Piotr Nitecki

Nowe "ordo exsequiarum" apaschalne misterium ChrystusaStudia Theologica Varsaviensia 15/1, 95-110

1977

Studia Theol. Vars. 15 (1977) nr 1

PIOTR NITECKI

NOWE „ORDO EXSEQUIARUM”A PASCHALNE MISTERIUM CHRYSTUSA

T r e ś ć : Wstęp; I. Paschalna symbolika obrzędów pogrzebowych;II. Paschalne misterium Chrystusa w tekstach modlitw; III. Obrzędy żałobne a dynamizm paschalny sakramentów; IV. Elementy paschalne w obrzędach pogrzebowych dzieci; Zakończenie.

WSTĘP

Po chw alebnym zm artw ychw staniu C hrystusa śm ierć ludzka naibrała nowego w ym iaru. S tała się paschalnym przejściem do życia wiecznego z Chrystusem . Dotychczasowa jednak lituirgia obrzędów pogrzebowych przez długi czas zbyt mało podkreślała tę praw dę. Była to lituirgia raczej bojażni przed sądem Bożym, nastaw iana w szczególny sposób na prośbę0 spokój w iekuisty dla duszy zmarłego niż na w iarę w zm ar­twychwstanie. Okres aggiornamento w życiu liturgicznym Ko­ścioła po ostatnim Sóborze przyniósł m. in. reform ę i w tej dziedzinie obrzędów kościelnych .1

Sobór W atykański II dążąc do odnowy liturgii stw ierdził, iż „ma ona polegać na takim układzie tekstów i obrzędów, aby jaśniej w yrażały św ięte tajem nice, k tórych są znakiem, i aby lud chrześcijański, o ile to możliwe, łatw o mógł je zrozumieć1 uczestniczyć w nich w sposób pełny, czynny i społeczny”

1 Ordo Exsequiarum, editio ty pica, Ty pis Poly glottis Vaticanis 1969. Dokument cytowany jest dalej w tekście jako OE z odpowiednim nu­merem paragrafu (przekład własny). Teologia nowego Ordo Exsequia­rum posiada już swoją literaturę. Specjalne numery poświęciły temu tematowi m. in. „Ephemerides Liturgicae” (1970 r. nr 2—3), „La Maison- -Dieu” (1970 r. nr 101), „Rivista Liturgica” (1971 r. nr 3) oraz „Ruch Biblijny i Liturgiczny” (1974 r. nr 1—2).

9 6 P IO T R N IT E C K I [2]

(KL 21). Posoborowe przepisy liturgiczne zreform owały kolej­no liturgię w szystkich sakram entów i sakram ental!ów, aby jaśniej ukazać cen tralną tajem nicę życia Chrystusa i Kościoła, czyli m isterium p ascha lne .2 Choć liturgia zm arłych nie wcho­dzi w skład żadnego z sakram entów , jest jednak ściśle związa­na z chrztem i Eucharystią. Spróbujm y ukazać, na ile dy­namizm paschalny, w ynikający z realizacji tych dwóch sakra­m entów w życiu chrześcijanina, znalazł odbicie w nowych obrzędach i m odlitw ach pogrzebowych.

I. PASCHALNA SYMBOLIKA OBRZĘDÓW POGRZEBOWYCH

Celem posoborowej reform y obrzędów w tej dziedzinie jest m. in. takie dostosowanie symboli liturgicznych do uobecnie­nia tajem nic wiary, by były one dostępne i zrozumiałe dla współczesnego człowieka. Znak w liturgii umożliwiać ma w y­rażenie na zew nątrz właściwym i słowami, symbolami, gestami i czynnościami rzeczywistości dokonującej się na płaszczyźnie transcendentnej. 3 Przy takim rozum ieniu ku ltu łatw iej jest dostrzec właściwe znaczenie znaków i symboli liturgicznych w odnowionej liturgii! żałobnej. W szystkie cne zm ierzają do podkreślenia paschalnego charak teru śm ierci chrześcijanina w świetle praw dy o powszechnym zm artw ychw staniu w ska­zując na fak t uczestniczenia przez chrzest w m istycznym życiu Jezusa C hrystusa wraz ze wszystkim i, płynącym i z tego faktu, konsekwencjami. Spośród elem entów mało zimnych w dotych­czasowej litu rg ii zm arłych, a uwzględnionych przez nowe Ordo Exsequiarum , wym ienić należy dwa znaki liturgiczne: paschał lub figurę zm artw ychw stałego Zbawiciela i księgę Pism a św., k tóre zaleca się um ieszczać przy trum nie w czasie obrzędów Mtuirgicmych. Może tam znaleźć się także krzyż, k tóry jest nie

2 Zob. J. G r z e ś k o w i a k , Tajemnica Chrystusa i Kościoła w od­nowionych znakach liturgii, CT (1975) nr 2 s. 81 n.; W. H r y n i e w i c z , Liturgia a misterium paschalne Chrystusa. W: Wprowadzenie do litur­gii, Poznań 1967 s. 96 n.

3 Zob. A. V e r g ü t e , Gesty i czynności symboliczne w liturgii, Conc 7 (1971) s. 100—109; A. M. G r e e l e y , Symbolizm religijny, litur­gia i wspólnota, tamże, s. 110—113.

[3] N O W E „O R D O E X S E Q U IA R U M ’ 97

tylko obrazem śmierci, ale m ak iem nowego życia i zwycięstwa nad śmiercią, znakiem szczęścia i radości, które z krzyża ze­szły na ziemię (OE 38).

Paschał, k tóry posoborowa litu rg ia w w yraźny sposób do­wartościowała przez w ykorzystanie go szerzej niż dotychczas w życiu liturgicznym Kościoła, zwłaszcza w obrzędzie chrztu i liturgii pogrzebowej, ma znaczenie wyjątkow e. Jest symbo­lem Chrystusa zm artw ychw stałego i uroczyście poświęcbny w wigilię paschalną przez cały rok liturgiczny ma przypom i­nać w iernym , iż zm artw ychw stanie C hrystusa jest podstaw ą nadającą sens naszej wierze. Podobnie jak w litu rg ii W ielkiej Soboty od paschalnego płom ienia zapala się resztę świateł, tak w odnowionej liturgii ch rztu ojcowie w im ieniu ochrzczo­nych przed chw ilą dzieci zapalają ich świece·, symbolizując w ten sposób przyjęcie od Chrystusa zwycięskiej miłości i ła ­ski włączenia w Jego życie. W nowych obrzędach pogrzebo­wych proponuje się, by obok paschału — sym bolu C hrystu­sa — ustawić świecę, k tórą zm arły otrzym ał na chrzcie św., a k tórą po skończonej liturgii żałobnej należy razem z trum ną złożyć w grobie (OE 38). Taka symbolika jest jaSna i czytelna dla uczestników pogrzebu. W momencie chrztu człowiek został obdarzony życiem Bożym, którego znakiem była paląca się świeca, a obecnie przez śmierć przechodzi do nowego życia. Jego życie w ziemskich w arunkach skończyło się, zgasł pło­mień życia doczetenego. Chrystus jednak, którego symbolizować ma paschał, zawsze żyje tak dla żywych jak i dla um arłych, co w yraźnie podkreśla płom ień świecy paschalnej.

Nowa liturgia żałobna zaleca również, by w czasie obrzędów na widocznym miejscu, np. na trum nie zmarłego, znajdowała się 'księga Pism a św. (OE 38). Ten nowy elem ent obrzędów ża­łobnych m a głęboką wymowę, jeśli pam ięta się o prawdzie, którą przypom niała soborowa konstytucja o liturgii, iż C hry­stus jest praw dziw ie obecny w Kościele także przez słowo Bo­że zaw arte w księgach świętych (por. KL 7). Biblia w czasie obrzędów pogrzebowych znajdująca się w pobliżu płonącego paschału uzupełnia jego symbol wskazując na naukę Bożą,

7 — S tu d ia T heolog ica V arsav ien sia

98 P IO T R N IT E C K I [4]

której zachow anie je s t jedyną drogą do zapewnienia chrześci­janinow i radości 'zm artwychwstania.

N ajpełniej w izja paschalnego przejścia chrześcijanina z ży­cia doczesnego przez śm ierć do ży d a wiecznego u jaw nia się w Zinaku liturgicznym procesji żałobnej. Na jej czele niesiony jest krzyż, k tó ry odgrywa dużą rolę w całej litu rg ii Kościoła. W obrzędach pogrzebowych jako sym bol zbawienia w szczegól­ny sposób przypom ina Tego, k tó ry przez swoją m ękę i śmierć zwyciężył śmierć i przez chw alebne zm artw ychw stanie obiecał nowe życie wierzącym. Krzyż niesiony na czele procesji po­grzebowej w yobraża Chrystusa, k tó ry jako „pierwszy spośród tych, co pom arli” (1 K or 15, 20), wyprzedził nas w śm ierci i dzisiaj prow adzi w szystkich do trium fu ii radości zm artw ych­w stania.

Idący za 'krzyżem kapłan wieldzie kondukt żałobny „jako wychowawca w zakresie w iary i m inister pocieszenia” (OE 16). C harakterystyczną przy ty m jest rzeczą, że posoborowe prze­pisy liturgiczne zalecają zmianę 'czarnego koloru szat l itu r­gicznych, k tó ry oznacza jedynie żałobę i beznadziejność śm ier­ci, na imny, bardziej odpowiadający m entalności danego naro­du i lepiej w yrażający praw dę, iż w momencie śmierci życie „odmienia się, alle się nie kończy” (pref. żałobna). D ruga in ­strukcja wykonawcza do konstytucji o świętej litu rg ii z 4 V 1967 r. dopuszcza używanie w oficjach i Mszach św. za zm ar­łych koloru fioletowego polecając konferencjom biskupów1 określenie również innego koloru liturgicznego, k tó ry by odpo­w iadał m entalności ludzi oraiz podkreślał chrześcijańską na­dzieję oświeconą tajem nicą paschalną (nr 23). W ydaje się, iż w Polsce najodpow iedniejszym będzie wprowadzony już do litu rg ii kolor fioletowy, w yrażający pokutę za popełnione grze­chy, a jednocześnie nadzieję, że po ich przebaczeniu zm arły dostąpi łaski zbawienia.

Za kapłanem nie'siona jest zw ykle trum na zmarłego, który jako pierw szy spośród obecnej wspólnoty chrześcijańskiej od­szedł na spotkanie z Bogiem, za trum ną idziie najbliższa rodzi­na zmarłego, jego znajom i i przyjaciele (1 K or 13, 12). Tak

[51 N O W E „O R D O E X S E Q U IA R U M ” 99

rozum iany orszak pogrzebowy n ie może być ty lko odprowa­dzeniem zm arłego chrześcijanina na m iejsce ostatniego spo­czynku. Jest to raczej uroczyste w yjście n a spotkanie drugie­go pochodu, w skład którego wchodzą ci, k tórzy wyprzedzili nais w drodze do Pana. P rzy jm ując zmarłego, należącego do­tychczas do Kościoła ziemskiego, prow adzą go prized oblicze Boga — m iłosiernego Sędziego.

W śród znaków liturgicznych, znanych w dotychczasowych obrzędach żałobnych, znajdu je się oibrzęd pokropienia i oka­dzenia zwłok. Pierw szy z nich jest przypom nieniem sakra­m entu chrztu , drugi natom iast jest w yrazem szacunku dla cia­ła zmarłego, k tóre przez przyjm ow anie pozostałych sakram en­tów św iętych było za życia m iejscem działania samego Boga i przybytk iem Diucha Sw. (por. OE 10).

II. PASCHALNE MISTERIUM CHRYSTUSA W TEKSTACH MODLITW

D rugim, obok sym bolu liturgicznego, podstaw owym elem en­tem każdego obrzędu jest m odlitwa, k tóra w przypadku obrzę­dów pogrzebowych oparta jest na przeświadczeniu, że zm arli potrzebują naszej duchowej pomocy. Nowe obrzędy pogrzebo­w e zaw ierają bogaty w ybór tekstów m odlitw do zastosowania w zależności od osoby zmarłego, okoliczności śmierci i zaanga­żowania religijnego zgrom adzonej wspólnoty.

M odlitwy te przedstaw iają śmierć zbawczą C hrystusa jako źródło życia wiecznego. Np.: „W szechmogący Boże, Ty przez śmierć krzyżow ą Twojego Syna, Jezusa Chrystusa, zniweczy­łeś śm ierć naszą, a przez Jego spoczynek w grobie i chwaleb­ne zmartwychwstanlie uświęciłeś nasze groby i przyw róciłeś nam żyaie nieśm iertelne, w ysłuchaj naszych, modlitw za wszy­stkich, k tórzy z Chrystusem um aili, zostali pogrzebani i z ufnością oczekują zm artw ychw stania” (OE 199). „Panie Jezu, nasz Zbawicielu, Ty w ydałeś się na śmierć, aby wszyscy ludzie moglli dostąpić zbawienia i przejść ze śm ierci do ży­cia (...). Panie św iaty i nieśm iertelny, k tó ry przez śmierć swo­ją otworzyłeś Twoim w iernym bram y życia (...), zwycięską

100 P IO T R N IT E C K I [6]

mocą wprowadź naszego b ra ta do m iejsca światłości, szczę­ścia i pokoju” (OE 169).

In tegralną częścią m isterium paschalnego C hrystusa jest fak t Jego zm artw ychw stania. Chrześcijaństwo jednak zacho­dnie było dotychczas nie dość przepełnione świadomością roli, jaką odgryw a zm artw ychw stanie C hrystusa w całym m iste­rium 'zbaw ienia.4 O wiele w yraźniej akcentuje tę paschalną praw dę Kościół praw osław ny, w którym problem atyka zm ar­tw ychw stania zajm uje centralne miejsce zarówno w nauce jak i pobożności w iernych. 5 Nowe obrzędy pogrzebowe w wielu miejscach przypom inają fak t zm artw ychw stania Chrystusa i jego związek z przyszłością eschatologiczną chrześcijan. Je ­dna z m odlitw głosii: „Ponieważ zaś C hrystus zm artw ychw stał jako pierw szy 'ze zm arłych (...), polecajm y b ra ta naszego Panu, aby zatrzym ał duszę w swoim pokoju, a ciało jego na nowo obudził w dniu ostatecznym ” (OE 184). Podobnie podkreśla tę praw dę inna z m odlitw nowego obrzędu : „Boże, Ty stw orzy­łeś niebo i ziemię i wyznaczyłeś bieg gwiazdom. Ty przez chrzest dałeś nowe życie człowiekowi, k tó ry popadł w nie­wolę śmierci, Ty posłałeś naszego Pana Jezusa Chrystusa, aby pokonał potęgę śm ierci i zm artw ychw stał dla zbawienia w ie­rzących, Ty dasz udział w Jego zm artw ychw staniu w szyst­kim, którzy do Niego należą” (OE 194). W yraża to również modlitwa na poświęcenie grabu: „Boże, Ty spraw iedliw ie uka­rałeś śm iercią człowieka, k tóry przekroczył Twoje przykazanie, ale w Twojej dobroci wskazałeś m u drogę wiodącą do życia wiecznego przez pokutę i zm artw ychw stanie w dniu ostatecz­nym ” (OE 195).

„W spraw owaniu obrzędów pogrzebowych swoich braci chrześcijanie winini zawsze troszczyć się o potw ierdzenie n a -

4 Zachodnią teologię protestancką w tej dziedzinie omawia A. N o- s o 1, Śmierć i zmartwychwstanie człowieka, CT 43 (1973) nr 3 s. 23— 34 oraz W. H r y n i e w i c z , Eschatologia protestancka. W: W. G r a - n a t, Ku człowiekowi i Bogu w Chrystusie, t. 2, Lublin 1972 s. 656— 663.

5 Zob. W. H r y n i e w i c z , Eschatologia prawosławna, art. cyt. s. 647 nn.

[7] N O W E „O R D O E X S E Q U IA R U M ” 101

dzidi na życie wieczne ...” (OE 2). S truk tu ra rytow a nowego Ordo Exsequicirum staw ia za zadanie budzić refleksję relig ij­ną zarówno wśród chrześcijan, jak i niewierzących uczestni­ków pogrzebu chrześcijańskiego, iż śm ierć jest jedyną drogą do osiągnięcia szczęścia wiecznego z Chrystusem , czyli „b ra­m ą o tw artą na tę Światłość” (OE 167). Podstaw ą takiego poj­m owania śm ierci i obiecanego życia w niebie jest miłosierdzie Boże wobec człowieka, k tó re jest przyczyną sprawczą męki i śm ierci C hrystusa i życia wiecznego chrzęścijamina. Sdbór nazyw a je „m isteriom miłości, k tóre Pan objaw ił św iatu swą śm iercią i zm artw ychw staniem ” i(KDK 52). Dlatego nowe ob­rzędy pogrzelbowe na w ielu m iejscach -ukazują wizję Boga ja ­ko miłosiernego Sędziego, k tó ry „wybawi człowieka od śm ier­ci i uwolni go od wszelkiej w iny” (OE 46).

L iturgia każdego sakram entu i obrzędu kościelnego skie­rowana jest ku żywym i dlatego także litu rg ia za zm arłych, oboik budzenia i podtrzym yw ania w iary w praw dę o powszech­nym zm artw ychw staniu i życiu wiecznym z Chrystusem , za­w iera wiele akcentów pociechy i chrześcijańskiej nadziei skierowanej k u pogrążonej w sm utku wspólnocie w iernych. Np. według nowych dbrzędów tzw. pożegnanie zmarłego (nr 46—48), k tóre w dotychczasowej litu rg ii nie było właściwie uwzględnione i pozostawało jedynie w tradycy jnej pobożności ludowej, obecnie otrzym ało form ę obrzędu liturgicznego jako symbolu w iary w zm artw ychw stanie. Przypom ina ono żegna­nie kogoś bliskiego 'udającego się np. w daleką podróż, z jed­noczesną nadzieją na kolejne spotkanie. Kościół w ykorzystując ten elem ent psychologiczny uczynił z niego symbol liturgicz­ny, w k tó rym w yrażona jest w iara w życie wieczne i pow tór­ne spotkanie ze zm arłym po zm artw ychw staniu. Chociaż bo­wiem śmierć wprowadza zawsze jakieś rozłączenie, to jednak chrześcijanie1, k tórzy z Chrystusem stanow ią jedno, naw et przeiz śmierć niie mogą być nigdy rozdzieleni (OE 10).

W m odlitw ach bardzo często podkreślana jest świadomość Kościoła, że w obrzędach pogrzebowych biorą udział żywi lu ­dzie. Pożegnanie ze zm arłym , chociaż pełne sm utku, ożywione

102 P IO T R N IT E C K I [8]

jest nadzieją ponownego spotkania się z nim w niebie, gdzie „kiedyś b ra ta naszego znów w radości przyjacielskiej uściśnie- my, gdzie jest miłość Chrystusa, k tóry wszystko zwycięża, na­w et śmierć zupełnie pokonał” (OE 185). Łączy się z tym mo- dlliitwa za nas, abyśm y „którzy teraz płacząc wzdychamy, mo­gli razem z b ratem naszym iść naprzeciw Chrystusowi, gdy sam — Życlie nasze — ukaże się w chw ale” (OE 183). N ajpeł­niej zaś ducha m odlitw i całego ukierunkow ania now ych obrzę­dów pogrzebowych na żywych 'uczestników litu rg ii w yraża m odlitw a odm aw iana na początku obrzędów, w dom u zm arłe­go: „Bądź Parnie naszą ucieczką i mocą, podnieś nas z ciem no­ści i sm utku do św iatła i pokoju Twojej obecności. A ponie­waż Twój Syn a nasz P an um ierając zniweczył naszą śmierć i zm artw ychw stając przyw rócił nam życie, prosim y Cię, daj nam tak dążyć do Niego, abyśm y po doczesnym życiu kiedyś spotkali się z naszym i braćm i tam , gdzie otrzesz wszelkie łzy z naszych oczu” (OE 34).

Nowe Ordo Exsequiarum , wprowadzając w iernych w istotę Kościoła jako społeczności eschatologicznej, przedstaw ia Bogu całego zmarłego człowieka, nie zaś tylko jego duszę, jak to miało miejsce w dotychczasowych olbrzędach. C hrystus bowiem dokonał zbawienia całego człowieka z ciałem i duszą. Wiąże się to także z podkreśleniem praw dy o powszechnym zm ar­tw ychw staniu. Modlimy się za zmarłego, by „radow ał się po­kojem i wieczną światłością (...) oraz był wskrzeszony razem ze świętymii” (OE 30). Prosim y dla niego raczej o szczęśliwe przebyw anie ze Zbawicielem niż ty lko o spokój wieczny dla duszy. Zbawienie jest w ynikiem miłości Boga do człowieka. T rudno więc sądzić, by Bóg tylko część um iłowanej i stwo­rzonej przez siebie isto ty m iał zbawić i uratow ać od śmierci wiecznej. Takie ujęcie wiąże się z nowym i próbam i teologów, dążących do całościowego ukazania śm ierci i zm artw ychw sta­n ia człow ieka.6

0 Zob. W. В r e u n i n g, Śmierć i zmartwychwstanie w przepowia­daniu, Conc 4 (1968) s. 61—72; L. B o r o s , Istnienie wyzwolone (tŁ poi.), Warszawa 1971 s. 50.

[9] N O W E „O R D O E X S E Q U IA R U M ” 103

III. OBRZĘDY ŻAŁOBNE A DYNAMIZM PASCHALNY SAKRAMENTÓW

1. Z w i ą z e k o b r z ę d ó w p o g r z e b o w y c h z s a k r a m e n t e m c h r z t u

l i tu rg ia żałobna łączy się ściśle z podstaw owym aktem ży­cia chrześcijańskiego, jakim jest sakram ent chrztu. W izja zm artw ychw stania ukazana przez nowe Obrzędy pogrzebowe odnosi się w pierw szym rzędzie do tych, którzy zostali złącze­ni z C hrystusem przez ten sakram ent. Stąd choć dopuszcza się pogrzeb dzieci niieochrzczonych, w zasadzie pogrzeb chrześci­jański przeznaczony jest dla zm arłych chrześcijan. Chrzest, zwłaszcza przez zanurzenie, jest w yraźnym znakiem pogrzeba­nia z C hrystusem dla grzechu, a w yjście z wody jest symbo­lem zm artw ychw stania do nowego życia. Podobnie jak przed laty przyniesiono do kościoła dziecko, by przez chrzest włączyć je w życie i śmierć Chrystusa, tak w litu rg ii za zm arłych przynosi się do św iątyni zwłoki człowieka dorosłego w celu ich pogrzebania na zm artw ychw stanie z Chrystusem . W chwili chrztu świętego człowiek stał się uczestnikiem życia, śm ierci i zm artw ychw stania Chrystusa, jednocześnie um ierając dla grzechu, aby żyć dla Boga (por. Rz 6, 3— 11). Pogrzeb chrze­ścijański jest w yrazem w iary w koniec ciała zniszczalnego, niechwalebnego, słabego i zmysłowego, z którego m a powstać ciało niebieskie, niezniszczalne, chwalebne i mocne :(por. 1 Kor i 5, 42— 44). Świadczy też o całkowitej przynależności człowie­ka do Boga, co podkreśla jedno z responsoriów odnowionego obrzędu; „Zaniim się narodziłem, poznałeś m nie i na obraz swój Panie m nie ukształtowałeś. Teraz oddaję Tobie, Stwórco, moją duszę” (OE 188).

W spólnota chrześcijańska odwołując się do pierwszego wy­boru dokonanego przez człowieka w sakram encie chrztu mo­dli się, „aby ten, k tó ry przez chrzest stał się przybranym dzieckiem Bożym i w ciągu życia w ielokrotnie karm ił się cia­łem Chrystusa, teraz został wezwany na ucztę dzieci Bożych w niebie i razem ze św iętym i sta ł się dziedzicem obiecanej od

1 0 4 P IO T R N IT E C K I [10]

wieków nagrody” (OE 183). Podobną m yśl naw iązującą do przyjęcia przez zmarłego sakram entu in icjacji chrześcijańskiej oraz sakram entu bierzm ow ania zawiera m. in. jedno z we­zwań m odlitw y powszechnej, w którym zgrom adzeni w ierni proszą, by „Jezus, k tó ry obmył naszego b rata wodą chrztu i w sakram encie bierzm ow ania w ycisnął znamię na jego d u ­szy, przyjął go do grona swoich w ybranych” (OE 56).

W momencie chrztu łączym y się nie tylko z Chrystusem , ale i z braćm i tworząc razem wspólnotę Kościoła. Dlatego rów ­nież śmierć chrześcijanina oraz uroczystości pogrzebowe nie są spraw ą pryw atną, lecz stanow ią ak t społeczny. Zarówno więc w momencie konania człowieka jak i w liturgii żałobnej istnieje potrzeba towarzyszenia obecnością i m odlitw ą tem u, k tó ry przygotow uje się na spotkanie z Panem. Społeczność parafialna, k tó ra się gromadki podczas litu rg ii pogrzebowej, zwłaszcza podczas Mszy żałobnej za duszę zmarłego, reprezen­tu je cały Kościół powszechny polecając swego zmarłego Bo­gu. 7

Obrzędy pogrzebowe doprowadzają do końca proces po­święcenia się Bogu oraz w ypełniają ak t konsekracji rozpoczę­tej w sakram encie chrztu i kontynuow any w Eucharystii, do której zmierzało całe życie pryw atne, zawodowe i społeczne chrześcijanina. Śm ierć jest w tym kontekście ostatnią możli­wością kształtow ania siebie na wzór C hrystusa ukrzyżow ane­go. Chrześcijanin dźwigając w życiu swój krzyż i um ierając dla siebie, by żyć dla Boga, w ostatniej chwili życia wspomina znak krzyża, którym został naznaczany przy chrzcie i przy­pisany Chrystusowi. Śm ierć stanow i więc m isterium ku lty - styczne, w którym dopełnia się włączenie człowieka w tajem ­nicę paschalną, otw ierające chrześcijanina na liturgię niebie­ską. 8

7 Zob. R. Z i e 1 a s к o, Parafia jako zgromadzenie liturgiczne, STV 6 (1968) nr 2 s. 75—105.

8 М. P i s a r z a k, Aspekt paschalna-eschatologiczny liturgii zmar­łych, RBL 2-5 (1972) s. 252—256.

[11] N O W E „O R D O E X S E Q U IA R U M ’; 105

2. P a s c h a l n y w y m i a r E u c h a r y s t i i w l i t u r g i iz m a r ł y c h

Teksty modlitw Ordo Exsequiarum odwołują się nie ty lko do chrztu, ale i do udzilału zmarłego w innych sakram entach Kościoła, zwłaszcza Eucharystii. Sprawowanie tego sakram en­tu jesit najdoskonalszym znakiem liturgicznym obrzędów ża­łobnych, gdyż jednoczy chrześcijanina z pam iątką śmierci i zm artw ychw stania Chrystusa. Zebrani wokół stołu euchary­stycznego „znajduj emy pociechę w obietnicy przyszłej nie­śm iertelności” (z pref. żałobnej). Tak jak Pascha Chrystusa, Eucharystia posiada trzy in tegralnie z sobą złączone elem en­ty: naw iązuje do m inionych już w ydarzeń zbawczych, ak tua l­nie obdarza łaską dającą życie i antycypuje przyszłą ucztę m esjańską w rniebie.9 Związek Najśw. Sakram entu ze śmiercią chrześcijanina przejaw ia się w udizielaniu um ierającem u ostat­niego daru Kościoła, jakim jesit W iatyk, będący szczególnym symbolem uczestnictwa w śm ierci C hrystusa i Jego przejścia do Ojca. Stanowi on pomoc w przezwyciężeniu śmierci, zgo­dnie z obietnicą Chrystusa: „Kto pożywa moje Ciało i pije m oją Krew, mia życie wieczne, a ja go wskrzeszę w dniu ostatecznym (J 6, 54). 10 W litu rg ii żałobnej „Kościół ofiaro­w uje za zm arłych eucharystyczną ofiarę Paschy Chrystuso­wej, zanosi za nich m odły i błagania, ażeby przez dokonującą się wspólnotę w szystkich członków Chrystusa w ypraszać dla jednych duchową pomoc, a innym podawać pociechę nadziei” (OE 1). Przez ofiarę m szy św. Kościół naucza więc o potrzebie niesienia pomocy duszom zm arłym , w yraża wdzięczność Bogu za to, że poprzez śmierć człowieka objawia swoje awycięstwo

9 Zob. A. J a n k o w s k i , Eucharystia jako „Nasza Pascha” (1 Kor 5, 7)) w teologii biblijnej Nowego Testamentu, RBL 28 (1975) s. 98; B. L e- w a n d o w s k i , Msza święta jako tajemnica paschalna Chrystusa w no­wych modlitwach eucharystycznych, AK 62 (1970) t. 74 s. 267 n.

10 J. S t e f a ń s k i , Pastoralno-teologiczne implikacje nowego obrzę­du namaszczenia chorych, AK 67 (1975) t. 85 s. 128—130; M. P i s a- r z a k, art. cyt., s. 254.

106 P IO T R N IT E C K I [12]

nad nią, i jednocześnie czci .pamięć zm arłych, którzy uczestni­czą w m isterium C h ry s tu sa .11

Pogrzeb chrześcijański od najdaw niejszych czasów związany był z ofiarą eucharystyczną. Do czasu ostatniej reform y litu r­gicznej w mszale rzym skim zachowały się trzy form ularze mszy żałóbnych: pogrzebowy, rocznicowy i codzienny. Missale Rom anum Paw ła VI opublikow any w 1970 r. podaje ich jede- naśnie oraz zamieszcza zestaw m odlitw do zastosowania w za­leżności od tego, kim był zmarły. Teksty tych m szy św. także podkreślają paschalny charak te r śm ierci chrześcijańskiej oraz praw dę o radości wiecznej i o powszechnym zm artw ychw sta- nliu. Szczególnie akcen tu je to śpiew Alleluja,, k tó ry zachowany został w odnowionej litu rg ii m szy żałobnej. Nowy mszał w iel­ką wagę przyw iązuje do ofiary mszy św. w czasie uroczystości żałobnych. „Eucharystyczną ofiarę Paschy — czytam y w uw a­gach w stępnych — składa Kościół za zm arłych, ażeby przez naw iązanie wspólnoty pomiędzy wszystkim i członkami C hry­stusa, gdy jednym w yprasza duchową pomoc, innym przyno­siła pociechę nadziei” ; na pierw szym m iejscu nowy mszał w y­m ienia mszę pogrzebową, k tó ra „wśród mszy św iętych żałob­nych zajm uje natezelne m iejsce”.12 Inne zaś msze, zw ane daw ­niej codziennymi, zaleca się odpraw iać stosunkowo rzadko, aby podkreślić chrysto-centryczne ukierunkow anie litu rg ii i roku kościelnego z jednoczesną świadomością, iż każda msza św., niezależnie od swego form ularza, spraw ow ana jest tak za ży­w ych jak i zm arłych członków Kościoła.

Eucharystia jest w ielbieniem Boga za dzieło zbawienia przez całą wspólnotę Kościoła, gdyż z łączności z Chrystusem , Głową m istycznego Ciała, w ynika także łączność z całym ludem Bo­żym. W czasie uroczystości żałobnych najdonioślejszym jest aspekt eschatologiczny uczty paschalnej, będącej zadatkiem stałego przebyw ania ze Zbawicielem. Eucharystia jako spotka­

11 A. L a b u d d a , Nowe „Ordo Exsequiarum”, AK 64 (1972) t. 78 s. 440 n.

12 Institutio Generalis Missalis Romani (335. 336). Tłumaczenie pol­skie dokumentu podaje E. S z t a f r o w s k i , Posoborowe Prawodaw­stwo Kościelne, t. 2, z. 2, Warszawa 1968 s. 166,

[13] N O W E „O R D O E X S E Q U IA R U M ’ 107

nie człowieka z Bogiem um acnia dzieło zjednoczenia rozpoczęte w sakram encie chrztu. Spotkanie z C hrystusem w Eucharystii jest jednocześnie szansą spotkania się ze zm arłym i, k tórzy ode­szli w stan ie łaski uświęcającej i uczestniczą w nieśm iertelno­ści samego Boga.13

IV. ELEMENTY PASCHALNE W OBRZĘDACH POGRZEBOWYCHDZIECI

C harakterystycznym elem entem nowego Ordo Exsequiarum jest ry t obrzędów pogrzebowych dzieci, k tó ry stanow i odpo­wiedź na postulat Soboru, by „starannie rozpatrzyć obrzęd po­grzebowy dzieci i dołączyć doń w łasną mszę” (KL 82).14 W mo­dlitw ach za zmarłego człowieka dorosłego towarzyszy nam świadomość, że potrzebuje on naszej m odlitwy, gdyż każdy, kto nie został oczyszczony, nie osiągnie szczęścia wiecznego. W m odlitw ach związanych z pogrzebem dziecka nie m a po­trzeby modlić się o darow anie win, gdyż dziecko nie zdołało dbrazić Boga grzechem. Stąd w tekstach m odlitw podkreśla się przede w szystkim w iarę w fakt, że zm arłe dziecko, przez chrzest włączone w m isterium patechalne Chrystusa, bezpośred­nio po śm ierci osiągnie zbawienie, a w przyszłości zm artw ych­w stanie na życie wiecznie. Jedna z m odlitw uczy: „To dziecko przez chrzest św ięty zostało przybranym dzieckiem Boga. Nie­pojętym dla nas w yrokiem swojej Opatrzności Bóg wezwał je do siebie. Ciało, k tó re dzisiaj grzebiemy, kiedyś zm artw ych­w stanie i okryje się kw iatem nowego, wiecznego życia. Ponie­waż mocno w ierzym y, że ochrzczone dziecko radu je się już życiem wiecznym, błagajm y Boga, aby zesłał pociechę i uko­jenie rodzicom i bliskim, a nam wszystkim dał pragnienie nie­ba” (OE 227). Teksty obrzędowe naw iązują więc w yraźnie do przyjętego przez dziecko sakram entu inicjacji chrześcijańskiej i w yrażają pewność zbawienia. Choć trudno jest w ludzkich

13 A. L. S z a f r a ń s k i , Teologia liturgii eucharystycznej, Lublin 1974 s. 247.

14 Por. С. B r a g a, L’ „Ordo Exsequiarum” per i bambini, EL 84 (1970) s. 160—168.

108 P IO T R N IT E C K I [14]

kategoriach m yślenia zrozumieć Boży sposób postępowania, w liturgii dziękuje sdę Bogu za łaskę zbawienia, a główny na­cisk kładzie się na prośbę o pociechę dla rodziny zmarłego oraz o umocnienie w iary zebranej wspólnoty wiernych.

Na szczególną uwagę zasługuje ry t obrzędów pogrzebowych dzieci rodziców chrześcijańskich, k tó re zm arły przed otrzym a­niem sakram entu chrztu. Teologia współczesna nśie sprecyzo­wała w sposób dostatecznie jasny, jak i jest los dzieci zmarłych przed otrzym aniem chrztu. Na ogół jednak teologowie są w za­sadzie zgodni co do faktu , że Bóg w swojej wszechmocy i m i­łosierdziu oraz dzięki powszechnej woli zbawczej, obejm ującej wszystkich ludzi, może i poza sakram entem chrztu obdarzyć zm arłe dzieci swoją ła!ską 'Zbawienia.15 Takie stw ierdzenie sta­ło się podstawą liturgii żałobnej zmarłego dziecka nieoehrzczo- nego. Teksty m odlitw podkreślają pewność Bożego m iłosier­dzia dla w szystkich ludzi w oparciu o powszechną wolę zbaw­czą Chrystusa. Podobnie jak przy pogrzebie dziecka ochrzczo­nego m odlitw y koncentru ją się wokół bólu rodziców i bliskich: „Boże, Ty przenikasz ludzkie serca i udzielasz im pociechy, Ty znasz również w iarę ich rodziców, utw ierdź ich przekonanie, że dziecko, k tóre opłakują, ogarnia Twoja ojcowska miłość” (OE 226).

ZAKOŃCZENIE

S truk tu ra Ordo Exsequiarum , zgodnie z postulatem ostatn ie­go Soboru, podkreśla paschalny charakter śm ierci chrześcijań­skiej przy pomocy znaków i symboli liturgicznych oraz tek­stów modlitw. N aw iązują one do całego życlia zmarłego chrze­ścijanina, a zwłaszctza do sakram entu chrztu i Eucharystii jako pokarm u na życie wieczne. L iturgia pogrzebowa obok szacunku dla ciała zmarłego i nauki o potrzebie m odlitw y w staw ienni­czej um acnia w iarę w powszechne zm artw ychw stanie.

15 F. D z i a s e k , Pośmiertny los dzieci nie ochrzczonych. W: Pod tchnieniem Ducha Świętego. Współczesna myśl teologiczna, Poznań 1964 s. 427—456; A. T u r e k , Notes sur les funerailles d ’enfants non bapti­ses, LMD 26 (1970) s. 113—118.

[15] N O W E „O R D O E X S E Q U IA R U M ” 109

Omówione jednak oibrzędy i m odlitw y nie są elem entam i bezwzględnie stałymi. W yrażając bowiem praw dę o udziale człowieka w m isterium paschalnym Chrystusa, mogą ulegać zmianom ze względu na różnice m entalności i k u ltu ry człowie­ka. Nie jest więc wykluczone, że po latach poddane zostaną dalszej reform ie, tak aiby liturgia mogła (być wyraizem poboż­ności ludzi żyjących w określonych w arunkach czasowych i ge­ograf itanych, dostosowana do ich sposobu myślenia, zwyczajów i k u ltu ry re lig ijne j. Znaki bowiem liturgiczne nie maj ą cha­rak te ru ponadczasowego. Niezmienny jest tylko ich sens. Mają one ułatw iać chrześcijaninowi konkretnej epoki przeżywanie m isterium zbawienia podtrzym ując jego w iarę w ostateczne przyjście Chrystusa. Podobnie jiak życie ziemskie człowieka nabiera pełnego znaczenia w świetle praw dy o powszechnym zm artw ychw staniu, tak i liturgia Kościoła pielgrzym uj ącego otrzym a swój doskonały kształt dopiero w Kościele triu m fu ­jącym.

T h e N e w O r d o E x s e q u i a r u m a n d t h e P a s c h a l M y s t e r y o f C h r i s t

Summary

Over a long period of time the Church funeral rites placed the accent on prayers for the soul of the deceased person ratver than on his resurrection, stressing fear of the judgement of God. In order to elu­cidate the tenets of our faith to the faithful, the Second Vatican Council reformed the rites of certain Sacraments and other liturgical services to enable the Christian to play a more active part in them. One of the first rites to undergo reforms was the funeral rite. The decrees of Vatican II aimed at bringing forth the paschal character of a Christian’s death (Constitution of the Sacred Liturgy 81). The present study tries to find an answer to the question how the new Ordo Exequiarum has responded to the postulates of Vatican II.

The introduction explains symbols used by the new rites, showing faith in resurrection of the body and in everlasting life with God. The Paschal Mystery is clearly explained in the words of various prayers used in the new rite. The theology of the prayers, however, is not dealt

110 P IO T R N IT E C K I [16]

with in the present study. The rite stresses the Resurrection of Christ and its link with the eschatological future of a Christian. Althouth thefuneral service is not a Sacrament as such, it is closely linked with theSacraments, especially with Baptism and Holy Eucharist.

The new funeral rite is, in fact, an affirmation of faith in the re­surrection of a Christian. The structure of the new rite makes the faithful acquainted with the essence of the Church life, taking into account the personality of the deceased as a whole. The universal w ill of Salvation is expressed also in the rites concerning childem who died before being baptised. According to the postulates of the Council, the whole structure of the rite stresses the paschal chracter of death which is shown in liturgical symbols and prayers. The latterrefer to the life of the deceavsed as a total, particularly to his being incorporated to the Paschal Mystery of the Saviour and to his own faith as expressedby his receiving of other Sacraments, first of all the Eucharist asa nourishement for everlasting life.

P. Nitecki