ngay chân núi. Đi hết vườn là xem như đã vào

rừng. Vì vậy, biết những điều này là cần thiết.

1. Cọp không chạy thẳng đến vồ ta. Nó thường

đứng cách ta 3-4 mét. Vẫy đuôi 3 lần rồi mới nhảy

đến vồ ta. Do đó, khi nó vẫy đuôi lần 1, ta bước lùi

1 bước; khi nó vẫy đuôi lần 2, ta bước lùi 1 bước

nữa và khi nó vẫy đuôi lần 3, ta đưa cái rựa (hay

cây gậy) lên, giáng mạnh xuống đầu nó đồng thời

hét lớn. Nếu không chết, nó cũng hốt hoảng bổ

chạy.

2. Cọp thường rình ta ở các ngã ba, ngã tư để

vồ ta. Do đó, khi đến gần các ngã ba, ngã tư (trên

rừng), ta nhặt một cục đá lớn, ném ào tới chỗ

75

đường cắt ngang đường ta đi và hét lớn. Cọp sẽ

giật mình bỏ chạy.

3. Nếu thấy cọp lẻo đẻo theo sau lưng ta, ta

chặt một cành cây và kéo cành cây ấy phía sau là

an toàn. Cọp sẽ không nhảy tới vồ ta từ phía sau.

Tuy nhiên, cọp có thể chạy quanh để đón ta ở ngã

ba, ngã tư trước mặt.

4. Khi đi cả đoàn 5-7 người thì người đi giữa

thường bị cọp vồ. Cọp không bao giờ vồ người đi

đầu và người đi cuối. Vì vậy, mấy bạn nhát gan,

giành đi giữa hàng, hãy cẩn thận!

Đấy là mấy kinh nghiệm nhỏ mà cha tôi đã dạy

cho tôi khi tôi còn rất bé. Có lần đi rừng với cha,

tôi đã gặp cọp. Nó đứng bên kia bờ suối. Tôi ném

đá đuổi và nó bỏ đi. Có lần, mới chạng vạng, cọp

đã rình sau hè nhà tôi. Mấy con chó chạy hết vào

nhà. Cha tôi cầm gậy và cái thùng dầu lửa bằng

thiết đập thùng thùng đuổi nó đi. Vậy đó, cọp cũng

chẳng ghê gớm lắm đâu. Nó cũng sợ người lắm!

Ninh Thuận, 15-12-2016

76

Tai sao lại là năm con gà, …?

Năm âm lịch vừa qua được gọi là năm con khỉ

(Bính Thân). Năm mới này được gọi là năm con

gà (Đinh Dậu). Tại sao lại là năm con gà ?

Trước hết, tại sao lại chỉ có 12 con vật : chuột,

trâu, cọp, mèo, rồng, rắn, ngựa, dê, khỉ, gà, chó

và heo ? Theo tôi, có lẽ người bịa ra cách tính

năm âm lịch chỉ biết những con vật gần gũi, quen

thuộc (trừ con rồng là con vật huyền thoại), được

nhắc tới nhiều. Người « sáng chế » ra âm lịch rõ

ràng không biết rất nhiều con vật khác, nhất là

những con vật sống dưới biển : cá voi, cá mập, cá

ngừ, cá thu, cá bè, cá mú, bạch tuột, hải sư, hải

mã, … Người này chắc là sống ở miền núi, nơi xa

biển. Những hiểu biết về các loài động vật của

người này rất khiêm tốn. Vì thế, người này đã

ngẫu nhiên chọn 12 con vật nói trên, nhớ đâu ghi

lại đó thôi, không có cơ sở khoa học, khách quan

nào cả !

Nếu năm âm lịch đầu tiên là năm Giáp Tí thì 12

năm sau sẽ trở lại năm Tí (Bính Tí) và 60 năm

sau sẽ trở lại là năm Giáp Tí. Như vậy, âm lịch là

lịch xoay vòng : vòng nhỏ gồm 12 năm và vòng

77

lớn bằng 5 vòng nhỏ, gồm 60 năm. Ngược lại

dương lịch là lịch thẳng tiến : từ năm 0001 đến

nay là năm 2017 và sang năm là 2018, v.v…

Như trên đã nói, việc dùng 12 con vật để tượng

trưng cho chu kì 12 năm là hoàn toàn ngẫu hứng,

ngẫu nhiên. Nhưng rất buồn là từ cái nẫu hứng,

ngẫu nhiên đó lại sinh ra đủ thứ mê tín, dị đoan.

Người tuổi Sửu (trâu) nghĩ mình là con trâu, suốt

đời phải kéo cày, phải chịu khổ (nay đã có máy

cày, trâu không phải kéo cày nữa). Người tuổi

Dần (cọp) bị cho là hung dữ, khó gần. Người tuổi

Hợi (heo) được cho là sung sướng, chỉ nằm chờ

người ta cho ăn, không lao động gì cả. Người tuổi

Tí (chuột) xung khắc với người tuổi Mẹo (mèo).

Người tuổi Dần (cọp) xung khắc với hầu hết các

tuổi khác (trừ Tí - chuột), Thìn - rồng), Tị - rắn),

Dậu - gà) vì cọp chê mấy con vật này ! Toàn là vu

vơ, bậy bạ ! Thế nhưng không ít người bị nhiễm

độc, tin, rất tin vào những thứ vu vơ, bậy bạ đó !

Tôi thấy rất buồn cười là hễ cứ đến năm con gì

đó, người ta lại bỏ ra hàng trăm tỉ, hàng ngàn tỉ

tiền mồ hôi, nước măt và máu để làm những con

vật ấy bằng đủ các loại vật liệu : vàng, đồng,

thạch cao, sắt, cây, hoa, v.v… Năm này, ta thấy

78

quá nhiều gà, có gà trống, gà mái, gà con cao

hàng chục mét. Nhiều người lại vui sướng đứng

chụp hình cạnh những con gà … giả đó ! Đúng là

trẻ con lớn tuổi !

Sang năm là năm con chó (Mậu Tuất), chắc là

người ta lại đua nhau làm đủ các loại chó !

Tóm lại, âm lịch, với cách tính năm xoay vòng, rất

bất tiện : nói năm Kỉ Dậu, năm Đinh Hợi thì ta mù

tịt chẳng biết là năm nào, nếu không đính kèm

năm dương lịch bên cạnh ! Và, các con vật được

ghép vào năm âm lịch gây ra những ngộ nhận,

những thứ mê tín dị đoan rất tai hại. Năm này là

năm con gà (Đinh Dậu) cũng chỉ là sự bịa đặt vô

căn cứ, vô trách nhiệm. Vì vậy, ta chỉ nên dùng

năm dương lịch, vứt bỏ năm âm lịch đi thôi.

Ninh Thuận, 03-02-1-2017

79

Những hủ tục trong dịp tết

cần loại bỏ

1. Tục đưa “ông táo” về Trời: Chẳng có ông, bà

táo nào cả! Trước đây, đó là 3 cục đất sét được

nặn thành 3 “ông bà táo” để đặt nồi, trã, chảo,

soong, … lên nấu. Chỉ có 3 “ông bà táo” vì như

thế dễ giữ cân bằng hơn cả. Sau đó, người ta

dùng kiềng 3 chân – không dùng “ông táo” đất

nữa vì lôi thôi, bất tiện. Hiện nay, người ta dùng

bếp ga, bếp điện, nồi cơm điện, lẩu điện, … và

các “ông bà táo” xem như đã bị “diệt chủng”. “Ông

táo” cũng không bay về Trời bằng cá chép được!

Muốn bay về Trời, phải lên tàu vũ trụ với tên lửa

có sức đẩy khủng khiếp thì may ra mới khả thi.

Nói chung, “ông táo” và chuyện “cưỡi cá chép để

bay về Trời” chỉ là chuyện bịa đặt để lừa trẻ con

thôi!

2. Xuất hành giờ nào, hướng nào: Cũng chỉ là

chuyện vu vơ, không có cơ sở khoa học. Đúng

giờ, đúng hướng vẫn kẹt xe và nếu bị xe khác

tông vào thì cũng bị thương hay là chết. Thế thôi.

Tốt nhất là nên đi lúc không kẹt xe hay ít kẹt xe và

phải chấp hành luật giao thông, cẩn thận, phải

80

làm chủ tốc độ, không phóng nhanh, không chạy

ẩu.

3. Chọn người đến “đạp đất”: Cũng là sự bịa

đặt vô căn cứ, phi khoa học. Dĩ nhiên người thân

thiện, vui vẻ, tử tế đến “đạp đất” là tốt nhất. Vì

như thế, đầu năm sẽ vui, không bực mình, không

rắc rối. Vậy, nếu chọn người đến “đạp đất” thì

không cần căn cứ vào tuổi tác, giới tính mà chỉ

nên căn cứ vào tính cách, phẩm hạnh của người

ấy thôi.

4.Cử quét nhà ngày đầu năm: Quét nhà ngày

đầu năm sẽ “quét hết của cải đi”. Vu vơ! Chỉ quét

rác đi thôi. Dĩ nhiên khi có khách, ta không nên

quét nhà. Khi cần quét nhà, cứ quét. Nên quét

nhẹ nhàng, không làm bụi, rác bay tung tóe. Dùng

máy hút bụi thì tốt hơn!

Còn nhiều hủ tục, mê tín khác nữa nhưng vì gấp

vội, tôi chỉ nêu 4 thứ mê tín, dị đoan nói trên để

mong mọi người loại bỏ càng sớm càng tốt. Vì chỉ

có loại bỏ các hủ tục, các thứ mê tín dị đoan, Đất

nước ta, Dân tộc ta mới có thể mạnh mẽ vươn

lên, mạnh mẽ phát triển. Vì chỉ có loại bỏ các hủ

tục, các thứ mê tín dị đoan, Đất nước ta, Dân tộc

81

ta mới mong đuổi kịp các nước, mới mong không

bị tụt lại phái sau ngày càng xa. Mong lắm!

Ninh Thuận, 23-01-2017

82

PHẦN IV : NGHỊ LUẬN

83

Cùng nhau giữ gìn sự trong sáng của

tiếng Việt!

1. Giữ gìn sự trong sáng của tiếng Việt không thể

là việc của một nhóm người, càng không thể là

việc của một người. Đó là việc của toàn dân, của

cả dân tộc Việt Nam. Vì thế mà chúng ta, mọi

người Việt Nam, phải cùng nhau giữ gìn sự trong

sáng của tiếng Việt.

Trong quá trình phát triển của quốc gia, dân tộc,

tiếng Việt có vai trò to lớn của nó và tiếng Việt

cũng đồng thời phát triển trong quá trình đó. Từ

hàng trăm, thậm chí hàng nghìn năm trước, cha

ông ta cũng đã có ý thức về việc giữ gìn sự trong

sáng của tiếng Việt và nó đã là một tư tưởng có

tính truyền thống.

Tuy vậy, việc nói và viết tiếng Việt hiện nay vẫn có

những vấn đề cần bàn để tiếng Việt yêu quý của

chúng ta luôn luôn trong sáng.

2. Từ vựng tiếng Việt đương đại bao gồm:

- Từ thuần Việt: vui, trẻ, nhà, đi, về, v.v…

84

- Từ của các dân tộc thiểu số anh em: cây kơnia,

chim chơrao, trống ginăng, đàn tơrưng, v.v…

- Từ đã được Việt hoá hoàn toàn hay chỉ mới

được Việt hóa về cách đọc từ chữ Hán (chữ Nho):

độc lập, dân chủ, học, tập, v.v…

- Từ được “vay mượn” từ các ngôn ngữ nước

ngoài khác (Pháp, Anh, Nga…): axit, kilômet… rất

nhiều từ ngữ được dùng trong các ngành khoa

học – kỹ thuật, báo chí…

Đó là 4 nhóm từ vựng chính góp phần tạo nên

kho từ vựng cực kỳ phong phú của tiếng Việt.

Trong khi nói và viết, về mặt từ ngữ, ta phải xử trí

thoả đáng để giữ gìn sự trong sáng của tiếng Việt

(sẽ nêu ở phần sau).

3. Là một sinh ngữ, tiếng Việt tồn tại ở cả 2 dạng,

nói và viết. Giữ gìn sự trong sáng của tiếng Việt

thực chất là nói và viết đúng chuẩn ở 4 mặt: chính

âm và chính tả, từ ngữ, ngữ pháp-lôgích và phong

cách. Mỗi người Việt Nam yêu nước, có lòng tự

hào dân tộc đều phải nói và viết đúng chuẩn,

hướng tới chuẩn ở cả 4 mặt nêu trên. Dưới đây là

một số lỗi thường thấy trong thực tế nói, viết, trên

báo, đài, trên các phương tiện thông tin đại chúng

85

khác. Thấy sai và sửa lại cho đúng là tích cực góp

phần giữ gìn sự trong sáng của tiếng Việt.

a. Về chính âm và chính tả:

Nói phải đúng chính âm, viết phải đúng chính tả.

Phát âm sai dẫn đến viết sai. Trong thực tế, ở một

số vùng miền trên đất nước ta, có những cách

phát âm không đúng chuẩn:

- Nam bộ nói /dề/ hay /dìa/ thay vì /về/, …

- Bắc bộ nói /giời/ thay vì /trời/, /nhớn/ thay vì

/lớn/, /châu/ thay vì /trâu/, ….

- Nam trung bộ nói /bốc/ thay vì /bóc/, /xử/ thay vì

/sử/, …

Về mặt này, đề nghị nếu chỉ nói với người cùng

quê, trong thôm xóm thì ta có thể nói theo giọng

quê, giọng địa phương để khỏi bị mắng là “lai

căng”, “mất gốc”. Nhưng khi lên tỉnh, lên phố, khi

nói, viết cho người cả nước thì ta phải nói viết

theo chuẩn quốc gia: Chuẩn Hà Nội hay chuẩn

Sài Gòn. Có như thế, ta không những không bị

chê là “nhà quê”, “tỉnh lẻ” mà hiệu quả giao tiếp

mới như mong đợi được. Còn viết thì nhất thiết

phải viết đúng chuẩn, đúng chính tả.

86

b. Về từ ngữ: Trong 4 bộ phận chính của từ vựng

tiếng Việt nêu ở trên thì những từ ngữ có nguồn

gốc từ chữ Nho (có người gọi là từ Hán Việt) và

những từ ngữ có nguồn gốc từ tiếng nước ngoài

(Pháp, Anh, Nga, …) là có vấn đề:

- Từ ngữ có nguồn gốc từ chữ Nho, theo nguyên

tắc, được cấu tạo bằng các từ tố gốc chữ Nho với

nhau: vô + biên = vô biên, thuỷ + quân = thuỷ

quân. Tuy nhiên, gần đây người ta đã không theo

nguyên tắc đó nên việc tạo từ đã khá lộn xộn,

đem ghép một từ tố thuần Việt với một từ tố Nho:

vô + bờ bến = vô bờ bến (có thể hiểu nhầm là vào

bờ, vào bến), rồi nào là đinh tặc (đinh + tặc), cá

tặc (cá + tặc), bò tặc (bò + tặc)… loạn cả! Ta có

thể nói, viết: hải tặc, lâm tặc, không tặc… nhưng

cũng nên nói, viết: thằng (đứa, con, tên) rải đinh,

trộm cá, trộm bò … mà thôi bởi vì chúng chưa

phải là “giặc” và cũng không nên ghép nửa Việt

với nửa Nho như thế!

Mặt khác, do không hiểu rõ nghĩa của những từ

ngữ có nguồn gốc từ chữ Nho mà nhiều người, kể

cả những nhà văn, nhà thơ có tên tuổi cũng viết…

sai! Ví dụ: “Trương buồn và ghen, đay nghiến vợ

đến nỗi nàng phải nhảy xuống sông để tự vẫn”

87

(không cần nêu xuất xứ). “Tự vẫn” là tự dùng

gươm, dao để giết chết mình, còn nhảy xuống

sông để chết thì gọi là “tự trầm” và nếu dùng dây

để thắt cổ chết thì gọi là “tự ải”. Nếu không thông

thì ta chỉ cần nói “tự tử” cho gọn. Như vậy, ta phải

hiểu rõ nghĩa của từ thì mới dùng và việc tạo ra từ

mới phải theo đúng qui luật.

- Đối với những từ ngữ có nguồn gốc từ các tiếng

nước ngoài (Pháp, Anh, Nga, …) hiện có quá

nhiều cách phiên âm khác nhau.

Ví dụ: Măcxim Gócki, Macxim Gorơki, Macxim

Gorki. Trong khi chờ có một sự thống nhất, ta nên

mở vòng ghi chú từ ngữ nguyên văn bên cạnh ở

lần xuất hiện đầu tiên trong văn bản. Ví dụ:

Uyliam Sêcxpia (William Shakespear). Ghi chú

một lần thôi, không tốn kém là bao.

c. Về ngữ pháp và lô-gích: Ngoài những câu thiếu

chủ ngữ, vị ngữ mà ta quen gọi là “câu cụt”, “câu

què” là những câu sai ngữ pháp, sai lô-gích, ta

cũng rất cần phải chú ý khi sử dụng các quan hệ

từ. Ở một tỉnh nọ có câu khẩu hiệu: “Hãy nói

không với ma túy”, “Hãy lánh xa với ma túy”.

“Hãy nói không với ma túy” thì đúng rồi nhưng

“Hãy lánh xa với ma túy” = “Hãy xéo đi với ma túy”

88

= “Hãy cùng ma túy đi trốn”! Ở đây, sau động từ

“lánh xa” không thể có quan hệ từ “với”. Một

người dẫn chương trình (MC) danh tiếng nói với

người tham gia gam-sô (game show): “Vì chị

không tin vào sự lựa chọn của mình nên chị đã

đúng”. Không phải “vì không tin”, không thể “vì

không tin” mà “đúng” được. Ở đây, chỉ có thể là

“Tuy chị không tin…” hay “Dù chị không tin…”

“nhưng chị đã đúng”.

d. Về phong cách: Ngoài việc nói, viết phải đúng

chuẩn, hướng tới chuẩn về chính âm và chính tả,

từ ngữ, ngữ pháp, ta còn phải nói, viết đúng

chuẩn, hướng tới chuẩn về phong cách nữa.

Trong bữa cơm trưa, ông bố nói với vợ con: “Căn

cứ vào chức năng, quyền hạn của một người

chồng, người cha, tôi quyết định tối nay cả nhà sẽ

đi ăn phở”. Nói thế thì nghe rất buồn cười vì ông

dùng phong cách ngôn ngữ hành chính thay vì

phải dùng phong cách ngôn ngữ sinh hoạt!

4. Cha ông ta từng răn bảo:

- “Học ăn, học nói, học gói, học mở”.

- “Ăn nên đọi, nói nên lời”.

- “Lời nói chẳng mất tiền mua,

89

Lựa lời mà nói cho vừa lòng nhau”.

Tự hào về nền văn hóa dân tộc, tự hào về tiếng

Việt rất giàu và rất đẹp, mọi người Việt Nam

chúng ta phải phấn đấu, rèn luyện nói và viết

đúng chuẩn, hướng tới chuẩn, cùng nhau giữ gìn

sự trong sáng của tiếng Việt muôn vàn yêu quí

của chúng ta.

Ninh Thuận, năm 2010

90

Âm lịch: ưu điểm, nhược điểm, nên

làm gì?

Âm lịch còn gọi là lịch mặt trăng (lunar calender).

Tuy cùng dựa vào chu kì quay của mặt trăng để

làm lịch nhưng có nhiều loại âm lịch khác nhau:

âm lịch Hồi giáo, âm lịch Việt Nam, âm lịch Tàu,

… Hiện chỉ còn 5-6 nước ăn tết âm lịch.

Người Nhật đã bỏ ăn tết âm lịch từ năm 1873, đã

143 năm rồi! Và ai cũng thấy rõ khoa học, kĩ thuật,

công nghệ, văn hóa, giáo dục, văn học, nghệ

thuật, … của người Nhật đều phát triển mạnh mẽ,

vượt trội, được cả thế giới ngưỡng mộ.

1. Ưu điểm của âm lịch

a. Âm lịch cho ta biết được ngày trăng tròn.

Đúng ngày rằm (15 âm lịch) thì trăng tròn.

b. Âm lịch giúp tín đồ các tôn giáo biết ngày

ăn chay.

Các tín đồ Phật giáo, Cao Đài, Phật giáo Hòa

Hảo, … thường ăn chay vào các ngày 01 (mồng

một) và 15 (rằm) … âm lịch. Nhưng, nếu quí vị

chuyển sang ăn chay vào các ngày 01 và 15

91

dương lịch thì cũng tốt thôi. Trời, Phật, Thượng

Đế, … vẫn chứng giám cho quí vị. Ăn chay chỉ

như một sự tự nhắc nhở, tự khuyên răn mà thôi.

Một cốc nước đun sôi có hàng tỉ sinh linh trong

đó.

Ngoài ra, ta còn ăn tết, chạp mả, tảo mộ, giỗ kị …

theo âm lịch. Nếu ta chuyển sang ăn tết dương

lịch như người Nhật thì có lẽ tốt hơn. Ta vẫn tất

niên, cũng rước ông bà, tổ tiên, cũng đón giao

thừa, cũng lì xì cho con trẻ, … Và như thế, ta

hòa cùng niềm vui mừng chào đón năm mới

với hầu hết các dân tộc, các quốc gia trên thế

giới. Công việc làm ăn ở cơ quan, nhà máy, xí

nghiệp, … cũng phù hợp, thuận tiện hơn. Và, ta

cũng chỉ nên nghỉ tết 1-2 ngày thôi. Nghỉ tết càng

nhiều ngày, ta càng tụt hậu, lạc hậu thôi. Chạp

mả, tảo mộ, giỗ kị cũng thế: nên chuyển sang

ngày dương lịch. Ví dụ: ông X mất ngày hôm nay,

18 tháng 12 năm ất mùi (27-01-2016) thì ta giỗ

ông X vào một ngày trước ngày mất là26 tháng

01 dương lịch. Ta có thể dựa vào luận án tiến sĩ

của Tiến sĩHồ Ngọc Đức để chuyển đổi ngày âm

ra ngày dương và ngược lại tại link dưới đây:

http://www.informatik.uni-leipzig.de/~duc/amlich/

92

c. Âm lịch gắn với 24 tiết (tiết khí) của dương

lịch trong một năm

Theo Wikipedia, “Tiết khí là 24 điểm đặc biệt trên

quỹ đạo của Trái Đất xung quanh Mặt Trời, mỗi

điểm cách nhau 15°. Tiết khí có xuất xứ từ Trung

Quốc. Nó được sử dụng trong công tác lập lịch

của các nền văn minh phương đông cổ đại như

Trung Quốc, Việt Nam, Nhật Bản, Triều Tiên để

đồng bộ hóa các mùa.” Như vậy, người Tàu đã

“tích hợp” 24 tiết khí này với âm lịch.

Bình quân mỗi tiết khí gồm 14-16 ngày. 24 tiết khí

đó là: lập xuân, vũ thủy, kinh trập, xuân phân,

thanh minh, cốc vũ, lập hạ, tiểu mãn, mang

chủng, hạ chí, tiểu thử, đại thử, lập thu, xử thử,

bạch lộ, thu phân, hàn lộ, sương giáng, lập đông,

tiểu tuyết, đại tuyết, đông chí, tiểu hàn, đại hàn.

Điều này giúp nhà nông nói riêng, mọi người nói

chung, biết được thời tiết nắng, mưa, nóng, lạnh,

… Ví dụ: sương giáng (sương rơi), đại hàn (lạnh

to), đại tuyết (tuyết lớn), … Nhưng 24 tiết khí này

nếu có đúng thì đúng ở đâu chứ ở Việt Nam thì

chẳng đúng bao nhiêu. Ngày đại hàn (lạnh to)

nhiều khi lại nắng nóng! Mặt khác, sự biến đổi khí

hậu toàn cầu mà ai cũng đều biết và cả thế giới

93

đang lo sốt vó đã làm sai lệch 24 tiết khí này mất

rồi! Nông dân nên theo dự báo khí tượng thủy văn

trên đài, trên báo, trên tablet, trên internet, … mà

gieo trồng là tốt nhất!

Như vậy, xem ra ưu điểm của âm lịch chẳng có

bao nhiêu.

2. Nhược điểm của âm lịch

a. Không xác định được thời điểm cụ thể, rõ

ràng.

Âm lịch dựa vào 10 can (giáp, ất, bính, đinh, mậu,

kỉ, canh, tân, nhâm, quí) và 12 chi (tí, sửu, dần,

mẹo, thìn, tị, ngọ, mùi, thân, dậu, tuất, hợi) để tính

năm. Vì vậy, cứ 60 năm thì nó lặp lại như cũ. Ví

dụ: ông X sinh năm giáp tí, đến năm 61 tuổi, ông

X sinh đứa con út thì đứa con út này cùng tuổi

giáp tí với cha nó. Khi nói năm kỉ dậu, năm mậu

tí, năm nhâm thìn, … thì chả ai biết nó là năm nào

nếu không đặt năm dương lịch trong ngoặc đơn ở

bên cạnh (tốn thêm giấy mực)! Không chỉ có năm

là tí, sửu, dần, mẹo, … mà tháng, ngày và giờ

cũng tí, sửu, dần, mẹo, … nữa. Rối rắm vô cùng!

Nói “ngày mồng 5 tết năm kỉ dậu, vua Quang

Trung tiến vào Thăng Long, thằng Tôn Sĩ Nghị

94

vội trèo lên ngựa không yên để chạy trốn về

Tàu” thì ta chẳng biết sự việc đó xảy ra mấy năm

rồi. Vậy, thay vì nói ngày mồng 5 tết năm kỉ dậu,

ta nói ngày 30 tháng 01 năm 1789 thì rõ ràng

biết bao. Và ngày 30 tháng 01 năm 2016 này là

Ngày Kỉ niệm 227 năm vua Quang Trung đại

thắng giặc Tàu-Thanh.

b. Nguồn gốc của vô số thảm họa và của

muôn kiểu mê tín dị đoan.

Tại sao tí là chuột, sửu là trâu, dần là cọp, … mà

không là voi, hà mã, tê giác, …? Toàn là ngẫu

hứng, tùy tiện, không có một tí tẹo cơ sở khoa

học nào cả! Mấy cô gái tuổi dần (cọp) rất khó lấy

chồng! Rồi tuổi này khắc với tuổi kia như tí (chuột)

khắc với mẹo (mèo), tị (rắn) khắc với dậu (gà), …

Đó là nguồn gốc của bao điều bi thảm, khổ đau.

Kẻ nào bịa ra mấy cái này quả thật rất vô trách

nhiệm và độc ác!

Âm lịch còn gắn với ngũ hành (kim, mộc, thủy,

hỏa, thổ). Người mạng mộc khắc với người mạng

kim (cây, cỏ, thảo, mộc khắc với rìu, rựa, búa,

liềm). Người mạng thủy khắc với người mạng hỏa

(nước khắc với lửa), … Đó cũng là nguồn gốc của

bao điều bi thảm, khổ đau nữa! Có anh mạng hỏa

95

lại hiền như đất, có chị mạng thủy lại nóng như

lửa, … Toàn là vu vơ, bậy bạ!

Và, cũng từ đó, “thầy” bói, “thầy” tướng số, “thầy”

địa, … sống bằng sự lừa bịp những người nhẹ dạ,

cả tin và thiếu tự tin.

Tóm lại, ta thấy âm lịch chẳng có mấy ưu điểm.

Trái lại, nhược điển của âm lịch lại quá nhiều,

nhất là nó kéo theo vô số những điều mê tín dị

đoan, những bi kịch, những khổ đau phi lí. Từ hơn

100 năm trước, năm 1907, khi viết “Tỉnh quốc hồn

ca I”, Nhà cách mạng kiệt xuất Phan Châu Trinh

đã kịch liệt đả kích thói mê tín dị đoan của dân ta

vì nó cản trở chủ trương “khai dân trí, chấn dân

khí, hậu dân sinh” của ông:

Người mình không tự cường, tự miễn,

Chỉ mơ màng những chuyện hư vô.

Đổ cho tại mả, tại mồ,

Đổ cho số phận, đổ cho tại thời.

Việc gì cũng cầu Trời, khấn Phật,

Còn mình thì tính quất toan quanh.

Thượng lương, giá thú, xuất hành, …

96

Trăm điều giữ lấy ngũ hành khư khư.

Người Việt Nam ta nên chuyển sang (không phải

bỏ đi) ăn tết, chạp mả, tảo mộ, giỗ kị, … theo

dương lịch. Sách, báo nói chung, sách lịch sử, tài

liệu lịch sử nói riêng, chỉ nên dùng giây, phút, giờ,

ngày, tháng, năm dương lịch để được rõ ràng, dễ

hiểu, dễ nhớ, dễ vận dụng.

Ninh Thuận, ngày 27-01-2016

97

Cách tính năm âm lịch

Người xưa đã bịa ra 10 can (giáp, ất, bính, đinh,

mậu, kỉ, canh, tân, nhâm, quí) và 12 chi (tí, sửu,

dần, mẹo, thìn, tị, ngọ, mùi, thân, dậu, tuất, hợi)

để ghép lại mà tính năm. Năm cũ là năm Bính

Thân, năm mới là năm Đinh Dậu và tiếp sau năm

Đinh Dậu là năm Mậu Tuất, v.v… Như vậy, cứ 12

năm sau sẽ là năm Kỉ Dậu, 24 năm sau sẽ là năm

Tân Dậu, 36 năm sau sẽ là năm Quí Dậu, … Và

đúng 60 năm sau sẽ trở lại là năm Đinh Dậu. Cứ

60 năm thì tên năm quay vòng trở lại như cũ.

Cách tính năm âm lịch như vậy rất bất tiện. Nói

“Tôi tuổi Dậu” thì chẳng biết là Dậu nào! Nối “Tôi

tuổi Đinh Dậu” thì cũng chẳng biết là Đinh Dậu

nào! Vì thế, người ta phải mở ngoặc đơn ghi năm

dương lịch rồi đóng ngoặc đơn. Thật phiền phức!

Năm dương lịch lại rất rõ ràng. Nói “ Năm 1789,

vua Quang Trung đánh tan giặc Tàu-Thanh” thì ta

biết ngay đó là ở cuối thế kỉ 18, cách năm 2017

này 228 năm. Nếu nói “Mùa xuân năm Kỉ Dậu,

vua Quang Trung đánh tan giặc Tàu-Thanh” thì ta

chẳng biết năm Kỉ Dậu là năm nào nếu không chú

thích năm dương lịch bên cạnh.

98

Ngoài ra, năm âm lịch còn gắn với 12 con vật

được chọn lựa ngẫu hứng, do hiểu biết ít ỏi về

loài vật ( không biết: tê giác, linh dương, hưu cao

cổ, sư tử, hà mã, …), gắn với ngũ hành (kim,

mộc, thủy, hỏa, thổ). Từ đó, mới đẻ ra việc hợp

hoặc khắc về tuổi, về mạng. Từ đó, mấy “ông thầy

bói” mới bịa chuyện kiếm tiền! Thực ra, nếu có

xung khắc người này với người kia thì đó là xung

khắc về tính cách, về lẽ sống chứ chẳng hề có

xung khắc về tuổi, về mạng.

Tóm lại, năm âm lịch không rõ ràng, mù mờ lại

gắn với những tín điều phi khoa học, phi lí và phi

nhân (gây đau thương, khốn khổ cho không ít

người vì “không hợp tuổi”, “không hợp mạng”). Ta

nên vứt âm lịch, dùng dương lịch. Sách báo, tài

liệu lịch sử chỉ ghi ngày dương lịch mà thôi. Từ

đó, việc nghiên cứu, học tập cũng dễ dàng, thuận

lợi hơn.

Qua đối chiếu âm và dương lịch thì ngày mồng 5

tết năm Kỉ Dậu (1789) là ngày 30 tháng 01 năm

1789. Và như thế, ngày 30-01-2017 tới đây,cả

nước sẽ kỉ niệm 228 năm chiến thắng Ngọc Hồi –

Đống Đa, người anh hùng Quang Trung và đoàn

quân Tây Sơn đã quét sạch lũ giặc Tàu-Thanh ra

99

khỏi bờ cõi nước ta, đem lại độc lập, tự chủ cho

đất nước và dân tộc ta.

Ninh Thuận, 27-01-2017

100

Tú Xương trước bản thân

và cuộc đời

TỰA

Đã có nhiều tác giả viết về Tú Xương (*) qua

nhiều khía cạnh. Người viết bài này chỉ xin góp

một cái nhìn về nhà thơ “Tài cao phận thấp khí khí

uất” (**) của chúng ta mà thôi.

Từ lâu, người viết hằng thắc mắc, không hiểu tại

sao một con người chan chứa những ý tình cao

đẹp như Tú Xương lại có thể “ăn chơi trụy lạc”

như người ta nói và như chính ông đã viết được.

Qua bài này, người viết sẽ thử cố gắng trả lời câu

hỏi đó.

Người viết sẽ giới thiệu những tính chất căn bản

nhằm phát họa thái độ của Tú Xương trước bản

thân và cuộc đời. Bởi lẽ, sống là chọn lựa một

thái độ, không có thái độ nào cả cũng đã là có một

thái độ rồi.

Do đó, bài viết này sẽ được giới hạn trong việc

tìm hiểu xem Tú Xương đã “xử kỉ tiếp vật”, đã ở

đời ra làm sao và người viết trộm nghĩ rằng sự

tìm hiểu này sẽ có một lợi ích nào chăng.

Viết tại E4, Đại Học Xá Nam Giao,

101

Huế, đêm 18 tháng 4 năm 1974

DẪN NHẬP

Nếu hiểu con người là một tinh thần nhập thể và

nhập thế thì sống đối với con người, có nghĩa là

sống với, sống cùng, sống trong, sống giữa và do

đó, dù muốn dù không, con người phải đối diện

với hai thực tại: thực tại cá nhân và thực tại xã

hội.

Đối với thực tại cá nhân: trước hết, con người

phải sống trong một xác thân riêng, với những

ảnh hưởng tiên thiên khác nhau, nghĩa là có một

quá trình hiện hữu dị biệt.

Đối với thực tại xã hội: cái xã hội không ngừng tác

động trên từng cá nhân, con người hầu như là

phải “chấp nhận” nó từ khi có mặt trên đời: xã hội

thanh bình hay loạn lạc, đạo đức hay hư hỏng,

tiến bộ hay lạc hậu, .v.v…

Con người chỉ còn một chọn lựa là cách thế hiện

hữu của mình hay nói khác đi là cách thế đối diện

với những thực tại nói trên. Sống không có nghĩa

là thuận thụ, a tòng, hoàn toàn thụ động. Trái lại,

sống còn có nghĩa là đối phó, hoạt động và lắm

khi là phản động (chữ “phản động” ở đây không

102

có nghĩa xấu, không phải là phản tiến hóa, phản

tiến bộ).

Nhà thơ của chúng ta, Tú Xương, sinh trưởng

trong hoàn cảnh đất nước bị ngoại bang thống trị.

Những tập tục lễ nghi, những giá trị luân lí, đạo

đức từ ngàn xưa đã bị lung lay và khuynh đảo.

Bao nhiêu hình ảnh, sự việc diễn ra trước mắt,

không thể ông không nhìn thấy. Mặt khác, nhà thơ

còn có một hoàn cảnh cá nhân riêng: một người

của lớp tàn nho, gia đình lại lâm vào sự quẫn

bách và hầu như mọi lối thoát đối với ông đều đã

bế tắc.

Chúng ta cũng nên hiểu rằng dù chạy trốn thực tại

thì con người cũng đã đối diện với thực tại và

chạy trốn chỉ là một cách thế, một thái độ trước

thực tại đó. Dù sống trong lao tù con người vẫn

phải đối diện bốn bức tường hay sống trong một

tháp ngà ảo tưởng, con người vẫn phải đối diện

với những gì mà ảo tưởng đó tạo ra.

Vậy thì sống bao hàm ý nghĩa là một thái độ đối

diện, một cách thế “đứng trước” thực tại. Và trước

một thực tại, con người sẽ hoặc chấp nhận nó, đề

huề với nó hoặc tác động để đổi thay nó hoặc

đứng xa mà nhìn ngắm, mô tả. Nhà thơ của

103

chúng ta ở vào trường hợp này. Nhưng từ một

quan điểm, từ một vị trí quan sát nào đó, sự mô tả

cũng nhằm một sự tố cáo và cũng có nghĩa là một

ước vọng cải tạo, đổi thay.

Vậy, khi khảo sát về thái độ của nhà thơ Vị Xuyên

trước bản thân và cuộc đời, chúng ta phải có một

quan điểm thích nghi. Quan điểm mà người viết

chọn lựa ở đây là tình tự dân tộc và nhân loại.

Người viết sẽ tìm cách hiểu nhà thơ, cảm thông

với nhà thơ, nghĩa là trả lại cho nhà thơ cái gì là

của nhà thơ.

I. TÚ XƯƠNG TRƯỚC BẢN THÂN

Nói đến nhà thơ Vị Xuyên, chúng ta nghĩ ngay

đến một số phận hẩm hiu, một cuộc đời với toàn

những thất bại và trắc trở. Bao nhiêu tài sản của

cha ông để lại, Tú Xương đã “hiến dâng” cả cho

khoa cử, nhưng rồi khoa cử lại phụ bạc ông một

cách tàn nhẫn và trắng trợn.

Từ thuở 15 tuổi (1885), nhà thơ đã “tỏ tình” với

khoa cử và cũng chính trong lần này, nhà thơ đã

đón nhận sự hắt hủi đầu tiên. Hai lần thất bại nữa,

đến năm 24 tuổi (1894), ông mới nhận được của

khoa cử cái tú tài, cái tú tài vô dụng, nhưng đã

làm khổ ông không ít và cũng chỉ có chừng ấy, dù

104

sau đó Tú Xương đã đến với khoa cử bốn lần

nữa; lần cuối cùng là năm 1906, để rồi năm sau

(1907) nhà thơ vĩnh viễn từ giã cõi đời. Cũng chỉ

bởi khoa cử mà con người đó đã phải “Van nợ

lắm khi trào nước mắt” hay “Chạy ăn từng bữa

mướt mồ hôi”(Than nghèo). Nhà thơ đã phải sống

bám vào người vợ tảo tần “Năm nắng mười mưa

…” suốt trọn cuộc đời. Tất cả sự thật này nhà thơ

Vị Xuyên đã không một mảy may che dấu. Thi sĩ

non Côi sông Vị đã quay cái nhìn vào chính mình,

ông không ngừng tìm cách xác định con người

ông trong cuộc đời.

Mặc dù, từ thế kỉ XIX, các văn nhân nho sĩ nước

ta đã có nói đến cái tôi thay vì cái ta chung chung

như trước, nhưng không ai nói nhiều và nói kĩ

như Tú Xương.

Bằng thơ phú, nhà thơ đã tự họa một bức chân

dung với đầy đủ các chi tiết. Tuy nhiên không phải

nhà thơ chỉ mô tả phần ngoại diện, trái lại ông còn

chiếu rọi “đôi mắt” vào tận các hang cùng, ngõ

hẻm của tâm hồn mình. Có thể nói nhà thơ đã cố

tìm một bút pháp hay một ngôn từ để diễn tả cho

trọn vẹn, chính xác những gì ông nhận thấy khi

trực diện với chính bản thân.

105

Thiết tưởng chúng ta nên tìm hiểu một vài tính

chất căn bản trong cái nhìn tự phản của nhà thơ.

Vì qua sự tìm hiểu này, may ra chúng ta có thể

tìm thấy được một cách đúng đắn, phần nào tâm

trạng và chí hướng của nhà thơ Vị Xuyên.

1. Tú Xương, một người thành khẩn

Đây là đặc điểm trước hết trong cái nhìn tự phản

của nhà thơ. Thành khẩn với người đã là khó và

không mấy ai có thể thực hiện một cách trọn vẹn,

thành khẩn với chính mình lại càng khó hơn.

Thành khẩn với chính mình có nghĩa là tự khách

quan hóa để nhìn ngắm, phê phán chính mình.

Thật chưa có tác giả nào viết về bản thân và cuộc

đời mình một cách trắng trợn, chân thành đến …

sỗ sàng như nhà thơ Vị Xuyên.

Ta cũng nên nói ngay ở đây là không phải tác giả

không biết đến liêm sỉ và không trọng liêm sỉ,

không coi liêm sỉ là một vấn đề thiết yếu. Nhà thơ

cũng không hề tìm cách nói quanh co để giấu che

bớt sự thật hay để văn chương hóa. Trái lại, nhà

thơ đã phô bày không úp mở, gạn lọc, ông còn

muốn tô đậm nét nữa là khác. Ta nên hiểu sự nói

thật của ông là một trực tính tự nhiên và cũng là

sự liêm khiết của kẻ hiểu biết.

106

Hơn nữa, ông lại chính là nạn nhân, là người

trong cuộc đã gánh chịu bao nhiêu bất hạnh, trắc

trở: nạn nhân của một bản chất nghệ sĩ ngông

nghênh, nạn nhân của một buổi giao thời và trực

tiếp, gần gũi nhất là nạn nhân của nghèo túng và

hỏng thi. Vậy thì nói ra, dĩ nhiên là nói trong niềm

tin sẽ được nghe, được thông cảm, cũng là cách

làm cho vơi bớt đi những “ngổn ngang trăm mối

trong lòng” đó.

Tuy nhiên, ta cũng khôngthể tin hoàn toàn tất cả

những gì ông đã nói ra vì lắm khi ông đã phóng

đại một hình ảnh hoặc cường điệu hóa một ý

tưởng, nghĩa là chúng ta nên hiểu văn chương

như một cái cớ, một công cụ, văn chương không

phải là một biên bản điều tra của cơ quan an ninh.

Văn chương cũng như chiếc thuyền, ta chỉ sử

dụng nó để sang sông và ta sẽ không mang nó

lên người khi đã đạt được mục đích.

Để ý như thế, chúng ta sẽ có thể đến gần sự thật

hơn. Mặt khác, về nhân vật ngôi thứ nhất tôi, ta,

min, tớ, ông mà nhà thơ tự xưng, ta phải hiểu

rằng đó chỉ là một nhân vật mà thôi. Vì ai cấm nhà

thơ đứng vào vị trí của một người khác để tự nói

ra ý nghĩ, tình cảm, tâm tư của “mình”. Nhà văn

107

có thể “là” bất cứ ai miễn là họ có văn tài để diễn

tả: văn chương không phải là sự thật mà là cái có

vẻ thật. Nhà văn phải làm thế nào để thể hiện

được những đặc tính khả xúc, và đó chính là sự

thành công của một nhà văn.

Trong trường hợp nhà thơ của chúng ta, Tú

Xương, ta phải thận trọng khi phê phán về nhân

cách, đạo đức của ông và không có lí do gì để

chúng ta dựa vào những lời bông đùa, bỡn cợt

của ông để có một quan niệm, một kết luận vì

quan niệm cũng như kết luận đó sẽ không tránh

khỏi hàm hồ, vụ hình thức, sai lầm.

Xem lời tự giới thiệu trong bài “Tự cười mình” hay

trong bài phú “Thầy đồ dạy học” ta thấy cái dáng

vẻ bên ngoài đã được nhà thơ phát họa rõ ràng:

Ở phố hàng Nâu có phổng Sành,

Mặt thì lơ láo, mắt thì nhanh(Tự cười mình I)

Râu rậm bằng chổi

Đầu to tày giành (Thầy đồ dạy học, phú, bài I)

Quần áo rách rưới

Ăn nói xô bồ (Thầy đồ dạy học, phú, bài II)

108

Thật thì mặt ông có “lơ láo” vì ông đã kinh qua

bao nhiêu thất bại ê chề, nhận chịu bao nhiêu đớn

đau, bất trắc, ông muốn tìm một người tri kỉ

chăng? Vậy thì chúng ta còn đợi gì mà không mở

rộng lòng mình để cảm thông với nhà thơ vì đôi

mắt sáng của ông đang nhìn về phía chúng ta,

mời gọi chúng ta lắng nghe.

Nhưng nhà thơ đâu có “Râu râm bằng chổi đầu to

tày giành”, nhà thơ thực ra râu thưa và đầu thì

nhỏ thôi. Vậy thì, đây chỉ là một cách “đùa” cho

vui, mong xoa dịu những nỗi ê ẩm, chán ngán

trong lòng và ông đùa thật dai vì ông đã đau đớn

quá nhiều. Ta nên hiểu đây là phản ứng của một

bản chất cá nhân riêng. Trước một thất bại, cá

nhân con người có thể phản ứng bằng nhiều

cách: hoặc chìm đắm trong đau đớn, gặm nhắm

những nỗi thất vọng để rồi đi đến suy nhược, lụn

bại tinh thần hoặc cười xòa, xem như không đáng

quan thiết đến để cho nguôi ngoi, phai lạt bớt tính

chất quan trọng của sự kiện mà ngày nào ta đã

xem là quan trọng và ta đã đặt vào nó tất cả hi

vọng để tự hóa giải với chính mình, tìm cho mình

một lối thoát, một an ủi.

109

Yves Berger đã nhận thấy rằng: “Văn chương bao

giờ cũng chỉ là một nỗ lực tự giải thoát cá nhân”

(3). Tuy nhiên, cái bi đát sẽ lộ liễu, ta sẽ thấy rõ

ràng là nhà thơ đã cười ra nước mắt.

Phải chăng thất bại có to lớn đấy, nỗi đớn đau có

dằn vặt mình đấy, song nhà thơ vẫn còn yêu đời

và còn ham sống nên ông can đảm bộc bạch tất

cả cái gì riêng tư của mình mà không sợ ai cười

chê hay mai mỉa. Ông đã tự khách quan hóa

chính mình để mà “tự trào”, tự cười mình.

Thế thì, Tú Xương, tôi, ta, ông, min, tớ … chỉ là

một nhân vật, không hoàn toàn trùng hợp với ông

Tú Xương ngụ tại nhà số 280, phố Đình Hữu, làng

Vị Xuyên, huyện Mĩ Lộc, tỉnh Nam Định trong

những năm từ 1870 đến 1907, tức là phố hàng

Nâu nối liền với phố hàng Song, khu Đình Hữu,

thị xã Nam Định bây giờ (năm 1974). Nhận định

như thế, chúng ta sẽ tránh được lầm lẫn khi phê

phán về giá trị đạo đức, phẩm hạnh của nhà thơ.

Ta có thể đặt câu hỏi là tại sao quần chúng lại

truyền tụng câu ca dao nói về xuất xứ và bản chất

của nhà thơ rằng:

Vị Xuyên có bác Tú Xương

110

Quanh năm ăn quịt chơi lường mà thôi (4).

Ta thấy rằng, một người ăn nói hoạt bát, vui vẻ và

lại hay bỡn cợt, bông đùa như Tú Xương thì

người ta làm thân với ông chẳng khó khăn gì và

rồi “giỡn với chó, chó liếm mặt” (5), họ sẽ cùng

ông pha trò và sự kiện được mô tả chắc chắn sẽ

không trung thực với sự thật bao giờ. Có lẽ, đôi

khi vì kẹt lắm, nhà thơ đã mua chịu hay mượn mõ

ít nhiều và rồi quên đi nên không trả như có lần

ông đã hỏi mua sực tắc:

Sực tắc mày rao đã điếc tai,

Tiền thì không có biết vay ai?

Mày ơi bán chịu tao vài bát,

Sáng mai tao trả một thành hai. (Bảo người bán

sực tắc)

Chỉ chừng ấy người ta có thể phóng đại ra, vì dư

luận có thể biến một con muỗi thành một con voi

và hơn thế nữa! Do đó, sự kiện mà người ta nói là

“Quanh năm ăn quịt chơi lường mà thôi” đó chỉ để

đùa, để triêu chọc Tú Xương hơn là mô tả một sự

thật.

Mặt khác, một người đã lên án, chỉ trích gay gắt

những thói hư tật xấu của người đời, đã không

111

tiếc lời phỉ báng mọi tệ trạng của xã hội mình,

không thể là kẻ như những kẻ mà mình đã chỉ

trích, lên án đó.

Hơn nữa, Tú Xương còn có một tâm trạng u uất

đối với quê hương đất nước, có một nhiệt tình yêu

mến cách mạng, kính trọng các nhà chí sĩ (đối với

Phan Bội Châu, Tú Xương đã bày tỏ một sự hâm

mộ và tôn kính sâu xa) thì không thể nào nhà thơ

lại làm những việc thiếu ý thức và không mấy tốt

đẹp như vậy.

Tuy nhiên, ta cũng phải công nhận rằng với bản

chất của một nghệ sĩ ngông nghênh và cái “phẩm

giá” của kẻ sĩ, nó đã tạo ra ở Tú Xương cái tính

hào phóng, bất cần và ông thành thật cho biết:

Cho hay công nợ là như thế

Mà vẫn phong lưu suốt cả đời (Tự cười mình, bài

II)

hoặc:

Kiết cú như ai cũng rượu chè (Năm mới)

Đấy phải chăng là một phản diện tâm lý tất nhiên

của một con người muốn chối bỏ thực tại này,

hoàn cảnh cũ để vươn tới, tiếp xúc một thực tại

khác, hoàn cảnh mới. Chắn chắn là ước muốn

112

thay đổi đó sẽ không bao giờ có thể thành sự thật

nếu vẫn cứ “phong lưu suốt cả đời” và “như ai

cũng rượu chè”.

“Xấu che tốt khoe”, đó là cái gì thường tình nhân

thế, vậy mà nhà thơ của chúng ta dám nhìn thẳng

vào sự thật, nhìn thật kĩ và mô tả nó thật tỉ mỉ nữa

là khác. Kiểm điểm lại sự nghiệp, gia thế, ông

thấy:

Ba luống vườn hoang bán sạch rồi,

Gạo cứ bữa ăn, đong bữa một. (Than nghèo II)

Người bảo ông cùng mãi

Ông cùng thế này thôi

Vợ lăm le ở vú

Con tấp tênh đi bồi

Khách hỏi nhà ông đến,

Nhà ông đã bán rồi. (Than cùng)

Một tuồng rách rưới con như bố, (Mùa nực mặc

áo bông)

Còn gì thật hơn, còn gì thấm thía và cảm động

hơn và nếu ai đã một lần khốn khó sẽ thấy hai

câu thơ sau đúng một cách … tuyệt đối:

113

Van nợ lắm khi trào nước mắt,

Chạy ăn từng bữa mướt mồ hôi. (Than nghèo)

Gia thế càng xuống dốc, càng quẫn bách thì khoa

cử lại như toa rập để đẩy ông vào bước đường

cùng. Công danh, sự nghiệp, nhân phẩm, tất cả

thảy đều phải đi qua cổng trường thi. Nhưng khoa

cử phụ bạc thì mọi công trình xây dựng cho chính

bản thân cũng như xã hội đều tiêu tan.

Chính vì nền giáo dục theo lề thói phong kiến lạc

hậu, quá khe khắt đã bóp nghẹt và bóp chết đi

biết bao nhân tài, biết bao kẻ giàu thiện chí. Hơn

nữa, nền giáo dục khuôn mẫu, từ chương đó

cũng chẳng tạo ra được những người có sáng

kiến kinh doanh, thực nghiệm và thực dụng. Thế

mà phải chìu lụy nó, không thể qua mặt nó bởi lẽ

nếu không thì:

Trăm năm thân thể có ra gì (Buồn thi hỏng)

Và nhà thơ, người đã đón nhận từ thất bại này

đến thất bại khác, hầu như cứ mỗi lần đi thi là mỗi

lần ông hỏng thi, hơn ai hết, ông đã thấm thía trọn

nghĩa của sự đớn đau, cay đắng, chua chát, tủi

hổ:

114

Đau quá đòn ghen,

Rát hơn lửa bỏng.

Hổ bút, hổ nghiên,

Tủi lều, tủi chõng. (Hỏng thi khoa Canh tí)

Bụng buồn còn muốn nói năng chi,

Đệ nhất buồn là cái hỏng thi.

Tám khoa chưa khỏi phạm trường qui (6) (Buồn

thi hỏng)

Để có một ý niệm chung, ta thấy rằng Tú Xương

đã làm thơ không phải để chạy trốn thực tại,

không phải để mơ mộng thoát ly. Trái lại, nhà thơ

của chúng ta bám chặt lấy cái thực tế phũ phàng,

bi đát của mình và nói ra như một tâm sự, lời nói

vì thế có sự tiềm ẩn của một mong ước cảm

thông, chia sẻ và đi thẳng vào tâm hồn người

nghe. Ông đã quá thành khẩn, thì chúng ta còn

trách ông vào đâu nữa!

Mặt khác, có người cho rằng Tú Xương ăn chơi

trụy lạc và mạt sát ông thậm tệ vì họ không nhìn

thấy cái tế nhị trong lời thơ cũng như thực chất

của những lời thơ đó hoặc giả họ muốn tìm một

“đồng minh” chăng, muốn dối mình chăng, điều đó

115

hãy để cho họ tự trả lời. Nhận định về các quan

niệm lệch lạc này, ông Trần Thanh Mại đã có cái

nhìn khá sắc bén khả dĩ lột mặt nạ của những kẻ

ngụy tín nói trên:

“Mấy quan niệm sai lầm này kể ra cũng có nguồn

gốc sâu xa của nó, có nguyên nhân của nó. Trước

hết, nó xuất phát từ quan điểm thực dân và phong

kiến, bù nhìn, thường ghét và sợ những con người

như Tú Xương. Nó xuất phát từ âm mưu của

chúng muốn xuyên tạc sự thật về nhà thơ, muốn

bôi nhọ đời sống thanh cao và tâm hồn trong sạch

của nhà thơ, đấy là thủ đoạn của thực dân pháp

và tay sai (7) vào khoảng những năm 30 của thế

kỉ này, hòng phủ nhận hoặc xóa mờ giá trị hiện

thực sâu sắc của thơ văn Tú Xương và đánh tan,

hay ít ra cũng giảm bớt lòng hâm mộ của công

chúng đối với nhà thơ” (8).

Sau hết, hẳn chúng ta phải công nhận rằng Tú

Xương có một cốt cách hơn người, có một ý thức

cao độ về sự liêm khiết. Nhà thơ đã chẳng quanh

co chối từ hay biện hộ cho những nhược điểm

của mình. Trái lại, ông đã thành thật phơi bày tất

cả trước mắt chúng ta. Hơn thế, ông còn dùng

ngôi thứ nhất (chỉ chính mình) để cười đùa và tự

116

tố cáo. Điều này có nghĩa là Tú Xương đòi hỏi sự

tự giác của những kẻ không mấy tốt đẹp quanh

ông. Và đây cũng là một cách xỏ xiên nhằm nhắc

khéo người khác để họ có dịp tự vấn, tự nhìn

ngắm lại chính mình, hầu có thể không tiến sâu

vào lối đi không lấy gì làm tốt đẹp của họ.

Mặt khác, ta thấy rằng những bài thơ bông đùa

của Tú Xương là nhằm một hài tính, cốt để mua

vui. Do đó thực tính của những bài thơ đó không

có là bao, khác hẳn với giọng thơ u hoài, trang

trọng khi ông tỏ lộ tâm tình của mình đối với quê

hương, đất nước hay đối với những con người

mà nhà thơ ngưỡng mộ, tôn kính.

Tuy nhiên, gạt ra ngoài tính cách cười đùa cũng

như việc sử dụng nhân vật ngôi thứ nhất để nhắc

nhở, chê trách người đời một cách khéo léo đó,

nhà thơ đã thành khẩn tỏ bày tất cả những gì

riêng tư của mình khiến cho thơ văn của ông có

một cảm xúc tính mãnh liệt, đi thẳng vào tâm hồn

người đọc. Ta có thể nói rằng giá trị thơ văn cũng

như giá trị làm người của Tú Xương khởi đi từ

chính lòng thành khẩn đó.

2. Tú Xương, một người phá chấp

117

Phá chấp nghĩa là đã chấp nhận tất cả, đã xem tất

cả là có đó dù rằng nó không hợp với chủ trương,

tư tưởng cùng mong ước của mình chăng nữa.

Phải là một con người đã thâm hiểu ý nghĩa cuộc

đời và thân phận làm người, vượt lên trên mọi

thành kiến, xu hướng và nhất là phải có một đảm

lực phi thường mới có thể độc lập với chính mình

và với người khác. Cũng như đã có một con

đường rõ rệt, chính đáng mới có thể không sợ sẽ

bị hiểu lầm, không sợ những lời mai mỉa, khen

chê.

Đặt vấn đề này, ở đây, chúng ta không có ý đề

cao nhà thơ Tú Xương vì có nghĩa lí gì đối với

người đã vội vã và sớm sủa giã từ cuộc đời?

Khen chê đối với ông, một kẻ đã vĩnh viễn về với

yên lặng không còn là cái gì quan trọng. Chúng ta

chỉ cố gắngđể hiểu nhà thơ một cách đúng

đắnhơn mà thôi.

Trước hết, chúng ta phải nhận rằng nhà thơ Vị

Xuyên đã có một ý thức cao độ về sự liêm khiết

nên ông đã không tự dối lừa mình cũng như đã

không phĩnh phờ người khác, vì thế mà khi nghe

người đời bông đùa:

Vị Xuyên có bác Tú Xương,

118

Quanh năm ăn quịt chơi lường mà thôi. (9)

thì không những ông không oán hận, không đính

chính mà hơn thế ông còn đẩy đến cực độ, cụ thể

hóa bằng sự kiện:

Cao lâu thường ăn quịt,

Thổ dĩ lại chơi lường (10).

Chúng ta đừng vội kết luận là ông đã “bất cố liêm

sỉ”! Nghĩ như thế thì thật đơn giản và cũng thật dễ

dàng nhưng chưa chắc đã đúng với sự thật,

không phải nhà thơ Vị Xuyên đã gồng mình để nói

như thế. Trái lại, ông đã thật tỉnh táo, sáng suốt

nữa là khác. Ta thấy rằng một người đã suốt đời

nâng niu, gìn giữ cái giá trị mà mình tôn thờ:

Danh giá nhường này không nhẽ bán,

Nhân duyên đến thế hãy còn theo. (Nghèo)

và đã thấu hiểu thói đời thường khen chê vì một

lợi riêng nào đó hay ít ra cũng cảm thấy yên hàn

và có ảo tưởng rằng mình không tội lỗi hoặc tội lỗi

của mình cũng không đến nỗi trầm trọng lắm:

Kẻ yêu người ghét hay gì chữ,

Đứa trọng thằng khinh chỉ vị tiền. (Thói đời)

119

thì những điều đồn đãi đó có gì đáng kể đâu. Vậy

thì nói cho tệ hại hơn như thế có ý nghĩa gì? Phải

chăng là để bày tỏ một sự bất chấp và muốn nói

rằng giá trị của một con người không phải là cái gì

ngoại tại mà chính là những gì con người đó đã

thể hiện trong suốt cuộc sống của mình. Và nhà

thơ của chúng ta đã thể hiện bằng việc từ chối sự

giúp đỡ của thực dân để có cơ kiếm tiền, ông đã

bất chấp cả cái nghèo mà ít ai có thể cưỡng lại

được:

Người bảo ông cùng mãi,

Ông cùng thế này thôi:

Vợ lăm le ở vú,

Con tấp tểnh đi bồi. (Than cùng)

Xem thế, những bày tỏ của ông không phải để

cầu xin một sự thương hại, chắc chắn một người

tự trọng như ông sẽ chẳng khoái gì nếu không nói

là e dè, ghê sợ điều đó nữa là khác. Chẳng qua

như nhận xét của Hàn Xương Lê (Hàn Dũ) đời

Đường “Đại phàm vật bất đắc kì bình tắc minh”

(vật hễ không được thỏa mãn ắt phải kêu lên) mà

thôi. Và tiếng kêu, ở đây, là tiếng kêu của một con

người đại diện cho loài người. Đây là lời báo động

120

của một con người đang bị những thực tế phi

nhân chèn ép. Tiếng kêu đó nhắc nhở chúng ta

một tình tự nhân loại cũng như cái thân phận làm

người và qua thơ văn Tú Xương chúng ta còn

nghe thấy tiếng kêu của một kẻ đau lòng vì đất tổ,

quê cha đang bị ngoại bang dày xéo, đồng bào

đang phải lầm than khốn khổ. Nhà văn Đặng Thai

Mai nhận xét:

« Trong văn chương các nhà nho nước ta, nước

Tàu xưa nay, chả có cò gì nhạt nhẽo hơn là các

thứ văn thơ thù tạc những bài phú lục, tán tụng

ông nọ bà kia. Tưởng nếu đem mà đốt cho hết

những thứ văn nước ốc ấy đi, thì văn học của một

nước, tư tưởng của nhân loại cũng không vì thế

mà gầy gò, ốm yếu đi tí nào. Nếu khối óc của nhà

văn không có những luồng sóng bất bình, nếu tâm

hồn của những kẻ cầm bút không cảm thấy những

nỗi đau đớn, thiếu thốn của kiếp người, những

điều mong mỏi thiết tha của thời đại, nếu không

lĩnh hội được tính cách luôn luôn biến thiên của

thế giới, của nhân sinh, nếu như đối với hiện tại

với tương lai không có một yêu cầu, một hi vọng,

tin tưởng gì, thì cái thứ văn mơn trớn béo tốt như

đẫy thịt, trơn như tản trán hói của nhà trưởng giả,

121

cũng chỉ là một “văn chơi” mà thôi, chả có ý nghĩa

gì là văn học (11).

Sở dĩ người viết phải trích dẫn dài dòng vì muốn

nói rằng giá trị thơ văn Tú Xương là ở chỗ nó thể

hiện được tình tự nhân loại và dân tộc, gắn liền

với thực tế bản thân và thực tế của quê hương,

đất nước.

Lại nữa, cũng vì muốn đi đến cái thực chất của sự

kiện, nhà thơ đã đập vỡ cái hình thức bưng bít

ngụy trang để nhìn thấy chân diện mục của nó.

Chúng ta thấy Tú Xương đã không giản đơn chấp

nhận cái hình thức bên ngoài. Trái lại, ông còn đòi

một nội dung thật nữa:

Khăn khăn áo áo thêm rầy chuyện,

Bút bút nghiên nghiên khéo giở tuồng. (Đêm hè)

Vậy, cái lí tưởng đối với nhà thơ phải là: một nội

dung tốt được gói ghém bởi một hình thức đẹp.

Tuy nhiên, nhà thơ cũng thấy được rằng loài

người có kẻ thánh thiện, nhưng cũng có kẻ tội lỗi

và đối với hạng trung bình, mỗi người đều có hai

phản diện tương khắc: thánh và tội.

Người biết điều, liêm khiết, bao giờ cũng có cái

nhìn công bình sáng suốt, không ngụy tín, không

122

tự ái hay bảo thủ. Dám nói sự thật không phải để

được khen là can đảm, là hơn người, nhưng là để

xứng đáng mình là kẻ biết sống và biết nhận định

hay không. Phải là người có sức mạnh nghị lực

mới gạt bỏ được những tiếng thị phi, bất chấp mọi

đố kị, xem thường mọi khen chê.

Nhận định như thế, chúng ta thấy rằng nhà thơ

chẳng e dè gì nữa mà không dùng ngôi thứ nhất

(chỉ chính mình) như một nhân vật, để cười đùa.

Ta nói rằng đây cũng là một phương thức hiện

tthực, hiện thực trong chiều hướng phản tỉnh, nó

dễ dàng tố cáo cũng như vạch trần những cái

xấu, cái rỡm của cuộc đời.

Và, ta cũng nên nhớ rằng hiện thực không phải là

thú thực, khai thực và nghệ thuật cũng không phải

là nói thẳng, có sao nói vậy và nếu hiểu hiện thực

là nói thẳng, có sao nói vậy, thì không bao giờ văn

chương có thể là văn chương thiện thực. Bởi lẽ

ngôn ngữ văn chương là ngôn ngữ ám chỉ, ngôn

ngữ gián tiếp.

Do đó, ta thấy rằng Tú Xương phải có một niềm

tin vững chắc ở những giá trị mà mình tôn thờ. Từ

đó, ông có thể múa bút tứ tung, miễn sao những

gì ông viết ra, nó phục vụ đắc lực cho chủ đích tố

123

cáo những tệ trạng của xã hội ông đang sống mà

thôi. Tú Xương đã sống một cuộc đời, tuy không

quang vinh, không dọc ngang vùng vẫy, nhưng

thật đẹp. Sở dĩ ông chỉ tri mà không hành, đúng ra

Tú Xương đã hành theo cách thế của một nhà thơ

văn, vì sức ông chỉ có chừng ấy hay nói khác đi

bản tính cũng như sự chọn lựa của ông đã khiến

ông không phải là một mẫu người hành động hiểu

như là một kẻ trực tiếp tác động nhằm cải tạo

cuộc đời.

Tuy nhiên, nhà thơ đã sống thật với những gì

mình nghĩ, một điều đáng nói là Tú Xương đã có

một ý thức về tha nhân, vượt lên trên cái nhận

thức ấu trĩ, chỉ biết có mình, vị kỉ và tự mãn. Nhà

thơ của chúng ta không thể sung sướng, không

thể vui được khi con người còn khổ đau, dân tộc

còn bị chà đạp, rẻ khinh.

Thật vậy, có gì đáng vui, có gì đáng hãnh diện khi

ngoại bang, kẻ đô hộ, xem dân mình như trâu

ngựa và bất công áp bức còn dẫy đầy:

Người đói ta đây cũng chẳng no,

Cha thằng nào có tiếc không cho

Họ đầy đọa mãi dân cày cuốc, (Gặp người ăn xin)

124

Nhà thơ đã có một ý thức cao độ về sự liên đới,

nếu không như lời nguyện của Phật Di Lặc rằng

ngài chỉ thành Phật khi cả thảy chúng sinh thành

Phật, nhà thơ Vị Xuyên cũng chỉ vui buồn với dân

nước, cùng với bao con người quanh ông mà thôi.

Do đó, Tú Xương đã bất chấp cả tù tội, cái chết

có thể đến mình một cách dễ dàng, ông đã can

đảm giấu giếm các nhà cách mạng như Phan Bội

Châu, Tăng Bạt Hổ trong nhà mình. Ta thấy rằng

hai người, Phan Bội Châu và Tú Xương, đã chia

sẻ công việc với nhau: một đàng dùng mưu trí, vũ

lực để thu hồi chủ quyền, độc lập; một đàng dùng

văn thơ để chỉnh đốn lòng người (dĩ nhiên Phan

Bội Châu cũng dùng thơ văn để cổ vũ, động viên,

khích lệ lòng yêu nước và ý chí quật khởi). Nhà

thơ Vị Xuyên đã thực hiện tốt nhiệm vụ của mình,

hăng hái trong việc tố cáo, phê phán xã hội, lột

trần mọi hình thức ngụy trang của nó.

Dù sao đi nữa, dù kịch liệt chỉ trích, cực lực phê

phán, nhà thơ cũng thâm cảm và nhận thấy rằng

tất cả đều đáng thương. Kẻ thù thực dân dù có

tàn ác, đè nén bóc lột đến đâu thì cũng chỉ vì họ

chưa có một ý thức bình đẳng, chưa có một ý

thức về tha nhân, họ còn ở trong một trình độ

125

nhận thức con nít, thấp kém chỉ biết ta mà chưa

biết người. Đấy hẳn không hoàn toàn là lỗi ở họ,

mà lỗi ở chế độ thực dân và phong kiến đã bưng

bít, che đậy không cho người ta thấy đâu là sự

bình đẳng giữa người với người. Bởi thế, nhà thơ

đã tỏ ra quảng đại, không chấp nhất:

Những là thương cả(12) cho đời bạc,

Nào có căm đâu đến kẻ thù. (Hỏi mình)

Vì thành khẩn khi nhìn vào chính bản thân mình

và nhờ có một tâm hồn phóng khoáng, không

chấp nê, Tú Xương đã tự tạo cho mình một luật

sống, một cách thế xử kỉ tiếp vật và cũng nhờ đó

nhà thơ có một ý thức rõ rệt về bản thân cũng

như thấy được bổn phận và trách nhiệm của mình

đối với gia đình, xã hội, quê hương, đất nước.

3. Tú Xương, một người phản tỉnh

Luật lệ chỉ có ý nghĩa khi nó là luật lệ mà chính cá

nhân ý thức và chấp nhận. Thế nên kỉ luật tự giác

là kỉ luật lí tưởng nhất.

Hẳn chúng ta phải công nhận rằng Tú Xương có

một lương tri vững vàng và một điểm linh quang

chói sáng, nó khiến ông biết ... nhiều quá: biết về

mình và biết về người, biết rõ hoàn cảnh riêng tư

126

của ông cũng như hoàn cảnh của quốc gia, dân

tộc.

Dòng máu nho gia đạo lí tiềm tàng trong ông và

sự cảm nhận bén nhạy của một tâm hồn nghệ sĩ

đã tạo cho ông một cốt cách, một thái độ đáng

cho ta suy ngẫm. Mặc dù ông đã không tích cực

góp sức vào việc thúc đẩy bánh xe lịch sử, nhưng

mỗi người một việc, ta đã không thể luận hơn

thua giữa con ngựa kí, ngựa kì với một con kiến,

thì ta cũng phải nhìn nhà thơ Vị Xuyên với những

đóng góp riêng của ông. Phần thi ca hiện thực

phê phán của Tú Xương có một giá trị nhân bản,

một giá trị cải tạo không phải là nhỏ.

Vậy thì cái gì đã giữ Tú Xương lại, khiến ông

không cộng tác với thực dân và tay sai trong khi

cơ hội đã có (người ta chịu giúp ông) và cái gì

khiến ông yêu mến cách mạng, kính trọng những

con người tranh đấu cho độc lập, tự do của dân

tộc? Phải chăng đấy là cái lương tri của một con

người chưa bị đánh mất và cái ý thức về nhân

phẩm, về giá trị làm người chưa hề bị khuất lấp

trong ông. Như thế, luật sống của nhà thơ là luật

người đối với người trên tiêu chuẩn bình đẳng và

127

trách nhiệm. Đối với bản thân, Tú Xương thường

xuyên tự vấn:

Trải mấy mươi năm vẫn thế ru?

Rằng khôn? Rằng dại? Lại rằng ngu? (Hỏi mình)

Rồi ông suy luận, tra hỏi thế nào là dại, thế nào là

khôn:

Thế sự đua nhau nói dại khôn,

Biết ai là dại, biết ai khôn ?

Khôn nghề cờ bạc là khôn dại,

Dại chốn văn chương ấy dại khôn

Mấy kẻ nên khôn đều có dại,

Làm người có dại mới nên khôn.

Cái khôn ai cũng khôn là thế,

Mới biết trần ai kẻ dại khôn. (Dại khôn)

và ông “tự đắc”:

Ta nghĩ như ta có dại gì.

Ai chơi, chơi với, chẳng cần chi. (Tự đắc)

Rõ ràng Tú Xương là một con người có óc độc

lập, biết phán xét và biết tự chủ. Ông có nô lệ

chăng là “nô lệ” người vợ đảm đang hết lòng vì

128

chồng vì con mà nhà văn Trần Thanh Mại gọi là

“một vị thiên thần” ấy thôi.

Thật vậy, nhà thơ đã sống bám vào bà Tú để có

thể đứng thẳng ở giữa cuộc đời, để có thể mai

mỉa những kí, những thông … mà bao người ao

ước. Sự thật này nhà thơ đã nhìn nhận một cách

thẳng thắn:

Tiền bạc phó cho con mụ kiếm, (Tự hỏi mình)

Hỏi ra quan ấy ăn lương vợ, (Quan tại gia)

No ấm chưa qua vòng mẹ đĩ (Hỏi mình)

Biết thế, nhà thơ cảm thương vợ vô cùng, nhưng

lối thoát thì không có, mọi việc đều do thực dân

lèo lái, ông không thể làm kẻ thừa hành để phản

dân, hại nước. Tuy vậy, ông vẫn phải lo thi cử.

Đây là một điểm trông có vẻ mâu thuẫn đối với

ông. Nhưng ta có thể thấy rằng chẳng qua ông chỉ

muốn làm vui lòng người vợ đã quá khổ cực vì

ông:

Quanh năm buôn bán ở mom sông,

Nuôi đủ năm con với một chồng.

Lặn lội thân cò khi (nơi) quãng vắng,

Eo sèo mặt nước buổi đò đông. (Thương vợ)

129

và nhất là đối với tấm chân tình của bà, khi ông

ốm đau, bà đã không ngớt nguyện cầu:

Chỉ bền một nén tâm hương nguyện, (Đang ốm

nghe vợ khấn)

Vì thế, Tú Xương thấy mình có lỗi với vợ, thấy

mình như là đồ bỏ đi, vô tích sự:

Bác này mới thật thái vô tích:

Sáng vác ô đi tối vác về! (Vô tích)

Nghĩ vậy, có lúc ông tự trách mình:

Cha mẹ thói đời ăn ở bạc,

Có chồng hờ hững cũng như không! (Thương vợ)

Để bù đắp lại những khổ nhọc của vợ, nhà thơ lại

đi thi. Nhưng chưa biết là khi đỗ đạt ông sẽ làm gì

với mảnh bằng đó. Dù sao, ta cũng không thể nói

một cách vô căn cứ, hàm hồ, rằng ông cố sao cho

đỗ đạt cốt chỉ để vinh thân phì gia như bao con

người khác.

Liệu một người yêu mến cách mạng, kính trọng

các nhà chí sĩ tranh đấu cho độc lập, tự do của

dân nước, có thể nào can tâm làm tay sai cho

ngoại bang chăng? Có một điều chắc chắn và gần

130

gũi nhất là nhà thơ muốn làm vui lòng vợ cũng

như cha mẹ, họ hàng:

Anh lăm le bia đá bảng vàng cho vang mặt vợ,

(Văn tế sống vợ)

Mở mặt quyết cho vua chúa biết

Đua danh kẻo nữa mẹ cha già.(Than thân chưa

đạt)

Điều này cho ta thấy rằng tình nghĩa của ông đối

với gia đình thật gắn bó. Tú Xương bao giờ cũng

chỉ có thể vui khi mọi người khác cùng vui, nhất là

những người thân yêu. Thành công trong việc thi

cử, nếu có đối với ông thật chẳng nghĩa lí gì khi

không có sự san sẻ của cha mẹ, vợ con. Và biết

đâu khi đã đỗ đạt, có được cái thế ăn nói, ông lại

không giúp ích cho đời nhiều hơn. Các ông Phan

Bội Châu, Phan Châu Trinh, Trần Quý Cáp, …

cũng phải lo thi cử để có thể vận động dân chúng,

để có thể nói cho dân chúng tin. Làm sao có thể

lơ là với khoa bảng khi nó như là một tín hiệu đối

với tất cả mọi người. Hơn nữa, Tú Xương cũng

đã hiểu rõ bước đi của thế hệ mình:

Đạo học ngày nay đã chán rồi, (Than đạo học)

Nào có ra gì cái chữ nho,

131

Ông Nghè, ôngCống cũng nằm co. (Chữ nho)

Xem thế, ta không thể kết luận rằng thi cử là cứu

cánh cuối cùng của Tú Xương và nhất là ta không

thể nói một cách hàm hồ là ông gắng gỏi cho đỗ

đạt cốt để vinh thân phì gia mà chẳng qua Tú

Xương đi thi vì không biết làm gì khác hơn thôi.

Nhưng dù sao, ta cũng phải công nhận rằng nhà

thơ chẳng tìm ra lối thoát để giải quyết những vấn

đề của chính mình. Với sự thành khẩn, với cái tri

thức liêm khiết, Tú Xương đã dám nhìn thẳng vào

thực trạng của đời ông và ông đã ý thức được tất

cả những khiếm khuyết, sai hỏng của cuộc đời

đó, nhưng cũng chỉ chừng ấy mà thôi. Thành ra

đó là sự trở ngại và là sự mâu thuẫn lớn khiến

cho nhà thơ khổ tâm không ít. Ta có thể nói Tú

Xương là nạn nhân của một tri thức. Ông đã

phóng tầm hiểu biết của mình đi quá xa trong khi

năng lực và thực tế vẫn cầm chân ông một chỗ.

Về sinh kế, nhà nho nghèo vẫn còn giữ quan niệm

cổ hủ, trọng văn khinh nghiệp, nghĩa là coi kiến

thức và kinh sử thánh hiền là quí còn các sinh

hoạt khác thì không xứng đáng, coi mưu sinh

không phải là trí thức. Thế nên, cho đến ngày từ

giã cuộc đời, nhà thơ vẫn lang thang, đói khổ, nhờ

132

vã vào người bạn đường tận tụy hết mình cho

chồng con.

Một đôi khi phẫn chí, nhà thơ có ý nghĩ:

Muốn bỏ văn chương học võ biền (Thói đời)

Chẳng kí không thông cũng cậu bồi (Than nghèo)

Nhưng chẳng qua đó chỉ là một lời mai mỉa thâm

trầm, làm sao ông có thể “bỏ văn chương học võ

biền” để làm một tên khố đỏ, khố xanh hà hiếp

dân chúng hay làm một tên tay sai cho phường

cướp nước khi nhà thơ đã chẳng vì đống tiền mà

bán rẻ lương tâm:

Tiền dẫu hết, hết rồi lại có,

Chữ bất nhân tạc đó không mòn,

Ai ôi giữ lấy lòng son!. (Đồng tiền)

Cũng có khi nhà thơ tìm cách thoát li thực tại:

Gần chùa gần cảnh ta tu quách,

Cửa Phật quanh năm vẫn áo sòng. (Mùa nực mặc

áo bông)

Và đây cũng chỉ là ý nghĩ thoáng qua, một sự

thoát li có tính chất bốc đồng mà thôi. Nó chỉ phản

133

ánh le lói sự chống đối của con người bị khép

chặt trong một hoàn cảnh.

Nếu muốn tìm một bài học cho bản thân thì đối

với Tú Xương, chúng ta chẳng có gì đáng học hỏi.

Nhà thơ Vị Xuyên đã không cách mạng được

cuộc đời ông, quanh đi quẩn lại ông vẫn ở trong

một sự bế tắc, không lối thoát, thế tung hoành ông

đã chẳng tìm ra hay cùng lắm một sinh hoạt nào

đó để giúp vợ con nâng cao mức sống gia đình,

ông cũng không đương nỗi.

Một điểm mà người ta có thể khen phục ông, và

cũng để đánh giá con người ông là nhà thơ họ

Trần có một tâm hồn phản tỉnh: ông đã tự nhận

diện, tự phê phán, tự lột trần bằng tất cả tự tín.

Ông đã không ngụy tín, đã không dối lừa mình

cũng như không phĩnh phờ người khác. Đấy

chính là cái liêm khiết đáng cho ta suy ngẫm.

Phải chăng cái bản chất con người ông, hoàn

cảnh của bản thân và xã hội không cho phép ông

xông xáo với đời, tranh đấu vẫy vùng một cách

quyết liệt. Nhưng dù sao ta cũng có thể cảm

thông với Tú Xương một con người thành khẩn và

phản tỉnh, đã biết nhìn nhận tất cả những khuyết

điểm của mình. Lời bày tỏ của nhà thơ vì thế

134

mang tính chất của một tâm sự. Tâm sự luôn luôn

là tiếng nói xuất phát từ chỗ trũng sâu nhất của

lòng người, là tiếng nói trung thực nhất của tâm

tư. Nhưng tâm sự chỉ nhằm nói lên, bày tỏ, không

dễ dàng dẫn tới hành động.

Trong một đêm khuya vắng lặng, lúc cõi tâm linh

nhà thơ lắng đọng, trong ngần, nhà thơ đã thầm

hỏi:

Tình này ai tỏ cho ta nhỉ!

Tâm sự năm canh một ngọn đèn? (Dạ hoài)

Thật chẳng còn gì thiết tha và cảm động hơn vì

đấy là sự thật.

Vả lại, sự đóng góp giá trị của Tú Xương là chính

ở phần thi ca hiện thực, phê phán, có tác dụng cải

tạo xã hội, chỉnh đốn nhân tâm, thế đạo không

phải là không quan trọng như sẽ được tìm hiểu

sau đây.

II. TÚ XƯƠNG TRƯỚC CUỘC ĐỜI

Tú Xương là một nhà thơ. Điều đó hẳn chúng ta

đã công nhận vì ông đã viết nên những bài thơ

thật, những bài thơ có sức rung động lòng người.

Nhưng trước hết, Tú Xương là một con người và

là một con người thì phải sống giữa cuộc đời và

135

sống với con người. Hẳn nhiên, một người đã

tuyệt đối dứt bỏ mọi liên hệ với người thì sẽ

không còn là người nữa và thiết tưởng con người

đó cũng không đáng để cho ta phải nhọc công

bàn đến.

Đằng này, nhà thơ của chúng ta, Tú Xương, đã

sống một cuộc đời thật gắn bó và thiết thân với

người cũng như với quê hương đất nước. Mối liên

hệ đó ở nhà thơ Vị Xuyên, ta thấy chẳng khác mối

liên hệ môi - răng. Xã hội, cuộc đời trước mắt Tú

Xương đã không phải là cái gì bàng quan, xa

cách. Trái lại, nhà thơ đã gắn chặt đời mình vào

đó. Mọi đổi thay, diễn biến, mọi hình ảnh, âm

thanh, sắc màu, ... của cuộc đời đó đều có tác

động vào tâm tư nhà thơ.

Điều này đưa đến một câu hỏi: “Nhà văn có thể

nào thoát li khỏi xã hội mình đang sống để thực

hiện tác phẩm của mình một cách vô thưởng vô

phạt, nhất là có thể nào làm ngơ trước những ưu

tư của thời đại, trước những rên xiết, khổ đau của

tha nhân chăng?(13). Trả lời câu hỏi này tức là trả lời

cho câu hỏi đâu là sứ mệnh nhà văn.

Những người có công với quê hương dân tộc, có

công với nhân loại, được chúng ta ngưỡng mộ,

136

tôn sùng. Các vị cứu tinh như Trần Quốc Tuấn, Lê

Lợi, Nguyễn Huệ … đời đời được dân tộc nhớ ơn,

các tác giả « Đoạn trường tân thanh », « Chinh

phụ ngâm », … đời đời được chúng ta yêu mến.

Vì sao? Vì việc làm, công trình, tác phẩm của các

vị ấy thấm đượm tình dân tộc, tình nhân loại.

Nhà văn, nếu muốn được đón nhận cái vình dự

đó, không thể nào lìa xa con người để thu mình

sống một cuộc đời vị kỉ. Tác phẩm của họ sẽ

không được đồng loại đón nhận nếu nó không

nhằm làm đẹp cho cuộc đời.

Tú Xương sống giữa một xã hội hỗn loạn, đất

nước trong tay người ngoài, dân tộc lầm than,

khốn khổ. Trước cảnh đó, nhà thơ Vị Xuyên đã

dùng vũ khí của mình, ngòi bút, để bắn, đánh vào

những điều phi nhân, những khổ ải bất công,

những đồi trụy … Nói chung là những cái xấu, cái

rỡm của xã hội nhằm tố cáo, vạch trần trước

lương tâm và lương tri con người, để kêu đòi một

sự cải tạo, chỉnh đốn. Trên cương vị một nhà văn,

nhà thơ, đây là một thái độ dấn thân tích cực. Vì

người cầm bút không phải bao giờ cũng có thể

bày tỏ những chống đối của mình.

137

Nhà thơ của chúng ta, Tú Xương, đã chấp nhận

mọi đe dọa, thử thách cũng như nguy hiểm đến

bản thân ông để có thể nói lên, tố cáo cái xấu và

kêu đòi cái tốt đẹp cho cuộc đời, cho quê hương,

đồng bào của ông.

Ta có thể tìm hiểu một vài sắc thái, đặc tính căn

bản trong thái độ đối kháng, tố cáo của nhà thơ.

Thiết tưởng khi tìm hiểu như thế, chúng ta sẽ có

thể nhận xét đúng đắn hơn về giá trị phần thi ca

hiện thực phê phán của Tú Xương.

1.Tú Xương, một người thẳng thắn

Trước một thực tế phũ phàng, không phải ai cũng

có thể nhìn thẳng vào nó để hiểu rõ nó, hiểu đúng

nó và rồi tìm phương cải thiện hay kêu đòi cải

thiện. Bởi lẽ sự phũ phàng, cái gì đã là “chướng

tai gai mắt” thì nó chẳng còn an ủi và khích lệ,

nhất là khi niềm tin vi chính không còn sống mạnh

trong tâm tư con người. Không phải bao giờ, con

người nói chung, nhà thơ, nhà văn nói riêng, cũng

có thể nói thẳng, nói thật. Trái lại người ta dễ có

thái độ ngụy tín để có thể tự hóa giải với lương

tâm của mình, nhất là khi việc bày tỏ ngay thật đó

sẽ đem đến cho mình một đe dọa, một hiểm nguy.

138

Sở dĩ nhà thơ Vị Xuyên có thể hình thành được

những bài thơ hiện thực sống động, có khả năng

tố cáo mạnh mẽ vì ông đã xem xã hội, cuộc đời

như một sân khấu. Nhà thơ đã đến với cuộc đời như

là người đi xem diễn tuồng ở hí trường, thành ra ông

có cái nhìn khách quan và bao quát như trong một

bài thơ tứ tuyệt ông viết:

Nào có ra chi cái lũ tuồng

Cũng hò, cũng hét, cũng y uông.

Dẫu rằng dối được đàn con trẻ,

Cái mặt bôi vôi nghĩ cũng buồn. (Hát tuồng)

Thật vậy, xã hội Việt Nam nói chung, Nam Định

nói riêng thời Tú Xương, là một xã hội hỗn loạn.

Chủ nghĩa thực dân là một hình thái xấu xa mặc

dù nó đã cố gắng tự biện chính hoặc ẩn nấp dưới

những chiêu bài nọ kia. Nó đã làm hư hỏng con

người có khi đến vong thân mất gốc để nó dễ

thao túng, trục lợi. Lại nữa, vua quan Việt Nam lúc

bấy giờ chỉ còn là một cái bung xung, hữu danh

vô thực, bất lực và đầy dẫy những tệ trạng, …

Thử hỏi xã hội đó có khác gì một nơi diễn tuồng?

Nhưng không phải Tú Xương chỉ nói một cách xa

xôi, bóng gió như thế. Trái lại, ông đã vạch trần

139

chỉ trỏ một cách thẳng thắn, cụ thể và nhiều khi

thật chi tiết nữa là khác.

Có ai yêu mến quê hương thắm thiết như Tú

Xương, con sông Vị Hoàng bị lấp vì hiện tượng

đoạt giang, nhà thơ đã đau lòng không ít cho sự

đổi thay đó. Đêm đêm ông vẫn hằng thao thức,

nghĩ tưởng về dòng sông ấy:

Sông kia rày đã nên đồng,

Chỗ làm nhà cửa, chỗ trồng ngô khoai.

Vẳng nghe tiếng ếch bên tai,

Giật mình còn tưởng tiếng ai gọi đò. (Sông lấp)

Thế mà nhà thơ vẫn không thể dấu che những sự

thật đã xảy ra trên quê hương yêu dấu của ông.

Chắc hẳn ông phải đau lòng lắm khi “vạch áo cho

người xem lưng”, chỉ cho người ta thấy những

điều bất như ý, những xấu xa, những tệ hại nơi

chôn nhau cắt rốn của mình:

Có đất nào như đất ấy không ?

Phố phường tiếp giáp với bờ sông

Nhà kia lỗi phép, con khinh bố,

Mụ nọ chanh chua, vợ chưởi chồng.

140

Keo cú người đâu như cứt sắt,

Tham lam chuyện thở những hơi đồng.

Bắc Nam hỏi khắp người bao tỉnh,

Có đất nào như đất ấy không ? (Đất Vị Hoàng)

Câu thơ được lặp lại theo phép “thủ vĩ ngâm” ở

đây (có đất nào như đất ấy không) không phải vì

nhà thơ thiếu chữ mà đây là tiếng kêu than tức tối

của một người đã hết tình với quê hương. Lời tố

cáo của ông, do đó, không phải là một lời tố cáo

suông, nó còn là một sự kêu đòi, một sự mong

mỏi và đợi chờ … Bởi lẽ người ta chỉ lo âu, băn

khoăn đến một cái gì đó khi người ta đã đặt một

tin tưởng, một kì vọng, một mong ước nào đó ở

nó.

Dẫu vậy, Tú Xương vẫn phải nói ra những sự

thật, những sự thật không tốt đẹp gì nơi quê

hương của ông, hẳn đây là một bổn phận, một sự

thẳng thắn khổ đau của thi sĩ.

Hơn thế nữa, Tú Xương có khi chẳng ngần ngại,

úp mở, nói thẳng ra sự thật một cách trắng trợn

với những tên họ rõ ràng:

Ở phố hàng Song thật lắm quan!

141

Thành thì đen kịt, Đốc thì lang.

Chồng chung vợ chạ kìa cô Bố,

Đậu lạy quan xin nọ chú Hàn. (Phố hàng Song)

Thật vậy, mỗi dịp cuối năm là cơ hội cho những

kẻ giàu có bỏ tiền ra mua địa vị, chức trước cho

dù mình có bất tài vô tướng. Đây là một lề thói đã

trở thành tập quán trong các thời vua chúa hư

hỏng ngày trước. Và cho đến ngày nay, giữa xã

hội chúng ta cũng chưa hẳn đã gột sạch. Câu thơ

của Tú Xương chắc rằng sẽ trở nên bất hủ cho

đến khi nào xã hội vẫn còn có những bất công,

tham nhũng, …:

Nó lại chúc nhau cái sự sang,

Đứa thì mua tước, đứa mua quan. (Năm mới chúc

nhau, bài II)

Nhà thơ Vị Xuyên, về phương diện mô tả, tố cáo

cái xấu, cái rỡm của xã hội, phải được nhìn nhận

là hơn hẳn nhà thơ Yên Đỗ (Nguyễn Khuyến) vì

Tú Xương đã dám vạch mặt, chỉ tên từng nhân

vật, từng mẫu người một cách không sợ sệt,

thẳng thắn, chẳng hạn: một ông huyện dốt nát mà

làm chủ khảo một trường thi, một ông đốc học chỉ

có tài ăn chơi, ông huấn đạo kiêu kì, ông tiến sĩ

142

học dở mà thi đậu, ông tri phủ Xuân Trường hay

ăn hối lộ, ông ấmxấu tướng mà phong lưu … ông

sư mà vẫn phạm tội bị tù như kẻ bất lương, ông

cò đất Hà Nam quá khe khắc đã bị nhà thơ chưởi

khéo, cho ăn đồ dơ và còn nhiều hạng bình dân

hư hỏng, tham lam, kiết cú khác trong rất nhiều

bài thơ.

Ta phải công nhận rằng Tú Xương quả đã gan

lắm mới có thể thẳng thắn tố cáo những kẻ có thế

lực, quyền hành. Phải chăng nhà thơ đã có một

đức tin. Ông tin tưởng mãnh liệt vào công lí, vào

một lẽ phải mà ông đã nhìn thấy. Sở dĩ ông đã

dám bất chấp mọi hiểm nguy có thể đến với mình

vì lương tâm và lương tri của ông không cho phép

ông dửng dưng, mặc kệ với những khổ đau,

những bất công của xã hội. Nhà thơ thấy đó như

là một trách nhiệm bó buộc ông phải nhận lãnh: tố

cáo những tệ trạng của xã hội và kêu đòi cải

thiện. Giá trị làm người của Tú Xương khởi đi từ

sự thẳng thắn của ông đối với cuộc đời vì không

dễ gì “thẳng” giữa một xã hội không còn đâu là

công lí, không còn đâu là lẽ phải. Nếu không là

phi thường thì ít ra Tú Xương cũng là một con

người khác thường.

143

Ta thấy rằng Tú Xương làm thơ không phải để

tiêu khiển, chạy trốn thực tại, xa lánh cuộc đời,

trái lại, ông làm thơ để sống với cuộc đời, sống

cho cuộc đời. Thơ văn của ông là những nhát dao

chém vào bao thói hư, tật xấu của con người. Tú

Xương là một thi sĩ, hẳn nhiên. Nhưng hơn thế,

ông còn là một chiến sĩ chiến đấu cho một lí

tưởng. Thái độ thẳng thắn của nhà thơ Vị Xuyên

còn là một điều liêm sỉ, bởi lẽ ông đã dám chấp

nhận sự thù ghét, nếu có, của những hạng người

mà ông tố cáo chỉ trích. Ông đã không lừa mị họ

bằng những lời ve vuốt, tán tụng.

Tuy nhiên, ta thấy rằng Tú Xương không phải là

người làm đạo đức dạy đời, cũng không xướng

ngôn cho một chủ thuyết mô phạm, ông chỉ thấy

bất bình mà nói lên thôi.

Trong một thời buổi có nhiều giao động mạnh

giữa mới và cũ, bao nhiêu nền nếp kỉ cương

được áp dụng từ xưa bỗng lung lay nghiêng ngả,

bao nhiêu thị hiếu người đời chỉ đổ xô đi tìm vật

dục, thì hẳn nhiên phải có nhiều điều trái tai, gai

mắt, nhiều xấu xa hơn tốt đẹp khiến cho bất cứ ai

còn có chút lương tri đều phải thấy bất bình. Và

nhà thơ Vị Xuyên đã chưa đánh mất phần lương

144

tri đó nên ông đã mạnh dạn tố cáo, lên án tất cả

những gì mà qua cái lương tri ấy ông thấy không

thể nào chấp nhận được.

Thật vậy, nhiều khi sự thẳng thắn của Tú Xương

là một bộc phát tự nhiên, nó như là một phản ứng

lí hóa vậy. Nhận xét như thế, ta sẽ thấy được

thực chất của nhà thơ Vị Xuyên: tâm hồn ông quả

là trong trắng và vô tư. Tú Xương tố cáo những

thói hư tật xấu của người đời không vì một ác ý

nào cả, có lẽ vì thế mà người ta sẽ lặng yên nhận

chịu và để cho ông chỉ trích, vì họ thấy rằng ông

xứng đáng làm việc đó. Và có lẽ họ còn kính phục

ông nữa là đằng khác. Chẳng hạn một người

ngây thơ, không biết vợ mình dan díu với kẻ khác,

bực lòng quá, nhà thơ đã phải kêu hắn ra mà nói:

Thọ ơi mầy có biết hay chăng?

Con vợ mầy kia xiết nói năng!

Vợ đẹp, của người không giữ được,

Chồng ngu mượn đứa để chơi nhăng. (Để vợ chơi

nhăng)

Hay một tên công tử nghênh ngang, ra điều sang

trọng lắm, hắn ta có ngờ đâu là làm thế chỉ tổ cho

người ta cười chê vì mẹ nó chẳng tốt đẹp gì.

145

Không cầm lòng được, ông phải kêu nó mà nhắn

nhủ:

Thôi đừng điếu tráp nghênh ngang nữa,

Thằng tiểu Phù Long nó chửi mầy (14). (Thằng

tiểu Phù Long).

Còn gì bộc trực, thẳng thắn hơn, nhưng không

phải Tú Xương chỉ thẳng thắn đối với những hạng

bình dân mà ngay cả đối với những viên chức,

những ông cử, ông hàn cũng bị đả kích một cách

không kiêng dè:

Sơ khảo khoa nầy bác cử Nhu,

Thực là vừa dốt lại vừa ngu.

Văn chương nào phải là đơn thuốc,

Chớ có khuyên xằng chết bỏ bu. (Ông cử Nhu)

Sống thẳng là sống nguy hiểm nhưng là sống

đẹp, chỉ có những loài đại thụ mới dám vươn

mình lên sống thẳng và mới dám đón nhận bão

táp từ bốn phương. Tú Xương đã không uốn cong

ngòi bút của mình để xuphụ theo các thế lực, hầu

mong vinh thân phì gia. Trái lại, nhà thơ đã thẳng

thắn nói ra sự thực, tố cáo một cách mạnh mẽ

những bất công, thối nát, những hư hỏng, xấu xa

146

của xã hội mình. Ông đã sống, nếu không trọn

vẹn thì cũng đã đạt đến một cao độ, theo tôn chỉ

của một nho gia: “phú quý bất năng dâm, bần tiện

bất năng di, uy vũ bất năng khuất (giàu sang

không ham hố, nghèo khó không đổi thay, uy vũ

không khuất phục)”. Phải chăng nhà thơ Vị Xuyên

đã luôn nhìn lên vùng ánh sáng, những hình ảnh

cao đẹp của đạo lí, của truyền thống dân tộc và

xem đó như là những lí tưởng dẫn đạo cho một

cuộc đời đáng sống.

2.Tú Xương, một người trung thực

Chúng ta hẳn đã biết rằng một nhà thơ hiện thực

không phải là người sao chép thực tại một cách

máy móc. Làm như thế chắc chắn là họ sẽ phản

bội thực tại hay nói cách khác đi họ sẽ « hiện

thực » một cách lệch lạc, sai lầm. Bởi lẽ cái thực

chất, cái bản chất không phải bao giờ cũng sẵn

sàng phơi bày ra trước mắt.

Xã hội thời Tú Xương là một xã hội hỗn tạp, vàng

thau lẫn lộn. Ngay chính chế độ thực dân là cái lò

sản xuất những bình phong, những chiêu bài để

che đậy, ngụy trang (15). Và trong buổi giao thời

đó thì khó mà phân biệt người hiền, kẻ ngu, người

chân, kẻ ngụy, … vì có biết bao nhiêu người “đục

147

nước béo cò” hay “thừa nước đục thả câu”. Nhà

văn phải có một cặp mắt tinh đời mới hi vọng nhìn

thấu suốt được, qua cái lớp vỏ hào nhoáng, lịch

sự, hiền lành, … tốt đẹp đó, một thực chất không

tốt đẹp gì. Bởi thế cho nên một nhà văn, muốn

hiện thực một cách sâu sắc và trung thực, phải

chọc thủng mọi bình phong, mọi mặt nạ, loại bỏ

mọi hình thức đánh lừa. Có như thế, nhà văn ấy

mới làm công việc tố cáo một cách đúng mức,

nghĩa là có trung thực hay không.

Trước hết, đối với việc thi cử, được tổ chức tưng

bừng nhất là khoa Đinh dậu (1897), Toàn quyền

Paul Doumer vừa qua nhận chức, ông ta muốn

biểu dương một khí thế như là để trấn áp bao

người còn ôm ấp mộng của Kì Đồng - Nguyễn

Văn Cẩm trong mưu đồ khởi nghĩa. Quan cảnh

học trò thi với lều chiếu đã được nhà thơ Vị Xuyên

phát họa rất sắc nét. Có thể là sĩ tử ăn mặc tề

chỉnh (ít ra là tề chỉnh theo thời gian tính của nó),

gọn gàng nghĩa là không “lôi thôi” và quan trường

thì hô hét ầm ĩ đến khủng khiếp chứ không “ậm

ọe”, nhưng nhà thơ đã dùng những từ ngữ đó để

diễn tả họ, bởi lẽ Tú Xương đã thấy rõ một sự bế

tắc, một sự quờ quạng, cùng đường của họ. Thi

148

cử có rầm rộ cho lắm rồi cũng chẳng đi đến đâu,

nước mất và dân tộc vẫn phải chịu cảnh nô lệ:

Lôi thôi sĩ tử vai đeo lọ,

Ậm ọe quan trường miệng thét loa. (Lễ xướng

danh khoa Đinh dậu, 1897).

Thực thế, biểu tượng của sự nô lệ là đây:

Long cằm rợp trời quan sứ đến,

Váy lê quét đất mụ đầm ra. (Lễ xướng danh khoa

Đinh dậu, 1897).

Trong một bài thơ khác, hình ảnh lại càng sống

động hơn, sự kiện lại càng chua chát hơn. Nhà

thơ Vị Xuyên đã mô tả một cảnh tượng mà mới

nhìn qua ta thấy không khỏi phì cười, nhưng sau

đó ta sẽ thấy chẳng còn gì thấm thía, xót xa, bi

đát hơn nữa:

Một đàn thằng hỏng đứng mà trông,

Nó đỗ khoa này nó sướng không?

Trên ghế bà đầm ngoi đít vịt,

Dưới sân ông cử ngỏng đầu rồng. (Giễu người thi

đỗ)

149

Thực chất ở đây là những kẻ đỗ đạt đó tưởng là

vinh dự lắm, tưởng họ sẽ giúp dân, giúp nước, ai

ngờ họ, với áo mũ cân đai, thập thò dưới sân

trong khi thê thiếp của các quan lại thực dân ở

trên ghế cao và … không thèm quay mặt về phía

họ, nghĩa là không có một tương giao nhân vị nào

cả.

Trung thực mà người viết muốn nói ở đây là lột tả

được thực chất, bản chất của sự kiện, nghĩa là

trước hết nhà văn phải ý thức được nội dung ẩn

tàng của vấn đề cũng như cứu cánh của nó để

truyền đạt lại cho người đọc. Và Tú Xương đã ý

thức được bước đi của hàng sĩ tử đỗ đạt kia nên

ông đã nhủ với họ rằng:

Câu văn đắc ý đừng nguây ngẩy,

Chén rượu mềm môi chớ gật gù. (Dặn học trò thi)

vì:

Nhân tài đất bắc nào ai đó?

Ngoảnh cổ mà trông lại nước nhà. (Lễ xướng

danh khoa Đinh dậu, 1897).

và Phan Bội Châu, người mà Tú Xương vô cùng

ngưỡng mộ, đã nói rõ hơn ý nghĩa trên:

150

Giang sơn đã mất, mình khôn sống,

Hiền thánh đâu còn, học cũng hoài.

(Giang sơn tử hĩ, sinh đồ nhuế,

Hiền thánh liêu nhiên, tụng diệc si)(16).

Ta thấy Tú Xương đã thành công vì trước hết ông

không bóp méo sự thật, ông đã diễn tả quan cảnh

trường thi vô cùng rộn rịp, tưng bừng. Nhưng ông

còn đặt sự kiện vào hoàn cảnh quê hương, dân

tộc trong chiều hướng đi tới của lịch sử. Do đó,

ông đã phản ánh một cách trung thực những gì

mà mà ông muốn diễn tả, bày tỏ với người đọc.

Riêng đối với các thói hư tật xấu, nhà thơ Vị

Xuyên đã không ngần ngại vạch trần sự thật,

nhưng trước hết ông ca tụng họ, đưa họ đến một

giá trị như là họ tưởng, rồi nhà thơ mới đặt một

câu hỏi xem tài ba, sự hữu ích của họ là đâu. Bấy

giờ sự thật sẽ nổ tung, mọi manh giáp ngụy trang

không còn sức dấu che nữa. Đấy là nói về các trò

đồng bóng dị đoan mà trong đó ẩn dấu nhiều điều

đồi phong bại tục: sự hư hỏng của các sư sãi

chẳng hạn. Như đã nói, trước hết nhà thơ tỏ ra

biểu đồng tình với họ:

Khen ai khéo vẽ sự lên đồng,

151

Một lúc lên ngay sáu bảy ông.

Sát quỉ ông dùng thanh kiếm gỗ,

Ra oai bà giắt cái khăn hồng.

Cô giương tay ấn tan tành núi,

Cậu chỉ ngọn cờ cạn rốc sông. (Lên đồng)

Nhưng rồi nhà thơ mới nhỏ nhẹ hỏi họ rằng:

Đồng giỏi sao đồng không giúp nước,

Hay là đồng sợ súng thần công? (Lên đồng)

Với câu hỏi đó, Tú Xương đã đánh thức những

người đang mê, đã làm tỉnh trí những người đang

mộng. Thì ra, họ chẳng có tài cán gì như họ

tưởng, họ chỉ quay cuồng trong một trò mê muội

hay tệ hại hơn là nhờ trò “ảo thuật” đó, các ả “gần

gũi” được các sư :

Thấp thoáng bên đèn lên bóng cậu,

Thướt tha dưới án nguýt sư ông.

Chị em thủ thỉ đêm thanh vắng

Chẳng sướng gì hơn lúc thượng đồng (Ông sư và

mấy ả lên đồng)

Tú Xương đã tỏ ra vô cùng trung thực khi ông

diễn tả, cùng một lúc, hình thức và thực chất,

152

song nhà thơ đã không dừng lại ở hình thức, ông

đã vượt qua nó. Do đó, ông đã tố cáo trước công

luận bằng cách chỉ cho người ta thấy cái thực

chất. Giả sử nhà thơ chỉ mô tả cái hình thức thì

ông đã vô tình phản lại tất cả và như thế hẳn ông

đã không phản ánh được sự kiện một cách trung

thực.

Một điểm đáng cho chúng ta chú ý là nhà thơ luôn

luôn tỏ ra băn khoăn về việc giải phóng dân tộc,

về việc cứu nước. Tú Xương bao giờ cũng như

thấy có một câu hỏi ám ảnh mình không dứt,

“Làm như thế, có cứu nước được không?”, khi ông

nhìn vào mọi sinh hoạt của người khác. Điều này

còn giúp ta khẳng định rằng Tú Xương không thể

nào là một người ăn chơi truy lạc vì tâm hồn ông

bao giờ cũng được chiếm ngự bởi những tư

tưởng vì dân tộc, vì quê hương.

Mặt khác, không những nhà thơ Vị Xuyên chỉ diễn

tả một cách trung thực những xấu xa hư hỏng của

xã hội. Trái lại, còn trung thực với những gì tốt

đẹp nữa. Trong một bài văn tế làm hộ cho bà

Phạm Tuấn Phú tế chồng, nhà thơ đã tỏ ra

ngưỡng mộ người quá cố vì quả thực ông Phạm

153

là một nhà nho có tâm huyết, có cốt cách, đạo

đức, ta hãy đọc một đoạn:

Con thơ vợ dại, sống càng thương mà chết lại càng

thương.

Cửa vắng nhà thanh, nghĩ cũng khổ mà nói ra cũng

khổ.

Cầu Trời cầu Phật, nào thiếu cầu đâu,

Tại thuốc tại thầy, hay là tại số.

Nhớ chàng xưa

Cháu giống con giòng

Người kim chất cổ.

...

Trừ ông cử, ông tú, ông đồ chi ngoại, phường

ngựa xe, điếu tráp ít chơi

Lấy câu văn, câu thơ, câu phú làm vui, thú cờ bạc

rượu chè chẳng mộ. (Văn tế làm hộ bà Phạm

Tuấn Phú tế chồng).

Ta thấy rằng tâm hồn Tú Xương quả như một tấm

gương, cái gì được chiếu rọi qua đó đều có một

phản ánh rõ ràng, thực và giả lại được phần minh.

Cái gì tốt đẹp sẽ có một phản ánh tốt đẹp, cái gì

154

bề ngoài trông tốt đẹp mà bên trong xấu xa sẽ

cũng có một phản ánh đúng như thế.

Qua phần trình bày giản đơn ở trên, chúng ta có

thể rút ra một vài nhận xét. Trước hết, một nhà

văn muốn hiện thực xã hội một cách sâu sắc và

trung thực không phải anh ta chỉ “chụp ảnh” cái xã

hội đó là đủ, nghĩa là nhà văn không phải chỉ cần

liệt kê tất cả những gì đập vào giác quan của

mình. Trái lại, nhà văn phải phân tích, xong rồi

phải chọn lựa những khía cạnh đặc biệt, thiết yếu

cần phải được hiện thực. Chính ở sự chọn lựa đó,

chúng ta thấy được phần nào chủ trương và thái

độ của nhà văn.

Hơn nữa, nhà văn còn gởi gắm những suy tư chín

chắn của mình cũng như những nhận xét sắc bén

riêng. Có như thế, nhà văn mới có thể cung hiến

cho người đọc những dữ kiện để họ có thể thấy

được những mặt trái, mặt sau của sự kiện và đấy

chính là vấn đề then chốt đánh giá trình độ hiện

thực, phê phán, tố cáo của một nhà văn.

Mặt khác, nhà văn dù khách quan đến đâu trong

việc mô tả, nhà văn cũng vẫn là một con người,

sống trong một hoàn cảnh, một xã hội, nhà văn

155

cũng vẫn có những trách nhiệm đối với xã hội đó

như mọi người khác.

Ở đây, nhà thơ Vị Xuyên không những chỉ phản

ánh trung thực những sự kiện xã hội, ông còn kí

thác vào thơ văn tâm sự và chí hướng của mình.

Điều này có nghĩa là nhà thơ hiện thực không

phải chỉ để hiện thực , mô tả một thói hư tật xấu

không phải chỉ để mô tả mà thôi. Trái lại, nhà thơ

đã bộc lộ một cách kín đáo chủ trương, quan

niệm cũng như lí tưởng dẫn đạo của chính mình.

Tú Xương đã ý thức được trách nhiệm của chính

ông trong khi cầm bút mô tả xã hội, vạch trần

những tệ đoan, tố cáo những điều phi nhân,

những giả trá, những lố lăng, mê muội của xã hội

mà ông đang hiện diện trong đó.

Ta thấy rằng nhà thơ của chúng ta, Tú Xương, đã

chẳng những trung thực với sự kiện được diễn tả,

trung thực với thực chất của chúng, Tú Xương

còn trung thực với chính mình, cũng như trung

thực với những nguyện vọng, mong ước của con

người nói chung và người Việt Nam nói riêng

trong một giai đoạn đen tối của lịch sử dân tộc.

Qua hai đặc tính thẳng thắn và trung thực vừa

được trình bày ở trên, Tú Xương xứng đáng được

156

gọi là chứng nhân của một giai đoạn lịch sử Việt

Nam thời thuộc Pháp.

3.Tú Xương, một chứng nhân

Không phải ai cũng có thể là một chứng nhân tốt

cho một thời đại, một giai đoạn lịch sử nào đó.

Bởi lẽ ngoài cái vốn kiến thức sâu rộng để có thể

hiểu được các nguyên nhân xa gần của một sự

kiện, kẻ đảm nhận vai trò này còn phải có một vài

đức tính khác không kém thiết yếu.

Trước hết, chứng nhân phải là một người trung

thực, phản ánh sự kiện một cách đúng đắn và

phải là một người can đảm, dám nói lên sự thật

một cách thẳng thắn.

Mặt khác, chứng nhân cũng cần phải có khả năng

hiểu vấn đề, hiểu mặt trái, mặt sau của nó để có

thể đưa ra những nhận xét xác đáng. Riêng đối

với nhà văn, họ còn phải có khả năng sáng tạo và

sử dụng ngôn ngữ sao cho thích hợp, diễn tả

được trọn vẹn ý tưởng của mình, nói khác đi là

làm sao có thể gởi đến người đọc tất cả những gì

mà nhà văn muốn gởi đến họ.

Nhà văn không phải là một viên biện lý, nhà văn

sử ngôn ngữ một cách gián tiếp. Ngôn ngữ đối

157

với nhà văn như một chiếc cầu, nhà văn phải “bắc

cầu” thế nào để cho người đọc có thể đi đến đích.

Vì rằng sự thật nhiều khi bị giấu che, một vết bẩn

tự nó là một kháng tố chống lại lòng yêu cái thanh

khiết. Do đó, một nhà văn, muốn hiện thực để tố

cáo những hư hỏng, xấu xa của xã hội, phải có

một ý thức sâu sắc về cái tốt đẹp. Có như thế nhà

văn mới vững tin ở việc mình làm và đấy chính là

tiềm năng, nội lực mà nhà văn cần đến để có thể

hoàn thành sứ mệnh của mình một cách tốt đẹp.

Chúng ta cần thấy rằng mọi hình thức ngụy trang,

đơn giản cũng như tinh vi, phức tạp, đều là vũ khí

của kẻ yếu.

Trước nhất, một người không đủ sức gìn giữ thỏi

vàng mình có, người ấy phủ lại bằng đất, bằng vôi

chẳng hạn. Đấy là trường hợp có chính nghĩa mà

lại không có sức bảo vệ cái chính nghĩa của mình.

Trường hợp “Mẹ Mốc” của nhà thơ Yên Đỗ

(Nguyễn Khuyến), nàng đã tự che giấu nhan sắc

để tránh bất trắc trong việc đi tìm chồng của nàng.

Nhưng không phải chỉ có những kẻ thế cô lực

thiểu như vậy mới sử dụng “nghệ thuật” ngụy

trang, mà cả đến những kẻ đứng ở thế mạnh, thế

tấn công, thế chủ động cũng vẫn sử dụng đến

158

“nghệ thuật” này. Đây là khi kẻ mạnh nói trên lại

yếu kém về mặt lí luận, khi mà họ không có chính

nghĩa, phản lại lương tâm và lương tri con người:

trường hợp thực dân Pháp ở Việt Nam. Người

Pháp mở trường học với khẩu hiệu phát triển văn

hóa, nâng cao dân trí, họ hô hào việc học chữ

quốc ngữ (chữ Việt ABC) nhưng thực chất là họ

muốn tìm người cộng tác, chọn lựa tay sai đắc lực

để khai thác “thực dân” mà thôi. Hoặc giả, người

Pháp thiết lập bệnh viện với chiêu bài bảo vệ sinh

mạng cho người dân, nhưng chủ đích sau cùng

và chính yếu của họ là nhằm duy trì nhân công

cho các hầm mỏ, đồn điền mà họ đang cần.

Xem thế, một chứng nhân lí tưởng phải là người

biết phân tích vấn đề để có thể hiểu rõ những ẩn

tàng sâu kín bên trong. Hiện thực không phải chỉ

là phơi bày mà phải là phơi bày chân lí.

Bây giờ, chúng ta thử xét xem Tú Xương đã thực

hiện sứ mệnh chứng nhân của ông tới một mức

độ nào.

Chúng ta biết rằng một quốc gia thịnh suy phần

lớn được quyết định bởi đường lối giáo dục của

quốc gia đó, tổ chức giáo dục phải phù hợp với

sự phát triển các tài năng mới để mọi người có

159

thể đóng góp vào việc xây dựng thịnh vượng, tiến

bộ chung. Việc học hành thi cử của ta lúc bấy giờ,

thời Tú Xương, chẳng những không nhằm vào

đường thực dụng, chỉ vụ từ chương với những

thi, phú… mà còn có những luật tắc phi lí, những

bất công ở chốn trường thi để rồi chẳng chọn

được người hiền tài ra giúp dân, giúp nước. Trái

lại, những kẻ bất tài vô tướng lại đỗ đạt. Có lẽ họ

nhờ một phép phù nào đó (?). Nhà thơ của chúng

ta, Tú Xương, thấy thế không những ngạc nhiên,

ông còn sửng sốt kêu lên:

Cử nhân cậu ấm Kỉ!

Tú tài con đô Mĩ!

Thi thế mà cũng thi!

Ối khỉ ơi là khỉ! (Than sự thi)

Thử hỏi những người như thế khi họ nắm giữ các

chức vụ điều hành, hướng dẫn, họ sẽ đưa dân

tộc, đất nước đi về đâu. Phải chăng là đưa đến

diệt vong. Nhưng dù sao Nho học cũng mang

chứa trong lòng nó những tư tưởng đạo đức cao

đẹp. Nhà Nho dù tỏ ra bất lực trước hoàn cảnh

mới, vẫn giữ được cái khí tiết, cái cốt cách, cái

liêm sỉ khiến họ không thể nào đi ngược lại

160

nguyện vọng của quốc gia, dân tộc. Thực dân đã

hiểu như thế, chúng đã cho cải đổi việc học, việc

thi và giáo dục bây giờ chỉ tạo ra những tay sai

đắc lực cho mưu đồ khai thác trục lợi của thực

dân:

Đỗ đâu hết cả nhà thông kí

Phần của nhà nho có một li (Bảo nhau đi thi)

Giáo dục cứ trên đà đi xuống, thực dân Pháp đã

tận dụng mọi hình thức ru ngủ và không quên sử

dụng tiền bạc, vật chất để mua chuộc. Người ta

không còn học để sống một cách đáng sống mà

chỉ học sao để hái ra tiền:

Đạo học ngày nay đã chán rồi,

Mười người đi học chín người thôi.

Cô hàng bán sách lim dim ngủ,

Thấy khóa tư lương nhấp nhổm ngồi.

Sĩ khí rụt rè gà thấy cáo,

Văn chương liều lĩnh đấm ăn xôi. (Than đạo học)

hoặc:

Nào có ra gì cái chữ nho,

Ông Nghè ông Cống cũng nằm co.

161

Sao bằng đi học làm ông Phán,

Tối rượu sâm banh sáng sữa bò. (Chữ nho)

Đọc thơ Tú Xương, dù bài nào cũng pha vẻ bông

đùa, ta thấy có một sự ngao ngán tràn trề, một cái

gì chua chát, lần thấm vào nơi thẳm sâu trong

lòng ta. Phải chăng nhà thơ đã u hoài, ray rứt

nhiều lắm, khổ đau, tức tối nhiều lắm mới hạ sinh

những đứa con với vẻ mặt của thằng hề mà lòng

thì chứa đầy cay đắng.

Từ đó, chúng ta có thể thấy rõ nỗi lòng của nhà

thơ trước tiền đồ dân tộc, trước hướng đi của quê

hương. Nhà thơ mô tả sự thật và ông đã đau đớn

bởi chính những sự thật mà ông đã nhìn thấy, đã

“hiểu” vì ông chưa đánh mất tình tự con người nói

chung, tình tự con người Việt Nam nói riêng.

Và xã hội trong âm mưu đầu độc của thực dân,

những lố lăng kể sao cho xiết, mỗi lần bắt gặp

những “chướng tai gai mắt”, nhà thơ đã chẳng

đặng đừng ghi lại những nét đơn sơ mà đầy đủ

tính chất hợm hĩnh, giả hình, dối trá, ti tiện của nó.

Ta có thể kể ra một số đề tài hay đúng hơn là

những sự việc trái ngang đã đập vào nhãn quan

của nhà thơ, khiến ông đã phải bật cười lên trong

khi lòng ông xót xa, đau đớn không biết là bao

162

nhiêu: “Tiến sĩ giấy”, “Chế ông đốc học”, “Giễu

ông đội C”, “Chế ông huyện D”, “Bỡn ông ấm Kế”,

“Bỡn ông Bát”, “Sư ở tù”, “Bợm già”, “Lấy lẻ”,

“Làm lẻ thứ tư”, “Lên đồng”, … và rất nhiều những

bài thơ “chế”, “bỡn” khác của nhà thơ đối với bao

hạng người hư hỏng trong xã hội.

Chúng ta đã phải nhận rằng nhà thơ đã mang

nặng trong ông một nỗi thao thức triền miên rằng

thế nào là một con người đúng với ý nghĩa của

nó. Chính vì thế mà Tú Xương đã không ngừng

nhận định, phê phán về lẻ phải trái của người đời.

Tú Xương luôn luôn đứng trên quan điểm đạo

đức để xem cái nào là cao đẹp để đề cao, cái nào

là xấu xa, đồi trụy để “chế”, “bỡn”, “đùa”, “giiễu”,

… làm thế phải chăng Tú Xương muốn có một xã

hội tốt đẹp hơn, muốn có những lòng người chân

thiện hơn và phải chăng đấy là cái xã hội trong đó

gồm những con người mà nhà thơ hằng ngưỡng

mộ và cầu mong cho tất cả loài người trong một

trở thành toàn diện sẽ là:

Chúc cho khắp cả hết trong đời

Vua quan sĩ thứ người muôn nước

Sao được cho ra cái giồng người! (Năm mới chúc

nhau, bài V)

163

Xã hội bệ rạc, hư đốn là vậy, nhưng không phải

nhà thơ chỉ nhìn thấy có thế. Tú Xương còn nhìn

về tương lai của đất nước, ngày mai của dân tộc

và rồi ông gióng giã những hồi chuông báo nguy,

thức tỉnh lòng người.

Chúng ta biết rằng thực dân Pháp, khi đã gần xây

được cơ sở, guồng máy cai trị của họ ở Việt Nam

và với chủ trương thực dân, họ đã cố gắng bằng

mọi phương tiện để khai thác, vơ vét càng nhiều

càng tốt, tài nguyên trên đất nước này. Paul

Monet, một người Pháp không thực dân, đã tố

cáo những tàn ác của thực dân, và đây là câu

chuyện trong một đồn điền: Họ giết chúng tôi từng

bọn 5, 6 người, và bao giờ cũng báo cáo với tòa

án. “Chết vì sốt rét” không những người cu li

không phải chết vì sốt rét. Họ bị giết như là lũ chó

sói, vì họ chỉ là một đàn cừu ngoan ngoãn …bọn

chủ đồn điền ở đây tàn ác không thể tưởng tượng

được. Họ làm vua ở đây và không phải theo một

luật pháp nào ngoài sở thích của họ. Họ coi chúng

tôi như loài vật, con nai, con hươu, con chó, con

mèo. Và giết chúng tôi như giết thú vật, họ đánh

đập chúng tôi bằng những gót giầy sắt, không còn

164

cho chúng tôi kêu ca, hoặc biểu lộ sự đau đớn

bằng nước mắt … (17).

Thật vậy, thực dân đồng nghĩa với “duy lợi”, thực

dân chỉ biết có thực dân, chỉ biết có ta mà không

biết có người. Do đó, có việc làm tàn ác nào mà

họ chẳng làm khi nó có “lợi”

Tú Xương trong bài “Lo xa” đã bày tỏ sự lo ngại

của ông trước nạn diệt chủng và âm mưu của

thực dân trong việc dọn con đường bể để chuyên

chở tài nguyên của ta về nước họ.

Giống người có nhẽ sạch sành sanh

Núi non đào mãi lâu dần đổ

Sông bể khơi đường mãi cũng vênh. (Lo xa)

Qua thơ văn Tú Xương, chúng ta thấy lại những

khuôn mặt nham nhở, những mẫu người “bất cố

liêm sĩ” nhan nhãn đó đây trong xã hội ta thời

thuộc Pháp, cũng như chính sách phi nhân, tàn ác

của thực dân trên đất nước này. Nhà thơ Vị

Xuyên đã là một chứng nhân khá quan trọng trong

giai đoạn lịch sử đen tối của quê hương chúng ta

hồi cuối thế kỷ XIX và đầu thế kỷ XX.

Tuy nhiên, ta cũng phải nhận rằng việc tố cáo của

Tú Xương, nhất là đối với chính sách cai trị tàn ác

165

của thực dân chưa lấy gì làm quyết liệt, mạnh mẽ

cho lắm. Phải chăng vì sự kiểm soát gắt gao của

chính quyền thực dân và nhất là bọn mật thám

khiến ông không thể dễ dàng bày tỏ, nói ra tất cả

những điều tai nghe mắt thấy. Dù sao, Tú Xương

cũng đã lột trần được bộ mặt thật của xã hội ta

thời bấy giờ và “thuốc đắng đả tật”, Tú Xương đã

làm chùn bước bao kẻ sa đọa, đang đi vào tội lỗi,

làm chùn bước bao kẻ toan cam tâm đảm nhiệm

vai trò tay sai cho ngoại bang, phản bội quê

hương, dân tộc và nhất là Tú Xương đã cảnh tỉnh

quốc dân chớ quên cái nhục mất nước, cái nhục

nô lệ bằng một giọng văn vô cùng chua chát và

cay đắng nhưng cũng thật nồng nàn và tha thiết.

Và quả thật Tú Xương sống chỉ để làm một chứng

nhân:

Sống lâu, lâu để làm gì nhỉ?

Lâu để mà xem cuộc chuyển vần. (Tự trào)

KẾT TỪ

Thi sĩ của chúng ta, Tú Xương, là một người khá

cô đơn ở trong cuộc đời. Thuở sinh thời, nhà thơ

đã chẳng có mấy ai là tri âm tri kỉ. Và mãi cho đến

bây giờ đây, cũng chẳng mấy ai thấu rõ lòng dạ

166

của Người. Nói thế, có người sẽ hỏi chúng ta:

“Vậy chứ người đàn bà mang tên Phạm Thị Mẫn

ấy không an ủi, chia sẻ với nhà thơ được một

phần nào chăng?”. Vâng “vị thiên thần” đó đã vì

ông trọn đời, đã cho ông tất cả và đến cả quên

mình. Nhưng, chí hướng, hoài bão của nhà thơ

thì người-đàn-bà-trọn-đời-hi-sinh-cho-chồng-con

đó vẫn chưa thấu rõ. Hay có chăng, cũng chỉ mơ

hồ cảm nhận mà thôi.

Ngày nọ, sau khi hình thành một tác phẩm, Tú

Xương liền đem khoe với người bạn đời và chờ

đợi lời phẩm bình, bà Tú chỉ bảo:

Thưa rằng hay thực là hay,

Chẳng hay sao lại đỗ ngay Tú tài!

Xưa nay em vẫn chịu ngài … (Tết dán câu dối)

Chỉ có thế sao! “đỗ ngay Tú tài” là “hay” sao? Thơ

văn còn là máu huyết, tim óc, còn là chí hướng,

mong ước, còn là nỗi u hoài, còn là niềm uất hận

và còn là gì gì nữa chứ? Vì nếu chỉ có thế, những

kẻ đỗ Cử nhân, Tiến sĩ còn “hay” biết chừng nào,

còn cao cả hơn Tú Xương biết bao nhiêu. Do đó,

bà Tú chỉ là người bạn đồng tâm của nhà thơ mà

167

thôi và Tú Xương còn chờ trông một người bạn

đồng chí nữa.

Đấy là chưa nói đến việc Tú Xương đã không thể

thỏa hiệp được với thực tại, thỏa hiệp sao được

khi thực tại đó dẫy đầy những xấu xa, những đê

tiện, sung mãn những bất công, gian trá cho nên

nhà thơ là khách bộ hành cô đơn giữa cuộc đời,

giữa cái huyên náo của phố phường Nam Định.

Và cho mãi đến khi gặp được Phan Bội Châu

(năm 1897), Tú Xương thấy như gặp được mộng

ước của mình. Nhà thơ chờ đợi để được gặp nhà

cách mạng Sào Nam chẳng khác gì Diogène ngày

xưa thắp đuốc đi tìm để được gặp “con người” mà

nhà hiền triết muốn gặp. Và giữa hai kẻ làm nên

sự gặp gỡ đó, phải có một mối dây liên hệ ý nghĩa

nào chứ? Phải chăng vì “đồng thanh tương ứng,

đồng khí tương cầu” mà họ đã gặp nhau và mãi

mãi như được buộc ràng vào nhau.

Một điều ta có thể nói thêm là biết đâu khi cái chết

không đến với Tú Xương một cách sớm sủa, Tú

Xương đã chẳng tham gia cách mạng, đã chẳng

sát cánh cùng với Phan Bội Châu trong mưu đồ

giành lại độc lập tự do cho quê hương dân tộc.

168

Mặt khác, như trên đã nói, Tú Xương sống thật

thiết thân với cuộc đời. Mọi vi động của cuộc đời

đều có tác động vào tâm hồn vô cùng bén nhạy

của nhà thơ. Vậy phải chăng chính vì lòng ưu thời

mẫn thế, chính vì nỗi dằn vặt không nguôi, chính

vì những tra hỏi bất tận về ý nghĩa cuộc đời, thế

nào là con người đúng nghĩa và sống thế nào là

xứng đáng … đã giết chết nhà thơ giữa cái tuổi

đầy nhựa sống!

Và, đến đây, thiết tưởng chúng ta nên đọc, đọc

thật kĩ những câu thơ vô cùng chân thành, tha

thiết mà Tú Xương nhằm gởi gắm cho nhà cách

mạng Sào Nam:

Mấy năm vượt bể lại trèo non,

Em hỏi thăm qua bác hãy còn. (Gởi Thủ khoa

Phan)

Và càng chân thành, gắn bó, cấp bách, thiết tha hơn:

Ta nhớ người xa cách núi sông,

Người xa, xa lắm, nhớ ta không?

…

Khi nhớ nhớ cùng trong mộng tưởng,

Nỗi riêng riêng cả đến tình chung.

169

Tương tư lọ phải là trai gái,

Một ngọn đèn xanh trống điểm thùng. (Nhớ bạn

phương trời)

Nhắc lại sự kiện trên đây, chúng ta có ý muốn nói

rằng người ta sẽ có lí khi bảo nên hiểu Tú Xương

qua hình ảnh người bạn và cũng là đối tượng mà

Tú Xương mến phục, nể vì, ngưỡng mộ, tôn kính,

… Đó là Phan Bội Châu. Kinh nghiệm để “biết”

người này, bình dân Pháp đã diễn tả trong câu

“Hãy nói cho tôi biết bạn thường giao du với ai, tôi

sẽ nói cho bạn biết bạn là người như thế nào”

(Dis moi qui tu hantes, je te dirais qui tu es). Thiết

tưởng với lối xét người như trên, ta sẽ có thể

tránh được sai lầm khi phán đoán về trường hợp

của Tú Xương.

Sau hết, chúng ta thấy rằng cần phải có một quan

điểm hợp lí, thích nghi khi nhìn vào văn chương,

văn học trong thời kì mà nhà văn, nhà thơ không

thể viết những gì mình muốn viết, khi mà tự do tư

tưởng, tự do ngôn luận chỉ còn là “tự do” một

chiều. Bởi lẽ kẻ mạnh đã sử dụng mọi hình thức

ngụy trang để che đậy thực chất phi chính nghĩa

của mình. Do đó, họ sẽ tạo một cái nhìn sai lạc về

170

những gì bất lợi cho họ, những gì phản lại đường

lối chủ trương phi nhân của họ.

Mặt khác, cần phải có một sự khảo đính và hiệu

đính các sáng tác phẩm trong những giai đoạn

này vì không nhiều thì ít những sáng tác phẩm đó

đã bị kiểm duyệt, cắt xén hay sửa đổi, cũng như

cần thiết phải sưu tầm và phổ biến những sáng

tác phẩm đã bị xem là “quốc cấm”.

Trở lại trường hợp Tú Xương, chúng ta thấy rằng

nhà thơ đối với mình đã không ngụy tín, đối với

người, với cuộc đời đã chẳng xu phụ, a tòng. Nhà

thơ đã thẳng thắn tố cáo tất cả, vạch trần tất cả

những gì mà qua nhất điểm lương tâm và lương

tri của mình, nhà thơ thấy bất bình.

Bằng sự thành khẩn và thẳng thắn, Tú Xương đã

gây nên sự cảm mến và kính phục trong lòng

chúng ta. Chúng ta chắc chắn sẽ không tự dối lừa

mình để hiểu lầm về lòng khiết bạch, nỗi thiết tha

với quê hương, dân tộc của nhà thơ.

Và hơn ai hết, nhà thơ biết mình, với bản chất

nghệ sĩ ngông nghênh và kiêu bạc, sẽ dễ dàng bị

ngộ nhận, nhà thơ đã nhắn nhủ:

Tình này ai tỏ cho ta nhỉ?

171

Tâm sự năm canh một ngọn đèn. (Dạ hoài)

Chúng ta có nghe Tú Xương nói gì không? Nhà

thơ đã moi tim óc mình để làm thơ dâng tặng

cuộc đời trong một mong ước duy nhất và chân

thành nhất là đời sẽ đẹp hơn và người đời sẽ tốt

hơn.

Huế, năm 1974

CHÚ THÍCH:

(*) Tú Xương là tên gọi thân mật của nhà thơ Trần

Tế Xương (1870-1907). Trần Tế Xương và

Nguyễn Khuyến là hai nhà thơ hàng đầu Việt Nam

giai đoạn nửa cuối thế kỉ XIX – nửa đầu thế kỉ XX.

(**) Thơ của Tản Đà, Nguyễn Khắc Hiếu. Tản Đà

Vận văn. Hà Nội, Hương Sơn năm 1952, trang

42.

(1) Thơ văn của Tú Xương được người viết trích dẫn

đều theo bản hiệu đính của Trần Thanh Mại và Trần

Tuấn Lộ trong “Tú Xương con người và nhà thơ”. Hà

Nội, nhà xuất bản Văn Hóa, viện Văn Học, năm 1968

vì nhận thấy sự hiệu đính của các tác giả có giá trị.

(2) Theo sự tìm hiểu của các ông Trần Thanh Mại

và Trần Tuấn Lộ, các tác giả này đã tiếp xúc cụ

172

Trần Tất Đạt là con nhà thơ, cũng như các cụ già

đồng thời với nhà thơ.

(3) Yves Berger, Chúng Tôi Không Phải Là

Những Con Người Phản Bội. Express số 25-5-

1964.

(4) Đây là câu ca dao mà quần chúng Nam Định

truyền tụng lúc bấy giờ.

(5) Dùng câu tục ngữ này ở đây, người viết không

có ý mạ lị đám người chơi bời với nhà thơ mà chỉ

để diễn tả một sự kiện: “có qua có lại” giữa những

kẻ bông đùa với nhau.

(6) Tú Xương đi thi từ khi 15 tuổi và tám khoa đó

là: Ất dậu (1885), Mậu tí (1888), Tân mão (1891),

Giáp ngọ (1894) (khoa này ông đỗ Tú Tài), Đinh

dậu (1897), Canh tí (1900), Quý mão (1903) và

Bính ngọ (1906). Tám khoa phải mất ít nhất là 21

năm và nhà thơ thọ không quá 37 tuổi.

(7) Một chính quyền cách mạng thật sự, đáp ứng

được mọi nguyện vọng của dân nước, thiết tưởng

phải xét lại các quan điểm phê bình, vạch trần mọi

thủ đoạn bưng bít, che đậy hoặc bóp méo sự thật

đã xảy ra trong dòng văn học công khai, được

thực dân chấp nhận, bảo trợ và lèo lái (ghi chú

của người viết).

173

(8) Tú Xương Con Người và Nhà Thơ, sđd, trang

36.

(9) Xem chú thích (4)

(10) Đây là hai câu thơ trong bài “Phú đắc” mà

các tác giả “Tú Xương, Con Người Và Nhà Thơ”

đã cho vào phần “Những bài có vấn đề tồn nghi”,

nhưng thiết tưởng dù là của chính nhà thơ Vị

Xuyên, thì hẳn đây là một cách trả lời đích đáng

đối với dư luận.

(11) Đặng Thai Mai, Văn Học Khái Luận (Tài Liệu

tham khảo dành cho Sinh viên Đại học Văn khoa

Sài Gòn), trang 30-31.

(12) Người viết muốn nhấn mạnh.

(13) vấn đề chỉ đặt ra mà không giải quyết vì

phạm vi bài này không cho phép. Mặt khác, nhà

văn cũng có thể toa rập với những trào lưu phản

động, thoái hóa, phi nhân và dĩ nhiên những kẻ đó

sẽ bị đào thải.

14) Phù Long là tên chùa làng. Nói “thằng tiểu

Phù Long nó chửi” là vì nó dám dan díu với mẹ

tên công tử, nó “đ. mẹ” tên công tử. Tú Xương

Con Người và Nhà Thơ, sđd, trang 197, chú thích (3).

174

(15) Xin đọc Nguyễn Văn Trung, Chủ Nghĩa Thực

Dân Pháp Ở Việt Nam: Thực Chất Và Huyền

Thoại, Sài gòn, Nam Sơn năm 1963.

(16) Nguyễn Hiến Lê, Đông Kinh Nghĩa Thục, Sài

Gòn, Lá Bối, năm 1968, trang 32.

(17) Trích dẫn theo Nguyễn Văn Trung trong Chủ

Nghĩa Thực Dân Pháp Ở Việt Nam : Thực chất và

huyền thoại. Sài Gòn, Nam Sơn 1963, trang 41.

SÁCH THAM KHẢO

01. Trần Thanh Mại và Trần Tuấn Lộ. Tú Xương

Con Người và Nhà Thơ, Hà Nội, nhà xuất bản văn

hóa, viện Văn Học, 1961.

02. Trần Thanh Mại. Trông Giòng Sông Vị, Sài

Gòn, Tân Việt in lần thứ tư, 1956.

03. Hoàng Xuân. Trần Thế Xương Thi Tập, Sài

Gòn, Anh Phương, 1960.

04. Lê Dư. Vị Xuyên Thi Văn Tập, Hà Nội, Nam

Ký, 1931.

05. Đỗ Bằng Đoàn và Đỗ Trọng Huề. Việt Nam Ca

Trù Biên Khảo, Sài Gòn, Tác Giả xuất bản, 1962.

175

06. Phan Văn Dật. Ông Tú Xương Với Câu

Chuyện Thi Cử, Huế, tạp chí Đại Học, số 6, năm

1958.

07. Minh Văn và Xuân Tước. Luận Đề Trần Tế

Xương, Sài Gòn, Sống Mới, 1971.

08. Trần Trung Viên và Hư Chu. Văn Đàn Bảo

Giám, Sài Gòn, Mặc Lâm, 1969.

09. Thái Bạch. Thi Văn Quốc Cấm Thời Thuộc

Pháp, Sài Gòn, Khai Trí, 1968.

10. Đặng Thái Mai. Văn Học Khái Luận. Tài liệu

dành cho Sinh Viên Văn Khoa Sài Gòn, k.n..

11. Phan Bội Châu. Tự Phán, Huế, Anh Minh,

1956.

12. Nguyễn Văn Trung, Chủ Nghĩa Thực Dân

Pháp Ở Việt Nam: Thực Chất Và Huyền Thoại,

Sài Gòn, Nam Sơn, 1963.

13. Nguyễn Hiến Lê. Đông Kinh Nghĩa Thục, Sài

Gòn, Lá Bối in lần thứ hai, 1968.

14. Dương Quảng Hàm. Việt Nam Văn Học Sử

Yếu, Sài Gòn, Trung Tâm Học Liệu, 1968.

15. Trần Trọng Kim. Việt Nam Sử Lược, quyển 2,

Sài Gòn, Trung Tâm Học Liệu, 1971.

176

Mục lục

I. Truyện:

1. Một bài tập làm văn lạ .......................................... 3

2. Một lũ điên ........................................................... 10

3. Hai chuyện nhỏ về cọp ........................................ 11

II. Kí:

1. Nhớ mãi món cháo cá nhét (*) của mẹ ............... 15

2. Lần đầu đến Sài Gòn ........................................... 18

3. Mấy kỉ niệm nho nhỏ về 4 năm ấy ...................... 26

4. Mấy kỉ niệm be bé trong 7 năm dạy học tại trường

THPT Nguyễn Trãi (Ninh Thuận) ........................ 31

5. Lần đầu đến Đà Lạt ............................................ 43

6. Một chút kỉ niệm về Hoàng Sa ............................ 47

7. Phan Bội Châu và hai chú cún cưng .................. 49

III. Đoản văn:

1. Lời khấn nguyện của tôi tại Đền thờ Đại Vương

Hưng Đạo - Trần Quốc Tuấn - ở Nam Định ....... 58

2. Chuyện vui buồn cuối tuần ................................. 60

3. Tại sao phải “hơn 300 năm sau”? ....................... 63

4. Thảm họa mất nước của An Dương Vương ....... 65

5. Mấy giai thoại về văn chương ............................. 68

177

6. Mấy kinh nghiệm đối phó với cọp khi đi rừng ..... 73

7. Tại sao lại là năm con gà? ................................. 75

8. Những hủ tục trong dịp tết cần phải loại bỏ ....... 78

IV. Nghị luận:

1. Cùng nhau giữ gìn sự trong sáng của tiếng Việt...82

2. Âm lịch : ưu điểm, nhược điểm, nên làm gì ? .... 89

3. Cách tính năm theo âm lịch ............................... 96

4. Tú Xương trước bản thân và cuộc đời ............... 99