3

Κατερίνα Αθ. Παφύτα

ΠΙΣΚΟΚΕΦΑΛΟ:Περιδιάβαση στα μονοπάτια

της Ιστορίας και του Πολιτισμού.

Πισκοκέφαλο 2012

«Είμαστε οι κληρονόμοι αυτών που πέρασαν, οι συνεργάτες αυτών που ζουν και εκείνοι που προνοούν γι’ αυτούς που θα έλθουν».

«Κοινός Νους»Ελληνοεκδοτική.

4

ΕΠΙΜΕΛΕΙΑ ΚΕΙΜΕΝΩΝ, ΤΕΚΜΗΡΙΩΣΗ, ΦΩΤΟΓΡΑΦΙΑ: Παφύτα Αικατερίνη

ΔΙΟΡΘΩΣΗ ΚΕΙΜΕΝΩΝ, ΣΥΜΒΟΥΛΟΙ ΕΚΔΟΣΗΣ:Αϊλαμάκη Ειρήνη, Παπαδάκη Αθηνά, Παφύτα Στεφανία

ΗΛΕΚΤΡΟΝΙΚΗ ΣΕΛΙΔΟΠΟΙΗΣΗ - ΕΚΔΟΣΗ: Διαφημιστική, Σητεία – Ευχετζής Μάνος & ΣυνεργάτεςΦουνταλίδου 29, Σητεία Κρήτηςinfo@ideaweb.grwww.ideaweb.grT. +30 28430 22004

ΕΙΚΟΝΑ ΕΞΩΦΥΛΛΟΥ:Οικόσημο των Κορνάρων από την εκκλησία του Αγ. Γεωργίου στο Πισκοκέφαλο. (Gerola, οπ.π., vol. IV p.277, No. 449).

ISBN: 978-960-93-3783-0© Copyright 2012 Έκδοση 1η: ΜΑΡΤΙΟΣ 2012Απαγορεύεται η αναδημοσίευση ή αναπαραγωγή του παρόντος έργου στο σύνολο του ή τμημάτων του με οποιονδήποτε τρόπο, καθώς και η μετάφραση ή διασκευή του ή εκμετάλλευση αυτού με οποιονδήποτε τρόπο αναπαραγωγής έργου λόγου ή τέχνης, σύμφωνα με τις διατάξεις του ν. 2121/1993 και της Διεθνούς Σύμβασης Βέρνης - Παρισιού, που κυρώθηκε με το ν. 100/1975. Επίσης απαγορεύεται η αναπαραγωγή της στοιχειοθεσίας, σελιδοποίησης, εξωφύλλου και γενικότερα της όλης αισθητικής εμφάνισης του βιβλίου, με φωτοτυπίες, ηλεκτρονικές ή οποιεσδήποτε άλλες μεθόδους, σύμφωνα με το άρθρο 51 του ν. 2121/1993, καθώς και κάθε δημοσίευση περιεχομένων του βιβλίου χωρίς τη γραπτή άδεια του συγγραφέα.

Κάθε γνήσιο αντίγραφο φέρει την υπογραφή του συγγραφέα

Αικατερίνη Αθ. Παφύτα

5

Αφιερώνεται στους γονείς μου, Θανάση και Χριστίνα,που μ’ έμαθαν ν’ αγαπώ τον τόπο μου.

6

ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑΠΡΟΛΟΓΟΣ ....................................................................................... σελ. 9-11ΕΙΣΑΓΩΓΗ ........................................................................................... σελ. 12Η ΘΕΣΗ ΤΟΥ ΠΙΣΚΟΚΕΦΑΛΟΥ ΣΤΟ ΧΩΡΟ ΚΑΙ ΣΤΟ ΧΡΟΝΟ ......................................................... σελ. 13

ΟΙΚΙΣΜΟΙ ΤΟΥ ΠΙΣΚΟΚΕΦΑΛΟΥ Κάτω Επισκοπή (Πισκοπή) .................................................................... σελ. 14Τραπεζούντα ........................................................................................... σελ. 15Μπεράτης ................................................................................................ σελ. 17 Σκλαβεδιάκος ......................................................................................... σελ. 19

MIA MATIA ΣΤΗΝ ΙΣΤΟΡΙΑΕισαγωγή ............................................................................................... σελ. 21Μινωϊκή περίοδος ................................................................................. σελ. 22 Μινωική έπαυλη στην Κληματαριά ....................................................... σελ. 22Ιερό κορυφής στα Κατρίνια ................................................................... σελ. 24Ταφικά σπήλαια ...................................................................................... σελ. 26Μινωϊκή και Ρωμαϊκή περίοδος ......................................................... σελ. 27Βυζαντινή περίοδος-Αραβοκρατία ..................................................... σελ. 282η Βυζαντινή περίοδος ......................................................................... σελ. 29Περίοδος Ενετοκρατίας ....................................................................... σελ. 30Η οικογένεια των Κορνάρων ................................................................. σελ. 34Κρητικός πόλεμος................................................................................. σελ. 39 Περίοδος Τουρκοκρατίας .................................................................... σελ. 41Επανάσταση του 1821 .......................................................................... σελ. 431828-1897. Περίοδος Κρητικών επαναστάσεων ................................ σελ. 44Επανάσταση 1897 ................................................................................. σελ. 47Κρητική Αυτόνομη Πολιτεία και Ένωση .......................................... σελ. 55Βιογραφίες συγχωριανών που πρωταγωνίστησαν την περίοδο της Τουρκοκρατίας ......................................................... σελ. 57Βαλκανικός και Μικρασιατικός πόλεμος .......................................... σελ. 622ος Παγκόσμιος πόλεμοςΕυρώπη και 2ος Παγκόσμιος πόλεμος ................................................... σελ. 67Ελλάδα και 2ος Παγκόσμιος πόλεμος ................................................... σελ. 67Κρήτη και 2ος Παγκόσμιος πόλεμος ..................................................... σελ. 71Πισκοκέφαλο και 2ος Παγκόσμιος πόλεμος ......................................... σελ. 72Γερμανική κατοχή - Απελευθέρωση - Εμφύλιος................................... σελ. 79Αντίσταση ............................................................................................... σελ. 80

ΤΟ ΠΙΣΚΟΚΕΦΑΛΟ ΤΟN 20o ΑΙΩΝΑ Κατοικία ................................................................................................. σελ. 88Εικόνα του χωριού .................................................................................. σελ. 93

7

Αγροτική ζωή.......................................................................................... σελ. 96Φάμπρικες ............................................................................................. σελ. 102Μέσα μεταφοράς .................................................................................. σελ. 102Μπακάλικα (παντοπωλεία) .................................................................. σελ. 105Ιατρική περίθαλψη ................................................................................ σελ. 106Είδη πρώτης ανάγκης ........................................................................... σελ. 109Παραδοσιακή Υφαντική - Aργαλειός .................................................. σελ. 111Κεντήματα ............................................................................................ σελ. 113Ψυχαγωγία - Παραδόσεις - Ήθη και έθιμα .......................................... σελ. 113Κινηματογράφος ................................................................................... σελ. 119Κοινωνικές εκδηλώσεις - Γιορτές ........................................................ σελ. 120Χαρακτηριστικές αφηγήσεις συγχωριανών για σημαντικά γεγονότα γύρω από την παράδοση .............................. σελ. 127Ημέρα του Αϊ Γιαννιού (Κλήδονας) .................................................... σελ. 130Καζανέματα .......................................................................................... σελ. 134Επαγγέλματα που άνθιζαν το πρώτο μισό του 19ου αιώνα ................. σελ. 136

ΕΚΚΛΗΣΙΕΣ ΤΟΥ ΠΙΣΚΟΚΕΦΑΛΟΥ ....................................... σελ. 143Η ΠΟΡΕΙΑ ΤΗΣ ΕΚΠΑΙΔΕΥΣΗΣ ................................................. σελ. 160Αγροτονεάνιδες .................................................................................... σελ. 183Προσκοπισμός ...................................................................................... σελ. 187Οδηγισμός ............................................................................................. σελ. 188

ΜΝΗΜΕΙΑ ΤΗΣ ΦΥΣΗΣ ................................................................ σελ. 194ΝΕΡΟ ΚΑΙ ΠΙΣΚΟΚΕΦΑΛΟ .......................................................... σελ. 197ΠΟΤΑΜΟΣ ΠΑΝΤΕΛΗΣ ................................................................ σελ. 200ΣΕΙΣΜΟΙ............................................................................................. σελ. 205

ΕΡΓΑ ΥΠΟΔΟΜΗΣ ΣΤΟ ΠΙΣΚΟΚΕΦΑΛΟ ................................. σελ. 206ΤΟ ΠΙΣΚΟΚΕΦΑΛΟ ΣΤΙΣ ΑΡΧΕΣ ΤΟΥ 21ου ΑΙΩΝΑΜορφολογία - Κλίμα - Χλωρίδα - Παραγωγικότης ............................ σελ. 209Η ΙΣΤΟΡΙΑ ΤΟΥ ΛΑΔΙΟΥ ............................................................... σελ. 218ΧΑΡΑΚΤΗΡΙΣΤΙΚΑ ΤΩΝ ΚΑΤΟΙΚΩΝ ....................................... σελ. 220ΔΙΕΘΝΕΣ ΕΠΙΣΤΗΜΟΝΙΚΟ ΣΥΝΕΔΡΙΟ ΓΙΑ ΤΟΝ ΠΟΙΗΤΗ ΒΙΤΣΕΝΤζΟ ΚΟΡΝΑΡΟ .............................. σελ. 229

ΧΡΗΣΙΜΕΣ ΠΛΗΡΟΦΟΡΙΕΣ ........................................................ σελ. 232ΕΝΔΕΙΚΤΙΚΗ ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ ..................................................... σελ. 233ΠΑΡΑΡΤΗΜΑ .................................................................................... σελ. 234

8

Πισ

κοκέ

φαλ

ο γύ

ρω σ

το 1

880.

Νοτ

ιοαν

ατολ

ική

άποψ

η. (Α

πό τ

ο αρ

χείο

του

Κατ

σούλ

η Γι

ώργ

ου).

9

Αγαπητοί αναγνώστες και αναγνώστριες,

Διαβάζοντας αυτό το βιβλίο, θα κάνετε ένα αξιόλογο ταξίδι στο χώρο και στο χρό-νο αυτής της ιδιαίτερης Κρητικής γης, που τόσο πόνεσε και ταυτόχρονα τόσο γέλασε και άνθισε, τόσα έζησε, δημιούργησε και χάρισε στον πολιτισμό με απόλυτη συνέχεια μέχρι τις μέρες μας.

Το ενδιαφέρον σας θα μείνει πραγματικά ζωηρό μέχρι και την τελευταία σελίδα του, συναισθανόμενοι τον πόνο, τη χαρά, την υπερηφάνεια και τη συγκίνηση, ανα-γνωρίζοντας στιγμές της δικής σας ζωής μέσα στις σελίδες του.

Σας εγγυώμαι ειλικρινά, ότι τελειώνοντας το διάβασμά σας θα νοιώσετε μεγαλύ-τερη «πληρότητα» στην Κρητική σας ταυτότητα και θα δεθείτε περισσότερο με το χώρο της ανατολικής Κρητικής γης του Πισκοκεφάλου Σητείας.

Τελειώνοντας, θέλω να ευχαριστήσω την αγαπημένη μου παιδική φίλη και συμ-μαθήτρια Παφύτα Κατερίνα, που έκανε αυτόν τον κόπο να συγκεντρώσει τις πληρο-φορίες και τις φωτογραφίες γι’ αυτό το μεγάλο ιστορικό ταξίδι προσφέροντας στους αναγνώστες του βιβλίου γνώση και συγκίνηση.

Παπαδάκη Αθηνά Αθήνα 28-08-2011 Φιλόλογος

10

ΠΡΟΛΟΓΟΣΤο πόνημα αυτό είναι καρπός μιας δύσκολης ερευνητικής προσπάθειας ενός ευαί-

σθητου ανθρώπου, ο οποίος με επιμονή, υπομονή και ερευνητικό πάθος προσπάθησε να αντιπαρατεθεί με τον πανδαμάτορα χρόνο και να διασώσει πολύτιμα στοιχεία από το παρελθόν του Πισκοκεφάλου και της ευρύτερης περιοχής.

Στόχος του βιβλίου είναι να γνωρίσουν οι νεότεροι και να θυμηθούν οι παλαιό-τεροι τις προσπάθειες των προγόνων τους για επιβίωση και δημιουργία πολιτισμού μέσα σε δύσκολες και αντίξοες πολλές φορές συνθήκες και δεδομένα. Είναι γεγο-νός ότι όλοι κάποια στιγμή αναζητούν τις ρίζες τους, όσο κι αν είναι ταχύτατοι και φρενήρεις οι ρυθμοί της σύγχρονης υλιστικής, τεχνοκρατικής, παγκοσμιοποιημένης κοινωνίας. Στρέφονται προς τα στοιχεία εκείνα που δείχνουν την ιστορική συνέχεια και συνιστούν την παράδοση, τη γέφυρα που έχει τη δυνατότητα να μας κρατεί συν-δεδεμένους με τον τόπο μας, γι’ αυτό και ως αξία είναι αξιοσέβαστη.

Τα παραδοσιακά στοιχεία διασφαλίζουν τη συνέχεια και τονώνουν την εθνική συ-νείδηση, ενισχύουν τον αγώνα για γνήσια ιδανικά. Συμβάλλουν στη διατήρηση της ιστορικής μνήμης, στην καλλιέργεια της φιλοπατρίας και στη διαφύλαξη εκείνων των στοιχείων που προσανατολίζουν σωστά τις επόμενες γενιές, ιδιαίτερα σε μια εποχή έντονου τεχνοκρατισμού και υλισμού. Αποτελούν ένα απόσταγμα από μνήμες που καθορίζουν το πολιτιστικό μας στίγμα μέσα στον κόσμο.

Ευνοούν τη συνεκτικότητα της κοινωνίας και το πνεύμα συνεργασίας, ενότητας, ομόνοιας και αλληλεγγύης. Με άλλα λόγια μέσω της ουσιαστικής επαφής με την ιστορία και την παράδοση του τόπου καλλιεργείται η κοινωνική συνείδηση, γιατί οι άνθρωποι βιώνουν κοινά ήθη και έθιμα, σφυρηλατείται η κοινωνικότητα με άξονα τις ουσιαστικές κοινωνικές αρετές, αναβαθμίζεται η ποιότητα ζωής, που τόσο έχουμε ανάγκη στους χαλεπούς καιρούς που διανύουμε.

Η γνωριμία με το παρελθόν προσφέρει διδάγματα, δοκιμασμένες γνώσεις και εμπειρίες που διευρύνουν τους ορίζοντες των ατόμων βοηθώντας στην αποφυγή των σφαλμάτων του παρελθόντος και στον εντοπισμό των ριζών των σημερινών λαθών, ενώ συνάμα δημιουργούνται οι προϋποθέσεις για ένα μέλλον με φαντασία και ποιό-τητα.

Η παράδοση ενός τόπου είναι πηγή ηθικής διδασκαλίας μέσω των αξιών και των προτύπων που προσφέρονται σε μια εποχή σύγχυσης και ηθικής κρίσης.

Τα διασωζόμενα παραδοσιακά στοιχεία δίνουν χρώμα και ουσία στη ζωή των αν-θρώπων απομακρύνοντάς τους συνάμα από το βιομηχανοποιημένο τρόπο ζωής. Ενι-σχύεται η υπευθυνότητα και καταδεικνύεται ο ιστορικός ρόλος των ατόμων: είμαστε οι κληρονόμοι αυτών που πέρασαν, οι συνεργάτες αυτών που ζουν και εκείνοι που προνοούν γι’ αυτούς που θα έλθουν.

Επικρατεί αίσθημα ασφάλειας, αυτοπεποίθησης γιατί οι άνθρωποι ξέρουν ότι στηρίζονται σε αναλλοίωτες αξίες, μνήμες και υγιή πρότυπα.

Μελετώντας κανείς το συγκεκριμένο βιβλίο συνειδητοποιεί πολλά στοιχεία του πα-ρελθόντος και τη σημαντικότητά τους για το παρόν και το μέλλον. Η συγγραφέας του έργου αυτού με ειλικρίνεια και μετριοφροσύνη αναφέρεται στα κίνητρα που την ώθησαν να αναλάβει μια τόσο δύσκολη προσπάθεια ευελπιστώντας να βοηθήσει στη διατήρηση ηθών, εθίμων, γεγονότων που σημάδεψαν ανεξίτηλα τη γενέτειρά της και καθόρισαν τη νοοτροπία και τον τρόπο σκέψης και συμπεριφοράς των συγχωριανών της.

11

Η προσπάθεια αυτή στέφθηκε από επιτυχία, γιατί αποκάλυψε ανεκτίμητους θη-σαυρούς και εμπλούτισε το θησαυροφυλάκιο της ιστορικής και κοινωνικής μνήμης με πρωτότυπα στοιχεία.

Η συγγραφέας επεξεργάστηκε το υλικό με μεθοδικότητα, σοβαρότητα και βαθειά συναίσθηση του χρέους. Συλλέγει, αξιοποιεί, ταξινομεί, επεξεργάζεται στοιχεία και καταστάσεις που αναβιώνουν και αναδεικνύουν ένα άγνωστο παρελθόν που συνδυ-άζεται με το παρόν και ενσωματώνεται στο μέλλον. Η δημιουργός του έργου αυτού προσέγγισε την περιοχή του Πισκοκεφάλου ιστορικά και γεωγραφικά, επισήμανε το λαογραφικό της πλούτο και γενικότερα αποκάλυψε πληθώρα πολιτισμικών, λαϊκών παραδόσεων καθώς και την αξία των γεωγραφικών στοιχείων.

Η επιμελημένη συγκέντρωση παλαιών και ενεργών ακόμη ηθών και εθίμων, η εν-δελεχής αναδίφηση στην υπάρχουσα βιβλιογραφία, η καταγραφή με ικανοποιητική πληρότητα των στοιχείων της παράδοσης της περιοχής του Πισκοκεφάλου ως τις μέ-ρες μας, καθιστούν το έργο αυτό δύσκολο, επίπονο και απόλυτα αναγκαίο.

Αξιοσημείωτο πλεονέκτημα του συγκεκριμένου πονήματος είναι ο μεγάλος αριθ-μός φωτογραφιών που συνοδεύουν το γραπτό κείμενο. Η εικόνα διεγείρει τη φαντα-σία του αναγνώστη, τον μεταφέρει σε παλαιότερες εποχές και συνήθειες, κινητοποιεί το ενδιαφέρον. Άλλωστε σωστά έχει ειπωθεί ότι «μια εικόνα ίσον χίλιες λέξεις».

Με ύφος ήρεμο και απλό, η συγγραφέας δεν αναζητεί την εντυπωσιακή λεπτομέ-ρεια αλλά αγκαλιάζει με νηφαλιότητα το σύνολο των στοιχείων και το δίνει ολοκλη-ρωμένο και ζωντανό. Βλέπει, ακούει, αφουγκράζεται, μαθαίνει, κρίνει και καταθέτει τις σκέψεις της σε τόνους ήπιους και φιλικούς, χωρίς σκοπιμότητες και με ένα γραπτό λόγο που χαρακτηρίζεται από την παραστατικότητα και αμεσότητα του προφορικού.

Η προσέγγιση που ακολουθείται επιτρέπει στον αναγνώστη να έχει μια εικόνα σε βάθος χρόνου ακολουθώντας αλλαγές και αλληλουχίες για πράγματα που ενδεχομέ-νως θα χάνονταν και που πρέπει οπωσδήποτε να παραδοθούν στις επόμενες γενιές.

Η αναγκαιότητα της μνήμης αποτελεί μέγιστη διδαχή. Η συνέχεια, η εξασφάλιση της πορείας ενός λαού και τόπου εξαρτάται από τη συνειδητοποίηση και τη σαφή ξεκάθαρη γνώση του παρελθόντος.

Σύμφωνα με τους Λατίνους η ιστορία και η παράδοση είναι lux veritatis (=φως της αλήθειας), testis temporum (=μάρτυρας των καιρών), magister vitae (=δάσκαλος της ζωής).

Το έργο αυτό εύχομαι να αποτελέσει εφαλτήριο για την περαιτέρω πορεία του τόπου. Οι νέοι της περιοχής του Πισκοκεφάλου έχουν ένα σημαντικό βοήθημα στη διάθεσή τους, για να γνωρίσουν τις ρίζες τους, να τις αγαπήσουν και να νιώθουν υπε-ρήφανοι για την καταγωγή τους.

Αϊλαμάκη Ειρήνη Σητεία 10 -09-2011 Φιλόλογος

12

ΕΙΣΑΓΩΓΗΗ παράδοση δεν είναι οπισθοδρόμηση, δίχως ίχνος εξέλιξης. Δεν είναι σώρια-

σμα νεκρών θησαυρών. Ολωσδιόλου αντίθετα είναι υπόθεση εξελικτική, είναι μία επιλογή των στοιχείων εκείνων που έχουν τη δυνατότητα να επιζήσουν, γιατί έχουν αναμετρηθεί με το χρόνο και έχουν αναδειχθεί για τη διαχρονικότητά τους. Αυτά τα στοιχεία αποτελούν τα βάθρα στήριξης του παρόντος και του μέλλοντος.

Η παράδοση και η ιστορία μας είναι η πυξίδα που μας οδηγεί να διατηρούμε αναλλοίωτη την ταυτότητά μας ως λαός, ως έθνος. Μας καθοδηγούν στις δύσκολες στιγμές να μη χάσουμε το δρόμο μας, την προσωπικότητά μας. Σήμερα που οι αξίες και τα ιδανικά έχουν χάσει το περιεχόμενό τους, έχουμε υποχρέωση να αφήνουμε πνευματική κληρονομιά στα παιδιά μας, να τα βοηθούμε να γνωρίζουν την ιστορία μας, την παράδοσή μας, να τα μάθουμε να αγαπούν τον τόπο μας και να διατηρούν τα ήθη και τα έθιμά μας. Με αυτές τις προϋποθέσεις θα εξελιχθούν, θα συμπληρώσουν το λεξικό για τη ζωή, με μάτια, μυαλό και καρδιά ανοικτά στη φύση, στους ανθρώ-πους, στις εμπειρίες. Με όλα αυτά θα συνειδητοποιήσουν την ανθρώπινη προέλευσή τους και ταυτόχρονα θα συνδέσουν το παρελθόν με το μέλλον, ώστε να μπορούμε όλοι μαζί να ονειρευόμαστε έναν κόσμο γεμάτο χαμόγελο, αγάπη, με σεβασμό στο περιβάλλον και με την καρδιά γεμάτη για τον τόπο μας.

Το Πισκοκέφαλο είναι πλούσιο χωριό σε ιστορικά, θρησκευτικά μνημεία, παρα-δοσιακούς οικισμούς και η φύση παρθένα, προικισμένη με πολλές ομορφιές. Διαθέτει σπάνια πανίδα και χλωρίδα με πολλά είδη ενδημικών φυτών. Ο επισκέπτης σε κάθε βήμα αντιλαμβάνεται πόσο δένει η ιστορία με την πραγματικότητα. Διαπιστώνει την επιθυμία των κατοίκων του χωριού για φιλοξενία και πρόοδο.

Για τους παραπάνω λόγους αποφάσισα την έκδοση του βιβλίου αυτού, ώστε να προβληθούν η ιστορία, οι ομορφιές και τα αξιοθέατα του χωριού μου. Παράλλη-λα παραθέτω στοιχεία που έχουν σχέση με την ευρύτερη περιοχή της Σητείας, του Νομού Λασιθίου και της Κρήτης γενικότερα, ώστε να κατανοήσει ο αναγνώστης τη διαδρομή του Πισκοκεφάλου μέσα στο χρόνο.

Θέλω να με συγχωρέσετε αν υπάρχουν κενά, λάθη και αδυναμίες αφού δεν είμαι ιστορικός ούτε καν φιλόλογος. Εύχομαι το υλικό αυτό να το αγκαλιάσετε όλοι, κυ-ρίως η νέα γενιά, ώστε να αποκτήσετε πληρέστερη γνώση για το χωριό μας και να βοηθήσει μελλοντικούς ερευνητές να συμπληρώσουν τυχόν ελλείψεις.

Αισθάνομαι την ανάγκη να ευχαριστήσω πρώτα τους γονείς μου που με έμαθαν να αγαπώ τον τόπο μου, να έχω αξίες και ιδανικά. Ευχαριστώ την αδελφή μου Φανή για τη βοήθεια και την ενθάρρυνσή της καθώς και όλους τους συγγενείς, φίλους, συγχωριανούς που με πραγματικό ενδιαφέρον προσφέρανε αγόγγυστα ηθική και έμπρακτη υποστήριξη δίνοντάς μου πληροφορίες, προσωπικές μαρτυρίες, φωτογρα-φίες που στάθηκαν πραγματικά πολύτιμες για την υλοποίηση αυτού του έργου. Ιδιαί-τερα θέλω να ευχαριστήσω το σύζυγό μου Νίκο και το γιο μου Χάρη για τη βοήθεια και την κατανόησή τους. Τέλος, ευχαριστώ την παιδική μου φίλη και συγχωριανή Παπαδάκη Αθηνά, φιλόλογο, για τη διόρθωση των κειμένων καθώς και τη φιλόλογο Αϊλαμάκη Ειρήνη για τις πολύτιμες συμβουλές και πληροφορίες της.

Παφύτα Κατερίνα Μαθηματικός

13

ΠΙΣΚΟΚΕΦΑΛΟ Η θέση στο χώρο και στο χρόνο

Κ ρήτη, νευραλγικό σημείο της Ελλάδας! Στο ανατολικότερο μέρος της, στο Νομό Λασιθίου, ξεχωριστή θέση κατέχει στην επαρχία Σητείας, το χωριό Πισκοκέφαλο. Απέχει από τη Σητεία 3,5 χλμ στο δρόμο του Νότιου άξονα

Σητείας-Ιεράπετρας σε υψόμετρο 50 μ. Η ετυμολογία του ονόματός του πιθανώς από το Επισκοκέφαλο, λόγω της θέσης του σχετικά με την Κάτω Επισκοπή, που βρίσκε-ται στον κάμπο κάτω από το λόφο του Πισκοκεφάλου. Από το «κεφάλι»= λόφος της Πισκοπής. Ο Αθανάσιος Σκληρός(1584-1664) το ονομάζει «Σκοπηκέφαλο » εκ του Επισκοπηκέφαλο, Πισκοπηκέφαλο, Σκοπηκέφαλο, τέλος κατά μετάθεση συλλαβής, Πισκοκέφαλο σήμερα. (Βλ. «Μύσων», τόμος Α , σελ. 199)

Το Πισκοκέφαλο αναφέρεται στην επαρχία Σητείας:n το 1577 από το Fr. Barozzi (Pisco chiefalo) n το 1583 από τον Καστροφύλακα (Lissochiefalo) με 442 κατοίκους προφανώς λανθασμένη γραφή, ή αντιγραφή, αφού, στην επόμενη σελίδα (Κ 139) στον κατάλογο των παπάδων, το αναφέρει σαν Piscochieffalo n το 1630 από Βασιλικάτα ως Piscochieffalo (Μνημεία Κρητ. Ιστ.v, σελ.114) n το 1671 στην Τουρκική απογραφή ως Piskokefale με 8 χαράτσα (Ν. Σταυρινίδη, Μεταφράσεις Β΄, σελ.131)n το 1834 στην Αιγυπτιακή απογραφή ως Poskokefalo (Pashley Travels in Grete, II, 323) με 26 χριστιανικές και 14 τούρκικες οικογένειες

Η θέση του Πισκοκεφάλου στην Ανατολική Κρήτη.

14

n το 1881 ως Πισκοκέφαλο στο δήμο Λιμένος Σητείας, με κατοίκους χριστιανούς 476 και Τούρκους 152 n το 1900 είναι στον ίδιο δήμο με 455 κατοίκουςn το 1920 έδρα ομώνυμου Αγροτικού Δήμου, κάτοικοι 582n το 1928 έδρα κοινότητος κάτοικοι 714n το 1940 με 909 κατοίκουςn το 1951 με 856 κατοίκουςn το 1961 με 790 κατοίκουςn το 1971 με 725 κατοίκουςn στην απογραφή του 1991 ο πληθυσμός ήταν 826 κάτοικοι και η έκταση 15.069 στρέμματα. n το 1999 εφαρμόζεται στην Ελλάδα το σύστημα «Καποδίστριας» και η κοινότητα Πισκοκεφάλου εντάσσεται στο Δήμο Σητείας.n στις αρχές του 19ου αιώνα το χωριό ονομαζόταν Κεθροχώρι, λόγω της καλλιέργειας καλαμποκιού (κεθριού) στο κάμπο του Πισκοκεφάλου. Αργότερα τη θέση του καλαμποκιού πήραν τα αμπέλια, οι ελιές κ.α.

ΟΙΚΙΣΜΟΙ ΤΟΥ ΠΙΣΚΟΚΕΦΑΛΟΥ

Στο κοινοτικό διαμέρισμα του Πισκοκεφάλου ανήκουν οι οικισμοί: Κάτω Πισκο-πή, Τραπεζούντα, Μπεράτι και Σκλαβεδιάκος.

Κάτω Επισκοπή (Πισκοπή)Μικρό γραφικό χωριό στην καταπράσινη κοιλάδα του Ποταμού Παντέλη 4 χλμ από

τη Σητεία, ανατολικά του Πισκοκεφάλου. Το όνομά του οφείλεται στο ότι ήταν έδρα των Λατίνων επισκόπων Σητείας και Ιεράπετρας. Τον 7ο ή τον 8ο αιώνα τοποθετείται η ίδρυση της Επισκοπής της Σητείας. Η Αραβική κατάκτηση του 823 επέφερε πρω-

Κάτω Πισκοπή όπως είναι σήμερα.

15

τοφανείς διωγμούς στην Εκκλησία της Κρήτης. Από το 961 μ.Χ. με την απελευθέρω-ση της Κρήτης από το Νικηφόρο Φωκά αναζωπυρώνεται το ορθόδοξο χριστιανικό φρόνημα των κατοίκων της και η επανασύσταση και δραστηριοποίηση των Επισκό-πων. Οι ιστορικοί της εποχής αναφέρουν ότι η καταστροφική επιδρομή των πειρατών στις παράλιες πόλεις της Κρήτης ανάγκαζαν για λόγους ασφαλείας τη μεταφορά της έδρας των επισκόπων σε μεγάλα χωριά στο εσωτερικό της Κρήτης που ακόμα φέρουν το όνομα Επισκοπή, όπως π.χ. στην περιοχή Ιεράπετρας στο χωριό Επισκοπή και στην περιοχή της Σητείας η Επάνω και Κάτω Επισκοπή με υπάρχουσες μέχρι σήμε-ρα κατοικίες Επισκόπων. Δηλαδή ορισμένες περιφέρειες κατά καιρούς αποτελούσαν ανεξάρτητες Επισκοπές, όπως φαίνεται στο Παρισινό τακτικό 1555 Α του Λέοντος Γ΄ και του Κωνσταντίνου Ε , που χρονολογείται μεταξύ των ετών 731-746 μ.Χ.

Η Κάτω Πισκοπή αναφέρεται στις απογραφές: n το 1577 από τον Fr. Barozzi ως Catopiscopi n των Βενετών το 1583 σαν Piskopi Catto με 171 κατοίκουςn από το Βασιλικάτα (Μνημεία Κρητ. Ιστ. V, σελ.114) Cato Piscopi το 1630 n στην Τούρκικη απογραφή του 1671 Κato Piscopi με 8 χαράτσα (Ν. Σταυρινίδη, Μεταφράσεις, Β΄ σελ.132) n στην Αιγυπτιακή απογραφή του 1834 Eposcope με 8 Τούρκικες οικογένειεςn το 1881 Κάτω Πισκοπή στο δήμο Λιμένος Σητείας με 159 Τούρκους κατοίκουςn το 1900 δεν αναφέρεται (μπορεί οι Τούρκοι να το είχαν εγκαταλείψει)n Επίσης στον αγροτικό δήμο Πισκοκεφάλου n Το 1920 με 97 κατοίκους n Το 1928 με 151 κατοίκους n Το 1940 με 185 κατοίκους n Το 1951 με 148 κατοίκους n Το 1961 με 72 κατοίκους n Το 1971 με 125 κατοίκους

ΤραπεζούνταΛοφώδης περιοχή, Νοτιοανατολικά της Σητείας μεταξύ Πισκοκεφάλου και Ρού-

σας Εκκλησιάς. Απέχει από το Πισκοκέφαλο 3,5 χλμ. Στη κορυφή τραπεζοειδούς λόφου υπήρχε η Τραπεζόντα ή Τραπεζούντα που σήμερα έχει μεταβληθεί σε σωρούς ερειπίων και σώζεται μόνο η μία από τις δύο εκκλησίες που αναφέρει ο Ανδρέας Κορνάρος, η εκκλησία της Παναγίας (εορτάζει στις 8 Σεπτεμβρίου το Γενέσιον της Θεοτόκου). Ο Ανδρέας Κορνάρος δε λησμόνησε στη διαθήκη του τις εκκλησίες της γενέτειράς του και αφήνει 100 υπέρπυρα στην κάθε μία, για τον πλουτισμό και τη διακόσμησή τους (βλ. Στεργ. Γ. Σπανάκη, Η διαθήκη του Ανδρέα Κορνάρου,1611 «Κρη-τικά χρονικά», τόμος Θ΄ σελ. 400). Η εκκλησία του Αγίου Νικολάου που αναφέρει ο Ανδρέας Κορνάρος δε σώζεται σήμερα.

Η Τραπεζούντα αναφέρεται:n το 1577 από το Fr. Barozzi ως Trapesonda n το 1583 από τον Καστροφύλακα (Κ139) με 428 κατοίκουςn το 1630 από το Βασιλικάτα (Μνημεία Κρητ. Ιστ. V, σελ.114) ως Trapesondan το 1671 στην Τούρκικη απογραφή ως Trapezunda με 4 χαράτσα (Ν. Σταυρινίδη, Μεταφράσεις, Β΄ σελ.132)

16

Το μεγάλο και σπουδαίο αυτό χωριό άκμασε κατά τους Βυζαντινούς και Ενε-τικούς χρόνους και πιθανόν να πήρε το όνομά του από την εγκατάσταση οικογε-νειών από την Τραπεζούντα του Πόντου το 15ο αιώνα. Το 1414 ο Abraynus Anteron Arminus ζητά να έλθει με 880 οικογένειες να κατοικήσουν στην Κρήτη και να γλιτώ-σουν από τους διωγμούς των Τούρκων. Οι Βενετοί τους προσφέρουν την Κρήτη και την Εύβοια και τους υπόσχονται να επι-τρέψουν, όπως οι άλλοι πιστοί, να ζήσουν ειρηνικά και νόμιμα με τον ίδιο τους τον κόπο… (βλ. Hippolyte Noiret, Documents inedits…de la Domination Venitienne en Grete, Paris, 1982, σελ. 225). Η Βενετία δέχτηκε την αίτηση και εγκαταστάθηκαν μερικές οικογένειες από τις 880 στην Τρα-πεζούντα του Πισκοκεφάλου. Οι νέοι έποι-κοι συγκατοίκησαν με τους Βενετάρχοντες, όπως τη μεγάλη οικογένεια των Κορνάρων. Η Τραπεζούντα υπέστη πολλές ζημιές από το Χαϊρεντίν Μπαρμπαρόσα το 1538. Με δυσκολία εξακολούθησε την κανονική της

Ερείπια της παλιάς πόλης Τραπεζούντας.

Οικόσημο που έχει βρεθεί στην περιοχή Τραπεζούντα, Σητείας.

17

ζωή και την περίοδο αυτή γεννήθηκαν οι Κορνάροι, Βιτσέντζος και Ανδρέας. Ανά-μεσα στα 45 χωριά της επαρχίας Σητείας η Τραπεζούντα ήταν από τα 3-4 μεγαλύτε-ρα. Ύστερα από 100 χρόνια, το 1648, ο Χαμπίμπ Αγάς των Τούρκων κατάστρεψε το χωριό ολοσχερώς και δεν κατοικήθηκε ξανά, ούτε αναφέρεται πλέον σαν οικισμός. (βλ. «Σητειακά», Τόμος Α , σελ. 17)

Στην περιοχή της Τραπεζούντας βρέθηκε οικόσημο με μονοκέφαλο αετό, ίσως των Κομνηνών. Aνήκει με βεβαιότητα, σε αριστοκρατική οικογένεια Τραπεζούντιων και πιθανώς στον ηγέτη τους. Βρίσκεται στο Αρχαιολογικό Μουσείο του Ηρακλείου.

ΜπεράτηςΒρίσκεται στον κεντρικό δρόμο Σητείας-Πισκοκεφάλου Νότια του χωριού και σε

απόσταση περίπου 1,5 χλμ. από αυτό. Αναφέρεται στις απογραφές:

n το 1577 από τον Fr. Barozzi ως Borati n το 1583 από τον Καστροφύλακα (Κ 138) Berati, με 147 κατοίκουςn το 1671 στη Τούρκικη απογραφή καταγράφεται Berati με 9 χαράτσα (Ν. Σταυρινίδη, Μεταφράσεις, Β΄ σελ.132)

Η αρχαιότερη μνεία του οικισμού είναι σε έγγραφο του 1378, του Δουκικού αρ-χείου του Χάνδακα, Perati, (βλ..El. Santschi, Regestes des arret-scivils etc. σ. 210). Πιθανότατα το αρχικό όνομα του χωριού ήταν Περάτη από το όνομα οικιστή Περά-τη, επώνυμο γνωστό, από την εκκλησία του Αγίου Δημητρίου Περάτη στο Χάντακα, αλλά με συνεκφορά του άρθρου έγινε Μπεράτης.

Ο Εμμανουήλ Αγγελάκης (Σητειακά Α , σελ. 83) το αναφέρει Βεράτι και νομίζει ότι είναι κτίσμα των Αράβων και ότι καταστράφηκε από τον πειρατή Μπαρμπαρόσα.

Παναγία Τραπεζούντας.

18

Μπεράτι, ερείπια της παλιάς πόλης.

Νερόμυλος στο Μπεράτι σκεπασμένος από τον κισσό.

19

Ο Νικόλαος Π. Παπα-δάκης (Ν. Π. Παπαδάκη, Σητεία, 1980, σελ. 94) το αναφέρει Βεράτιον που «…έγινε μετά την Τουρκική κατάκτηση αφού το όνομα είναι Τουρκικής προέλευ-σης (Μπεράτ=σουλτανικό διάταγμα που παρείχε προ-νόμια στους χριστιανούς). Να σημειωθεί όμως πως Βεράτιο (Μπεράτι) είναι πόλη της κεντρικής Αλβα-νίας και δεν αποκλείεται Τουρκοαλβανοί να αποίκη-σαν το συνοικισμό αυτό».

O Ανδρέας Ιακ. Κορ-νάρος αναφέρει στη διαθήκη του, ότι το χωρίο Περάτι ήταν φέουδο και κατοικία της οικογένειας των Κορνάρων. Τη διαθήκη έγραψε στο Κρητικό ιδίωμα ο νοτάριος Μάρκος Καλύβας, καθ’ υπαγόρευση του διαθέτη το έτος αφπγ (1583) μόρε ιμπεριάλε. Μεταξύ άλλων καταγράφει: «… ακόμη αφήνω των δυό μου μπασταρδιών, του Μάρκο και του Σιπιό (Σκιπίων) τα δυό μου περιβόλια στο Μπεράτι… (βλ. Κ. Δ. Μέρτζιου, Κρητικά συμβόλαια, «Κρητικά χρονικά», τόμος ΙΘ΄, σελ. 127).

Ο συνοικισμός Βεράτιο (Μπεράτι) σήμερα είναι εγκαταλελειμμένος.

ΣκλαβεδιάκοςΟ Σκλαβεδιάκος βρίσκεται μεταξύ Πισκοκεφάλου και Κιμουργιώτη, βοριοδυτικά

του Πισκοκεφάλου και σε απόσταση 2,3 χλμ. από αυτό. Ο Εμμανουήλ Αγγελάκης πι-

Από το πανηγύρι το δεκαπενταύγουστο του 2009 στην Παναγία στο Μπεράτι.

Σκλαβεδιάκος, όπως είναι σήμερα.

20

στεύει πως το όνομά του έχει σχέση με τον εποικισμό των Σλάβων στην Κρήτη (βλ. χωριό Σκλάβοι). Στο περιοδικό «Μύσων», τόμος Α , σελ. 199, γράφεται Σκλαβεδιάκο, εκ του Σκλαύος=Σλαύος και διάκος= διάκονος. Συνοικισμός Σλαύων (βλ. και Στ. Ξανθουδίδη, Χριστιανικαί Επιγραφαί εκ Κρήτης, «Αθήνα», τόμος 15, σελ. 116). Σήμερα έχουν ανακαινι-στεί μερικά από τα παλιά σπίτια και οι ιδιοκτήτες τα χρησιμοποιούν ως εξοχικά ή μετόχια.

Ο Σκλαβεδιάκος αναφέρεται: n στην απογραφή των Ενετών ( Κ 139) του 1583 με 17 κατοίκους ως Sclavodiaco n το 1671 στην Τούρκικη απογραφήn το 1834 στην Αιγυπτιακή δεν αναφέρεται n το 1842 από το Χουρμούζη Βυζαντ.(Κρητικά σελ. 36) ως Σκλαβοδιάκουn το 1881 στο δήμο Λιμένος Σητείας με 29 χριστιανούς κατοίκουςn το 1900 γράφεται Σκλαβοδιάκων στον ίδιο δήμο με 45 κατοίκουςn Το 1920 μετόχι Σκλαβοδιάκου στον αγροτικό δήμο Πισκοκεφάλου με 40 κατοίκουςn το 1928 ως Σκλαβοδιάκος με 43 κατοίκους στην κοινότητα Πισκοκεφάλουn το 1940 δεν αναφέρεταιn το 1951 με 38 κατοίκους στην κοινότητα Πισκοκεφάλου n στις επόμενες απογραφές δεν υπάρχει αντίστοιχη καταγραφή

Άγιος Νικόλαος στο Σκλαβεδιάκο.

21

MIA MATIA ΣΤΗΝ ΙΣΤΟΡΙΑΕΙΣΑΓΩΓΗΤο πότε πρωτοκατοικήθηκε η Κρήτη είναι άγνωστο. Η ιστορία της χάνεται στα

βάθη των αιώνων, όπως μαρτυρούν τα αρχαία της μνημεία (γραπτά, αρχιτεκτονικά κ.τ.λ.). Τα πρώτα ίχνη ανθρώπινης παρουσίας στην Κρήτη εμφανίζονται κατά τη νεολιθική περίοδο, δηλαδή γύρω στο 6.000 π. Χ., και περιγραφή της με την γραφή (Γραμμική γραφή Α & Β) βρίσκουμε στις επιγραφές της Κνωσού, Φαιστού κ.α. και με το σημερινό σύστημα γραφής βρίσκουμε στον Όμηρο και στον Ησίοδο (Θεογονία). Μέσα στο χρυσοκόκκινο το πέλαγος στη μέση

βρίσκεται μια λουρίδα γης που Κρήτη τηνε λέσι κι όμορφη, πλούσια περισσή, περίβρεχτη, μα κι είντα αμέτρητο έχει λαό και πόλεις ενενήντα. Γλώσσες ανάκατες μιλούν κι άλλη σε κάθε τόπο. Ζουν Αχαιοί, μα κι άλλα ζουν γένη κι άλλων ανθρώπω. Έχει και βέρους Κρητικούς, περήφανοι κι απού ’ναι και Δωριείς σε τρεις φυλές που διηρημένοι ζούνε και Πελασγούς τους θεϊκούς και Κύδωνες.

Ομήρου Οδύσσεια, ραψωδία τ, Μτφρ.: Γεώργιος Ψυχουντάκης

Μινωική Εποχή (3000-1100π.Χ.) Είναι η πρώτη γνωστή ιστορική περίοδος της Κρήτης, γνωστή σαν Μινωικός Πολιτισμός. Ο Άρθουρ Έβανς, ο αρχαιολόγος που διενήργησε τις ανασκαφές στο Παλάτι της Κνωσού, ονόμασε αναδρομικά αυτή την εποχή Μινωική από το μυθικό κυβερνήτη της Κνωσού, το βασιλιά Μίνωα. Αυτή η πε-ρίοδος διήρκεσε περίπου 1.500 χρόνια και αποτέλεσε τη «Χρυσή Εποχή» της Κρήτης. Ο Έβανς χώρισε τη Μινωική εποχή σε περιόδους:

- Πρωτομινωική ( Π.Μ.) ή Αρχαία Μινωική (3000-2000 π.Χ.), - Μεσομινωική (Μ.Μ.) Ι και ΙΙ (2000 – 1600 π.Χ.), - Μεσομινωική ΙΙΙ, Υστερομινωική (Υ.Μ.) Ι και ΙΙ (1700 – 1400 π.Χ.) και - Υστερομινωική ΙΙΙ (1400 – 1100 π.Χ.).(Ο χωρισμός αυτός δεν είναι απόλυτος) Ρωμαϊκή περίοδος (67 π.Χ.-30 μ.Χ.) Το 69 π.Χ. η Κρήτη έπεσε στα χέρια των

Ρωμαίων και έγινε Ρωμαϊκή επαρχία μέχρι το 369 μ.Χ. Η Γόρτυνα, που πάντα ήταν σύμμαχος της Ρώμης, έγινε η πρωτεύουσα του νησιού.

Πρώτη Βυζαντινή περίοδος (330-1204 μ.Χ.) - Πρώτη Βυζαντινή περίοδος, 330-824 μ.Χ. Κατά τη διάρκεια αυτής της περιόδου

η Κρήτη υπήρξε τμήμα της Βυζαντινής Αυτοκρατορίας, η οποία είχε πρωτεύουσά της την Κωνσταντινούπολη.

- Η Δεύτερη Βυζαντινή περίοδος προσδιορίζεται από το 961 μ.Χ. έως 1204 μ.Χ. με αυτοκράτορα το Νικηφόρο Φωκά.

Αραβοκρατία (824-961 μ.Χ.) Άραβες (Σαρακηνοί) κατέκτησαν το νησί το 824 μ.Χ. καταστρέφοντας την πρωτεύουσα Γόρτυνα και χτίζοντας μια νέα στη θέση του σημερινού Ηρακλείου.

22

Φραγκοκρατία (1204-1210 μ.Χ.) Ενετοκρατία (1211-1669 μ.Χ.)Τουρκοκρατία(1669-1898 μ.Χ.) Η Κρήτη βυθίζεται σε πνευματικό σκοτάδι. Υπο-

διαιρέσεις της περιόδου: - Πρώτη περίοδος (1669-1821)- Περίοδος Κρητικών επαναστάσεων (1821-1898)Κατά την ελληνική επανάσταση του 1821 η Κρήτη δεν κατάφερε να απελευθε-

ρωθεί και παρέμεινε υποτελής αυτόνομη στους Τούρκους μέχρι την ένωσή της με την Ελλάδα. Το χριστιανικό στοιχείο κατά την περίοδο αυτή ενωμένο αντιστέκεται σθεναρά στον Οθωμανό κατακτητή. Με αιματηρούς αγώνες και την ενεργοποίηση των Μεγάλων Δυνάμεων τελικά διορίζεται Ύπατος Αρμοστής ο Πρίγκιπας Γεώργιος. Ο Νομός Λασιθίου διατελούσε υπό Γαλλική κατοχή.

Περίοδος της Αυτονομίας (Κρητική Πολιτεία 1898-1913)Την 1η Δεκεμβρίου 1913 γίνεται η ανακήρυξη της ένωσης της Κρήτης με την

Ελλάδα.Ο πόλεμος του 1940. Κατά τη διάρκεια του Β΄ Παγκοσμίου πολέμου ο Χίτλερ

γνωρίζοντας τη μεγάλη στρατηγική αξία της Κρήτης έγραψε το 1940 στο Μουσολίνι: «Θα ήθελα να σου τονίσω την ανάγκη της μη ανάληψης δράσης κατά της Ελλάδας προ της αστραπιαίας κατάληψης της Κρήτης». Το 1941 έγινε η απόβαση των Γερ-μανών στο νησί καθώς και η ταυτόχρονη ρίψη των αλεξιπτωτιστών. Οι Κρητικοί αντιστάθηκαν ηρωικά αλλά ηττήθηκαν. Όμως αυτή ήταν μια πύρρειος νίκη για τους Γερμανούς γιατί τους προξένησε μεγάλες απώλειες σε έμψυχο και άψυχο δυναμικό.

- Γερμανική κατοχή (1941-1944)- Εμφύλιος (1944-1949)

ΜΙΝΩΙΚΗ ΠΕΡΙΟΔΟΣ Μινωική έπαυλη στην Κληματαριά Αγροικίες και αγρεπαύλεις έχτιζαν οι Μινωίτες έξω από οργανωμένους οικισμούς

με απλά ή σύνθετα αρχιτεκτονικά σχέδια. Είναι συνήθως πολύχωρα οικοδομήμα-τα με την κατάλληλη διαρρύθμιση και εξοπλισμό. Η έκταση και η πολυτέλεια της κατασκευής -μιμούνται το σχήμα των ανακτορικών συγκροτημάτων- δείχνουν ότι ανήκαν σε αξιωματούχους της εποχής ή σε πλούσιους, ισχυρούς τοπικούς άρχοντες

και γαιοκτήμονες. Στο δρόμο μεταξύ Σητεί-

ας-Πισκοκεφάλου στη θέση «Κληματαριά» το 1952 ήρθε στο φως από τη σκαπάνη των αρχαιολόγων διώροφη Μινωι-κή Έπαυλη που ανήκει στους μεταβατικούς χρόνους από με-σομινωική μέχρι υστερομινω-ική εποχή (περί το 1600 π.Χ.) και δυστυχώς ο δρόμος Σητεί-ας – Πισκοκεφάλου την έχει χωρίσει σε δυο μέρη.

Μπορεί κανείς και σήμερα Η σκάλα της Μινωικής έπαυλης από ανατολικά κατά τη διάρκεια της εκσκαφής.

23

να δει τα σωζόμενα ερείπια δω-ματίων των δυο ορόφων, καθώς και τις σκάλες που οδηγούσαν σ’ αυτούς. Χαρακτηριστικό εί-ναι ότι στον κάτω νότιο εξωτε-ρικό τοίχο της έπαυλης έχουν τοποθετηθεί τεράστιοι ογκόλι-θοι για να προστατεύσουν την έπαυλη από τα νερά του ποτα-μού, ενώ ο τοίχος της ανατολι-κής πρόσοψης έχει κατασκευα-στεί από ογκώδεις πελεκητούς λίθους. Σημαντική υπήρξε η αποκάλυψη της κλίμακας του μεγάρου που θεωρείται από τις σπουδαιότερες μινωικές κλίμα-κες που είχαν αποκαλυφθεί μέχρι την εποχή εκείνη. Διαιρείται σε δυο τμήματα από δυτικά προς ανατολικά. Σκάφτηκε η μεγάλη κλίμακα της εισόδου με δυο πτέρυγες και δώδεκα βαθμίδες κάθε μία (η πάνω στενότερη), με είσοδο απ’ ευθείας από το ποτάμι. Βρέθηκε θυρωρείο με δυο μικρά δωμάτια που επικοινωνούν μεταξύ τους, μερικά μι-κρά διαμερίσματα και τρεις χώροι (στη θέση Α, Β, Γ) που μάλλον οι δυο ήταν αποθή-

Κάτοψη Μινωικής έπαυλης Σητείας.

Μινωική έπαυλη, όπως είναι σήμερα, στη θέση Κληματαριά.

24

κες. Στην Α αποθήκη βρέθηκαν 4 πιθάρια που σώζεται μόνο το κατώτερο τμήμα τους, έχουν λαβές και σχοίνινη διακόσμηση και είναι τύπου ΜΜ ΙΙΙ περιό-δου, ενώ στη Β αποθήκη βρέθη-καν δυο πιθάρια. Το δωμάτιο Γ με επίχριστο δάπεδο και κονία-μα στους τοίχους δεν είναι φα-νερό πού χρησίμευε. Τα Ζ, Η, Θ πιθανώς είναι θεμέλια διαμε-ρίσματα του ανώτερου ορόφου. Στα δωμάτια Σ, Ρ, Π σώζονται ελάχιστα λείψανα λόγω της κα-ταστροφής από την κατασκευή του δρόμου. Με το διάδρομο Τ και με έξι σκαλοπάτια ανέβαι-ναν στο δωμάτιο Ξ. Άλλα κινη-τά ευρήματα δεν ανακαλύφθη-καν, μόνο πολυάριθμα όστρακα. Ιερό κορυφής

στα ΚατρίνιαΟι πληροφορίες για τη Μι-

νωική περίοδο (3000-1100 π.Χ.) στηρίζονται σε ανασκαφές και στα εντυπωσιακά αρχαιολογι-κά ευρήματα από μινωικούς οι-κισμούς, λατρευτικά σπήλαια και ιερά κορυφής. Οι Μινωίτες δε λάτρευαν το «θείο» σε μνη-μειώδεις ναούς, όπως αυτούς που χτίστηκαν στην Αίγυπτο και στην Ανατολή στα προϊστο-ρικά χρόνια. Αντίθετα, από το 1900-1700 π.Χ. προτιμούσαν

να προσφέρουν τη λατρεία τους στην ύπαιθρο, σε ιερά σπήλαια και ιερά χτισμένα στην κορυφή κάποιου βουνού καθώς και σε μικρά οικιακά ιερά ή ιδιαίτερους χώρους των ανακτόρων. Τα ιερά κορυφής ιδρύονταν σε κορυφές βουνών και όσον αφορά την περιοχή μας τέτοια ήταν τα Κατρίνια Πισκοκεφάλου, ο Τραόσταλος, ο Πετσοφάς και το Λιόπετρο. Φαίνεται ότι η γειτνίαση με τον ουρανό και η απόλυτη ηρεμία που επικρατούσαν στους χώρους αυτούς έδιναν τη δυνατότητα στους πιστούς να έρθουν σε στενότερη επαφή με τις θεότητες. Ο Νικόλαος Πλάτων αναφέρει («Κρητικά χρο-νικά» σελ. 128) πως στο λόφο Κατρίνια, Β.Δ. του χωριού Πισκοκέφαλου, υπήρχε Ιερό Κορυφής, της Μεσομινωικής ΙΙΙ περιόδου με πλούσια ευρήματα, ανάλογο με το ιερό του Πετσοφά. Η σειρά των αρχαιολογικών ευρημάτων που ανακαλύφθηκε

Τμήματα πηλίνων ΜΜ ειδωλίων ανδρών και γυναικών λατρευτών της θεότητας από το Ιερό Πισκοκεφάλου.

25

τον Οκτώβριο του 1952 ήταν η σπουδαιότερη μέχρι τότε της μινωϊκής πηλοπλαστικής. Πολλά ειδώλια πουλήθηκαν από αρχαιοκάπηλους και άλλα κατασχέθηκαν και βρίσκονται στο μουσείο Ηρακλείου. (βλ. «Πρακτικά της Αρχαιολογικής Εταιρείας 1952», Νικ. Πλάτωνος -Ανασκαφές περιοχής Σητείας, σελ. 631-635). Όπως φαίνονται στα παραπάνω πρακτικά στην περιοχή βρέθηκαν:

α) ειδώλια ανδρών, με απλό περίζωμα, που έχουν λε-πτή μέση και υπερτονισμένους δυνατούς μηρούς. Ορισμένες κεφαλές ανδρών καλύπτονται με πόλο με παχύ δακτύλιο και άλλες εμφανίζουν περίτεχνη κόμμωση που δείχνει ότι και οι άνδρες φρόντιζαν την εμφάνι-σή τους. Φέρνουν τα χέρια στο πρόσωπο ή στο στήθος και ένα ανδρικό ειδώλιο έχει στον ώμο το κολεόπτερο έντομο.

β) ειδώλια γυναικών, με πε-ρίτεχνο φόρεμα, μακριά πλα-τιά φούστα που έχει πτυχώσεις στο πλάι και στηρίζεται με δι-πλή ζώνη που τα άκρα της πέ-φτουν μπροστά. Σχεδόν πάντα έχουν περίτεχνες κομμώσεις με ψηλό κρώβηλο, δεμένο με πλατιά ταινία ή ψηλούς προς τα πάνω ανοιγμένους πόλους. Τα στήθη τονίζονται πάντα, μερικές φορές να εξέχουν και άλλες να πέφτουν πλα-δαρά. Προσεύχονται με ορισμένες κινήσεις των χεριών σε ευθυτενή στάση μπρο-στά στη Θεότητα. Ορισμένες γυναίκες είναι έγκυες που σημαίνει ότι ζητείτο η προστασία της μητρότητας.

γ) διάφορα ζώδια, αγγεία, χάνδρες, κερατοφόροι σκαραβαίοι και μικρά σπίτια από άργιλο στεφανωμένα με διπλά κέρατα και πολλές φορές με πουλιά ή έντομα και ομοι-ώματα ενός περίεργου ζωϋφίου που ονομάστηκε «ρινόκερος ο ορύκτης». Η στάση των εντόμων ποικίλλει ως προς τη θέση του ρύγχους.

δ) μικρογραφικά ιερά που είναι του ίδιου τύπου με αυτά που βρέθηκαν στην ανα-σκαφή της Κνωσού. Συμπληρώθηκαν τέσσερα, δυο εκ των οποίων φέρνουν τμήματα

Ομοιώματα από πηλό του κολεοπτέρου, «ρινόκερος ο ορύκτης», από το Ιερό Πισκοκεφάλου.

Πήλινα μικρογραφικά ιερά εκ του ΜΜ αποθέτου Ιερού Πισκοκεφάλου.

26

διπλών κεράτων στο γείσο τους. Η ισοδομική κατασκευή του ιερού αποδίδεται γρα-πτώς ή χαρακτώς και στο ένα ομοίωμα είναι γωνιακώς τετμημένο το ιερό, διακρίνο-νται δε ορισμένα ίχνη που μάλλον ήταν προσκολλημένα πτηνά ή έντομα.

ε) Τέλος βρέθηκαν κύπελλα της Μ.Μ. ΙΙ περιόδου και πήλινος δίμυξος λύχνος, καμαραϊκά όστρακα με ρόδακες ακτινωτούς, χύτρες και πιθάρια.

Η Μαρία Πλάτωνος-Γιώτα γράφει: «Με την ευκαιρία της νέας μελέτης των αν-θρώπινων ειδωλίων από το ιερό του Πισκοκεφάλου Σητείας επιχειρείται μια επα-ναπροσέγγιση του ζητήματος των ιδιαίτερων φυσιογνωμικών χαρακτηριστικών των Μινωιτών. Συνεξετάζονται συνοπτικά οι τοιχογραφικές παραστάσεις του κρητομυκη-ναϊκού κύκλου, επιλεγμένες σφραγιστικές απεικονίσεις και τα χαρακτηριστικότερα για το θέμα δείγματα της μινωικής μικροπλαστικής. Το υλικό από το Πισκοκέφαλο, χάρη στην υψηλή ποιότητα ορισμένων δειγμάτων του και την πολυμορφία του – ιδιαί-τερα ως προς τις κομμώσεις και τον τρόπο απόδοσης επιμέρους χαρακτηριστικών των προσώπων – έρχεται να προσθέσει νέα στοιχεία, που πιθανώς θα οδηγήσουν σε μια επαναδιαπραγμάτευση του ενδιαφέροντος ζητήματος της μινωικής φυσιογνωμίας».

Ταφικά ΣπήλαιαΑ) Στο Μπεράτι το 1952

μετά τη χρήση δυναμίτη για τη διάνοιξη του δρόμου Ση-τείας - Ιεράπετρας ανακαλύ-φτηκε ταφικό σπήλαιο των τελευταίων μινωικών, πρωτο-γεωμετρικών και γεωμετρικών χρόνων με δέκα τουλάχιστον ταφές και πολλά αγγεία. Από τα αγγεία συναρμολογήθηκαν γύρω στα 40 με ενδιαφέρουσα διακόσμηση, αντιπροσωπευτι-κή του επαρχιακού γεωμετρι-κού ρυθμού της περιοχής της Σητείας. Τα περισσότερα έχουν σκοτεινό γάνωμα και άλλα είναι μελανογάνωτα και ακόσμητα. Βρέθηκε μια πήλινη μινωική κιβωτιόσχημη λάρνακα με το κάλυμμά της, με σπειροειδή, κυματιστή διακόσμηση, καθώς και ένας μεγάλος κυκλικός κά-δος, που είχε χρησιμοποιηθεί ως ταφικό αγγείο. Ένας ταφικός πίθος με κρουνό στο κάτω μέ-ρος φαίνεται μινωικός και ανα-καλύφθηκε στο δεξιό μέρος του σπηλαίου. Ενδιαφέρον εύρημα ήταν μια λοπάδα της ΜΜ ΙΙΙ /

Πρωτογεωμετρικά αγγεία του ταφικού σπηλαίου Κεφάλας Πισκοκεφάλου.

27

ΥΜΙΑ, με γραπτή φυτική διακόσμηση, καθώς και ένας μικρός θαυμάσιος πήλινος ιχθύς. Στο σπήλαιο είχαν γίνει καύσεις και ταφές. Τα περισσότερα οστά ήταν μετακι-νημένα και δεν εξακριβώθηκε η στάση των νεκρών. Ερευνήθηκε από τον αρχαιολόγο Ν. Πλάτωνα. (βλ. «Πρακτικά της Αρχαιολογικής Εταιρείας 1953», (βλ. σελ. 294, 295 και «Χρονικά», 6 ,1952, σελ. 476)

Β) Στη θέση «Λαγγούφα Κεφάλας Πισκοκεφάλου» ερευνήθηκε από τον Νικό-λαο Πλάτωνα το 1953 ταφικό σπήλαιο ανάλογο με το σπήλαιο στη θέση Μπεράτι. Είχε διαστάσεις 3.5Χ2.5 μέτρα και στο βάθος υπήρχαν στενές σήραγγες. Η είσοδος είχε κτιστεί με παραστάδες, προερχόμενες πιθανώς από μινωϊκό οικοδόμημα και η δεξιά ήταν μάλλον χαμηλό κάθισμα με βάθυσμα από τα γνωστά στο μινωϊκό κύκλο. Ανακαλύφθηκαν περίπου 80 αγγεία και ένα σκύφος που είχε χρησιμοποιηθεί για την ταφή βρέφους. Η διακόσμηση των αγγείων είναι πολύ απλή, με θέματα που επαναλαμ-βάνονται στη πρωτογεωμετρική κεραμική. Πολλά καλύπτονται από γάνωμα ή βερνίκι μελανό ή καστανό. Η κεραμική χαρακτηρίζεται «πρωτογεωμετρική», αλλά μάλλον πρέπει να τοποθετηθεί σε μια πρώιμη φάση της ύστερης γεωμετρικής. Εκτός της κε-ραμικής ενδιαφέροντα ήταν δυο λίθινα ευρήματα, ένας κωνικός ολμοειδής λίθος και ένας άλλος σε σχήμα μικρού κρανίου. Ο ανασκαφέας χαρακτηρίζει την κεραμική «πρωτογεωμετρική» αλλά μάλλον πρέπει να τοποθετηθεί σε μια πρώιμη φάση της ύστερης γεωμετρικής (βλ. «Πρακτικά της εν Αθήναις Αρχαιολογικής Εταιρείας 1953», σελ. 292-294 και Χρονικά 1952 σελ. 262)

ΜΙΝΩΙΚΗ ΚΑΙ ΡΩΜΑΪΚΗ ΠΕΡΙΟΔΟΣΣτην περιοχή της Κάτω Πισκοπής στη θέση «Ελληνικά» ανακαλύφθηκαν μινω-

ϊκές λάρνακες. Ο ένας τάφος ήταν δυστυχώς συλημένος. Υπήρχαν υπολείμματα μιας κιβωτιόσχημου και μιας λουτηροειδούς λάρνακας και ένα χάλκινο κάτοπτρο. Εκεί κοντά βρέθηκαν λείψανα συνοικισμού ελληνορωμαϊκών χρόνων και παραδόθηκαν δυο νομίσματα ρωμαϊκά. (βλ. «Χρονικά», 6, 1952, σελ. 476 )

Στη περιοχή της Κάτω Πισκοπής επίσης βρέθηκαν Μινωικοί Τάφοι και άλλα αρχαιολογικά ευρήματα (Βλ. Παπαδάκη «Σητεία» σελ. 32). Στη θέση «Περιστέρες» του χωριού στο 1945-1946 σκάβοντας οι κ.κ. Γιάννης Ν. Κακουράκης και Γρηγόρης Α. Καλαφάτης για προέκταση αρδευτικού αγωγού, βρήκαν μια σαρκοφάγο, που περι-είχε ένα μεταλλικό καθρέπτη. Αμέσως ειδοποίησαν τον αρχαιολόγο Νικ. Πλάτωνα, ο οποίος έστειλε την επίσης αρχαιολόγο γυναίκα του Μαρία Πλάτωνος-Γιώτα, με ένα συνεργείο από κατοίκους Πισκοκεφάλου για να κάμει σχετική έρευνα. Λένε ότι εκεί κοντά βρέθηκε και άλλη σαρκοφάγος (βλ. σελ. 31 «Η Κάτω Επισκοπή Σητείας» του Μανώλη Ν. Τσαντάκη).

28

Το Μάρτιο του 1977 ανακαλύφθηκε πήλινη Μι-νωική σαρκοφάγος με κάλυμμα, στην περιοχή Σκλα-βεδιάκος Πισκοκεφάλου από τους εργολήπτες Ελ. Πετράκη και Κ. Συντυχάκη, που ειδοποίησαν αμέ-σως την Αρχαιολογική Υπηρεσία (Α.Ε.Α.Α.Σ. 124). Χρειάζεται συστηματική συντήρηση προτού μελε-τηθεί και δημοσιευθεί. Η εξωτερική της επιφάνεια κοσμείται με έγχρωμες παραστάσεις. (βλ. «Αμάλ-θεια», τόμος 9, Έτος Θ΄, Τεύχος 34, σελ. 63,64)

Η επιτύμβια στήλη (βλέπε φωτογραφία) βρέθηκε στην τοποθεσία «Λενικά» Πισκοκεφάλου Σητείας και παραδόθηκε από τον Ηλία Παπαδάκη του Ιωάν-νη, το 1975 και πήρε αριθμό Ευρετηρίου Μουσείου Αγίου Νικολάου 6808. Είναι πώρινη, το ύψος της φτάνει τα 0,39 μέτρα, το πλάτος της τα 0,27 μέτρα και το πάχος της τα 0,10 μέτρα. Η κορύφωσή της αποτε-

λείται από τρείς οξείες απολήξεις, ύστερη κατάληξη της αετωματικής επίσκεψης των επιτύμβιων στηλών. Φέρει εγχάρακτη τετράστιχη επιγραφή με ύψος γραμμάτων +ή- 0,03 μέτρα. Ο κάθε στίχος είναι υπογραμμισμένος από ευθεία οριζόντια γραμμή που υπάρχει και σαν υπερκείμενη του πρώτου στίχου. Στην επιγραφή διαβάζεται:

Δρακοντίς Ελένω τω τέ- κνω μνή- μης χάριν

Το όνομα Δρακοντίς δεν απαντάται συχνά στον Ελληνικό χώρο. Παραδίδεται σε επιγραφή από τη Δημητριάδα της Μαγνησίας ενώ στην Κρήτη αναφέρεται σε επιγρα-φή από τη Μίλατο. Το όνομα Έλενος αντίθετα παραδίδεται πολύ συχνά σε επιγραφές και στην Κρήτη σε ψήφισμα από τη Γόρτυνα. Ο τύπος των γραμμάτων τοποθετεί χρο-νολογικά την επιγραφή αυτή στους 3ο ή 4ο μ.Χ. αιώνα. Έχει δοθεί για δημοσίευση από τον έφορο Αρχαιοτήτων κ. Κωστή Δαβάρα και στο Α. Δ. του 1975 (Χρονικά) (βλ. «Αμάλθεια», τόμος 9, Έτος Θ΄, Τεύχος 34 σελ. 57,58)

ΒΥΖΑΝΤΙΝΗ ΠΕΡΙΟΔΟΣ –ΑΡΑΒΟΚΡΑΤΙΑ

Γύρω στο 823-828 μ.Χ. οι Άραβες της Ισπανίας (οι λεγόμενοι Μοζάραβες ή Σα-ρακηνοί ή Άφροι) αφού κατέλαβαν το Χάνδακα εισέβαλαν στην περιοχή της Ιερά-πετρας και της Σητείας και «διέπραξαν παντός είδους βδελυρουργήματα» κατά τον Αγγελάκη. Είναι διαφωτιστική η αφήγηση του Άραβα ιστορικού Μπαλαδούρι, που γράφει χαρακτηριστικά: «Έγινε εισβολή στην Κρήτη, κατά τη διάρκεια της βασιλείας του Ma’mun από τον Abu Hafs Umar Aysi τον Ανδαλούσιο, που είναι γνωστός ως «Κρητικός». Στην αρχή κατέκτησε ένα φρούριο και μετά άρχισε την κατάκτηση του υπολοίπου νησιού βήμα προς βήμα…».

Οι Άραβες παρέμειναν στη Κρήτη περίπου 140 χρόνια ως το 961 μ.Χ. και ο κρητι-κός πληθυσμός βυθίστηκε σε νύκτα μακρόχρονης δουλείας. Αποκόπηκε από τον κορ-μό της βυζαντινής αυτοκρατορίας και αφανίστηκε από το προσκήνιο του πολιτισμού.

Επιτύμβια στήλη.

29

Πριν την Αραβοκρατία η Κρήτη είχε 21 επισκοπές και η κάθε επισκοπή ισοδυναμεί με 12.000 περίπου ψυχές. Ο χριστιανικός πληθυσμός διώκεται, πόλεις και χωριά κα-ταστρέφονται, οι εκκλησίες λεηλατούνται και γκρεμίζονται. Η Επισκοπή της Σητείας καταργήθηκε και πιθανώς σφαγιάστηκε ο επίσκοπός της. Είναι χαρακτηριστικό ότι την περίοδο αυτή δεν μνημονεύεται κανένας επίσκοπος. Καταβλήθηκε προσπάθεια εθνολογικής αλλοίωσης της περιοχής, αλλά τα μόνα ίχνη των Αραβικών επιδράσεων είναι οι λίγες αραβικές λέξεις που χρησιμοποιούμε ακόμα και σήμερα όπως «ζαγάρι», «νεράτζι», «γαζί» (γαζώνω), «κανάκι» (κανακίζω) κ.α. καθώς και ορισμένα τοπωνύ-μια Ζου, Ρουκάκα κ.α. Παρά τις πιέσεις που ασκήθηκαν οι χριστιανοί κάτοικοι απο-σύρθηκαν στις ορεινές περιοχές και έτσι απέφυγαν τις επιμειξίες με τους κατακτητές και κατάφεραν να διατηρήσουν το χριστιανικό τους φρόνημα.

2η ΒΥΖΑΝΤΙΝΗ ΠΕΡΙΟΔΟΣ (961 μ.Χ. - 1204 μ.Χ.)

Κατά την περίοδο αυτή ο αρχιστράτηγος Νικηφόρος Φωκάς, στρέφεται εναντίον των Αράβων Σαρακηνών, στηρίζει και εμψυχώνει τους χριστιανούς, κτίζει εκκλησί-ες και μοναστήρια. Οι θησαυροί των Αράβων της Κρήτης που έπεσαν στα χέρια των βυζαντινών ήταν αμύθητοι και χρειάστηκαν 300 φορτηγά πλοία για τη μεταφορά τους στην Κωνσταντινούπολη. Αξίζει να αναφέρουμε εδώ, ότι ένα μέρος των λα-φύρων έστειλε ο Νικηφόρος στον πνευματικό του, Αθανάσιο τον Αθωνίτη, ιδρυτή της Μεγίστης Λαύρας στο Άγιο Όρος, για την οικοδόμηση και οργάνωση της μονής. Έτσι η ίδρυση της πρώτης μονής της μεγάλης μοναστικής πολιτείας του Άθω συν-δέεται με την άλωση της Κρήτης. Ο Νικηφόρος Φωκάς εγκατέστησε σε εύφορες περιοχές της Κρήτης παλαίμαχους στρατιώτες του, Έλληνες, Αρμένιους, Σλάβους κ.α. όπως λέει ο ιστορικός Λέων ο Διάκονος και έτσι ακόμα και σήμερα σώζονται το-πωνύμια «Αρμένοι», «Βαβέλοι», «Σλάβοι», «Σκλαβοδιάκος ή Σκλαβεδιάκος» και «Βεράτι ή Μπεράτι». Το χωριό «Αδραβάστοι» κατά τον Άμαντο πρέπει να πήρε την ονομασία του από το βυζαντινό επίθετο Αρδάβαστος ή Αρτάβαστος που ήταν ανά-μεσα στους στρατιώτες του Νικ. Φωκά. Όλα αυτά τα χωριά αποτελούσαν φυλάκια των βυζαντινών, την δεύτερη βυζαντινή περίοδο στην επαρχία μας. Η αποστολή του Οσίου Νίκωνος, του «Μετανοείτε» που ήλθε στην Κρήτη και παρέμεινε μια επτα-ετία (962-969) βοήθησε στην επανίδρυση και επαναλειτουργία της επισκοπής της Σητείας το 980μ.Χ., στην εγκατάσταση επισκόπου, στις χειροτονίες ιερέων και έκτι-σε πολυάριθμες εκκλησίες όπως μαθαίνουμε από το «τακτικό» του Βασιλείου του Βουλγαροκτόνου. Την περίοδο αυτή για λόγους ασφαλείας (επιδρομές των Αράβων από τη θάλασσα) μεταφέρεται η έδρα από τη Σητεία, που είχε ορισθεί επί Λέοντος του Σοφού (866μ.Χ.-912μ.Χ.), στην Κάτω Πισκοπή. Όταν ο κίνδυνος απομακρύνε-ται, η έδρα μεταφέρεται πάλι στη Σητεία όπου παραμένει μέχρι το 1508 μ.Χ. (βλ. «Σητειακά», τόμος Α΄, σελ.82-83).

Η Κάτω Επισκοπή ήταν η έδρα του επισκόπου κατά τη διάρκεια της Δεύτερης Βυ-ζαντινής Περιόδου. Το μικρό μεσοβυζαντινό λουτρό που μετατράπηκε τον 11ο αιώνα σε βυζαντινή εκκλησία των Αγίων Αποστόλων, βρίσκεται στην Κάτω Επισκοπή και είναι ένα από τα ελάχιστα λουτρικά κτίσματα που σώζονται στην Κρήτη. Η όμορφη εκκλησία του νεκροταφείου του χωριού, έχει ασυνήθιστο οκταγωνικό σχήμα και εί-ναι ίσως ο αρχαιότερος ναός της επαρχίας. Το μέγεθος του ναού, ο σταυρικός ρυθμός,

30

το οκταγωνικό του σχήμα και τα υλικά συνηγορούν πως πρέπει να κτίστηκε την περί-οδο 961μ.Χ.-1210 μ.Χ., δηλαδή το χρονικό διάστημα που ο στρατηγός του Βυζαντίου Νικηφόρος Φωκάς ολοκλήρωσε τους αγώνες για την απαλλαγή της Κρήτης από τους Σαρακηνούς.

ΠΕΡΙΟΔΟΣ ΕΝΕΤΟΚΡΑΤΙΑΣ (1204 μ.Χ-1669 μ.Χ.) Η δεύτερη Βυζαντινή περίοδος τελειώνει, όταν οι Βενετσιάνοι αγοράζουν την

Κρήτη από το Βονιφάτιο το Μομφερατικό, αντί 1000 μάρκων αργύρου, δηλαδή πε-ρίπου 5000 χρυσά δουκάτα. Αυτό έγινε ύστερα από διαπραγματεύσεις με το Δόγη της Γαληνοτάτης Δημοκρατίας της Βενετίας Ερρίκο Dandolo (Δάνδολο) και με συμ-φωνία που υπογράφηκε στην Ανδριανούπολη στις 12 Αυγούστου 1204 μ.Χ. Όμως άλλος μνηστήρας πάτησε πρώτος στο νησί, ο Γενουάτης αρχιπειρατής και κόμης της Μάλτας Ερρίκος Pescatore (Πεσκατόρε). Με τη βοήθεια του φίλου του Αlamanno da Costa οχύρωσε τα φρούρια Χάνδακα, Σητείας, Ρεθύμνου και έκτισε άλλα μικρότερα σε επίκαιρες θέσεις. Το φρούριο της Σητείας ήταν χτισμένο ίσως τα τελευταία βυζα-ντινά χρόνια, όμως ο Πεσκατόρε το επιδιόρθωσε και το εκσυγχρόνισε. Η σημερινή ονομασία του προήλθε από τη χρήση που του έκαναν οι Γενουάτες. Ήταν στρατώνας, το σπίτι των στρατιωτών, CASA DI ARMA, η Καζάρμα, το φρούριο του κάστρου. Οι Βενετσιάνοι ωστόσο δείχνουν μεγάλο ενδιαφέρον στην αγορά των φρουρίων κι έτσι μετά από πολυετείς πολεμικές επιχειρήσεις, στις 11 Μαΐου 1219 μ.Χ., ανακαταλαμ-βάνουν την Κρήτη και ορίζουν πρώτο δούκα της, τον Ιάκωβο Tiepolo (Τιέπολο). Οι έμποροι Βενετσιάνοι (κυρίαρχος ναυτική δύναμη) έχουν ανάγκη την Κρήτη για τα εμπορικά τους συμφέροντα με Ανατολή. Η Σητεία βρίσκεται κοντά με την Αίγυπτο και τη Μικρά Ασία, χώρες πλούσιες και εμπορικές, άρα αποτελούσε σταθμό εμπορικό

Βυζαντινός ναός των Αγίων Αποστόλων στην Κάτω Πισκοπή, πριν και μετά από την ανακαίνιση.

ΠρινΜετά