Badania w wykopie VI szczeciñskiego Pod- Jelec en face ma kszta³t prostok¹tnej sztab-zamcza (ryc. 1) prowadzone by³y w l. 1986-2001 ki, nieznacznie rozszerzonej na œrodku, o lekko i nie zosta³y dotychczas zakoñczone (Cnotliwy zaokr¹glonych bokach. Podobn¹, lecz krótsz¹, 1988). Pomimo ich przerwania, sukcesywnie pu- formê przyjmuje w przekroju bocznym, nato-blikowane s¹ wybrane znaleziska b¹dŸ grupy zna- miast w rzucie od góry jest ³ódkowaty, o lekko lezisk zas³uguj¹ce, zdaniem badaczy, na mo¿li- asymetrycznym zarysie. Anomalia ta powsta³a wie szybkie zaprezentowanie szerszemu gronu prawdopodobnie w wyniku procesów korozyj-specjalistów zajmuj¹cych siê wczesnym œrednio- nych. Otwór, przez który przechodzi³ trzpieñ mie-wieczem (Janowski 2007). Jednym z nich jest cza, nie pokrywa siê z lini¹ wzd³u¿n¹ zabytku ¿elazny jelec miecza. Zabytek znaleziony zosta³ i jest nieznacznie od niej odchylony (ryc. 4). w warstwie XLVIII, na æwiartkach C3-4/D3-4, Jak wspomniano wy¿ej, jelec wykonany zosta³ w obrêbie wydzielonego p³otem plecionkowym, z ¿elaza. Mo¿na za³o¿yæ, ¿e do jego produkcji wymoszczonego drewnem podwórka, gdzie za- u¿yto jednego kêsa tego¿ materia³u, jednak wo-lega³ pomiêdzy belkami moszczenia. Podwórko bec braku badañ metaloznawczych nie da siê to znajdowa³o siê bezpoœrednio na wschód od bu- tego jednoznacznie potwierdziæ. Na powierzch-dynków 187 i 188, zbudowanych w konstrukcji ni jelca stwierdzono liczne ubytki spowodowa-zrêbowej i wchodz¹cych czêœciowo w zachodni ne procesami korozyjnymi, pomimo tego stan profil wykopu (ryc. 2). Nie jest czytelny zwi¹zek zachowania zabytku mo¿na okreœliæ jako dobry. podwórka z owymi budynkami. Warstwa XLVIII Brak natomiast jakichkolwiek œladów ornamen-to ciemnobr¹zowa mierzwa przemieszana ze spa- towania. Wymiary zabytku to: d³. – 9,6 cm, lenizn¹, równie¿ relikty budynków nosz¹ œlady wys. – 1,2 cm, grub. – 2,0 cm. Waga – 95 g. nadpalenia (Wilgocki 2003, 148-149). Oprócz jelca Otwór na g³owniê jest d³ugi na 5,9 cm i szeroki miecza w warstwie wyst¹pi³y ponadto (ryc. 3): na 0,9 cm, mo¿na wiêc przyj¹æ, ¿e szerokoœæ bursztynowy wisiorek wiaderkowaty, bursztynowy i gruboœæ g³owni, do której zamontowany by³ pierœcionek oczkowaty, bursztynowy paciorek, ¿e- jelec, by³a zbli¿onych wymiarów.lazny grot strza³y oraz szyd³o ¿elazne (tam¿e, Przyporz¹dkowanie typologiczne jelca z Pod-ryc. 13:5; 14:2, 11; 15:5). Powstanie warstwy XLVIII zamcza w Szczecinie okaza³o siê niezwykle trud-przypada, na obecnym etapie badañ, na okres ne, co wynika³o z braku dalszych elementów rê-ok. po³owy XI w. (S³owiñski 2004, 184-187). kojeœci. Ze wzglêdu na brak na powierzchni jelca

KOMUNIKATY – ANNOUNCEMENTS

Acta Militaria Mediaevalia VKraków – Sanok 2009, s. 161-164

Piotr Pud³oS³awomir S³owiñski

Abstract:

P. Pud³o, S. S³owiñski 2009, The sword’s cross-guard from Podzamcze in Szczecin, AMM 5: 1

th thThe article presents the iron sword’s cross-guard discovered in Szczecin, Poland. The artefact can be dated to the 9 -10 cent., thparticularly the 10 cent.

Key words: Early-medieval Pomerania, sword, typology

61-164

JELEC MIECZA Z PODZAMCZA W SZCZECINIE

ornamentyki oraz prostok¹tny, en face, kszta³t nale¿a³oby go zaliczyæ do odmiany starszej ty-pu X wg J. Petersena (1919, 158-166), która jest datowana na koniec IX do pocz¹tków XI w. (Jones 2002, 18). Niestety, znane autorom mie-cze typu X posiadaj¹ jelce w rzucie od góry naj-czêœciej prostok¹tne o silnie zaokr¹glonych koñ-cach lub przyjmuj¹ kszta³t mocno sp³aszczonej soczewki o œciêtych koñcach.

Identyczne formy jelców o zbli¿onych wy-miarach posiadaj¹ dwa miecze z terytorium Nie-miec. Pierwszy z nich, znaleziony w Regensburgu, Kr. Regensburg, posiada³ jelec ze œladami zdo-bienia kolorowym metalem (Geibig 1991, 239, tabl. 29:1-4, kat. 39). Drugi miecz pochodzi z Sin-zing, Kr. Regensburg, i zosta³ wykonany ca³ko-wicie z ¿elaza (tam¿e 242, tabl. 32:5-7, kat. 48). Niestety, obydwa zabytki nie posiadaj¹ g³owic, co równie¿ w znacz¹cym stopniu utrudnia ich sklasyfikowanie. Wed³ug A. Geibiga mo¿na je przyporz¹dkowaæ do wyznaczonego przez niego typu kombinowanego 5, który odpowiada typom H oraz I wg J. Petersena. Poœród mieczy typu H/I znalezionych na terenie Polski podobne formy jelców o zbli¿onych wymiarach stwierdzono przy zabytkach z £om¿y (¯ygulski jun. 1975, ryc. 10; Czerwiñski 1989, 28) i Elbl¹ga (Haftka 1973, 22-23, ryc. 2; Kirpiènikov, Jagodziñski 2006, 437-442). Niezdobiony jelec, prawdopodobnie

162 Piotr Pud³o, S³awomir S³owiñski

1

2

3

4

7

6

5

Odr

a

Ryc. 1. Szczecin-Podzamcze, lokalizacja wykopu nr VI: 1 Zamek Ksi¹¿¹t Pomorskich; 2 – Rynek Warzywny; 3 – Rynek Sienny; 4 – Ratusz; 5 – Koœció³ œw. Jana; 6 – Koœció³ œw. Jakuba; 7 – Koœció³ œw. œw. Piotra i Paw³a. Rys. R. Kamiñski.

Fig. 1. Szczecin-Podzamcze, location of the excavation VI: 1 – Pomeranian Dukes’ Castle; 2 – Vegetable Market; 3 – Seed Market; 4 – City Hall; 5 – St John’s Church; 6 – St Jacob’s Church; 7 – SS. Peter’s and Paul’s Church. Drawing by R. Kamiñski.

–

0 5 m

BUDYNEK 186

BUD.187

BUD.188

BUD. 189

0 5 m

B

A

C

Ryc. 2. Szczecin-Podzamcze, wykop VI, warstwa XLVIII z zazna-czonym miejscem znalezienia zabytku. Rys. R. Kamiñski.

Fig. 2. Szczecin-Podzamcze, excavation VI, layer XLVIII with marked place of finding an artefact. Drawing by R. Kamiñski.

Ryc. 3. Kontekst znaleziska: A – pierœcionek bursztynowy, B – szyd³o, C – wisiorek bursztynowy (wg Wilgocki 2003, ryc. 13:5; 14:2, 11; 15:5).

Fig. 3. Find’s context: A – amber ring, B – needle, C – amber pendant (after Wilgocki 2003, ryc. 13:5; 14:2, 11; 15:5).

o takim samym kszta³cie w rzucie od góry, posia- monta¿u mog³a byæ m.in. wymiana elementów da miecz z rzeki Tyœmienicy (Bienia, Kirpiènikov rêkojeœci na nowsze, pozostaj¹ce bardziej zgod-1996, 18-19; Bienia 1998, 48-50). Zabytki typu ne z duchem czasu. Takie twierdzenie by³oby H/I s¹ datowane na koniec VIII do 3. æwierci X w. zbie¿ne z datowaniem zabytku wynikaj¹cym (Geibig 1991, 151; Jakobsson 1992, 35; Jones z ustaleñ typologicznych. Inne mo¿liwe powo-2002, 18). dy to: powa¿ne uszkodzenie b¹dŸ zniszczenie

Warto równie¿ wspomnieæ, ¿e identyczn¹ g³owni oraz koniecznoœæ renowacji elementów formê jelca en face posiada datowany na X w. rêkojeœci.miecz typu V wg J. Petersena pochodz¹cy z miejs- Podsumowuj¹c, nale¿y stwierdziæ, ¿e zde-cowoœci Sovecko (Ñîâåöêî) w Obwodzie Kali- montowany a póŸniej zgubiony jelec z Pod-ningradzkim (Mühlen 1975, tabl. 11:3; Kazake- zamcza w Szczecinie najbli¿sze analogie znajduje vièius 1996, 115). Niestety, w publikacjach brak poœród mieczy typu H, I oraz V. Nie znaleziono jest rycin przedstawiaj¹cych rzut jelca od góry, bliskich analogii poœród mieczy typu X, jednak w zwi¹zku z czym ciê¿ko jednoznacznie roz- ich istnienia nie mo¿na ca³kowicie wykluczyæ. strzygn¹æ kwestiê podobieñstwa. Na podstawie rozwa¿añ typologicznych mo¿na

Na koniec nale¿a³oby omówiæ mo¿liwe oko- ogólnie okreœliæ czas powstania zabytku szcze-licznoœci, w jakich wspomniany zabytek móg³ ciñskiego na IX-X w., gdzie X w. wydaje siê trafiæ do ziemi. Jelec zosta³ znaleziony na po- bardziej prawdopodobnym datowaniem.dwórku pomiêdzy zabudowaniami w warstwie, w której wyst¹pi³a spalenizna. Poniewa¿ w rejo- mgr Piotr Pud³onie jego odkrycia nie stwierdzono przedmiotów Katedra Bronioznawstwa mog¹cych œwiadczyæ o istnieniu pracowni kowal- Instytut Archeologii Uniwersytetu £ódzkiego skiej, mo¿na przyj¹æ, ¿e element miecza zosta³ zgubiony np. podczas zamieszania zwi¹zanego mgr S³awomir S³owiñskiz po¿arem. Prawdopodobnie omawiany zabytek Pracownia Archeologicznazosta³ zdemontowany wczeœniej. Powodem de- Zamek Ksi¹¿¹t Pomorskich, Szczecin

163Jelec miecza z Podzamcza w Szczecinie

0 3cm

Ryc. 4. Jelec miecza ze Szczecina-Podzamcza. Fot. A. Janowski.

Fig. 4. A cross-guard from Szczecin-Podzamcze. Photo by A. Janowski.

Piotr Pud³o, S³awomir S³owiñski

Bibliografia

Bienia M. 1998 Znaleziska mieczy Wikingów na terenie województwa bialskopodlaskiego, Podlaski Kwartalnik Kultu-

ralny 1, s. 48-54.Bienia M., Kirpiènikov A. N.

1996 Dwa miecze z Polesia Lubelskiego, Archeologia ̄ ywa 1 (1), s. 18-19.Cnotliwy E.

1988 Stan, potrzeby i program badañ archeologicznych szczeciñskiego Podzamcza, oraz wyniki prac w latach 1986-1987, Przegl¹d Zachodniopomorski 2/3 (31), s. 133-149.

Czerwiñski A.1989 Historyczny orê¿ ze zbiorów Muzeum Wojska Polskiego w Warszawie, Warszawa.

Geibig A.1991 Beitrage zur morphologischen Entwicklung des Schwertes im Mittelalter, Offa Bücher 71, Neumünster.

Haftka M. 1973 Wczesnoœredniowieczne uzbrojenie ¿elazne z grobu cia³opalnego z Elblaga, Rocznik Elbl¹ski 6, s. 21-32.

Jakobsson M.1992 Krigarideologi och vikingatida svärdtypologi, Stockholm Studies in Archaeology 11, Stockholm.

Janowski A.2007 Gotlandzki trzewik pochwy miecza z przedstawieniem drzewa ¿ycia ze szczeciñskiego Podzamcza,

AMM 3, s. 177-186.Jones L. A.

2002 Overview of Hilt & Blade Classifications, [w:] I. G. Peirce, Swords of the Viking Age, Suffolk.Kazakevièius V.

1996 IX-XIII a. Baltu kalavijai, Vilnius.Mühlen B.

1975 Die Kultur der Wikinger in Ostpreußen, Bonner Hefte zur Vorgeschichte 9, Bonn.Petersen J.

1919 De norske vikingesverd, Kristiania.S³owiñski S.

2004 Wp³ywy skandynawskie w dekoracji drewnianych przedmiotów codziennego u¿ytku ze szczeciñskiego Podzamcza, [w:] Terra Transoderana. Sztuka Pomorza Zachodniego i dawnej Nowej Marchii w œred-niowieczu, red. M. Gliñska. K. Kroman, R. Maka³a, Szczecin, s. 173-188.

Wilgocki E.2003 Szczecin-Podzamcze, kwarta³ 5. Wstêpne wyniki badañ z lat 1997-2001, [w:] XIII Sesja Pomorzo-

znawcza, t. 2, red. H. Paner, M. Fudziñski, Gdañsk, s. 143-162.¯ygulski Z. jun.

1975 Broñ w dawnej Polsce na tle uzbrojenia Europy i Bliskiego Wschodu, Warszawa.

164

During the archeological excavations conducted typology. However, this sword’s cross-guard cannot in 1986-2001 in Podzamcze in Szczecin (excavation be associated with type X. It seems that the find can

th th thVI) an iron made sword’s cross-guard was found. be dated to the 9 -10 cent., particularly the 10 cent. This find was found between huts in burnt surface Before the cross-guard got into the ground it had

thdated to the middle of the 11 cent. Typological been dismantled in order to renovate the weapon. Its analysis shown that it can be type I or H as well as loss might have been caused by sudden disaster, i.e. type V of the swords according to J. Petersen’s a fire.

Summary

Piotr Pud³oS³awomir S³owiñski

THE SWORD’S CROSS-GUARD FROM PODZAMCZE IN SZCZECIN

Translated by Maciej Wiœniewski