UNIVERZITET U SARAJEVU

Filozofski fakultet

Odsjek za HISTORIJU

POMO Ć NE HISTORIJSKE DISCIPLINE PROF.DR.VESNA MUŠETA-AŠČERIĆ

Student:Sejfullah Melkić

33

POMOĆNE HISTORIJSKE DISCIPLINE

Paleografija kao pomoćna historijska disciplina

Naziv paleografija potiče od starogrčke riječi palaios (star) i graphos (pismo). Ova pomoćna historijska

disciplina proučava porijeklo, proces razvoja i pravce širenja starih pisama. Uglavno ms ebavi starim

pismima, pisanima na mekom i polutvrdom materijalu. Pismima na kamenu, drvetu, metalu, bavi se

epigrafika. Postoji praktična i naučna strana učenja paleografije. Praktična se odnosi na ovladavanje

čitanjem starih rukopisa, a naučna se bavi utvrđivanjem starosti , vrste i mjesta nastanka nekog pisma,

što nam služi u otkrivaju falsifikata, što opet, pomaže u određivanju historijske vrijednosti nekog izvora.

Prvi put se ime paleografija pominje 1708. godine u djelu francuskog benediktinca Bernardusa de

Montfaucona pod nazivom „Palaeographia Graeca“. Međutim, kada govorimo o razvoju ove PHD,

polazimo od 16. st. kada počinje njen samostalni razvoj. Tada je u Bolonji osnovana Katedra za

paleografiju, sa ciljem izučavanja starih rukopisa. Sa istim ciljem nastao je i prvi udžbenik paleografije

pod nazivom „Bibliologija“, bolonjskog naučnika Ulissea Aldrovandija, 1580.godine. Temelje novoj PHD

su udarili eruditi u 17. st. Tada je historiografija sebi stavila u zadatak istraživanje izvora, kritiku izvora

i utvrđivanje činjenica, te publikovanje izvora. Erudite se, dakle, počinju sistematski baviti kritikom

izvora i na temelju iskustava pronalaziti pravila za taj postupak. Značajan poduhvat erudita pokrenuo

je, kao kolektivni istraživački rad, isusovac Jean Bolland, pokretanjem edicije „Acta sanctorum“, s

ciljem da životopise svetaca očiste od legendi. Kritičkom analizom tekstova isusovci su nastojali

ustanoviti najstarije izvora, te njihovu autentičnost i vjerodostojnost. Metoda koju su primjenjivali nije

do tada bila poznata. Jedan od najpoznatijih bolandista Daniel Papebroch je podvrgao kritici brojne

povelje merovinških i karolinških vladara. Benediktinci reaguju, te na osnovu građe koja im je bila na

raspolaganju u samostanu St. Germain, Jean Mabillon pokreće projekat za utvrđivanje tehnike

ispitivajna izvora u djelu “De re diplomatica”. Mabillon je prvi sistematizovao latinsko pismo u prvom

tomu svog djela i razlikovao je dvije vrste latinskog pisma:

1 staro latinsko pismo

2 srednjovjekovna latinska pisma, u koja je ubrajao sljedeća – gotsko, anglosasko, langobardsko,

franačko-galsko, tj. merovinško i karolinško.

33

Ovo djelo postalo je temelj za istematsko izučavanje latinskog pisma, a temelj za izučavanje grčke

paleografije je djelo Bernardusa de Montfaucona „Palaeographia Graeca“ iz 1708. g. Prekretnica u

razvoju ove PHD je u 18. st. nastala zaslugom Scipiona Maffeia, italijanskog pjesnika i književnika, koji

će svojim djelima doprinijeti razvoju ne samo paleografije, nego i filologije. Na osnovu brojnih rukopisa

koje je našao u kaptolskoj biblioteci u Veroni, Maffei je istakao tezu genetičkog razvoja latinskog pisma,

nasuprot Mabillonu, koji ne samo da odbacuje njegovu tezu, nego tvrdi da postoji samo jedno latinsko

pismo, koje se pojavljuje u tri oblika: majuskula, minuskula i kursiv. Ovim otkrićem je udario temelj

naučnim istraživanjima latinskog pisma. Za 19. st. karakterističan je razvoj PHD unutar univerziteta u

Engleskoj i Njemačkoj (Jena i Goettingen). Međutim, najzaslužnija za razvoj paleografije u 19. st. smatra

se u škola isprava (diploma), osnovana u Francuskoj 1821. Ova škola je u okviru obrazovanja

bibliotekara i arhivara držala kurseve iz PHD, paleografije, diplomatike, filologije, arheologije,

arhivistike i bibliotekarstva. Iz ove škole potiče i prvi francuski udžbenik paleografije. U Italiji prva

škola paleografije i diplomatike je osnovana u Firenci polovinom 19. st., u Rimu u okviru Univerziteta, te

pri vatikanskom arhivu, vatikanska škola paleografije i diplomatike.

Nastanak i razvoj pisma

Pismo je grafički izraz jezika, a osnovna mu je funkcija da prenosi poruke. Za Đurđeva, pismo je

najvažnije sredstvo koje unutar civilizacije neposredno povezuje vremenski i prostorno vrlo udaljene

civilizacije. Pismo je, dakle, sistem znakova koji vizuelno prenose elemente govornog jezika. Njegov

nastanak je vrlo dug i traje hiljadama godina. Četiri su osnovna stepena u nastanku i razvoju pisma:

1. najstarije pismo je piktografsko (slikovno) pismo. Piktogram je zapravo slika predmeta, jednog ili više

događaja. To je pismo najjednostavnije i najuniverzalnije, ne može se dešifrovati, jer piktogram nije

predstavljao znakovnu riječ. Koristili su ga brojni narodi Egipta, Mesopotamije, Fenikije, Španije,

Afrike, Jugoistočne Azije i dijelovi Amerike.

2. drugi stepen je ideografsko (pojmovno) pismo. Ideogram je znak koji više nije samo slika, nego je i

pojam. Ubrzo je znak ovog pisma postao grafički znak govorne riječi, pa je tako stvorena osnova za

razvoj fonetskog (glasovnog) pisma. Ovo pismo je bilo najviše rasprostranjeno na području Sjeverne i

Južne Amerike, Afrike i Australije. U historiji pisma, pored ovih jasno vidjivih faza razvoja,

pojalvjuju se i tzv. prelazna pisma, koja se po nastanku mogu razvrstati između ideografkosg i

fonetskog. To su pisma Egipta, Mesopotamije, Krete.

3. fonetsko pismo u svom razvoju počinje sa trećom fazom u razvoju, a to je slogovno (silabičko) pismo.

U ovom pismu glasovne skupine jednako se izražavaju u svim riječima gdje se pojavljuju.

33

4. četvrta faza je alfabetsko pismo, gdje svaki glas ima svoj znak i zbog toga predstavlja najjednostavniji

način pisanja u historiji civilizacije. Nastalo je na Bliskom Istoku i postaće osnova za razvoj raznih

pisama.

U klasičnoj podjeli pisma dijelimo na nealfabetska i alfabetska pisma. Prva pisma su nastala na području

Bliskog Istoka, Kine, Amerike (Inke i Maje). Prvo je nastalo klinasto pismo (Sumer, oko 3900. pne.), bilo

je isprva piktografsko i imalo je oko 900 simbola. U početku se pisalo odozgo prema dole, a poslije s lijeva

nadesno, na kamenu ili glinenim pločicama. Sredinom 3. milenija ovo su pismo preuzeli Babilonci i Asirci

(Hamurabijev zakonik), a od njih su ga preuzeli mnogi narodi. U Egiptuje nastala posebna vrsta pisma,

hijeroglifi (korišteni od sredine 4. milenija do 500. godine naše ere). Grci su ga zvali hieroglifica gramata

– „urezana sveta slova“. Isključivo se koristilo od strane svećenika u hramovima. Od alfabetskih pisama

treba navesti pismo nastalo na pojasu između Sirije i Palestine, između 3. i 2. milenija, kod Feničana, koji

su osnivali gradove-države , među kojima i Biblos, a kao dobri trgovci osnivali su kolonije (najpoznatija

je Kartagina). Vrlo brzo su se upoznali sa dostignućima civlizacija Babilona, Egipta i Krete, pa su bez

prethodnih faza krenuli sa formiranjem alfabeta.Iz ovog feničkog pisma su se postepeno razvili

aramejsko, staro jevrejsko, arapsko i grčko, a iz ovog se razvilo latinsko pismo. Dakle, Grci su od

Feničana preuzeli pismo koje su postepeno dorađivali sa oznakama za samoglasnike. Pismo je sadržavalo

od 22 do 27 slova, u početku se pisalo s desna nalijevo, a kasnije s lijeva nadesno. Ovisno od upotrebe

pisma su se dijelila na više vrsta. U školi se koristilo tzv. školsko pismo iz kojeg su se razvila sljedeća

pisma:

knjižno (krasnopisno) pismo, kojim se pisalo u knjigama

kancelarijsko, koje su pisali visoki činovnici

poslovno, koje se koristilo u ispravama

Iz ovog posljednjeg se razvila minuskula. Svako od ovih pisama imalo je svoj stil i razvijala su se po

vlastitim pravilima koja su se mijenjala vremenom.

Grčko stilizovano pismo može se podijeliti, po vrsti materijala na kojem je pisano, na:

monumentalno (lapidarno)

kapitalno, pisano na svitku ili kodeksu

Još u 4. st. u vrijeme slabljenja Rimskog Carstva i jačanja Bizanta, pod uticajem iz Grčke razvija se se

bizantsko pismo – majuskulno i minuskulno.

33

Prilaogođavajući se tehnici pisanja sa kalamusom razvila se knjiška unicijala, kojom se pisalo na

papirusu i pergameni. Razvoj joj je išao od mlađe, uglaste, koja se pisala na pergameni, predslavenske

unicijale (svečana pergamena), te minuskulne i liturgijske minuskulne unicijale. Iz knjiške unicijale su se

razvili kursiv, kursivna majuskula, ptolomejsko-ruski majuskulni kursiv, bizantski minuskulni kursiv.

Kursiv se razvija uporedo sa unicijalom od 3. st. da bi u 9. st. potpuno potisnuo majuksulno pismo. U 9.

st. se razvija tzv. stara minuskula kojom su pisani psalmi, ona je mješavina unicijale i kursiva. Postojala

je i grčka tahigrafija, stenografsko pismo, koje će se koristiti i u srednjem vijeku. Brojni rukopisi nastali

tokom razvoja pisma nestali su sa propašću Bizanta, neki su sačuvani u manastirima i crkvama, posebno

u Vatikanu, Veneciji i Rimu.

Materijali za pisanje

Pretpostavlja se da su voštane tablice prvi koristili Grci, a od njih preuzeli Rimljani. To su male

pravougaone tablice, pravilno izdubljene, da bi se mogao ulijevati vosak. Na grčkom su se nazivale

pinaks, a na latinskom tabule, mogle su biti povezane vrpcom (dvje ili više) i tada su činile kodeks. Dvije

spojene tablice su se zvale diptih, tri triptih, više njih poliptih (multiptih). Pisaljka se zvala stilus ili

grafeion. Stilus je mogao biti od metala, kosti ili drveta. S jedne strane je bio oštar, a s druge pljosnat, sa

oštrom se pisalo, a pljosnatom se glačalo. Tablice je raznosio čovjek koji se nazivao tabelarius. Najstarije

pronađene tablice su one iz Pompeja (njih 127), a sadrže trgovačke ugovore, ugovore o najmu, potvrde

plaćenih računa, a datiraju se u 1. st. n.e. Drugu skupinu čine tablice pronađene u Transilvaniji u

zlatnom rudniku, sadrže iste ugovore kao i one u Pompejima, pisane su rimskom kursivnom

minuskulom, a mogu se datirati u 2. st. n.e. (131-161. g.). Treću skupinu čine fragmenti tablica iz Egipta

(2. i 3. st. n.e.). Ima podataka da su se upotrebljavale čak do 13. i 14. st. Ovaj materijal za pisanje imao je

svojih prednosti i mana. Drugi materijal za pisanje je papirus. Iako su voštane tablice bile jeftine i

praktične za upotrebu, imale su velike nedostatke – zauzimale su puno prostora i bile su slabo čitljive, te

su se lako brisale. Te nedostatke je otklonio papirus. Na njemu su uglavnom napisana sa najznačajnija

djela iz grčke rimske književnosti, pa se stoga smatra da s njim započinje historija knjige.Budući potiče

iz Egipta, pretpostavlja se da mu je naziv „biljka Nila. Na njemu su Egipćani pisali već u 3. mileniju st. e.

Herodot ga naziva biblos, a u botanici je poznat kao Cyperus papyrus. Ova biljka rasla je u močvarnim

dijelovima Gornjeg Nila i Delti, trouglaste je strukture, a može narasti do 4 metra,. Međutim, za izradu

materijala za pisanje koristi se samo donji dio stabljike koji je pod vodom, dužine oko pola metra, a

njegova prerada je bila dosta jednostavna, što znamo iz djela Plinija Starijeg „Historia naturalis“.

Izrezane trake od srčike redale su se po dužini na vlažnu podlogu, premazivale ljepilom od brašna,

33

a zatim se preko njih redao novi sloj poprčno. Nakon toga se list sušio, glačao slonovom kosti i rezao. Na

papirusu se pisalo cjevčicom od trske koja se naziva calamus. Pisalo se crnilom koje se spravljalo od čađi,

smole i vode. U srednjem vijeku se koristilo crveno, žuto i zeleno mastilo. Glavni centar za proizvodnju

papirusa je bila Aleksandrija, a proizvodio se do 11. stoljeća, kada ga je zamijenio drugi materijal,

najprije pergamena, a zatim papir. Sačuvani su brojni spomenici pisani na pairusu, a najznačajniji su:

egipatski papirusi, nađeni u mjestu El Fajum u 19. st. u grobovima uz mumije. Pisani su uglavnom

na grčkom ili orijentalnim pismom

eerkulanski papirusi, nađeni u Herkulanumu u jednoj vili, oko 1800 komada, dosta oštećenih,

uglavnom ugljenisanih. Među tim ostacima pronađena su i 24 književna djela

srednjovjekovni papirusi, koje čine uglavnom povelje, diplome, a manji broj je književnog materijala.

Svega je 5 rukopisa sa književnim sadržajem, dok se diplomatički materijal može podijeliti u 3

skupine:

1. diplome Merovinga

2. privatno-pravne i papske diplome nastale od 5. do 10. st.

3. papske diplome iz 11. st.

Treći materijal za pisanje je pergamena. O proizvodji ovog materijala podatke također nalazimo kod

Plinija Starijeg. Naziva ga membrana. Po legendi koju bilježi, egipatski kralj Ptolomej II čuvajući

prioritet Aleksandrijske biblioteke, zabranio je izvoz papirusa iz Egipta u Pergam, gdje je kralj Eumenes

II nastojao oformiti biblioteku kao pandan Aleksandrijskoj. To je bio razlog za početak proizvodnje

specijalno pripremljene kože za pisanje, koja je po gradu u kom se proizvodila dobila naziv pergamena.

Postoji podatak da je pergamska biblioteka imala 200 000 svitaka od pergamene. U dokumentima ovaj

materijal pod nazivom membrana pergamena prvi put se spominje 301. g. u jednom Dioklecijanovom

ediktu, koji govori o cijeni trgovačke robe. Proces pripreme ovog materijala za pisanje je jedostavan.

Koža se prvo par dana namakala u kiseloj i krečnoj otopini, naon čega su se skidali ostaci mesa i dlaka, a

naokn toga je razapinjana na drveni okvir da se suši. Da bi dobila elastičnost premazivana je uljem.

Finoća pergamene ovisila je od vrste životinje i njene dobi, pa je najfinija pravljena od fetusa životinje

(ovce, koze, teleta i sl.). Imala je velike prednosti u odnosu na papirus jer je bila čvrsta, mogla se lako

savijati i na njoj se lakše pisalo, pa je bila prikladna za svitak i kodeks. Jedina mana je što je bila skuplja

za proizvodnju od papirusa. Ne zna se tačno kada je počela proizvodnja pergamene, svakako u antici, jer

je pronađeno nekoliko fragmenata u Siriji, među kojima i jedan kupoprodajni ugovor iz 195. g. p.n.e. na

grčkom, te jedan popis vojnika na latinskom.

33

Tek u 4. st. n.e. kodeksi pergamene preuzimaju primat od papirusa, da bi od od 8. do 13. st. pergamena

bila dominantan materijal za pisanje širom Evrope, pa su stoga najvrjedniji srednjovjekovni rukopisi

sačuvani upravo na pergameni. Pergamena je bila materijal na kom su vrlo uspješno iluminirane

rukopisne knjige, čije su iluminacije često bile najvišeg umjetničkog dometa. Najstariji pergamentni

kodeks sa ovih prostora je „Splitski evangelijar“ koji datira između 7. i 9. st. Porijeklo pergamene može

se odrediti po načinu pripreme. Bojala se obično purpurnom i crvenom, a rjeđe plavičastom bojom, a

pisala se zlatnom i srebrenom bojom, pa su se takvi kodeksi nazivali codex aureus i codex argentum. Tako

npr. bizantske povelje su pisane na ljubičastoj pergameni zlatnom bojom. Purpurni kodeksi su bili

karakteristični za period od 5. do 7. st. u Evropi, mada ih ima i kasnije. Na pergameni se pisalo trskom ili

ptičijim perom. Budući je ovo bio veoma skup materijal, sa pergamene se vrlo često strugao stari, a pisao

novi tekst. Takvi kodeksi su nazivani palimpsestima („opet ostrugan“). Prvi palimpsest otkrio je prefekt

Vatikanske biblioteke kardinal Angelo Mai, i tako otkrio nepoznata djela klasičnih pisaca, među kojima i

Ciceronovo djelo „De re publica“, pisano u 5. st. Papir je četvrti materijal za pisanje. U njegovom

razvoju prepoznatljive su 3 faze: kineska, arapska i moderna.Kinezi su kao proizvođači svile prvo

korisitli jnu za pisanje, a potom i bambusove pločice. Prvi materijal je bio skup, a bambusove pločice

teške i neprikladne za pisanje. Novi materijal za pisanje pokrenuo je upravnik carske tvornice oružja Caj

Lun 105. g. n.e. On je upotrijebio samljevene čahure svilene bube s kojih je skinuta svilena nit, zatim

vlakna bambusove trske, stare krpe i ribarske mreže, sve je to samljeo u kamenom mlinu i potopio u

gašeni kreč. Dobivenu masu je izlio u četvrtasto sito od tankog bambusovog pruća i svilenih niti. Nakon

sušenja dobivene listove je presovao u drvenoj presi i glačao slonovom kosti. Tajnu proizvodnje papira

Kinezi su uspjeli sačuvati sve do 751. godine, kada su napali Arape u pograničnom dijelu, Arapi su

zarobili jednog Kineza koji im je otkrio tajnu proizvodnje papira. Arapi su odbili napad Kineza, prešli u

ofanzivu i zauzeli grad Samarkand, gdje je bilo središte proizvodnje papira. Iste godine Arapi u tom

gradu otvaraju radionicu papira, 794. g. u Bagdadu, a potom i u Damasku. Druga faza u razviju

proizvodnje papira je arapska faza, novina koju Arapi uvode jeda kao sirovinu upotrebljavaju stare

lanene krpe koje melju u mlinovima na vodeni pogon, a bambusovo sito zamjenjuju sa sitom od

metalnih žica. Iz Damaska Bizant preuzima proizvodnju papira, pa prvi dokument pisan na papiru u

Bizanti je Hrisovulja cara Konstantina Monomaha iz 1052. g. Preko Arapa papir je stigao i u Evropu.

Prva radionica papira je bila u Španiji u predgrađu Valensije u prvoj polovini 12. st. Prve tvornice

papira su osnovane u Italiji, a među prvima je u gradu Fabianu kod Peruđe. Inače Italija će vrlo brzo

postati vodeća u proizvodnji papira, pojaviće se tvornice u Bolonji, Parmi, Peruđi, itd. Italijanski papir

će se koristiti u Španiji, Dalmaciji i širom Italije.

33

Prvi evropski dokument pisan na papiru je pismo sicilijanske kneginje Adelaide iz 1109. g.Treća faza se

naziva modernom fazom, proistekla iz potrebe za sve većom količinom papira kao materijala za pisanje.

To je ponukalo francuskog fizičara Rene Antoine de Reaumura u 18. st. da upozori da oseprave gnijezda

od vlakana trulog drveća i da je površina proizvedene materija slična papiru. Za utvrđivanje porijekla

papira i vremena nastanka indikator su bile veličine papira, odnosno dimenzije koje su se razlikovale od

tvornice do tvornice.

Oblik rukopisa

Papirus koji je bio jako krt i lomljiv, nije bio prikladna za prealmanje u folije, pa se čuvao samo u obliku

svitka. Pergamena je bila prelamana i u folije, koje su se nizale u kodekse. Prema tome prepoznatljiva su

dva oblika rukopisa: svitak i kodeks. Za svitak se može reći da je karakterističan za antiku, mada ga

imamo i u srednjem vijeku. Pretpostavka je da se prvi put pojavio u Egiptu, odakle su ga preuzeli Grci a

od njih Rimljani, koji ga zovu volumen. U srednjovjekovnoj terminologiji naziva se rotulus. Svitak je

mogao biti različite dužine, jer su se okmadi pergamene lijepili jedan za drugi. Motao se pomoću štapića

od drveta ili slonove kosti, a okji se pričvršćivao na početku ili kraju svitka. U starom vijeku se pisalo u

kolumnama, dok se u srednjem vijeku pisalo po dužini svitka. U antici svitci su se čuvali u glinenim

ćuovima, a u sredjem vijeku u kožnim valjcima.Kodeks je druga vrsta oblika rukopisa, vezuje se za

pergamenu, a potom i za papir, mada sam naziv potiče još od voštanih tablica. Način sastavljanja

kodeksa je bio propisan i smatra se pretečom štampane knjige. Nalazimo ga u 1. st. n.e. a tek u 4. i 5. st.

preuzima primat od svitka, da bi tek od 9. st potpuno prevladao. Osnovni dio kodeksa činio je list (tabla

ili folium), a pojedine strane folije bile su pagine. Presavijeni list pergamene se nazivao arak (arcus).

Sveska od 4 arka zvala se quaternus, koji su presavijeni činili 8 folija, odnosno 16 pagina. Korice kodeksa

obično su rađene od kože ili drveta obloženog kožom i srebrom na uglovima. Od srebra su mogle biti biti

i kopče za zatvaranje kodeksa.

Filigrani (vodeni znakovi)

U najužoj vezi sa proizvodnjom papira je pojava filigrana ili vodenih znakova, koji su ustvari zaštitni

znakovi proizvođača papira. To su bezbojni likovi na papiru, geometrijski oblici, grbovi, imena i sl., a

naziv su dobili po tome što liče na vodenu mrlju koja ostavlja voda na papiru.

Vodeni znak je dakle otisak lika, slova, imena i sl. od metalne žice, koja se stavljala u kašu dok je je ona

još u situ, pa je drugi naziv, filigran, upravo dobila po toj žici. Znak je bio vidljiv samo kad se papir

osuši. Žičani filigran je bio u upotrebi sve vrijeme ručne izrade papira, pa i u mašinskoj proizvodnji.

33

Tek krajem 18. st.pojavljuje se novi tip filigrana koji se naziva puni filigran.Prve znakove na papiru

nalazimo u radionici u italijanskom gradu Fabianu u 13. st. Inače većina poznatih vrsta filigrana potiče iz

Italije. U 13. i 14. st. pojavljuju se krst, krug, trokut, zvijezda i dr. geometrijski likovi. U 14. st. se javljaju

grbovi, u 15. imena i inicijali, da bi u 16. st. prevladali heraldički znakovi. Veliki značaj ovih filigrana

pokazuje i čijnenica da se kao PHD javlja nauka filigranologija. Njeno pojavljivanje se vezuje za Šarla

Briketa, vlasnika tvornice papira u Ženevi, i njegovo djelo u 4 toma „Filigrani - historijski rječnik

oznaka na papiru i njihova pojava od 1282. do 1600. g.“, koje je objavljeno 1907. g. u Ženevi i sadrži

preko 16 000 vodenih znakova.

Latinsko pismo

Klasifikacija i periodizacija latinskog pisma

Postoji više klasifikacija latinskog pisma, a ovise od kriterija. Po kriteriju upotrebe latinsko pismo se

dijeli na: knjižno i dokumentarno. Po kriteriju kojeg je utvrdio još Scipion Maffei, a koji se odnosi na

opći smjer razvoja, latinsko pismo dijelimo na: majuksulu, minuskulu i kursiv. Po specifičnostima razvja

latinsko pismo dijelimo na: općeevropska pisma i nacionalna pisma, a po hronologiji ga dijelimo na 3

velika razdoblja:

1. rimski period

2. srednjovjekovno pismo

3. moderno pismo

U rimskom periodu se javlja najstariji tip pisma, a to je arhajska ili epigrafska kapitala, iz koje će se

dalje razviti kvadratna kapitala, rustična i kursivna kapitala. Iz epigrafske kapitale razviće se analogni

tipovi knjižne kapitale: elegantna, rustična i kursivna majuskula. Ovom periodu pripadaju i dva svečana

pisma: unicijala i poluunicijala. Na kraju rimskog perioda stoji rimska kursivna minuskula, pimso iz

kojeg će se razviti gotovo sva srednjovjekovna latinska pisma.U srednjem vijeku latinsko pismo se

razvija u 2 pravca; najprije nastaju nacionalna pisma (vizigotsko, merovinško i beneventana) i

općeevropska pisma u koja ubrajamo: predkarolinu, karolinu, goticu i humanistiku. Među nacionalna

pisma ubrajamo i inzularna pisma, koja se od ostalih razlikuju po tome što ne proizilaze iz rimske

kursivne minuskule. U posebnu grupu spadaju pisma papske kancelarije, starija i mlađa kurijala.

33

Latinsko pismo rimskog perioda

Arhajska ili epigrafska kapitala najviše se sačuvala na kamenu, mermeru i bronzi, njom se bavi

epigrafika, a najstariji spomenik arhajske kapitale je tzv. Lapis niger (Crni kamen), nađen na rimskom

Forumu u 19. st., a datira se u 6. st. p.n.e. Sadržavao je 21 slovo, a tekst je pisan jedan red s lijeva

nadesno, a drugi obrnuto. Latinska abeceda razlikuje se od grčkog alfabeta u tome što Grci znaju za glas

„E“ i za njega koriste slova Eta (H) ili Epsilon (E). Latini imaju samo jedno „E“ i za njega su preuzeli

grčko slovo Epsilon (E), dok se slovo Eta (H) upotrebljava za glas „H“. Do kraja rimskog perioda

latinska abeceda će imati 23 slova, jer su u 1. st. p.n.e. Rimljani svm pismu dodali još „Y“ i „Z“. Danas

ovo pismo ima 26 slova, u 11. st. uvedeno je slovo „W“, a u 12. st. je napravljena razlika između slova „I“

i „J“, „U“ i „V“. Najstariji oblik arhajske kapitale je capitala quadrata. To je najsvečaniji oblik pisma, a

manje svečana je capitala rustica. Slovo prve može se smjestiti u kavdrat, a slovo druge u pravougaonik.

Ovim drugim pismom uglavnom su pisane vojničke diplome. Kursivnu kapitalu, koju karakteriše brzina

i nemar u pisanju, nalazimo na olovnim pločicama i povoštenim tablicama. Na osnovu ova tri tipa

arhajske kapitale razvila su se tri tipa knjižne kapitale: knjižna elegantna kapitala, knjižna rustična

kapitala i kursivna majuskula. Mada se javlja već u 1. st. p.n.e. knjižnu kapitalu možemo pratiti tek od 4.

st. nove ere, jer tada prvi put nailazimo na najstariji sačuvani fragment književnog djela pod nazivom

„Carmen de bello Actiaco“, pisan je na papirusu, a nađen u ruševinama Herkulanuma. Datira se u okvir

između bitke kod Akacija (31. g. p.n.e.) i godine kada je Herkulanum porušen (79. g. n.e.). U knjižnoj

kapitali razlikujemo ove vrste kapitale, ali se i razlika među ovim tipovima pisama može uočiti ovisno od

vrste materijala i pisaljke koji su korišteni, od čega su ovisili oblici slova. Rimski kodeksi uglavnom su

pisani rustičnom kapitalom. Vatikanska biblioteka ima više kodeksa Virgilijevih rukopisa pisanih

rustičnom kapitalom (Vergilius Vaticanus Medicus Romanus Palatinus), a dva najpoznatija rukopisa

„Vergilius Augustus“ i „Vergilius Sangallensis“ pisani su elegantnom kapitalom. Skraćenice susrećemo

već kod epigrafske kapitale, a prenijele su se i u knjižnu kapitalu. Najstarije skraćenice su suspenzije

koje podrazumijevaju izostavljanje zadnjeg dijela riječi. U 5. st. pojavljuju se se rukopisi crkvenog

sadržaja sa karakterističnim skraćenicama koje se nazivaju nomina sacra. Treća vrsta skraćenica su

kontrakcije, gdje se dijelovi riječi izostavljaju (npr. DMS=dominus). Knjižna kapitala dominira do 6. st.

n.e. kada se počinje koristiti samo kao pismo naslova. Treći stupanj razvoja rimske kapitale je kursivna

majuksula koju karakteriše slobodan potez (ductus) i nejednake dimenzije slova. Karakteriše je i

nepravilnost slova i spajanje jednostavnim nastavljanjem na prethodno slovo.

33

Ovo je izrazito poslovno pismo kojim su pisani ugovori, potvrde, privatna pisma i sl. Sačuvani su brojni

spomenici pisani ovim pismom, to su uglavnom papirusi iz Herkulanuma i Egipta.

Unicijala i poluunicijala

Unicijala je također majuksulno pismo rimskog perioda. Javlja se kao kjižno pismo u 5. st. i koristi se sve

do 9. st. To je knjižno svečano pismo, oko čijeg se naziva i danas vode rasprave, jer se ne može etimološki

objasniti, budući da uncija predstavlja mjeru i za težinu i za dužinu. Rasprave se vode i oko nastanka

ovog pisma, pa je po jednima je nastalo kao modifikovana kapitala koja nastaje zaobljavanjem slova.

Drugi vezuju nastanak ovog pisma za činjenicu da je u 4. st. potpuno preovladavalo pisanje kodeksa na

pergameni u odnosu na papirus, što je pomoglo u boljem zaobljavajnu slova. Osnovna karakteristika

ovog pisma jesu potezi oblih formi. Ovim pismom pisan je je i poznati palimpsest „De re publica“ iz 5. st.,

te komentari Sv. Augustina „O pslamima“ iz 6. st., odnosno iz 7. ili čak 8. st. U starijim slova su

proporcionalna, ljepša , ograničena na dvolinijski sistem i naglašena je razlika između debelih i tankh

linija. Skraćenice su iste kao kod knjižne kapitale. Uz skraćenice u unicijali se pojalvjuju tzv. litere

contigue, tj. spajanje slova, pa tako posljednji potez jednog slova služi kao prvi idućeg.Drugo svečano

pismo rimskog perioda je poluunicijala, minuskulno knjižno pismo oblih oblika. Upotrebljavalo se u

kodeksima od 5. do 9. st. Jedni ga smatraju proizvodom unicijale, drugi ga smatraju kaligrafskom

kursivnom minuskulom, a treći miješanim pismom, jer je postepeno nastalo pretvaranjem iz majuskule u

minuskulu. Ima više tipova ovog pisma, a svima su karakteristična slova A, G i R. Sistem skraćenica je

kao kod unicijale, jedino je primjena znakova skraćivanja drukčija. Ligature se pojavljuju mnogo više

nego u unicijali. Od znakova interpunkcije se pojavljuje se tačka, nova rečenica počinje uvećanim slovom

koje asocira na unicijalu. Najstariji rukopis pisan ovim pismom je palimpsest, to je popis konzula iz 5. st.

nađen u Kaptolskoj knjižnici u Veroni. Na kraju rimskog perioda u razvoju latinskog pisma pojavljuje

se novi tip poslovnog pisma, koji nastaje iz kursivne majuskule i unicijale na početku 4. st. i koristi se do

8. st. To je kursivna minuskula. Sva kasnija pisma proizilaze iz kursivne minuskule i predstavljaju

ustvari njenu specifičnu modifikaciju na određenom prostoru i određenom vremenu. Od kursivne

majuksule minuskula je naslijedila neproporcionalnost i ligature, a od unicijale oblinu slova.

Karakteristika ovog pisma je individualnost pisara. Ligature su specifične kao i kod prethodnih oisama i

formiraju se tako da se jedno slovo spaja sa idućim gornjim dijelom posljednjeg poteza. Skraćenica

karakteristične za ovo pismo su suspenzije ( npr. nom=nomine) i kontrakcije ( npr. eps=episcopus).

Kursivna minuskula je pismo dokumenata i privatnih pisama, ali se njime u 7. i 8. st. počinju pisati

kodeksi. Rzavoj ovog pisma moguće je pratiti kroz stoljeća, počev na primjeu ravenskih papirusa iz 5. st.

33

Vremenom ovo pismo će dobivati osobenosti, tako da će se već u 7. i 8. st. pojaviti krakteristična pisma

koja nazivamo nacionalnim pismima.

Skraćenice

Radi uštede u vremenu, prostoru i materijalu, vrlo rano se javljaju skraćenice čije poznavanje ima

dvostruku korist: praktičnu, jer pomaže u čitanju starih pisama; i kritičku jer nam pomaže u datiranju

rukopisa. Broj skraćenica ovisi o vremenu nastanka rukopisa, a neke od njih su karakterstične za

određeno vrijeme i prostor. Najstarije skraćenice rimskog perioda su suspenzije. To je ona vrsta

skraćenica koje imaju jedno ili više početnih slova, dok je ostatak naznačem znakom skraćivanja. Ove

skraćenice su se nazivale litere singularis. Posebnu vrstu skraćenica čine tzv. Tironske note. Smatra se da

im je tvorac Tiron, Ciceronov rob, kasnije slobodnjak. Ove note se sastoje od od glavnog i pomoćnog

znaka. Glavni znak označava prvo slovo, a pomoćni kraj riječi. Mada su skraćenice rimskog perioda,

nema sačuvanih spisa sa tironskim notama iz ovog perioda. Najstarije primjere imamo iz 7. i 8. st. Iz

rimskog perioda potiču i skraćenice kršćanske crkve (skraćenice riječi koje se najčešće pojavljuju u ovoj

vrsti spisa – nomine sacre).

Petu skupinu čine note iuris; jedan ih je paleograf podijelio u 8 grupa:

1. skraćenice pomoću apostrofa

2. suspenzije označene ravnom ili valovitom crtom

3. kontrakcije sa valovitom crtom

4. skraćenice nastale upotrebom natpisanih slova manjih dimenzija

5. skraćenice od samo jednog slova i kose crte

6. relativne zamjenice (qui, que, quod), složenice sa prijedlogom (per, pre, pro)

7. Tironske note

8. specijalne skraćenice, najčešće sa satoje od jednog slova

Srednjovjekovne skraćenice su nastavak rimskih skraćenica. Tačka je najstariji znak skraćivanja, a

potom i apostrof. Crta iznad samoglasnika označavala je ispuštanje slova I ili N. Pojavu interpunkcija

možemo pratiti već od rimskog perioda, a činile su ih tačke koje su se nalazile u raznim položajima, a

koje su imale određenu funkciju. Ako se tačka nalazila na osnovnoj liniji, onda je označavala današnji

zarez; ako je bila na gornjoj liniji, označavala je kraj izrečene misli; a ako je postavljena na sredini

između ove dvije linije, onda je odgovarala tački-zarezu.

33

Suspenzije su se najprije počeel upotrebljavati na natpisima i novcu, dok su kontrakcije, koje su nastale

izostavljajnem par slova u riječi, mogle biti i čiste ili miješane. Čista je ona u kojoj se kontrahuje prvo i

zadnje slovo u rječi, a miješana je kada ima i poneko slovo iz sredine riječi ( npr. pr=pater;

mgr=magister).

Minijature

Još od antike ukrašavaju se rukopisi minijaturama, koje spadaju u likovnu umjetnost. Riječ minijatura

dolazi od latinske riječi minium što znači crvena boja, a pod ovim pojmom podrazumijevamo sliku ili

crtež kojim se ukrašavaju rukopisi, odnosno sliku malog formata rađenu u akvarelu na pergameni,

papiru, metalu i slonovači. Umjetničko ukrašavanje knjiga pisanih rukom naziva se iluminacija, što

potiče od grčke riječi iluminacio – rasvjeta. Pod ovim pojmom također podrazumijevamo zajednički

naziv za ornament, inicijal ili minijature koje su sastavni dio iluminacije. Knjige mrtvih i stari egipatski

rukopisi su već bili ukrašavani minijaturama, a potom i pairusi Grčke i Rima. Iluminaciju treba

razlikovati od ilustracije, koja predstavlja likovnu interpretaciju teksta na taj način što ga objašnjava. U

okviru iluminacije i ilustracije pojavljuje se inicijal. Naziv potiče od grčke riječi inicium, a označava

početno slovo u riječi, koje je istaknuto tako da svojim oblikom i veličinom ukazuje na početak novog

odlomka teksta. O minijaturama kodeksa rimskog perioda teško je govoriti, jer nije sačuvan nijedan

primjerak stariji od 4. st. Ipak, o primjeni iluminacije imamo podatke u znatno ranijem periodu kod

Plinija Starijeg. On navodi u svome djelu „Historia naturalis“ da je Marko Terencije Varon u 1. st. p.n.e

napisao oko 700 biografija slavnih Rimljana, koje su sadržavala i njihove portrete. Dva najstarija

iluminirana kodeksa rimskog perioda su kodeksi Virgilijevih djela „Vergilius Vaticanus“ i „Vergilius

Romanus“. „Vergilius Vaticanus“ se sastoji od 76 listova i sadrži oko 50 ukrašenih slika. Slike su

uokvirene crvenom, crnom i bijelom bojom, neke obuhvataju cijelu stranicu, a neke su obuhvaćene samo

tekstom i vjerno ga ilustruju. „Vergilius Romanus“ se sastoji od 309 listova sa 19 minijatura.

Upotrijebljeno je više boja, među kojima su zlatna, smeđa, purpurna, plava i crvena. Ovaj rukopis sadrži

i Virgilijev portret. Iako je ukrašavanje rukopisa antičkog porijekla, ipak je ova umjetnost tipično

sredjovjekovna i predtavlja izdanak srednjovjekovnog slikarstva. Tome je doprinijela upotreba

pergamene koja je omogućavala ukrašavanje tekstova izvanrednom crtežima. Do 7. st. preovladavaju

geometrijski likovi, a u kasnijem periodu zoomorfni i antropomorfni elementi. Upravo u inicijalu unutra

njegovog prostora niče minijatura, da bi se kasnije prenijela na ostale dijelove teksta, kojeg dopunjuje,

posebno na prostoru margine.

33

Skupocjeno iluminirane rukopisne knjige namijenjene crkvenim obredima do 11. st. nastaju isključivo u

manastirima, a u kasnijem periodu i na univerzitetima, gdje se najprije pojavljuje romanička, a zatim

gotička iluminacija. Iako pripada umjetnosti, iluminacija pomaže paleografu u određivanju starosti

rukopisa, te ostalim elementima kritike izvora koji ukazuju na autentičnost dokumenta.Najljepši

iluminirani rukopisi iz Bosne i Huma su: „Miroslavovo evanđelje“ iz Huma, nastalo 1180. godine,

„Evanđelje Divoša Tihorodića“ iz 14.st., a najvrjedniji su svakako „Hvalov zbornik“ i „Hrvojev misal“.

Prvi se nalazi u Bolonji, a drugi u Istambulu. „Hvalov zbornik“ je najreprezentativniji i najkompletniji

predstavnik bosanske srednjovjekovne književnosti koji je sačuvan u cjelini. On je najljepše i najbogatije

ilumnirani rukopis pisan na tankoj pergameni veličine 17x11 cm. Pisan je bosančicom, odnosno

bosanskom ćirilicom, 1404. g. po nalogu vojvode Hrvoja Vukčića Hrvatinića, bosanskog vojvode i

splitskog hercega, po jednima za njegovu ličnu u potrebu, a po drugima za pripadnike Crkve bosanske.

Smatra se da je Hrvoje Vukčić Hrvatinić bio pripadnik Crkve bosanske, jer ne samo da je kodeks

napisao krstjanin Hval, nego se u uvodu navodi da je pisan u vrijeme djeda Radomira, episkopa crkve

bosanske. Rukopis sadrži 353 lista, sadržajno je vrlo interesantan, jer za razliku od ostalih bosanskih

religioznih kodeksa sadrži i Stari zavjet. Posebno je interesantan jezik ovog kodeksa, kao i pismo koje je

karakteristično po relativno sitnim slovima i veoma lijepoj kaligrafiji. Ukrašen je lijepim slikama i

inicijalima. Njegove minijature i iluminacije predtavljaju sintezu više stilova, pa je tu objedinjena

tradicija ćirilskih iluminiranih rukopisa sa novim gotičkim uticajem, spojenim u sasvim nova stilska

rješenja. Na ovom rukopisu radila su dvojica autora, prvi je bio Hval, a drugi neponati autor koji

pripada kasnogotičkoj bolonjskoj iluminatorskoj školi. Hval je autor minijatura koje su također pod

uticajem italijanskog slikarstva, te djelimično i bizantske tradicije, dok je drugi autor portreta apostola

na palvoj podlozi. Rukopis se danas nalazi u Bolonji i pretpostavlja se je padom Bodne pod osmansku

vlast tamo dospio zahvaljujući Hrvojevim nasljednicima, koji su emigrirali prvo u Dubrovnik, a potom u

Italiju. U svakom slučaju, u Bolonjsku biblioteku je dospio preko pape Benedikta XIV, koji je rukopis

dobio od nekog italijanskog lingviste.

Hrvojev misal

Po Herti Kuni, „Hrvojev misal“ je katolički glagoljski kodeks koji ne pripada srednjovjekovnoj

bosanskoj književnosti, ne samo po svojoj religijskoj pripadnosti, nego ni po pismu ni jeziku. Misal je

pisan uglastom glagoljicom i pretpostavlja se da je nastao 1403/1404. g. po jednima, a po drugima 1407.

godine.

33

Misal je poklonjen Hrvoju Vukčiću Hrvatiniću kada je od Ladislava Napuljskog imenovan za splitskog

hercega i namjesnika u Bosni, i to od dvije ličnosti značajne za katoličku crkvu, jednog nadbiskupa i

jednog kardinala. „Hrvojev misal“ sadrži 247 strana rukopisa, a pisao ga je Butko, anonimni slikar

toskanske škole. Jezik je bio blizak narodnom govoru, a pismo je bilo stilizovana unicijala, vrlo blisko

pismu koje više nalikuje armenskom i koptskom alfabetu nego bilo kojem evropskom pismu. Iluminacija

se sastoji od 26 minijatura i oko 300 raskošnih inicijala. Ilustracije prate tekst Starog i Novog zavjeta, a

tu su i portreti apostola. Njaveći broj minijatura je iz Hristovog života. Tu je i kalendar koji prati svaki

mjesec odgovarajućim ilustracijama. Tekst kalendara obuhvata cijelu stranu, dok se minijature nalaze

uglavnom u gornjem lijevom uglu stranice. Ilustracije se odnose na radove u polju, u kući i uvezi su sa

mjesecima. Završna minijatura predstavlja Hrvojev grb, rađen po uzoru na Ugarsku. Minijature su

rađene uglavnom na plavoj podlozi, osim nekoliko na crvenoj, uokvirene su zlatnom trakom i crnom

crtom. Koloristička rješenja su karakteristčna za gotsko slikarstvo, likovi su rađeni svijetlim bojama sa

pozadinom crvene, zelene i ljubičaste boje. Inicijal je na početsku svakog poglavlja i svojom veličinom i

bojama doprinosi luksuznoj opremi rukopisa. Razlikujemo figuralni, floralni i geometrijski inicijal.

Sarajevska Hagada

Sarajevska Hagada je ilustrovani jevrejski rukopis, porjeklom iz srednjovjekovne Španije. Na

jevrejskom jeziku „hagada“ znači priču, kazivanje. Za razliku od pripovjedačkog dijela talmudske

književnosti, koji se isto zove hagada, ove vjerske knjige nazivaju se vijekovima peshalna hagada. Naziv

je dobila po Pesahu, koji je hebrejski, odnosno aramejski naziv za narodni praznik koji se slavi za

oslobođenje Jevreja iz egipatskog ropstva. Knjiga je uglavnom sastavljena od uobičajenih blagoslova,

koji se izgovaraju nad vinom, hljebom ili pranjem ruku. Promjenjivog je ritma kako bi se zadržala

pažnja djece, posebno za stolom i kako bi mogli do duboko u noć da prate povijest izlaska iz ropstva.

Sarajevska Hagada spada među najljepše iluminirane jevrejske sredjnovjekovne knjige. Rukopis je

nastao negdje u sjevernoj Španiji u drugoj polovici 14. st., sigurno poslije 1350. g. U Zemaljski muzej je

dospjela putem porodice Koen krajem 19. st., a iz Španije je iznešena 1492. g. nakon progona Jevreja.

Jedno vrijeme se nalazila u Italiji, odakle je došla u Sarajevo. Sama rukopisna knjiga sadrži 142 prazna

ili ispisana pergamenska lista veličine 16,5x22,8 cm. Na prva 34 lista se nalazi 69 minijatura, odnosno

iluminacija, slikanih po naličju, oivičenih okvirima u boji sa jednostavnim lančanim, odnosno spiralnim

ukrasima. Listovi su pisani sa obje strane kodeksa, hebrejskim, odnosno sefardskim pismom u 9 ili 10

redova, u mnogo uokvirenih početnih riječi, dok je inicijal vrlo rijedak.

33

Prema minijaturama i ostalim ukrasnim elementima pretpostavlja se da je nastala početkom 14. st. Tu su

i tri grba, među kojma i zaštitini znak grada Barselone. Dugo se vjerovalo da Jevreji nisu imali figuralnih

predstava u umjetnosti, međutim ovaj rukopis to osporava

Latinsko pismo srednjeg vijeka

U doba pada Zapadnog Rimskog carstva u upotrebi su bila 4 pisma, a to su: kapitala, unicijala,

poluunicijala i rimska kursivna minuskula. Kvadratna kapitala zadržala se kao pismo naslova, unicijala i

poluunicijala postaju tipično knjižno pismo, a kursivna minuskula postaje pismo dokumenata.

Raspadom Rimskog carstva, u Evropi se formiraju nacionalna kraljevstva – u Galiji nastaje Franačko, u

Španiji Vizigotsko, a u Italiji Langobardsko kraljevstvo. Svima njima jedino je zajedničko bilo latinsko

pismo, koje se postepeno transformiše u nacionala pisma, a na osnovu kursivne minuskule. Kursivna

minuskula bila je pimso vrlo slobodnog poteza – ductusa, neproporcionalno, teško čitljivo, ali sa

specifičnim kaligrafskim tendencijama koje dobiva postpepeno u novim državnim tvorevinama. Od 7. do

12. st. u Evropi će se formirati tzv. nacionalna pisma – u južnoj Italiji i Dalmaciji beneventana, u

Francuskoj merovinško pismo, a u Španiji vizigotsko. Nasuprot ovim imamo pojavu općeevropskih

pisama, od kojih je prvo karolina, koja će se nametnuti kao jedinstveno pismo u zapadnoj Evropi. Na

prostoru Engleske i Irske formiraju se tzv. insularna (otočka) pisma, a u papskoj kancelariji specifična

starija i mlađa kurijala. Sva ova pisma, sa izuzetkom insularnih, formiraju se na osnovu rimske kursivne

minuskule. Period nastanka nacionalnih pisama, odnosno period ranog srednjeg vijeka, karakteriše

dominantna uloga crkve, između ostalog i u kulturi i u pismenosti evropskih naroda. Monasi su ti koji se

bave prepisivačkom djelatnošću, i to uglavnom kodeksa potrebnih za obalvjanje vjeskih obreda, pa tako

upravo njima možemo zahvaliti što su se sačuvala brojna djela antičkih pisaca.

Talijanska predkarolinška minuskula

Ovo je pismo srednje i sjeverne Italije, u kojoj se već u 7. i 8. st. janso zapaža razlika između kursivnog

pisma kodeksa i poslovnih pisama. U kodeksima se sve više vodi računa o kaligrafiji, tako da će rimska

polukursivna minuskula krajem 8. st. postati izrazita minuskula, koja će već krajem 9. st. biti

zamijenjena karolinškom minuskulom. Pismo koje se javlja na ovom prostoru je je prelaznog oblika, ovo

pismo paleografi su nazvali „starotalijanskom langobardskom minuskulom“ koju će već u 9. st.

zamijeniti karolina. Izuzetak je južna Italija u kojoj će se pojaviti nacionalno pismo – beneventana.

Kodeksi pisani talijanskom predkarolinškom minuskulom slabo su ornamentisani, a slova su široka i

lako pisana, ali sa vleikim brojem ligatura.

33

Kurijalno pismo – pismo papske kancelarije

Mada je papska kancelarija postojala već krajem 4. st., nije nam poznato koje je pismo bilo u upotrebi

sve do 8. st. Od 8. do 12. st. u upotrebi je posebna vrsta minuskulnogp isma, koje s eodlikuje svojim

specifičnostima. Nedostatak sačuvanih dokumenata iz tog perioda paleografi obajšjnavaju upotrebom

papirusa i njegove krtosti, pa se stoga može pretpostaviti nedostatak rukopisa i dokumenata tog doba. Iz

tih razloga najstariji period papske kancelarije se računa do kraja 8. st., a nakon toga počinje drugi

period razvoja papske kancelarije, u okviru kojeg će se pojaviti pismo sa specifičnostima kojih ranije nije

bilo. I pismo papske kancelarije u svojoj osnovi ima rimsku kursivnu minuskulu, a dijeli se na stariju i

mlađu kurijalu. Upotreba starije kurijale podudara se uglavnom sa upotrebom papirusa kao materijala

za pisanje. Slova ovog pisma su široka i uspravna, odnosno velika kao i razmaci među njima. Ovo pismo

karakteriše veliki broj ligatura. Kada se u 11. st. u papskoj kancelariji počinje upotrebljavati pergamena,

dolazi i do promjena u pismu, pa se javlja nova kurijala nazvana mlađom kurijalom. Slova postaju

znatno manja, dobivaju ukrase poput zastavica, što će i kasnije postati osobenost pisma papske

kancelarije. Promjene u kurijali nastale su pod uticajem karoline, koja već tada postaje općeevropsko

pismo.

Beneventana

Invazija Langobarda na Italiju koja je počela u drugoj polovini 6. st. blokirala je gotovo svu kulturnu

djelatnost u Italiji. Pobjedom nad Langobardima 774. g. Karlo Veliki je njihovo kraljevstvo priključio

Franačkom kraljevstvu, dok su vojvodstva na jugu Italije, osobito Benevent, zadržala samostalnost skoro

do 11. st. Uključivanjem sjeverne Italije u Franačko kraljevstvo uvodi se kao pismo karolina, dok na jugu

gdje se koristila unicijala, poluunicijala i kursivna minuskula, od 8. st. kursivna minuskula počinje

dobivati specifične oblike. To novo pismo paleografi će nazvti beneventanom, koja će biti u upotrebi u

južnoj Italiji i Dalmaciji sve do 13. st. Beneventana anstaje u skriptorijima samostana Monte Casino,

odakle se proširila na ostale dijelove južne Italije i Dalmacije. Najstarijim rukopisom pisanim

beneventanom smatra se „Etimologija“ Isidora iz Sevilje, nastala u samostanu Monte Casino, a prema

skraćenicama i obliku pisma rukopis se datira u 8. st. Beneventana je nastala kao knjižno pismo, ali je

vrlo brzo postala diplomatičko pismo. Najstariji rukopis pisan ovim pismom u Dalmaciji je Kartular Sv.

Krševana iz 1223. g., pisan dalmatinskom oblom beneventanom, dok je poluuglastom benevetanom

pisana „Historia Salonitana“ Tome Arhiđakona iz 13. st. Iz ovoga se vidi da se beneventana pojavljuje u

dva oblika – obla u ranoj fazi i uglasta, pod uticajem gotice, u kasnijoj fazi.

33

Jasno su vidljiva 4 perioda u nastanku ovog pisma:

1. počeci beneventane, period od druge polovine 8. st. do kraja 9. st. To je period kada su redovnici iz

Monte Casina preselili u Capuu nakon požara u Monte Casinu, pa se taj period naziva

predkapuanski. U ovom periodu beneventana pokazuje svoje porijeklo od rimske kursivne minuskule,

oblici slova nisu ustaljeni, a skraćenice i ligature nisu dosljedne. Iluminacija je vrlo skromna,

uglavnom se upotrebljavaju geometrijski oblici.

2. period razvoja pisma, obuhvata period od kraja 9. st. do kraja 10. st., to je tzv. kapuanski period.

Pismo se ustaljuje sa svojim specifičnostima, od kojih su i ligature i skraćenice koje se sada ustaljuju.

riječi se pišu odvojeno i jasno su vidljive sve osobenosti ovog pisma. Za razliku od jednobojne

iluminacije prvog perioda, sada se pojavljuje višebojna iluminacija sa upotrebom zoomorfnih oblika

isprepletenih u inicijalu. Posebno su lijepo urađeni likovi lavova i pasa.

3. treći period je razdoblje savršenstva, od 11. do kraja 12. st. To je period kada rukopisi pisani

beneventanom dostižu najveći domet, kako u oblikovanju pisma, tako u dekoracijama. Iluminacije su

raskoćnih boja, a minijature su oslikane preko cijele stranice. Ovo je period kada se posebno formira

uglasti tip beneventane.

4. period opadanja traje od kraja 12. do početka 14. st. kada su potpuno naglašeni uglasti oblici pisma,

nastali pod utivcajem gotice. Slova su zbijena, neujednačena i manja.

Beneventana ima i specifične ligature i sistem interpunkcija. Ligature se dijele na enklitičke, kada se

slovo spoji sa prehodnim slovom i proklitičke, kada se slovo spoji sa narednim slovom. Brojni kodeksi su

napisani ovim pismom, uglavnom liturgijskog i teološkog sadržaja, te poneko djelo rimskih klasika.

Ornamentika beneventane slijedi njen razvojni put od skromnih oblika do visoke umjetničke kvalitete. U

početku ornamentika je skromna, siromašna, sa eventualnom upotrebom zelene, crvene i žute boje. U

drugoj fazi razvoja pisma u dekoracijama se pojavljuje pleterni inicijal sa floralnim elementima. Pleterni

inicijal je ukrašen sa viticama, zmajevima, psima, pticama i sl. Inicijali su veliki i nekad obuhvataju

čitavu stranicu. Pored zlatne upotrebljava se grimizna i azurna boja. Četvrti period je period opadanja

ornamentike, pred kraj 12. st. zoomorfni i fitomorfni inicijali pokazuju romaničke osobine, dok izdužena

slova ovog pisma ukazuju na uticaj gotike.

Merovinško pismo

To je nacionalno pismo koje se pojavljuje u 6. st. u Galiji, nastalo na osnovu riske kursivne minuskule i

koristi se u državi Merovinga od 6. do 8. st. Koristila se kao knjižno i kao pismo dokumenata.

33

Na ovom prostoru u rimskom periodu bila je u upotrebi rimska kursivna minuskula, a kao knjižno

pismo unicijala i poluunicijala. Posljednjeg rimskog namjesnika pobijedio je Klodovik koji je utemeljio

Franačku državu, najjaču tvorevinu na temeljima Zapadnog Rimskog carstva. Zbog slabosti kraljevog

uticaja jača moć majordoma, pa Pipin Mali, sin Karla Martela, svrgava posljednjeg merovinškog kralja

Hilderika III i proglašava se kraljem. Svoj vrhunac Franačka država doživljava za vrijeme Karla

Velikog. U vrijeme Merovinga kursivna minuskula u Galiji dobiva osobenosti koje će dovesti do

formiranja specifičnog pisma kojeg paleografi nazivaju merovingika, a Mabillon dodaje i naziv franko-

galika. Mnogi smatraju da je ovo pismo nastalo u kraljevskoj kancelariji, jer su upravo na diplomama

merovinških kraljeva najrpije vidljive njegove osobenosti.

Paleografi razlikuju više tipova merovinškog pisma:

1. kancelarijska merovingika, nastala u kancelarijama merovinških kraljeva, uglavnom se radi o

poveljama od kojih je 37 sačuvano i nalaze se u Nacionalnom arhivu u Parizu. Opće karakteristike

ovog pisma su: neobično duge osi, nagnutost slova ulijevo, zbijenost slova te mnoštvo ligatura.

2. knjižna merovingika, javlja se u pojedinim skriptorijima, gde pokazuje elemente kancelarije u kojoj se

piše.

Ornamentika merovinškog pisma je vrlo siromašna i svodi se na inicijal sastavljen od ptica i riba koje se

prilagođavaju obliku slova, sa raznim biljnim i geometrijskim motivima. Tek u 8. st. pojacljuje se ljudski

lik. Upotrebljavaju s epastelne boje, žuta, crvena i zelena, a siromaštvo ornamentike ovog pisma

objašnjava se time što su stranice kodeksa obilovale prikazima ubistva, pljačke i vjerolomstva, što se nije

moglo iluminirati.

Vizigotsko pismo

Nastaje na Pirinejskom poluotoku u drugoj polovini 7. st. i u upotrebi je do 12. st. Ovo pismo se razvilo u

dva smjera – kao pismo dokumenata i knjižno pismo. Rimsku provinciju Hispaniju početkom 5. st.

napala su brojna barbarska plemena, od kojih su jedini Vizigoti uspjeli stvoriti državu, koju će početkom

8. st. uništiti Arapi. Iz tih razloga je Mabillon prvi prozvao ovo pismo vizigotsko, što je netačno, jer oni

nisu imali nikakvog učešća u njegovom nastanku.Ovo pismo natalo je isključivo španjolskim

skriptorijiima, u posljedjim godinama vizigotske vladavine i prvim godinama arapske vlasti. Uticaj

arapske umjetnosti je posebno vidljiv kod ukrašavanja. U španjolskim poveljama 13. i 14. st. ovo pismo

se naziva littera toletana po gradu Toledu, centru kulturne djelatnosti tog doba, ili litera mozarabica od

kovanice mozarab kojom se nazivalo asimlirano stanovništvo kršćana i Arapa.

33

Drugi kulturni centar je Sevilja, u kojem je djelovao Isidor iz Sevilje koji piše poznato djelo

„Etimologija“ – prvu enciklopediju u kojoj su sabrana sva do tada poznata djela. Karakteristična slova

su S, O i V. Skraćenice su označavane horizontalnom ili valovitom crtom. Razvoj ovog pisma prati i

razvoj ornamnetike, okja je u početku skromna da bi u usponu pisma, u trećoj fazi došlo do pojave

pleternih fitomorfnih inicijala (10. i 11. st.).

Inzularna (otočka) pisma

To su pisma Engleske i Irske. Ovo je jedino srednjovjekovno pismo koje se nije razvilo iz rimske kursivne

minuskule nego iz poluunicijale. U Engleskoj je u upotrebi od 6. do 11. st., a u Irskoj od 6. do 15. st.

Rimska vlast na Britanskom ostrvu trajala je do polovine 5. st., kada na taj prostor upadaju germanska

plemena Angli, Sasi i Juti. Starosjedioci Briti povlače se u Vels, doseljenici organizuju 7 država, donoseći

sa sobom svoju latinsku pismenost koja će u sebe apsorbovati autohtone elemente keltske kulture, što je

posebno vidljivo u dekoraciji kodeksa. Irska nikad nije došla pod rimsku vlast, ali je ipak i tamo prpdrla

rimska civilizacija preko Britanije i Galije. Razlog što se ovo pismo razvilo iz poluunicijale je taj što su

vjerske knjige koje su dolazile iz Rima bile pisane poluunicijalom i unicijalom.Insularna pisma razvila su

se u dva oblika: obli i uglasti. Obli se upotrebljavao kao pismo kodeksa, a oštri kao pismo dokumenata.

Neki paleografi oblo pismo vezuju za Englesku, a oštro za Irsku. Najstariji i najljepši kodeksi pisani ovim

pismom su evanđelja i druge crkvene knjige. Ovim pismom pisana je i „Historija anglikanske crkve“

Bede Venerabilis. Osobine ovog pisma su: majuskula je obla, a minskula ima oštra slova sa vrlo dugim i

oštrim potezima. Skraćenice su uglavnom „note iuris“ i Tironske note, sa velikim brojem ligatura.

Posebno je zanimljiva iluminacija rukopisa, koja predstavlja najveći umjetnički domet, upravo

zahvaljujući keltskoj kulturnoj tradiciji. Osnovni motiv isprepletene spiralne vrpce kombinuje se sa

drugim ornamentom u više sekundarnih spirala – to je tzv. spiralna truba. treći motiv su likovi životinja

isprepleteni u animalni pleter. Boje su pastelne, žuta, crvena, zelena i smeđa. Posebu ljepotu rukopisima

daje zlatna boja.

Karolina

Prvo općeevropsko pismo, tip latinske minuskule koj is eupotrebljava od 8. st. pa sve do 12. st. Javlja se

istovremeno u skriptorijima i u kancelarijama na prostoru Franačkog carstva, koje je rezultat težnji

Karla Velikog da obnovi Zapadno Rimsko Carstvo, kako u teritorijalnom tako i u kulturnom pogledu. U

tom cilju on okuplja brojne umjetnike iz svih krajeva carstva, što je rezultiralo tzv. karolinškom

renesansom. Ona je ustvari podstaknuta antičkom kulturom, jer se u tom periodu prepisuju brojna

33

antička djela, vodi se računa o estetskom izgledu knjige, što se i zakonom sankcioniše. Sa ovim periodom

počinje novo razdoblje u historiji evropske kulture i civilizacije, koje se najviše očitovalo u reformi pisma

i u iluminaciji rukopisa. Osobenosti ovog pisma su, prije svega, u jasnom, čitljivom oblikovanju slova,

svako slovo se piše samo za sebe, unutar slova nema nikakvih ukrasa i naglašavanja, izbjegavaju se

ukrasne crtice, a ligature se formiraju tako da ne mijenjaju oblik slova. Skraćenice su vrlo rijetke.

Razvoj ovog pisma može se pratiti u četiri faze: od pojave u prvoj fazi do kvarenja pisma u četvrtoj fazi,

kada se javljaju suvišne crtice, slova postaju uglastija sa dosta skraćenica, što nagovještava goticu. Ovo

pismo prepoznatljivo je u pojedinim državama pa su u Francuskoj i Španiji slova velika i obla, dok su u

Italiji izrazito okrugla, odnosno pravilnija i ljepša od ostalih. U Engleskoj su u isto vrijeme slova visoka i

zbijena. Iluminacije ovih rukopisa su dostigle visok umjetnički domet. Po nekim mišljenjima ukrasni

elementi i ikonografija su mješavina anglo-keltske, bizantske i sirijske baštine. Rukopisi su pisani vrlo

pažljivo, ukrašeni mnogim figuralnim iluminacijama i uvezani u raskošne korice. U tu svrhu formirane

su čak i slikarske škole, posebno je bila značajna dvorska škola Karla Velikog.

Gotica

Općeevropsko pismo koje će zamijeniti karolinu na širem području zapadne Evrope i biće u upotrebi od

12. do 15.st. Nastala je direktno iz karoline njenim kvarenjem. Mada se naziva scriptura gothica, nema

ništa zajedničko sa Gotima. Naziv su joj dali italijanski humanisti, koji su termin gothicus upotrebljavali

kao sinonim za barbare. Njih je naime oduševljavala karolina, koju su nazivali litera antiqua. Gotica je

bila teško pismo, opterećeno brojnim suvišnim crtama. Počinje se istovremeno primjenjivati kao knjižno

i diplomatičko pismo, a njena pojava se vezuje za vleike promejen koje se dešavaju u Evropi u 12. st.

Pojava gradova i gradske kulture uvjetovaće da sveštenici više neće imati privilegiju da budu jedini

pismeni ljudi, nego će se ovim pismom koristiti i svjetovna lica. Ovo je period pojave evropskih

univerziteta na kojima se stiču znanja iz filozofije, tehnologije i drugih nauka. Pored latinskog jezika u

upotrebu ulazi i narodni jezik.

U skriptorijima se prepisuju priručnici za studente, knjiga postaje trgovačka roba jer je upotreba papira

pojeftinila njenu proizvodnju. Slova ovog pisma se formiraju prelamanjem karolinških slova, postaju uža

i viša zbjaju se i pri vrhu zašiljuju. Ravne crte se lome, a slova se počinju vezivati tankim crtama koje

vremenom postaju njihov sastavni dio. Vidljiva je stilska veza između gotičkogstila u umjentosti i

gotičkog pisma. Više nego bilo koje srednjovjekovno pismo, gotica obiluje specifičnim skraćenicama koje

su grupisane po naučnim oblastima, pa tako imamo posebne skraćenice u teološkim, pravnim,

filozofskim, medicinskim i drugim rukopisima.

33

Najčešće u katalozima nailazimo na sljedeće skraćenice:

1. litera formata, u upotrebi su u Francuskoj u 13. i 14.st. u liturgijskim kodeksima

2. textura, skraćenice u kaligrafskom pismu posebno oblikovanom za pravne kodekse u Engleskoj i

Njemačkoj

3. litera rotunda, kojim se naziva kaligrafsko knjižno pismo sjeverne Italije, također kao pismo pravnih

kodeksa iz Bolonje

4. fractura, odlikuje se prelomljenošću slova, pismo knjižno i kancelarijsko u upotrebi u Njemačkoj u

14. st.

5. litera bastarda, specijalni tip gotice kojim su, pored književnih, pisana i historijska djela

Općenito se može konstatovati da je knjižna gotica u Italiji, Španiji i Dalmaciji obla, dok je u drugim

zemljama uglasta. Kursivna gotica prisutna je u dva osnovna tipa:

u vladarskim ispravama, gdje su slova pažljivo oblikovana, sa manje ligatura i skraćenica

u privatno-pravnim aktima, pismo koje ostavlja dojam brzine i nepažnje. Vidljiva je individualnost

pisara.

Zahvaljujući humanistima, koji su imali odbojnost prema gotici, u 15. st. po uzoru na okrugla karolinška

slova pojaviće se posljednje srednjovjekovno pismo – humanistika. Goticom je štampana i Biblija

Johanna Gutenberga u 200 primjeraka. U Hrvatskoj ovim pismo pisani su brojni dokumenti, posebno

statuti dalamtinskih gradova, a potom tu je i „Historia Salonitana“ Tome Arhiđakona, pisana krajem 14.

i početkom 15. st. Iluminacija sa posebno naglašenim minijaturama gotičkih kodeksa pripada zlatnom

dobu zapadnoevropskih iluminiranih rukopisa. Likovi su prikazani sa dosta živosti, sa puno pejzaža i

prizora iz svakodnevnog života.

Humanistika

Javlja se u 15. st. pod uticajem reformi koje su preduzeli humanisti, po uzoru na karolinu koju su

smatrali literom antiquom. U vezi sa istraživajima koja se preduzeli humanisti u bibliotekama i

arhivima, u potrazi za antičkim djelima, ovo pismo se upravo vezuje za tu aktivnost. Središte

humanističkog pokreta i reformi bilo jeu Firenci, u kojoj se osniva jedna od najjačih kaligrafskih škola.

33

Humanistika se dijeli na:

1. knjižnu humanistiku koja oponaša razvijeni tip karoline (karolinške minuskule) iz 11. i 12. st., ali sa

nekim crtama gotice. Humanisti paze da im pismo bude gramatički i stilski korektno, skraćenice se

malo upotrebljavaju. Poznat rukopis pisan ovim pismom je Statut i zakonik grada Splita.

2. kursivna humanistika koristi se u kancelarijama i za pisanje svečanih dokumenata. I ovaj tip je pod

uticajem gotice. Ovim pismom pisana je „Historia Salonitana maior“, krajem 16. st.

Minijature su vezane za dvorove talijanskih vojvoda pa su tako mnoge kodekse u Firenci, u doba

Medicija, ukrašavali najpoznatiji slikari renesanse. Tako je Lorenzo Medici naručio od Sandra

Botticellija ilustracije za Danteovu „Božanstvenu komediju“, te iluminacije za Aristotelovu „Fiziku“.

Pored Firence, jako središte minijaturne umjetnosti je i Ferara čiju iluminaciju karakteriše friz oko

teksta nalik čipci, koju prekrivaju medaljoni sa malim prizorima iz života.

Slavenska paleografija

Glagoljica

Ona je izvorno slavensko pismo, koje je dobilo ime po riječi glagoljati, što u crkvenom jeziku znači

„govoriti“. Nastala je iz grčke minuskule i kursiva, sa dopunom za slova za glasove koji su postojali u

slavenskim jezicima, tako da svaki glas ima svoj znak. Osim toga korišten je jevrejski i koptski alfabet.

Kako je nastalo glagoljsko pismo i kakav je njegov odnos prema ćirilici su pitanja na koja se i danas

pokušava dati odgovor. Po jednima je najprije nastala ćirilica, a po drugima glagoljica, a po trećima da

su nastale istovremeno. Jedan od dokaza da je glagoljica starija je to što nije pronađen nijedan

palimpsest gdje je strugana ćirilica pa potom pisana glagoljica.Na poziv moravskog kneza Rastislava,

bizantske vlasti u Moravsku šalju Ćirila i Metodija. Knez Rastislav je, dobijajući nezavisnost od

Franaka, želio postići i crkvenu samostalnost, stoga je pozvao Ćirila i Metodija iz Soluna da reformišu

crkveno pismo. Ponovnom uspostavom franačke vlasti, odlaze iz Moravske u 9. st. pa se pretpostavlja da

je njihovim dolaskom u prvoj polovini 9. st. nastalo glagoljsko pismo. U povratku u Carigrad svraćaju u

Rim, gdje Konstantin umire kao Ćirilo, nakon što se zakaluđerio i dobio to ime. Metodije će se ponovno

vratiti u Moravsku gdje ispoštovati slavensko bogosluženje. Glagoljica je unicijalno stilizovano pismo i u

zavisnosti od stilskih karakteristika razlikujemo:

tzv. hrvatsku uglastu glagoljicu

oblu glagoljicu

33

Razlika između ova dva pisma je u zaobljavanju slova, kao i u tome što su se različito pisali. Na Bliskom

istoku slova su pisana ispod, a na zapadu iznad crte. Uglasta glagoljica se zadržala na zapadu sve do

novijeg vremena, dok je na istoku od 11. st. preovladavala ćirilica. Posebno je značajna upotreba ovog

pisma u Hrvatskoj, njime su pisani mnogi dokumenti i spomenici (najpoznatiji je Baščanska ploča).

Ćirilica

Nastaje u 10. st. u Bugarskoj i Makedoniji, mada u nekim dijelovima već krajem 9. i početkom 10. st. u

crkvenu i državnu upravu ulazi ćirilica, željom cara Simeona da stekne naklonost grčkog sveštenstva. Po

jednima ona je djelo Ćirila i Metodija, a po drugima njihovog učenika Klimenta Ohridskog, u čijem

životopisu postoji podatak da je „iznašao slova jasnija od onih koja je stvorio Ćirilo“. I ovo je unicijalno

pismo, upotpunjeno oznakama za one slavenske glasove kojih nije bilo kod Grka. Razvija se u 4 faze:

unicijala, poluunicijala, brzopis (minuskula) i kursiv. Najstariji spomenici potiču iz Bugarske iz 10. st., a

ovim pismom pisan je i Hvalov zbornik.

Bosančica

U čitavoj dosadašnjoj literaturi koja se odnosi na bosančicu, pod plaštom kakvo je to pismo, vode se

rasprave čije je to pismo. Po jednima to je tip zapdne ćirilice, odnosno hrvatska, a p odrugima srpska

ćirilica. Naziv bosančica dao joj je Ćiro Truhelka, koji je smatrao da je ona sasvim samostalno pismo,

potpuno neovisno o drugim južnoslavenskim pismima i da se nezavisno razvilo iz grčkog pisma.

Međutim, Tomislav Raukar smatra da termin bosančica treba ograničiti samo na brzopis, tačnije na

minuskulnu ćirilicu zapadnog južnoslavenskog prostora, koja se upotrebljava od 15. do 19. st. Neki ga još

nazivaju begovskim pismom. Marko Vego pak ističe da su tekstovi na stećcima svi pisani bosančicom te

da se rasprostranjenost stećaka poklapa s područjem upotrebe bosančice.

Činjenica je da je u srednjovjekovnoj Bosni promjenjiva bila državna granica i vjerska pripadnost,

jedino je stalan bio narod koji je čuvao svoj jezik i pismo kao osnovni izraz svog nacionalnog bića.

Bosančica nastaje u periodu od 12. do 15. st. kao majuskulno pismo, sa nešto izduženim i više uglastim

poluoblim formama. U 13. st. preovladava majuskula (za vrijeme Stjepana II Kotromanića) da bi za

vrijeme kralja Tvrtka u upotrebu ušla minuskula, koja će postati dominantno pismo bosanske kraljevske

kancelarije. Osobenosti ovog pisma su, prije svega, u pojavi pojedinih slova kojih nema nigdje drugo

osim u bosančici. Posebno je uočljivo postojanje različitih znakova za slova K, Č, V, i Ž. Bitna

karakteristika je što se u srpskoj ćirilici piše crkveno-slavenskim jezikom, a u bosančici narodnim. Od

drugih slavenskih pisama razlikuje se po skraćenicama i ligaturama.

33

Diplomatika

Naziv diplomatika dolazi od riječi „diploma“ u značenju dvostruke tablice, a odnosi se na najstariji oblik

nekog pravnog akta. U antici je označavala dopuštanje senata ili cara da se neko koristi državnom

poštanskom službom, kao i dekret kojim se veteranima daje ius civitatis. U srednjem vijeku označavala je

carski privilegij, a u humanizmu ispravu datu od vladara ili feudalca u svečanom obliku. Diploma je

pravni akt kojeg izučava diplomatika, kako njen natsanak tako i značaj. Osim toga proučava se njen

pravni i historijski sadržaj jer svaka diploma sadrži dva teksta: historijski i diplomatički tekst.

Diplomatički tekst je cijeli tekst isprave, a historijski tekst je onaj dio isprave koji nazivamo tekst ili

kontekst. Historijski tekst je onaj dio teksta koji se odnosi na neki historijski podatak. Zadatak

diplomatike je da utvrdi autentičnost i vjerodostojnost svake isprave. Postoje dvije vrste falsifikata

isprava - diplomatički i historijski falsifikat, pa tako povelja može biti autentična, ali ne i istinita. Iako se

diplomatika kao PHD pojavila u 17. st. sa eruditama, ipak utvrđivanje falsifikata se pojavilo već u ranom

srednjem vijeku. Naime, kako je u 12. st. došlo do pojave velikog broja falsifikata, posebno papskih

isprava, to je papa Inocent III izdao čuveni dekret o zločinu falsifikovanja, u kojem je dao upute kako

otkriti falsifikat. Upute su se odnosile na sastav, pismo, materijal te ostale vanjske elemente povelje. I

humanisti su se bavili utvrđivanjem falsifikata pa je Lorenzo Vala utvrdio da je Konstantinova

darovnica, kojom ovaj navodno daruje papi Silvestru I Zapadno Rimsko Carstvo, falsifikat iz 8. st. U 16.

st. pokrenut je kolektivni rad na čijem čelu je bio Matija Vlačić i objalvjene su „Magdeburške centurije“,

u kojima je podvrgnuta kritici papska vlast i dokazano je da su mnoge povelje katoličke crkve

falsifikovane. U 17. st. sa erudicijom, diplomatika izrasta kao samostalna disciplina, podstaknuta

određenim dešavanjima tog vremena. Prije svega, u Njemačkoj dolazi do sukoba katolika i protestanata

u vezi sa pravom na posjed. Izbija tzv. Tridesetogodišnji rat (1618-1648.) koji s ezavršava Vestfalskim

mirom. Ovim mirom određeno je da se pravo na posjed mora dokazati na osnovu starih povelja, što je

izazavalo poplavu alsifikata. U Francuskoj to je period tzv. diplomatičkog rata između dva crkvena reda

– isusovaca i benediktinaca. Spor je proizišao iz hiperkritike koju je poduzeo isusovac Daniel Papebroch,

nasljednik Jeana Bollanda. On je dokazao da su brojne povelje dodijeljene benediktincima, kojim se daje

vlasništvo nad posjedima, donesene od strane merovinških i karolinških kraljeva – falsifikati. Reakcija

benediktinaca je pojava djela Jeana Mabillona „De re diplomatica“, u kojem on razrađuje u 6 knjiga

postupak utvrđivanja autentičnosti isprava. Naon toga, u Evropi u 18. st. objavljeno je nekoliko

priručnika, od kojih je najznačajniji „Istorija diplomatike“ Scipiona Maffeia. Posebno treba istaći da je

iza Francuske revolucija diploma dobila drugi značaj.

33

Do tada ona je bila pravna isprava, dokazno sredstvo koje svjedoči o nekom pravu, dok je poslije

Francuske revolucije ona postala historijski dokument, odnosno arhivski materijal. U dajem razvoju

diplomatika se razvijala u dva pravca. Tako se u 19. st. oslanjajući se na Mabillona razvila opća

diplomatika, a poslije se razvila posebna diplomatika, koja je pratila pojedine pojave u svom razvoju

kroz čitav kompleks isprava.

Diploma, povelja ili isprava

Ocem moderne diplomatike smatra se Theodor Sickel, koji u uvodu svoga djela „Akta kraljeva i

karolinških careva“ daje definiciju isprave: „Isprava je pisano svjedočanstvo o jednom pravnom činu,

sastavljeno u određenom obliku, koji se razlikuje po mjestu, epohi i vrsti samog pravnog čina.“ Drugu

definiciju dao je italijanski diplomatičar Cesare Paolo u svom diplomatičkom priručniku, koji definiše

ispravu kao: „Pisano svjedočanstvo o jednom pravnom činu, sastavljeno u propisanom obliku, koji ima

zadaću da joj zajamči vjerodostojnost i da dokaznu moć.“

Na osnovu ovih definicija, da se zaključiti da ispravu čine tri elementa:

1. isprava mora biti pisana

2. njen sadržaj mora biti isključivo pravni čin

3. oblik u kojem je isprava sastavljena tačno je propisan (različito od vremena u kojem nastaje)

Diplomu treba razlikovati od drugog arhivskog materijala kao što su:

1. mandata (odluke) – dokument isključivo administrativnog karaktera, kojeg viša vlast upućuje nižoj, a

koji sadrži naredbe koje treba provesti

3 epistole (pisma) – obuhvataju korespondenciju svih vrsta, primjenjuje se određena forma, koja varira

od mjesta, vremena i sadržaja

4 akta – službeni spisi koji prethode ispravi ili dolaze nakon njenog izdavanja

Moderna diplomatika poznaje javne i privatne isprave. Javne su obično vladarske i svečanije su, dok su

privatne one koje sačinjava notar. Nastanak isprave može se pratiti u tri faze:

prva faza obuhvata poslove koji prethode pravnom činu, sam pravni čin i naredbu da se isprava

sastavi

druga faza čini dokumentovaje pravnog čina, tj. sam čin pisanja isprave

treća faza obuhvata ovjeru isprave i njenu predaju primaocu

33

Odnos isprave prema pravnom činu može biti dvostruk:

1. isprava može biti deklarativni element pravnog čina onda kada je sastavljena nakon izvršenog

pravnog čina

2. isprava kao konstitutivni dio pravnog čina je ona isprava bez koje pravni čin nije osnažen

Prve isprave su dokazne i ne sudjeluju u pravnom činu, nego samo svjedoče o ranije završenom pravnom

poslu. Druge isprave su dispozicione ili poslovne, one sudjeluju u pravnom poslu i omogućuju da se on

ostvari.

Nastanak isprave

Isprave se pojavljuju u tri oblika: koncept, original i prepis. U velikim kancelarijama prvo se sastavljao

koncept ili prethodna isprava. Koncept su pisali primaoci i slali izdavaču i njegovoj kancelariji da bi se

na osnovu toga izdala konačna isprava. Prije predaje isprave, takoder u pojedinim velikim

kancelarijama, vršila se registracija isprave, potpuno ili u skraćenom obliku, u knjige tzv. registre. Na taj

način, ako zatreba, mogao se uraditi prepis. Dakle, registracija isprave vršila se u kancelariji izdavača.

Zbog veće sigurnosti vlasnika isprave, osobito crkve, isprava se unosila kao prepis u posebne knjige tzv.

kopijalne knjige (kartulare). Tu je unošen prepis, potpun ili djelimičan, kao i sve ono što se odnosi na

prava vezana za crkvenu imovinu i posjed. Dakle, kartulari su nastajali u skriptorijima primaoca. Stariji

kartulari nisu imali nikakvu ovjeru jer je sama institucija kojoj su pripadali bila jamstvo za njihovu

vjerodostojnost. Međutim, sa pojavom notarijata u 13. i 14. st. kartulare, kao i prepise, morao je ovjeriti

pisar. Privatne isprave izdaje ovlašteno lice, a nastale su zbog potreba svakodnevnog života. Ove isprave

nastaju i notarijatima gradova, na sličan način kao i javne. Pošto su se stranke obratile notaru,

prethodno se dogovorivši da sklope ugovor o pravnom poslu, ovaj im sačijnava dokument o pravnom

činu. Notar prvo sačinjava koncept koji unosi u posebnu knjižicu, a na osnovu toga sačinjava tekst

ugovora koji također unosi u knjigu imbreviatura. Drugu i treću fazu čine potpis stranki i svjedoka, te

potpis notara. Potpis notara sadrži: ime notara, zvanje, ime oca, mjesto rođenja, mjesto gdje je vršio

notarsku službu, njegovu izjavu da je prisustvovao pravnom činu i da je zamoljen da o tome sačini

ispravu. Stoga su notari bili vrlo obrazovani ljudi pa se, između ostalog, kao splitski notar pojavljuje

Toma Arhiđakon. Notarske knjige imbreviatura su za nas veoma značajne u izučavanju nastanka i

razvoja srednjovjekovnih gradova.

33

Struktura isprave

Unutrašnje i vanjske karakteristike latinskih isprava

Svaka isprava sastoji se iz tri dijela:

1. protokola ili uvodnog dijela koji sadrži:

invocatio - formula kojom počinje protokol, a kojim se priziva ime božije. Invokacija može biti

verbalna ili simbolička (znak križa, inicijali Isusa Krista i sl.)

intitulatio - sadrži ime onog koji izdaje ispravu. Ovaj dio je uveo Karlo Veliki, do tada su sve

kraljevske isprave imale isključivo simboličku invokaciju. Intitulacija označava formulu koja

glasi dei gracia – „po milosti božijoj“.

inscriptio - adresa primaoca izrečena na svečani način

salutatio - pozdrav i glasi salutem in domino

2. teksta ili konteksta povelje koji sadrži 7 dijelova:

arenga – formula kojom počinje teskt isprave i sadrži filozofsku, teološku, moralnu i pravnu

misao, koja pobožnim riječima ili biblijskim citatima iskazuje zašto je moralno i ispravno da se

uradi ono što je rečeno u ispravi, odnosno arengom se općim razlozima obrazlaže nastanak

pravnog čina. Po upotrebi arenge možemo utvrditi vrijeme nastanka isprave jer je u nekim

periodima bila kraća, a u nekim duža.

promulgatio ili publicatio (nostrificatio) – kratka formula kojom se javnost upozorava na

ispravu. Od arenge je odvojena izrazom „stoga“.

narratio ili expositio – govori o okolnostima koje su prethodile pravnom činu i njegovom

dokumentovaju. Ovo je najznačajniji dio za istraživača jer sadrži podatke o izdavaču isprave,

njegovim zaslugama, odnosno brojne historijske podatke, pa tako npr. spominju se osobe na

čiji zahtjev je došlo do izdavanja isprave i taj dio se naziva interventio.

dispositio – diplomatički najznačajniji dio isprave, koji sadrži materijalni ili moralni objekat

koji se daje ispravom. On je izraz volje izdavača da se izvrši pravni čin.

sanctio – formula kojom se izriče kazna onima koji će spriječiti izvršenje pravnog čina. Ona

može biti izražena duhovnim, svjetovnim, materijalnim kaznama.

corroboratio – formula koja ukazuje da je isprava pokazana svjedocima, a njome autor

najavljuje sredstva i način kojim će osigurati izvršenje pravnog čina

clausulae finalis – one štite učinak pravnog čina zakletvom, jamcima itd.

33

3. eshatokola ili završnog dijela, kojeg čine:

potpisi (znakovi) - koji su pridonosili vjerodostojnosti isprave. Potpisi osoba koje sudjeluju u

sklapanju pravnog čina, a to su ugovarači, svjedoci i dr. S druge stane tu su i potpisi osoba

koje sudjeluju u sastavljanju isprave – notar, pisar. itd.

datatio – mjesto i vrijeme sklapanja pravnog čina. Sastoji se od vremenskog i zemljopisnog

datuma kao mjesta registrovanja isprave.

apercatio – kratka formula koja izražava želju svih sudionika da sadržaj isprave bude

realizovan. Sastoji se obično do jedne riječi – amen. Odgovara invokaciji na početku jer se

upotrebljava po principu da svaki posao treba započeti i završiti prizivanjem imena božijeg.

Vanjske karakteristike isprava

To su, prije svega, materijal na kojem je isprava napisana, pismo, jezik, stil, te pečati. Kada je riječ o

materijalu, znamo npr. da je do 7. st. na prostoru Rimskog Carstva uporebljavan papirus, kada ga je

zamijenila pergamena. Međutim u Italiji na nekim područjima papirus se koristio do 8. st., a u

kancelarijama ravenskih nadbiskupa do 9. st. i u papskoj kancelariji do 11. st. Kada je riječ o drugim

grafičkim znacima, koji su također vanjski znaci povelje, znak križa u invokaciji zamjenjivan je često

monogramom, a sastoji se od slova imena autora isprave, postavljenih u obliku križa. U vrijeme Karla

Velikog monogram se stavljao i u eshatokol. Pečat je jedna od značajnih karakteristika isprave. On je do

vremena Karla Velikog bio sredstvo valjanosti (vjerodostojnosti) dokumenta. Koliki je značaj pečata,

najbolje govori pojava svragistike. Pečat se pravio na početku isključivo od voska, a kasnije od dodataka

vosku. U 11. st. preovladavao je crveni i zeleni pečat, a u 13. st. smeđi. Pečat je mogao biti od voska ili

metalni. Prvi metalni pečat pojavio se u Bizantu pa se proširio na Italiju i papsku kancelariju.

Od materijala najprije je upotrebljavano olovo, a za svečane povelje zlato. Oblik pečata ovisio je od

materijala.

Metalni pečat je mogao biti:

okrugao – karakterističan za carske i kraljevske kancelarije, najstariji oblik

ovalni – prvi su ga koristili Karolinzi

duguljasti ili gotički – upotrebljavan u crkvenim institucijama

pečat u obliku štita – upotrebljavalo ga plemstvo od 13.st.

33

Dimenzije pečata su varirale – u početku 3 cm, u srednjem vijeku 7 cm, pa sve do 13 cm veličine.

Raspoznajemo više tipova pečata:

vladarski, sa likom vladara koji sjedi na prijestolju

konjanički pečat, sa likom čovjeka na konju, upotrebljavala ga vlastela

pješački pečat, koristi ga niža vlastela

heraldički pečat, upotrebljava se od 12. st., koriste ga vladari i vlastela

hagiografski, sa likom sveca, osnivača neke zadužbine, korsiti se u crkvama, ali ga imaju i neki

gradovi

monumentalni (topografski), sa likom grada, utvrde, crkve, kule i sl.

Način pečaćenja je bio različit i zavisio je od materijala: metalni pečati su obično visili na vrpci, a pečati

od voska su mogli biti i viseći ili su se utiskivali.

Grčko-bizantska diplomatika

Njena nastanak je vezan za period humanizma i renesanse, kada se razvila bizantologija. Antoljak

smatra da se o razvoju ove nauke može govoriti tek u 18. st., jer je u tom periodu živio Kiril, monah sa

Peloponeza, kojeg Stipišić naziva „bizantskim Mabillonom“. Poseban podstrek u razvoju ove naučne

discipline, a posebno bizantske, je pojava udžbenika „Bizantska diplomatika“ autora Franza Dolgera.

Povelje pisane na grčkom pojavljuju se u dva oblika: hrisovulja i prostagma. Razlikuju se svojim

vanjskim izgledom (materijal za pisanje, format i pismo), ali i sadržajem i formulom. Hrisovulja je

složenija od prostagme. Različito se i datiraju – hrisovulja ima mjesec, indikciju i godinu, a prostagma

samo mjesec i indikciju. U hrisovulji se pojavljuje potpuni svojeručni potpis vladara, a u prostagmi

potpis je zamijenjen datumom, kojeg je vjerovatno vladar sam stavio. Osnovna karakteristika hrisovulje

je da je pisana na pergameni, a prostagma na papiru. Naziv hrisovulja potiče od grčke riječi hrisobula –

„zlatni pečat“. One su povelje dekorativnog oblika sa zlatnim pečatom koji visi na svilenoj vrpci. Izdavali

su ih bizantski i srpski vladari. Bojene su zlatnim ili purpurnim mastilom, što je druga karakteristika

Izdavali su ih obično vladari kao privilegij, imale su snagu zakona ili su pak sadržavale najviše vladarske

odluke, kojima je dodjeljivan imunitet.

Kao i latinske povelje, sastojale su se iz tri dijela:

1. protokol - invokacija sa krstom i intitulacija sa devocionom formulom, zatim inskripcija uz koju

ide salutatio, a prelaz od uvodnog dijela ka tekstu je činila arenga

33

2. tekst je sadržao je dva dijela: expositio i descriptio

3. eshatokol je imao corroboratio spojenu sa datumom, apercatio i potpis vladara

Izdavale su se u kancelarijama vladara na propisan način.

Prostagme su bile povelje tipične za upravne odredbe ili carske administrativne naredbe.

Jednostavne su forme, sa invokacijom – simbolom križa, iza koje ide ekspozicija i naracija. Pored ove

dvije vrste, u Bizantu su postojale još i:

edikt – posebna svečana carska povelja, koja sadrži carsku naredbu namijenjenu cijelom

stanovništvu carstva

novela – predstavlja posebnu vrstu prostagme, a odnosi se na primjedbu vladara upisanu na

molbama upućenim njemu

bazilikon ili knjiga – inostrano pismo koje vladar upućuje inostranim vladarima, velikašima, pa i

papi. Osobenost ove vrste isprava je u njihovo dvojezičnosti (grčki, latinski, arapski jezik i sl.)

Hronologija

Hronologija je PHD koja se bavi utvrđivanjem datuma historijskih događaja, prevodeći ranije

izračunavanje vremena na savremene sisteme datiranja. Naziv joj potiče od grčke riječi hronos, što znači

vrijeme.Antoljak naglašava da su hronologija i geografija od davnina nazivane očima i ušima historijske

nauke. Stipišić ih smatra dijelom diplomatike, jer se utvrđivanje datuma obavlja u okviru diplomatičke

analize izvora, kojeg treba smjestiti u vrijeme i mjesto njegovog nastanka.

U svom razvoju hronologija ide u dva pravca:

1. teorijska (matematička ili astronomska) hronologija, koja na osnovu kretanja nebeskih tijela utvrđuje

vremenske jedinice, a osnovne vremenske jedinice su: dan, sedmica, mjesec i godina. Na osnovu

ovog stvoreni su prvi kalendari, prema okjima su se događaji mogli vremenski odrediti.

2. tehnička (historijska) hronologija, koja se bavi različitim sistemima računanja vremena u prošlosti,

koji su bili veoma različiti.

Podjela vremena na vremenske jedinice nastala je na temelju zapažanja kretanja nebeskih tijela (Sunca,

Zemlje, Mjeseca) i njihovog međusobnog odnosa. Osnovne vremenske jedinice (dan, mjesec i godina)

uvedene su u različitom vremenskom periodu. Označavanje dana u datumu ustalilo s etek u 12. st. Dane

na sate dijelili su prvo Egipćani, od njih su preuzeli Grci, a od Grka Rimljani.

33

Rimljani su dijelili dan na sate koji nisu bili jednaki, a ovisili su od godišnjeg doba. Budući da je broj sati

u danu uvijek bio isti, ljeti su dani duži, a zimi kraći. Sedmica u datumu se prvo pojavljuje kod Jevreja, a

od njih je preuzimaju kršćani. Najprije su Rimljani poznavali vremensku jedinicu od 9 dana, unutar koje

su dane označavali alfabetom. Kasnije se pojavljuje sedmica sa dva sistema naziva dana u njoj:

1. nedjelja – feria prima ili domenica

2. ponedjeljak – feria secunda ili dies Lunae

3. utorak – feria tertia ili dies Martis

4. srijeda – feria quarta ili dies Mercurii

5. četvrtak – feria quinta ili dies Iovis

6. petak – feria sexta ili dies Veneris

7. subota – sabbatum ili dies Saturni

Mjeseci su označavani na dva načina prema datiranju dana unutar mjeseca. Prvi način je rimski ili mos

romanus. Po ovom načinu dani u mjesecu se datiraju tako što se računa koliko su udaljeni od 3

orijentaciona ili kontrolna dana u mjesecu, a to su:

Kalendae – 1. dan u mjesecu

Nonae – 5. ili 7. dan u mjesecu

Idus – 13. ili 15. dan u mjesecu

None padaju 7., a Ide 15. dana u mjesecima: martu, maju, julu i oktobru, a u ostalim mjesecima 5.

odnosno 13. dana u mjesecu. Drugi način je bolonjski ili mos boloniensis, gdje je mjesec podijeljen na dva

dijela: prvi dio je od 1. do 15., a u drugom dijelu datumi su datirani unazad od 15. do 1.Godina je

najznačajnija vremenska jedinica, ali je najteže odrediti, jer je pretprjela najviše promjena. Problem

godine u prošlosti je bio najzamršeniji, je je trebalo odrediti kada treba početi brojati godine, a potom

kada treba da počne nova godina. U vezi sa prvim je pojava raznih era, a u vezi sa drugim pojava raznih

stilova.

Počinjanje brojanja godina se obično vezivalo za neki bitan historijski datum:

1. olimpijska era – počinje sa prvom Olimpijadom, 1. jula 776. g. p.n.e.

2. Ab Urbe Condita – 21. april 753/752. g. p.n.e.

3. konzularna era – počinje sa 1. januarom i bilježeni su datumi imenovanja konzula

4. carska ili Justinijanova era - uvedena 537. g. naredbom da se dokumenti moraju datirati po godini

vladanja cara, počevši od dana krunidbe

33

5. bizantska ili Carigradska era – od nastanka svijeta, 1. septembra 5509. g. p.n.e.

6. jevrejska era – od stvaranja svijeta, 3760. g. p.n.e.

7. hidžretska era – od 16. maja 622. g.

8. kršćanska era – od 1. januara 754. g.

Stilovi su različiti i bilo ih je više:

Stilus Circumcisionis – godina počinje 1. januara (obrezivanje Kristovo)

Mos Venetus – upotrebljavali su ga Rimljani, godina počinje sa 1. martom

Stilus Inacarnationis (Stilus Mariae) – Blagovijesti, početak godine je 21. marta. Imao je dva

računanja – u Firenzi i Pisi.

Stilus Gallicus – Uskrsni stil, Uskrs je jedan od pomičnih praznika, pa je tako nova godina

mogla početi u periodu od 22. marta do 25. aprila, odnosno od najranijeg do zadnjeg datuma na koji

može pasti Uskrs. Prvi pu se susreće u francuskim poveljama.

Stilus Byzantinus – godina počinje sa 1. septembrom, pa se bizantska godina podudara sa današjnom

u računanju vremena od 1. januara do 31. augusta. Ovom godinom započinje Bizantska era, pa prva

godina te ere počinje 1. septembra 5509. g. p.n.e.

Stilus Nativitatis ili Božićni stil – godina je počinjala 25. Decembra

Kontrolni elementi datuma

indikcija – naziv dolazi od lat. indictio - carska odredba ili edikt. To je ciklus od 15 godina, potiče iz

Egipta gdje se svakih 15 godina vršila revizija poreskih obaveza. Njen nastanak je vezan za carsku

odluku izdatu u Rimu o raspisu poreza na osnovu procjene zemljišta. Četiri su indikcije: grčka,

rimska, indikcija Bede Venerabilis i Sienska. Postoji formula za njeno izračunavanje, jer je ona

postajala sastavni dio datuma.

epakta je bila jedinica koja je označavala starost Mjeseca na određeni dan, odnosno ona nam kazuje

u kojoj fazi je Mjesec na dan 22. marta, jer je to najraniji dan kad može nastupiti Uskrs.

konkurente – označavaju koji je dan u mjesecu, odnosno sedmici, bio na 24. mart, pri tome se dani u

sedmici broje od 1 do 7. Npr. ako nađemo da su konkurente te godine br. 7, znači da je te godine 24.

mart padao u subotu.

U hronologiji poznajemo tri reforme kalendara:

33

Rimljani su poznavali civilinu ili Romulovu godinu koja se sastoji od 10 mjeseci (304 dana). Gaj Julije

Cezar je 46. g. p.n.e. reformisao kalendar i dodao 2 mjeseca, tako da je godia imala 365 dana.

Hronologija srednjeg vijeka poznaje tzv. solarnu ili tropsku godinu, koja se razlikovala od Julijanske, pa

je papa Grgur XIII 1576. g. formirao komisiju koja je izvršila reformu kalendara da bi se izbjegla

razlika od 10 dana između solarne i Julijanske godine. Komisija je 5. oktobar proglasila 15. oktobrom.