25
152 p/kr` shave sara.x, in*k8R Aai` ixfarxI Î _È p/aStaivk : p/Stut s.xae2nat wavI ix9ka.sa#I jIvn kaExLy ix9` kayR¢m tyar k=n TyacI pir`amkarkta tpaslI _ p/Stut s.xae2n AhvalaCya p/kr`-É m@ye ÊÉ Vya xtkatIl ix9` xaley ix9`at jIvn kaExLya.cI grj, jIvn kaExLy ix9`, jIvn kaExLy vaprace fayde, ix9k ix9`at jIvn kaExLya.cI grj, p/Stut s.xae2nacI grj, s.xae2n xI8Rk, s.xae2nacI ]id\d*3e, pirkLpna, mhTTv, VyaPtI Aai` myaRda ya.ca smavex kela _ p/kr` Ê m@ye s.b.i2t saihTy, pUvR s.xae2naca Aa!ava Aai` p/Stut s.xae2nace veg;ep` ya.ca smavex kela _ p/kr` Ë m@ye s.xae2n VyaQya, mhTTv, p/kar, s.xae2n pd\2tI, s.xae2n AiwkLp p/kar, cle, nmuna, maihtI s.kln sa2ne, maihtI ivXle8` sa2ne, s.xae2n kayRvahI ya.ca smavex kela Aahe _ p/kr` Ì m@ye s.xae2n sa2n Aai` jIvn kaExLy ix9` kayR¢m ivksn p/i¢yece v`Rn kele Aahe _ yat s.xae2n sa2n, ivksn 3Ppe, ]id\d*3e, Aaxy, p/Xna.ce Sv=p, gu`dan yaejna, p4dxIR AWyas ya.ca smavex kela Aahe _ p/kr` 5 m@ye kayR¢macI pir`amkarkta AWyas~yasa#I s.QyaxaS5Iy ivXle8` kele _ Tyacbraebr sjRnxIl ivcar kaExLy mapn cac`ItIl p/Xna.vrIl p/itsad, Svy.A@yynatIl ¡itpi5ka Aai` iv´ai4RnI.nI idlele p/Tyawr` p/itsad ya.Cya Aa2are gu`aTmk ivXle8` Aai` A4RinvRcn kele _ p/Stut p/kr`at s.xae2naca sara.x de}n in*k8R Aai` ixfarxI sadr keLya Aahet _ tsec pu!Il s.xae2nasa#I iv8yhI sucvle Aahet _

p/kr` shave sara.x, in*k8R Aai` ixfarxIshodhganga.inflibnet.ac.in/bitstream/10603/9374/13/13...sa2ne, ma@yme, t.5e, nve nve p/yaeg, ix9k-iv´a4IR s.b.2 Aai` mhTTvacI ix9kacI wUimka

Embed Size (px)

Citation preview

Page 1: p/kr` shave sara.x, in*k8R Aai` ixfarxIshodhganga.inflibnet.ac.in/bitstream/10603/9374/13/13...sa2ne, ma@yme, t.5e, nve nve p/yaeg, ix9k-iv´a4IR s.b.2 Aai` mhTTvacI ix9kacI wUimka

152

p/kr` shave

sara .x, in*k8R Aai` ixfarxI

Î _È p /aStaivk :

p /St ut s.xa e2nat wavI ix9ka .sa#I jIvn ka ExLy ix9` kay R¢m tyar k=n TyacI

pir`amkarkta tpaslI _ p /St ut s.xa e2n AhvalaCya p /kr`-É m@y e ÊÉ Vya xtkatIl ix9` xaley

ix9`at jIvn ka ExLya .cI grj, jIvn ka ExLy ix9`, jIvn ka ExLy vaprac e fayd e, ix9k ix9`at

jIvn ka ExLya .cI grj, p /St ut s.xa e2nacI grj, s.xa e2n xI8 Rk, s.xa e2nacI ]id \d*3 e, pirkLpna,

mhTTv, VyaPtI Aai` mya Rda ya .ca smav ex kela _

p /kr` Ê m@y e s.b .i2t saihTy, p Uv R s .xa e2naca Aa!ava Aai` p /St ut s.xa e2nac e v eg; ep`

ya .ca smav ex kela _

p /kr` Ë m@y e s.xa e2n VyaQya, mhTTv, p /kar, s.xa e2n pd \2tI, s.xa e2n AiwkLp –

p /kar, cle, nm una, maihtI s.kln sa2n e, maihtI ivXle8` sa2n e, s.xa e2n kay RvahI ya .ca smav ex

kela Aah e _

p /kr` Ì m@y e s.xa e2n sa2n Aai` jIvn ka ExLy ix9` kay R¢m ivksn p /i¢y ec e v`Rn kel e

Aah e _ yat s.xa e2n sa2n, ivksn 3Pp e, ]id \d*3 e, Aaxy, p /Xna .c e Sv=p, g u`dan ya ejna, p4dxI R

AWyas ya .ca smav ex kela Aah e _

p /kr` 5 m@y e kay R¢macI pir`amkarkta AWyas~yasa#I s.QyaxaS5Iy ivXle8` kel e _

Tyacbra ebr sjRnxIl ivcar ka ExLy mapn cac`ItIl p /Xna .vrIl p /itsad, Svy .A@yynatIl ¡itpi5ka

Aai` iv´ai4 RnI .nI idlel e p /Tyawr` p /itsad ya .Cya Aa2ar e g u`aTmk ivXle8` Aai` A4Rinv Rcn kel e _

p /St ut p /kr`at s.xa e2naca sara .x d e}n in*k8 R Aai` ixfarxI sadr keLya Aah et _ tsec

p u!Il s.xa e2nasa#I iv8yhI sucvle Aah et _

Page 2: p/kr` shave sara.x, in*k8R Aai` ixfarxIshodhganga.inflibnet.ac.in/bitstream/10603/9374/13/13...sa2ne, ma@yme, t.5e, nve nve p/yaeg, ix9k-iv´a4IR s.b.2 Aai` mhTTvacI ix9kacI wUimka

153

Î _É iv8y p /v ex :

pirvt RnxIlta ha manvI jIvnaca S4ayIwav Aah e _ Tyam u; e VyKtIla pirp U` R jIvn

jg~yasa#I tyar kr`ar e ix9`deqIl pirvt RnxIl ha et e _ bdlTya ka;an usar ix9`acI @y ey e,

AWyas¢m, m ULymapn pd \2tI, )an, ka ExLy e, 9mta .cI grj l9at 6 e}n A@yyn-A@yapn pd \2tI,

sa2n e, ma@ym e, t .5 e, nv e nv e p /ya eg, ix9k-iv´a4I R s.b .2 Aai` mhTTvacI ix9kacI w Uimka yat

bdl zala Aah e _

jagitkIkr` Aai` Aa E´a e igkIkr` yam u; e t .5)an Aai` ]Tpadn 9e5at bdl zale Aah et _ ya

bdla .m u; e wavI nagirka .sa#I AavXyk )an, ka ExLy e, 9mta ya .cI grj l9at 6 e}n ix9ka .nI

AapLya A@yyn A@yapnat ya e Gy bdl kr`e Ap ei9t Aah e _ ya bdla .na skaraTmkten e sama er e

ja~yasa#I Aai` bdlleLya piriS4tIxI smaya ejn sa2~yasa#I jIvn ka ExLy ix9` nVya ip!Ila

6Div`a-ya ix9ka .sa#I AavXyk Aah e _

p /St ut p /kr`at ÊÉ Vya xtkatIl ix9`abd \dl Ape9a, xaley ix9`at jIvn ka ExLya .cI

grj, jIvn ka ExLyaca A4R, p /St ut s.xa e2nacI grj, ]id \d*3 e, pirkLpna, mhTTv, VyaPtI Aai`

mya Rda ya .ca pramxR 6 etla Aah e _ ya bdla .na skaraTmkten e sama er e ja~yasa#I Aai` bdlleLya

piriS4tIxI smaya ejn sa2~yasa#I 'jIvn ka ExLy ix9`' nVya ip!Ila 6Div`a-ya ix9ka .sa#I

Aai` Tyabra ebr [tr sva R .sa#I AavXyk Aah e _ ra*¨Iy AWyas¢m AaraqDa ÊÈÈ5 ya sva R .m@y e jIvn

ka ExLy ix9`acI Ap e9a VyKt kelI Aah e _ p /St ut s.xa e2nat wavI ix9ka .sa#I WHO Üjagitk

Aara e Gy s.63naÝ n e sUict kel eLya ÉÈ jIvn ka ExLya .vr Aa2airt ix9` kay R¢mac e ivksn k=n

TyacI pir`amkarkta tpaslI _

Î _É _É jIvn ka ExLye ix9` :

jagitk Aara e Gy s.63n en e (WHO) jIvn ka ExLya .cI VyaQya p u!Ilp /ma` e kelI Aah e _

"jIvn ka ExLy e Mh`je dEn .idn jIvnaCya Ap e9a Aai` AaVhan e ya .na p /wavI rItIn e

hata;~yasa#I VyKtIm@y e smaya ejnaTmk Aai` skaraTmk vtRnaca ivkas 6Div`a-ya 9mta

ha ey" _

Page 3: p/kr` shave sara.x, in*k8R Aai` ixfarxIshodhganga.inflibnet.ac.in/bitstream/10603/9374/13/13...sa2ne, ma@yme, t.5e, nve nve p/yaeg, ix9k-iv´a4IR s.b.2 Aai` mhTTvacI ix9kacI wUimka

154

jagitk Aara e Gy s.63n en e idlelI jIvn ka ExLya .cI yadI p u!Ilp /ma` e Aah e _

É _ Svja`Iv (Self Awareness)

Ê _ tdn uw UtI (Empathy)

Ë _ smSya inrakr` (Problem Solving)

Ì _ in` Ry 9mta (Decision Making)

5 _ p /wavI s.p / e8` (Effective Communication)

Î _ Aa .trVyiKtk s.b .2 (Interpersonal relation)

Ï _ sjRnxIl ivcar (Creative Thinking)

8 _ sarasar ivcar (Critical Thinking)

Ñ _ wavna .c e smaya ejn (Coping with Emotions)

ÉÈ _ ta`-t`ava .c e VyvS4apn (Coping with Stress)

(http://www.ubdoc.org/pat/youthnet/action/mess

ageescase-peers-07)

UNICEF n e jIvn ka ExLyacI VyaQya p u!Ilp /ma` e kelI Aah e _

")an, v <TtI, ka ExLy ya tINhI 9 e5a .t smta el sa2~yaCya d <i*3ka enat Un vt R` ukIca ivkas

ik.va vt R` ukIt bdl Mh`je jIvn ka ExLy ha ey" _

(http://www.unicef.org/life skills/index which skills.html)

mu;atc VyKtI .m@y e kmI Ai2k p /ma`at jIvn ka ExLy e Aah et _ Tya .c e ]pya ejn kr~yac e

ka ExLy va!iv`e ha jIvn ka ExLy e ivksnaca d <i*3ka en Aah e _ jIvn ka ExLy e VyKtIla Svt:bra ebrc

[tra .Cya Aa .tri¢ya, inra egI jIvnxElI Aai` p /itsadaTmk jbabdar vt Rnaca ivkas krtat _

Î _É _Ê jIvn ka ExLy vaprac e fayd e :

AaTmwanaCya sahaYyan e VyKtI Svt:c e sam$y R Aai` kmtrta smjav Un 6 e} xkte _

Aay u*yatIl s.2I Aa e;qUn 2a eKya .na sama er e ja~yacI tyarI k= xkte _

Aa .trVyiKtk ka ExLyam u; e VyKtI Svt:Cya jIvnat, ku3 u .bat Aai` smajat inma R` ha e`a-ya

smSya Aa e;qUn Tya .na yxSvIp`e sama erI ja} xkte _

skaraTmk nat es .b .2 smUhat, g3abra ebr kay R kr~yasa#I qUp fayd exIr #rtat _

Page 4: p/kr` shave sara.x, in*k8R Aai` ixfarxIshodhganga.inflibnet.ac.in/bitstream/10603/9374/13/13...sa2ne, ma@yme, t.5e, nve nve p/yaeg, ix9k-iv´a4IR s.b.2 Aai` mhTTvacI ix9kacI wUimka

155

jIvn ka ExLy e VyKtIla manvI AiStTv Aai` xaXvt ivkas, pya Rvr`Iy smSya yababt

s.v ednxIl bnivtat _

jIvn ka ExLya .m@y e skaraTmk ka ExLya .ca smav ex zaLyam u; e m ula .na Vysna .pas Un v [tr

2a eKya .pas Un vac~yacI p / e r`a im;te _

Î _É _Ë ix9k ix9`at jIvn ka ExLya .cI grj :

mula .na jIvn ka ExLya .c e ix9` d e}n s9m kr~yasa#I ix9ksud \2a s9m As`e grj ec e

Aah e _ ix9ka .na jIvnka ExLy e p / aPt zalI tr v EyiKtk jIvn tsec A@yapnat Tya .c e ]pya ejn t e

krtIl _ Tyam u; e sevap Uv R p / ix9`aCya AWyas¢mat jIvnka ExLya .ca smav ex Vhayla hva _ Tyam u;e

Svt .5 ivcar kr`e, Svt:ca Str ] .cav` e v iv´a$ya R . Cya grja .na ya e Gy p / itsad d e` e ix9ka .na xKy

ha e{l _ ra*¨Iy AWyas¢m AaraqDa ÊÈÈ5 m@y e jIvn ka ExLy e ivkist kr~yacI grj VyKt kelI

Aah e _ ya AaraqDyat ix9ka .Cya p Uv RtyarIbabt kahI Ap e9a VyKt keLya Aah et _ Üra*¨Iy AWyas¢m

AaraqDa, ÊÈÈ5, p <*# ¢ _ ÉËÈÝ Tya p u!Ilp /ma` e :

prSpr shkaya Rsa#I AapLya g3ap e9a v egv eg;ya g3a . iv8yI ix9kala Aaplep`a, Aadr va3la

paihj e _ Mh`jec Tyan e la ekxahIin*# m ULya .ca Aadr kela paihj e _

smajap /tI AslelI jbabdarI zel~yasa#I v jg ca .gLya irtIn e smjUn 6 e~yasa#I

ix9kaCya A.gI sus .vad sa2~yacI kla, Sp*3p`a, ibnc Ukp`a, tkRx ud \2ta v ]Cc p /tIc e

ka ExLy Asavyas paihj e _

ix9kaca wavink ivkas inka ep AsUn TyacI v <TtI Aan .dI AslI paihj e _

ix9kan e m ula .na Svt .5 ivcar kravyas ixkivle paihj e _

ix9kala m ula .ca Aadr im;iv~yasa#I Tyac e VyiKtmTTv AaLhaddayk Asav e _ kaya Rca

]Tsah Aai` iv´a$ya R .bd \dl in*#a AsavI _

ix9ka .p /tI As`a-ya ya Ap e9a .sa#I Tya .na Vyavsaiyk )an Aai` ka ExLya .bra ebrc jIvn

ka ExLya .c e ix9` d e` e grj ec e Aah e _

xasn in`Ry ¢ma .k : pIAar{ãÊÈÉÈãÜÉËÎãÉÈÝ p / aix-5 klm ÊÑÜÉÝ v ÜÊÝ n usar [yTta

pihlI t e Aa#vIsa#I satTyp U` R sv R .k8 m ULymapn kay Rpd \2tI iviht kr~yat y et Aah e _ TyatIl

Aakairk m ULymapn jIvn ka ExLya .ca d <i*3ka enat Un krav e Ase ix9k mag Rdix Rk et nm Ud kel el e Aah e _

Page 5: p/kr` shave sara.x, in*k8R Aai` ixfarxIshodhganga.inflibnet.ac.in/bitstream/10603/9374/13/13...sa2ne, ma@yme, t.5e, nve nve p/yaeg, ix9k-iv´a4IR s.b.2 Aai` mhTTvacI ix9kacI wUimka

156

yav=n ix9k ix9`at jIvn ka ExLya .c e ix9` pd \2txIrp`e AWyas¢mat Un dyavyas hv e _

s@yaCya DI _3I _0D \ _, bI _0D \ _ 0m _0D \ _ AWyas¢mat jIvn ka ExLy e ivkasaCya d <i*3ka enat Un wavI

ix9ka .cI ix9k ix9`at Un p Uv RtyarI k=n 6 e~yac e ya ejna kelI _

Î _É _Ì p /St ut s.xa e2nacI grj :

s.b . i2t s.xa e2na .ca Aa!ava 6 etana Ase Aa!;le kI, Da W _xItl h eilya ÜÊÈÉÉÝ ya .nI iv´a4I R

ix9ka .sa#I jIvn ka ExLy kay R¢m tyar k=n TyacI pir`amkarkta AWyaslI, pr .t u ha s.xa e2n

p /kLp Aah e _ wavI ix9ka .sa#I jIvn ka ExLy e ix9` Asa ivxe8 kay R¢m pI0c _DI \ _ StravrIl

s.xa e2nasa#I ka e# ehI ]plB2 nahI _ pr .t u 0qad e ka ExLy ivkist kr~yasa#I 0kU` ÊË s.xa e2n e

zalelI Aa!;lI _ Axa sv R s.xa e2nat Un idsUn Aale kI ka ExLya .babt ivxe8 ix9` kay R¢m tyar

k=n kay RvahI keLyavr Tya ka ExLya .c e s.padn Aai` ix9` Vyvharat 2naTmk frk Aa!;Un Aala _

Tyam u; e jIvn ka ExLya .babt ivxe8 ix9` kay R¢m inma R` k=n TyacI kay RvahI keLyavr s.xa e2n

kr~yacI AavXykta ja`vlI _ Tyam u;e Axa ivxe8 ix9` kay R¢mac e ivksn kr`e, Tya kirta ya e Gy

mapn sa2n e tyar k=n TyacI pd \2txIr kay RvahI kr`e v kay R¢macI pir`amkarkta tpas`e Hya

h et Un e p /St ut s.xa e2nacI ya ejna kelI _

Î _É _5 s.xa e2nace xI8 Rk :

"wavI ix9ka .sa#I 'jIvn ka ExLy e ix9`' kay R¢mac e ivksn" _

Î _É _Î s.xa e2nacI ]id \d*3 e :

É _ ma@yimk StravrIl wavI ix9ka .sa#I 'jIvn ka ExLy e ix9`' kay R¢mac e ivksn kr`e _

Ê _ 'jIvn ka ExLy e ix9`' kay R¢macI pir`amkarkta AWyas`e _

Page 6: p/kr` shave sara.x, in*k8R Aai` ixfarxIshodhganga.inflibnet.ac.in/bitstream/10603/9374/13/13...sa2ne, ma@yme, t.5e, nve nve p/yaeg, ix9k-iv´a4IR s.b.2 Aai` mhTTvacI ix9kacI wUimka

157

Î _É _Ï s.)a .Cya kaya RTmk VyaQya :

É _ wavI ix9k :

ix9` ivxard AWyas¢mala p /v ex 6 etlel e iv´a4I R _ ya s.xa e2nat 0s _0n _DI _3I _ ka Wlej

Aa Wf 0Jy uk exn fa Wr v um en, p u` e y e4 e ix9` ivxard AWyas¢masa#I p /v ex 6 etleLya ÊÈÈÑ-ÊÈÉÈ ya

xE9i`k v8a RtIl sv R ÏÑ iv´ai4 RnI _

Ê _ jIvn ka ExLy e :

jagitk Aara e Gy s.63n en e (WHO) idlelI jIvn ka ExLya .cI VyaQya y e4 e SvIkarlelI Aah e _

"jIvn ka ExLy e Mh`je d En . idn jIvnatIl AaVhan e Aai` Ap e9a ya .na p /wavI rItIn e hata;~yasa#I

VyKtIm@y e smaya ejnaTmk v skaraTmk vtRnaca ivkas 6Div`a-ya 9mta ha ey" _ yam@y e WHO n e

idleLya jIvn ka ExLya .ca smav ex Asel _

wavI ix9ka .m2Il jIvn ka ExLya .cI p / aPtI Mh`je s.xa e2kan e tyar kel eLya ya sv R jIvn

ka ExLyiv8yk cac~ya .vrIl 0ki5t p /aPta .k ha ey _

WHO n e idl eLya yadItIl p /Ty ek ka ExLyacI VyaQya p u! e idl elI Aah e _

Sv-ja`Iv : Svt:Cya wavna Aa e;qta y e` e, Svt:Cya 9mta Aa e;q`e, kmtrta Aa e;q`e,

Svt:c e m ULymapn kr~yac e ka ExLy Mh`je Sv-ja`Iv ha ey _ s.xa e2kan e Sv-ja`Iv iv8yk

tyar kel eLya cac`IvrIl p /aPta .k ya Sv=pat Sv-ja`Iv ec e mapn kel e _

tdn uw UtI : d us-ya VyKtICya w Uimket ja}n d us-ya .Cya wavna, ADc`I smjav Un 6 e~yacI

9mta s.xa e2kan e 'tdn Uw UtI' iv8yk tyar kel eLya cac`IvrIl p /aPta .k ya Sv=pat

td \n uw UtIc e mapn kel e _

smSya inrakr` : "VyKtIla 0qadI ADc`, smSya ik.va p /Xna4 Rk piriS4tIcI ja`Iv

ha e` e, Tyav e;I smSya sa eDiv~yasa#I iviv2 pya Rya .ca ivcar k=n TyatIl ya e Gy pya Ryaca

vapr k=n, @y ey sma er # ev Un skaraTmk maga Rn e smSya sa eDiv~yace ka ExLy Mh`je smSya

inrakr` ha ey" _ s.xa e2kan e 'smSya inrakr`' iv8yk tyar kel eLya cac`IvrIl p /aPta .k

ya Sv=pat smSya inrakr` ka ExLyac e mapn kel e _

Page 7: p/kr` shave sara.x, in*k8R Aai` ixfarxIshodhganga.inflibnet.ac.in/bitstream/10603/9374/13/13...sa2ne, ma@yme, t.5e, nve nve p/yaeg, ix9k-iv´a4IR s.b.2 Aai` mhTTvacI ix9kacI wUimka

158

in` Ry9mta : da en ik.va Ai2k pya Rya .m2 Un ink8a .Cya Aa2ar e ivv ekan e invDlela 0k ya e Gy

pya Ry Mh`je in`Ry _ s.xa e2kan e 'in`Ry9mta' iv8yk tyar kel eLya cac`IvrIl p /aPta .k ya

Sv=pat in`Ry9mtec e mapn kel e _

p /wavI s .p / e8` : "p /wavI s.p / e8` Mh`je d us-ya VyKtIla p U` Rp` e Aakln ha e{l Axa pd \2tIn e

maihtI ik.va kLpna, iliqt, ma E iqk ik.va d <Xy ma@ymat Un d us-ya VyKtIpy R .t pa eha eciv` e

Aai` d us-ya VyKtIcI maihtI kLpna, ]Ttm rItIn e smjav Un 6 e~yacI 9mta Mh`je p /wavI

s.p / e8` ka ExLy ha ey" _ s.xa e2kan e 'p /wavI s.p / e8` ka ExLy' iv8yk tyar kel eLya cac`IvrIl

p /aPta .k ya Sv=pat p /wavI s.p / e8` ka ExLyac e mapn kel e Aah e _

Aa .trVyiKtk s.b .2 : "Aa .trVyiKtk s.b .2 Mh`je d En . idn jIvnat s.pka Rt y e`a-ya

VyKtI .bra ebr Aslel e s.b .2 smjUn 6 e` e, i3kiv`e Aai` va!iv~yas mdt kr`arI 9mta ik.va

ka ExLy ha ey" _ s.xa e2kan e 'Aa .trVyiKtk s.b .2' iv8yk tyar kel eLya cac`IvrIl p /aPta .k

ya Sv=pat Aa .trVyiKtk s.b .2ac e mapn kel e _

sjRnxIl ivcar : "sjRnxIl ivcar Mh`je irKt 63ka .cI p UtI R kr`e, 5asdayk A4va

A2avaTmk 63na .cI ja`Iv ha e` e v Tyas.b . i2t kLpna A4va pirkLpna inma R` kr`e ha ey _

Tyac bra ebr ya kLpna A4va pirkLpna pDta;Un pah Un Tya .c e in*k8 R AavXyk te ferbdl

k=n s.p / e i8t kr`e ha ey" _ s.xa e2kan e 'sjRnxIl ivcar' iv8yk tyar kel eLya cac`IvrIl

p /aPta .k ya Sv=pat sjRnxIl ivcara .c e mapn kel e _

sarasar ivcar : "sarasar ivcar Mh`je VyKtIla p / aPt maihtIc e n E itk, xaS5Iy Aai`

taikRk ivXle8` k=n vSt uin*#p`e prI9` k=n sTyasTyta pDta;Un tI maihtI

SvIkar~yac e ka ExLy ha ey" _ s.xa e2kan e 'sarasar ivcar' iv8yk tyar kel eLya cac`IvrIl

p /aPta .k ya Sv=pat sarasar ivcara .c e mapn kel e _

wavink smaya ejn : "Svt:Cya wavna Aa e;qUn Tyac bra ebr [tra .Cya wavna Aa e;qUn

smjav Un 6 e~yas mdt kr`arI tsec [tra .Cya wavna .ca vt R` ukIvr ha e`ara pir`am

Aa e;q~yas mdt kr`arI 9mta Mh`je wavink smaya ejn ha ey" _ s.xa e2kan e 'wavink

smaya ejn' iv8yk tyar kel eLya cac`IvrIl p /aPta .k ya Sv=pat wavink smaya ejnac e

mapn kel e _

ta`t`avac e VyvS4apn : "manisk t`ava .m u; e inma R` ha e`a-ya Aajara .na skaraTmk p /itb .2

kr~yacI 9mta ik.va ka ExLy Mh`je ta`t`ava .c e VyvS4apn ka ExLy ha ey" _ s.xa e2kan e

Page 8: p/kr` shave sara.x, in*k8R Aai` ixfarxIshodhganga.inflibnet.ac.in/bitstream/10603/9374/13/13...sa2ne, ma@yme, t.5e, nve nve p/yaeg, ix9k-iv´a4IR s.b.2 Aai` mhTTvacI ix9kacI wUimka

159

'ta`t`ava .c e VyvS4apn' iv8yk tyar kel eLya cac`IvrIl p /aPta .k ya Sv=pat

ta`t`ava .Cya VyvS4apna .c e mapn kel e _

Ë _ jIvn ka ExLy e ix9` kay R¢m :

wavI ix9ka .m@y e jIvn ka ExLya .ca ivkas kr~yasa#I s.xa e2kan e tyar kel ela ivxe8

kay R¢m _

ha kay R¢m sumar e ÏÈ tasa .ca AsUn yat sEd \2a . itk wagasa#I ËÈ tas ha et e _ ¡tI pi5ka

v 7apIl Svy .A@yyn saihTyad \vara p /Ty ek ka ExLyaca sEd \2a . itk wag p U` R kela _ p / aTyi9k kaya Rsa#I

ÌÈ tas idle _ wavI ix9ka .na iv´a$ya R .xI A@yapnadrMyan v xaley pirsrat kravyaCya

Aa .tri¢ya .m@y e hI ka ExLy e kxI vapravIt yaca Aiw=pt et Un srav ha eta e _ ka ExLyaCya Sv=pan usar

vga Rt w Uimka paln, Aiw=pta Aai` qe;, g3cca R, smUh Aa .tri¢ya, b uid \2m .4n, An uwvk4n, Sv-

sadrIkr`, SWOT Analysis, samaijk s.S4a .na w e3I, ya .ca smav ex kela _

Ì _ pir`amkarkta :

s.xa e2k inim Rt wavI ix9ka .Cya jIvn ka ExLy iv8yk p Uv R cac`I v ]Ttr cac`ItIl

0ki5t p /aPta .ka .Cya m@ymanat pDlela 2naTmk frk _

Î _É _8 s.xa e2n pirkLpna :

'jIvn ka ExLy e ix9` kay R¢m' kay RvahIm u; e wavI ix9ka .Cya jIvn ka ExLy iv8yk

p Uv Rcac`IvrIl Aai` ]Ttrcac`IvrIl p /aPta .ka .Cya m@ymanat sa4 R frk pD el _

Î _É _Ñ p /St ut s.xa e2nac e mhTTv :

p /St ut s.xa e2nat wavI ix9ka .sa#I WHO n e sUict kel eLya ÉÈ jIvn ka ExLya .c e ix9`

d e~yasa#I jIvn ka ExLy ix9` kay R¢m tyar kela _ ya kay R¢mat ix9ka .na ix9`Vyvharat kraVya

lag`a-ya w Uimkas.b . i2t vaStvaxI s.b . i2t pr .t u kaLpink p /s .g, ¡tI .ca smav ex kela _ sEd \2a . itk

kay R ËÈ tas tr p / aTyi9k kay R ÌÈ tas AxI 0kU` ÏÈ tasa .t kay R¢macI kay RvahI kelI _ yat

iviv2 t.5 e, pd \2tI, Svy .A@yyn saihTy, ¡itpi5ka ya .ca vapr kela _ jIvn ka ExLy kay R¢m

yxSvI zala kI nahI h e pDta;~yasa#I ivxe8 mapn sa2n e tyar kelI _ jIvn ka ExLy mapn cac`I

Aai` kay R¢m p /Tyawr` p /XnavlICya sahaYyan e kay R¢macI pir`amkarkta pDta;lI _ AaleLya

Page 9: p/kr` shave sara.x, in*k8R Aai` ixfarxIshodhganga.inflibnet.ac.in/bitstream/10603/9374/13/13...sa2ne, ma@yme, t.5e, nve nve p/yaeg, ix9k-iv´a4IR s.b.2 Aai` mhTTvacI ix9kacI wUimka

160

filta .v=n jIvn ka ExLy e ix9` kay R¢m yxSvI zala _ wavI ix9ka .na ]py uKt #rla Ase cac`I

Aai` p /Tyawr` p /XnavlItIl na e .dIv=n Aa!;Un Aale _

wavI ix9ka .sa#I jIvn ka ExLy e kay R¢m ]py uKt #rla tsec p /St ut s.xa e2n h e ix9k,

s.xa e2k Aai` [tr Vyavsaiyk ya .na ]py uKt #r`ar Aah e _

É _ ix9k :

mra#I ma@ymatIl p /a4imk, ma@yimk, ]Cc ma@yimk, mhaivyalyIn, ix9`xaS5

mhaiv´aly yatIl pdvI, pdivka, pdVy uTtr ix9ka .na ]py uKt #r`ar Aah e _ p /St ut s.xa e2n h e

mra#I ma@ymatIl ix9ka .sa#I kr~yat Aale Asle trI [tr ma@ymatIl ix9ka .nahI mag Rdx Rk

#r`ar Aah e _ m e .d UAa2airt ix9`, )anrcnavad, bh uiv2 b uid \2mTta, xElI, wavink b uid \2mTta,

samaijk b uid \2mTta, jIvn ka ExLy ix9`, satTyp U` R sv R .k8 m ULymapn ya sva R .ca ivcar krtana

ix9ka .kD Un kahI Ap e9a VyKt keLya jatat _ Axa v e;I ix9k s.w /mat pDtat _ ya Ap e9a n emKya

AapLyakDUn kxa p U` R ha etIl? A@yyn A@yapnat AapLya vt Rnat ka e`t e bdl krav et? jIvn ka ExLy

ivksn Mh`je n emke kay krayc e? Ase p /Xn ix9ka .na pDtat _ ya sv R p /Xna .cI ]Ttr e jIvn ka ExLy

ix9` kay R¢mat iviv2 sa2n e, t .5 e, pd \2tI .c e ]pya ejn k=n pd \2txIrp`e d e~yaca p /yTn kela

Aah e _ ya s.xa e2naca ]pya eg mag Rdx Rk Mh`Un ix9ka .sa#I As`a-ya seva .tg Rt p / ix9` vga Rsa#IhI

]py uKt #r`ar Aah e _ Svy .A@yyn saihTyatIl kahI p /s .g, ¡tI, ¡itpi5ka pa#3ac` Hya p / ix9`

vga Rsa#I, ]d \ba e2n vga Rsa#I ]py uKt #rtIl _ ix9ka .p /ma` ec s.xa e2ka .nahI p /St ut s.xa e2n ]py uKt

#r el _

Ê _ s .xa e2k :

p /St ut s.xa e2n AWyas ha mra#I ma@ymaCya iv´a4I R ix9ka .sa#I kela _ ya Aa2ar e [tr

ma@ymaCya ix9ka .sa#I, ANy wa8a .m@y e, [tr [yTta .sa#I Aai` xE9i`k Stra .sa#I jIvn ka ExLy e

ix9` kay R¢m ivkist kr`e Aai` TyacI pir`amkarkta AWyas`e yasa#I ]py uKt #r el _

Ë _ [tr Vyavsaiyk :

p /St ut s.xa e2nat ix9` Vyvharat ix9ka .na kraVya lag`a-ya iviv2 wUimka .ca ivcar k=n

A@yyn An uw UtI de~yasa#I ]py uKt ]py uKt Axa ¡tI . smaiv*3 keLya _ Tyacp /ma` e [tr Vyavsaiyka .na

Tya .Cya VyvsayaxI s.b . i2t iviv2 wUimka .sa#I ]py uKt p / ix9` kay R¢m bnivta y e{l _

Page 10: p/kr` shave sara.x, in*k8R Aai` ixfarxIshodhganga.inflibnet.ac.in/bitstream/10603/9374/13/13...sa2ne, ma@yme, t.5e, nve nve p/yaeg, ix9k-iv´a4IR s.b.2 Aai` mhTTvacI ix9kacI wUimka

161

Î _É _ÉÈ VyaPtI Aai` mya Rda :

É _ p /St ut s.xa e2nat jagitk Aara e Gy s.63n en e sUict kel eLya ÉÈ jIvn ka ExLya .vr Aa2airt

s.xa e2kan e tyar kel eLya ix9` kay R¢maca smav ex ha eta _

Ê _ ÏÈ tasa .ca 'jIvn ka ExLy e ix9`' kay R¢m tyar kela _ Tyat ÌÈ tas p /aTyi9ka .sa#I

ha et e _ s Ed \2a . itk wag 7apIl Svy .A@yyn saihTy v ¡itpi5ka .Cya sahaYyan e ixkvla _

kay R¢mat ix9ka .na ix9` Vyvharas .dwa Rt kraVya lag`a-ya w Uimka .babt A@yyn Anuw UtI

d e`a-ya ¡tI .ca smav ex kela _

Ë _ ya p / aya e igk AWyasat p /as . igk nm una invD pd \2tIn e &I _na _da _#a _mihla ix9`xaS5

mhaiv´alyatIl ÏÑ iv´ai4 RnI ixi9ka .ca smav ex kela _

Ì _ nm uNyat kev ; iv´ai4 RnI .ca smav ex ha eta _

5 _ jIvn ka ExLy mapnasa#I vaprlelI maihtI s.kln sa2n e p /mai`t nsUn s.xa e2kinim Rt v

Ap /mai`t ha etI _

Î _ smSyainrakr` ka ExLy mapnasa#I Da W _ic5a sa ehnI inimRt smSyainrakr` ya Ap /mai`t

ksa e3Ica vapr kela _

p / as . igk nm una invD, nm uNyat kev; iv´ai4 RnI .ca smav ex, 0klg3 p Uva e R Ttr cac`I

AiwkLp, Ap /mai`t mapn sa2n e, ALp kalav2Ica kay R¢m yam u; e p /St ut s.xa e2natIl in*k8a R . Cya

Vyapk samaNyIkr`avr mya Rda y etIl _

Î _Ê s.b .i2t s.xa e2na .ca Aa!ava :

Î _Ê _É p Uv R s.xa e2na .ca Aa!ava :

p Uv R s .xa e2na .ca Aa!ava 6 etana ÉÈ jIvn ka ExLya .vr Aa2airt pI0c _DI _ Stravr 0khI

s.xa e2n zalel e Aa!;le nahI _ 0k ik.va da en ka ExLya .vr 0kU` ÊË s.xa e2n e zalel e Aa!;lI _

ÜSvja`Iv ka ExLyababt É, s.p / e8` ka ExLy Ë, smSyainrakr` Aai` sjRnxIl ivcar É, sjRnxIl

ivcar ÉÏ, in`Ry9mta É Üsv e R9`Ý s.xa e2n e zalel e Aa!;leÝ _ Da W _xIlt h eilya ya .nI ÉÈ jIvn

ka ExLya .vr Aa2airt Aai` iv´a4I R ix9ka .sa#I jIvn ka ExLy ix9` kay R¢macI inim RtI Aai`

kay RvahI kelI _ h e pI0c _DI _ Stravrc e s.xa e2n nsUn s.xa e2n p /kLp Aah e _ AWyasleLya

s.xa e2nap EkI invDk s.xa e2na .ca s.i9Pt sara .x p u!Il sar`I ¢ma .k Î _É m@y e idla Aah e _

Page 11: p/kr` shave sara.x, in*k8R Aai` ixfarxIshodhganga.inflibnet.ac.in/bitstream/10603/9374/13/13...sa2ne, ma@yme, t.5e, nve nve p/yaeg, ix9k-iv´a4IR s.b.2 Aai` mhTTvacI ix9kacI wUimka

162

sar`I ¢ _ Î _É : p Uv R s .xa e2na .ca Aa!ava

A _

¢ _

s .xa e2kac e nav v8 R

Aai` iv´apI#

xI8 Rk nm una g3 in*k8 R

É h e ilya, xItl

ÜÊÈÉÉÝ mharaja

syajIrav iv´apI#,

bDa eda _

"iv´a4I R

ix9ka .sa#I jIvn

ka ExLy e kay R¢mac e

ivksn Aai`

kay RvahI" _

bI _0D _c e

vai`Jy A@yapn

pd \2tIc e ÊÉ

iv´a4I R _

jIvn ka ExLy kay R¢mam u; e iv´a4I R

ix9ka .Cya td \n uw UtI Aa .trVyiKtk

s.b .2, s.p / e8` ka ExLy, Svja`Iv

Aai` ivcar ka ExLy e ya .Cya

ivkasat 2naTmk va! zalI _

Ê jD e, Acla

ÜÊÈÈÑÝ, 0s _0n _

DI _3I _ iv´apI#,

m u .b{ _ ÜpI0c _D \ I _

p /b .2Ý

"[yTta 8 vI Cya

iv´a$ya R .cI

Svja`Iv ivkist

kr~yasa#I ivxe8

p / ix9` kay R¢macI

inim RtI Aai`

TyaCya

pir`amkarkteca

AWyas" _

[yTta 8 vI ÎÈ

iv´a4I R Üp / as . igk

nm unaÝ

É _ Svja`Iv p / ix9` kay R¢mam u; e

[yTta 8 vI Cya iv´a$ya R .c e

Svja`Iv ka ExLy ivkasat

2naTmk va! zalI _

Ê _ xarIirk Svja`Iv, wavink

Svja`Iv, AaTmivXvas Aai` AcUk

AaTmprI9` yat Svja`Iv ivxe8

p / ix9`am u; e 2naTmk va! zalI _

Ë m Wkfrl>D,

0mKleAr ÜÉÑ88Ý,

idLlI iv´apI# _

ÜpI0c _D \ I _ p /b .2Ý

"ma@yimk xa;etIl

ix9ka .sa#I

vg Rs .p / e8` kay R¢m

ivksn Aai`

TyaCya

pir`amkarkteca

AWyas"

idLlItIl [.g /jI

ma@ymaCya ÉÈ

xa;etIl ÊÎ

ma@yimk ix9k

Aai` Tyac

xa;a .tIl 8ÎÏ

iv´a4I R _

É _vg Rs .p / e8` kay R¢mam u; e ma@yimk

ix9ka .Cya ixkv~yat la ekxahI

pd \2t, s.p / e8` ka ExLy Aai`

Svja`Iv yat 2naTmk bdl ã va!

idsUn AalI _

Ê _vg Rs .p / e8` kay R¢mamu; e p / aya eigk

g3atIl iv´a$ya R . Cya Svja`Iv,

Svs.kLpna, SvAadxR, [tra .ca

AadxR yababt ja`Iv ivkist

zalI _

Page 12: p/kr` shave sara.x, in*k8R Aai` ixfarxIshodhganga.inflibnet.ac.in/bitstream/10603/9374/13/13...sa2ne, ma@yme, t.5e, nve nve p/yaeg, ix9k-iv´a4IR s.b.2 Aai` mhTTvacI ix9kacI wUimka

163

Ë _ix9k Aai` iv´a4I R da eNhI .CyahI

shs.v edna skaraTmk ivcar Aai`

skaraTmk v <TtI yat va! zalI

Ì tapkIr, dTta5 ey

ÜÊÈÈÏÝ, 0s _0n _

DI _3I _ iv´apI#,

m u .b{ _ Üs .xa e2n

p /kLpÝ

"bI _0D \ _ Cya

7a5a@yapka .vr

[ .g /jI s.wa8`

ka ExLyaCya s.p / e8`

ka ExLyavr Aai`

xaley [ .g /jI srav

pa#a .vr ha e`a-ya

pir`ama .ca AWyas"

[.g /jI A@yapn

pd \2tI

invDleLya ÉÏ

iv´ai4 RnI

É _ [ .g /jI s.wa8` ka ExLy p /ix9`

kay R¢mam u; e s.wa8` ka ExLyat

l9`Iy frk idsUn Aala _

Ê _ iv´ai4 RnI .Cya [ .g /jI srav

pa#atIl s.padnat l9`Iy

su2ar`a idsUn AaLya _

5 sa ehnI, ic5a

ÜÉÑÑÊÝ, 0s _0n _

DI _3I _ iv´apI#,

m u .b{ _ ÜpI0c _D \ I _

p /b .2Ý

"bI _0D \ _ ka Wlej,

p u` e y e4Il iv´a4I R

ix9ka .kirta

smSya inrakr`

ka ExLy ivkist

kr~yasa#I ivxe8

p / ix9` kay R¢m

inim RtI v Tyaca

icikTsk p/aya e igk

AWyas"

bI _0D \ _

mhaiv´alyatIl

ÉÉÎ iv´a4I R

ix9k _

É _ ivx e8 p / ix9` kay R¢mam u; e

iny . i5t g3atIl iv´a4I R

ix9ka .p e9a p / aya e igk g3atIl

iv´a4I R ix9ka .c e smSya inrakr`

ka ExLy ivkist zale _

Ê _ p / aya e igk g3atIl iv´a4I R

ix9ka .m@y e bh u idx ivcar

p /wavIp` e ivkist zala _

Î nayr, pI _0n _jI _

ÜÉÑÏ8Ý ker;

iv´apI# _ ÜpI0c _

D \ I _ p /b .2Ý

"iv)anatIl

]CcStrIy ]id \d*3 e

sa@y kr~yasa#I

sjRnxIl A@yapn

pd \2tIca pir`am

AWyas`e" _

iv)an A@yapn

invDlel e bI _

0D \ _c e iv´a4I R

ix9k _

par .pirk pd \2tItIl xaiBdk

Sp*3Ikr` Aai` idGdxRn yap e9a

sjRnxIl A@yapn pd \2tI Ai2k

p /wavI #rLyac e idsUn Aale _

Page 13: p/kr` shave sara.x, in*k8R Aai` ixfarxIshodhganga.inflibnet.ac.in/bitstream/10603/9374/13/13...sa2ne, ma@yme, t.5e, nve nve p/yaeg, ix9k-iv´a4IR s.b.2 Aai` mhTTvacI ix9kacI wUimka

164

Î _Ê _Ê [tr s.xa e2na .Cya tuln et p /St ut s.xa e2nac e v eg;ep` Aai` ya egdan :

É _ jIvn ka ExLy ivksnababt 0kU` ÊË s.xa e2n e zalelI Aa!;lI _ Tyat h eilya ya .Cya

p /kLpaca Apvad vg;ta 0k ik.va da en ka ExLy ivksnaca AWyas zalela Aa!;la _ sva Rt

jaSt s.xa e2n AWyas sjRnxIl ivcar ka ExLya .babtce zalel e Aa!;le _ p /St ut s.xa e2nat

WHO Cya yadItIl sv R ÉÈ jIvn ka ExLyavr Aa2airt s.xa e2n AWyas kela Aah e _

Ê _ bh us .Qy s.xa e2n AWyasat xaley Stravr Aai` xaley iv8ya .tIl 63ka .vr Aa2airt

Aaxyat Un 0k ik.va da en jIvn ka ExLy ivksn p /yTn kel ela Aah e _ p /St ut s.xa e2nat bI _

0D \ _ iv´ai4 RnI .sa#I ÉÈ jIvn ka ExLy ivksn kr~yaca p /yTn kela Aah e _

Ë _ s .xa e2kan e ÉÈ jIvn ka ExLya .Cya ivksnasa#I Svy . A@yyn saihTyacI inimRtI kelI Aah e _

Ì _ s .xa e2kan e jIvn ka ExLy mapnasa#I vSt uin*# v inb .2vja p /Xna .ca smav ex As`arI sa2n e

tyar kelI Aah et _

5 _ kahI s.xa e2nat xaley tsec mhaiv´alyIn AWyas¢matIl Aaxy63ka .vr Aa2airt p / ix9`

kay R¢m tyar k=n s.xa e2n AWyas kela Aah e _ p /St ut s.xa e2natIl ix9` kay R¢m ha

AWyas¢mabah erca Aah e _ ix9` VyvharadrMyan ix9ka .na kraVya lag`a-ya w Uimka .cI

p Uv RtyarI Aai` Aiw=p ]pya ejn yat Un k=n 6 etle _

Î _ p /St ut s.xa e2nat v egv eg;ya pd \2tI, t .5 e, ¡tI .ca vapr kela _ ]da _w U imka paln, ic5p3,

cca R, [ _

Î _Ë s.xa e2n pd\2tI :

Î _Ë _É s.xa e2n AiwkLp :

s.xa e2naCya ]id \d*3ª .na An u=p Axa p / aya eigk pd \2tItIl p Uv Rcac`I ]Ttrcac`I 0klg3

AiwkLp p /St ut s.xa e2nat vaprla _ ta e p u! e Aa¡tI ¢ma .k Î _É m@y e dxRivla Aah e _

Page 14: p/kr` shave sara.x, in*k8R Aai` ixfarxIshodhganga.inflibnet.ac.in/bitstream/10603/9374/13/13...sa2ne, ma@yme, t.5e, nve nve p/yaeg, ix9k-iv´a4IR s.b.2 Aai` mhTTvacI ix9kacI wUimka

165

0klg3 pUva e RTtr prI9` AiwkLp :

O1 X O2

p Uv Rcac`I ]pcar ]Ttrcac`I

s.xa e2kan e tyar kel elI

jIvnka ExLy e mapn cac`I

s.xa e2kan e tyar kel ela jIvn

ka ExLy e ix9` kay R¢m

s.xa e2kan e tyar kel elI

jIvn ka ExLy mapn cac`I

Aa¡tI ¢ma .k Î _É : p /St ut s .xa e2natIl AiwkLp

Î _Ë _Ê p /St ut s.xa e2natIl cle :

É _ Svt .5 cl (Independent Variable) :

ma@yimk StravrIl wavI ix9ka .kirta s.xa e2kan e tyar kel ela 'jIvn ka ExLy ix9`

kay R¢m' h e Svt .5 cl ha et e _

Ê _ prt .5 cl (Dependent Variable) :

wavI ix9ka .ca jIvn ka ExLy mapn cac~ya .vrIl 0ki5t p / aPta .k _

Ë _ iny .i5t cl (Controlled Variable) :

s.xa e2kan e tyar kel elI jIvnka ExLy e mapn p Uv Rcac`I Aai` A.xt: sma .tr ]Ttrcac`Ic e

p /xasn h e iny . i5t cl ha ey _

Î _Ë _Ë nmuna :

p /St ut s.xa e2nat p / as . igk nm una invD pd \2tIn e &I _na _da _#a _mihla ix9`xaS5

mhaiv´alyacI invD kelI _ bI _0D \ _ la p /v ex 6 etleLya ÊÈÈÑ-ÊÈÉÈ ya xE9i`k v8a RtIl 0kU` 8È

iv´ai4 RnI .ca smav ex kela Aah e _ 0k iv´ai4 RnI v EyiKtk kar`am u; e mhaiv´aly sa eD Un g elI, Tyam u;e

nm uNyat ÏÑ iv´ai4 RnI .ca smav ex kela _

Page 15: p/kr` shave sara.x, in*k8R Aai` ixfarxIshodhganga.inflibnet.ac.in/bitstream/10603/9374/13/13...sa2ne, ma@yme, t.5e, nve nve p/yaeg, ix9k-iv´a4IR s.b.2 Aai` mhTTvacI ix9kacI wUimka

166

Î _Ë _Ì maihtI s.kln sa2ne :

WHO Cya jIvn ka ExLy yadItIl ÉÈ jIvn ka ExLyavr Aa2airt mapn sa2n tyar kele _

hI Ap /mai`t sa2n e ha etI _ ya ÉÈ jIvn ka ExLyac e sha s.cat ivwajn kel e _ t e p u!Ilp /ma` e-

É _ Svja`Iv

Ê _ p /wavI s.p / e8` ka ExLy

Ë _ smSya inrakr` Aai` sjRnxIl ivcar ka ExLy

Ì _ in` Ry9mta Aai` sarasar ivcar ka ExLy

5 _ tdn uw UtI Aai` Aa .trVyiKtk ka ExLy

Î _ ta`t`av Aai` wavna .c e smaya ejn

Da W _ic5a sa ehnI inim Rt smSyainrakr` ksa e3Ica ]pya eg smSya inrakr` ka ExLy

mapnasa#I kela _ ÜDa W _ic5a sa ehnI ya .nI 0s _0n _DI _3I _iv´apI#, m u .b{ y e4 e sadr kel ela

pI0c _DI _ Ap /kaixt p /b .2Ý _

nmuNyat smaiv*3 iv´ai4 RnIce kay R¢mavrIl p /Tyawr` 6e~yasa#I A@yapn kay R¢m p /Tyawr`

p /XnavlI vaprlI _

Î _Ë _5 maihtI ivXle8`acI sa2n e :

É _ ‘t’ prIi9ka :

maihtI s.QyaTmk ivXle8` iv´ai4 RnI .Cya jIvn ka ExLy mapn cac`ItIl p Uv Rcac`I Aai`

]Ttrcac`ItIl p /aPta .ka .Cya m@ymanatIl frkacI pDta;`I kr~yasa#I ‘t’ prIi9keca

vapr kela _

Ê _ g u`aTmk ivXl e8` :

A@yapn kay R¢m, sjRnxIl ivcar ka ExLy mapn cac`I Aai` p /Tyawr` p /XnavlItIl m uKt

p /itsada .c e g u`aTmk ivXle8` kel e _

Page 16: p/kr` shave sara.x, in*k8R Aai` ixfarxIshodhganga.inflibnet.ac.in/bitstream/10603/9374/13/13...sa2ne, ma@yme, t.5e, nve nve p/yaeg, ix9k-iv´a4IR s.b.2 Aai` mhTTvacI ix9kacI wUimka

167

Î _Ì A@yapn kay R¢mac e ivksn Aai` kayRvahI :

Î _Ì _É kayR¢mace ivksn :

WHO n e s.paidt kel eLya ÉÈ jIvn ka ExLya .vr Aa2airt ÏÈ tasa .ca kay R¢m tyar kela _

Tyat ix9ka .na ix9` VyvharadrMyan kraVya lag`a-ya iviv2 wUimka .c e p / ix9` im;av e

Mh`Un s.kLpnaTmk Aai` ]pya ejnaTmk Axa kahI ¡tI .cI, A@yyn An uw UtI .cI ya ejna

kelI _

yat b uid \2mTta, Seam, PMI, Pair and Share sadrIkr`, wUimkapaln, [ _ t .5aca

vapr kela _

A@yapn kay R¢m, ivksnat ¡ity uKtta, ivcarp /v Rkta, shkaya R Tmk A@yyn, Svy .A@yynas

vav, [ _ tTva .na An us=n ¡itpi5ka, Svy .A@yyn saihTy, Sva@yay, pa# 3ac`e tyar k=n

]pya ejn kel e _

Î _Ì _Ê p /ya eg v kay RvahI :

A@yapn kay R¢m tyar zaLyavr Tyac e prI9` Ï tJ)a .nI kel e _ tJ)a .Cya sUcn en usar AavXyk

bdl kel e _ p4dxI R AWyas 2ayr eXvr ix9`xaS5 mhaiv´aly, p u` e Aai` &I _na _da _#a _mihla

ix9`xaS5 mhaiv´aly, p u` e y e4Il iv´a4I R ix9ka .vr kela _ TyatIl filta .v=n A@yapn kay R¢mala

A.itm Sv=p idle _

Î _Ì _Ë p /ya eg kay RvahIc e v e;ap5k :

A _¢ _ p / aya e igk AWyas kay RvahIce 3Pp e kalav2I

É jIvn ka ExLy A@yapn kay R¢m inim RtI Î Aa WgS3 ÊÈÈ8 te ËÉ iDse .br ÊÈÈ8

Ê jIvn ka ExLy mapn cac`I, p /Tyawr` p /XnavlI inim RtI É jan evarI ÊÈÈÑ t e ÊÈ feb / uvarI ÊÈÈÑ

Ë jIvn ka ExLy mapn cac`I, p /Tyawr` p /XnavlI inim RtI ÊÉ feb / uvarI ÊÈÈÑ t e ÉÈ mac R ÊÈÈÑ

Ì p Uv Rcac`Ic e p /xasn É Aa WgS3 ÊÈÈÑ t e É sP3 e .br ÊÈÈÑ

5 A@yapn kay RvahI ÊÊ Aa WK3a ebr ÊÈÈÑ t e ÉÈ feb / uvarI ÊÈÉÈ

Î ]Ttrcac`I Aai` p /XnavlI p /xasn ÉÈ feb / uvarI ÊÈÉÈ t e ÊÊ feb / uvarI ÊÈÉÈ

Page 17: p/kr` shave sara.x, in*k8R Aai` ixfarxIshodhganga.inflibnet.ac.in/bitstream/10603/9374/13/13...sa2ne, ma@yme, t.5e, nve nve p/yaeg, ix9k-iv´a4IR s.b.2 Aai` mhTTvacI ix9kacI wUimka

168

Î _5 maihtI ivXle8` v A4Rinv Rcn :

Î _5 _É maihtI sadrIkr` :

jIvn ka ExLy kay R¢macI pir`amkarkta pDta;`e h e 0k p /St ut s.xa e2nac e ]id \d*3 ha et e _

pir`amkarkta pDta;~yasa#I A@yapn kay R¢map UvI R jIvn ka ExLy e mapn p Uv Rcac`I Aai` A@yapn

kay R¢man .tr sma .tr ]Ttrcac`I idlI g elI _ iv´ai4 RnI .Cya jIvn ka ExLy mapn p Uv Rcac`I Aai`

]Ttrcac`ItIl p /aPta .ka .c e m@yman Aai` p /ma`ivcln sar`I ¢ma .k Î _Ê m@y e idlel e Aah et _

sar`I ¢ma .k Î _Ê : iv´ai4 RnI .c e jIvn ka ExLy e mapn p Uv Rcac`I Aai` ]Ttrcac`ItIl p /aPta .ka .c e

m@yman Aai` p /ma`ivcln

cac`I iv´a4I R s.Qya

(N)

m@yman

(M)

p /ma` ivcln

(SD)

p Uv R cac`I 79 308.34 22.93

]Ttr cac`I 79 386.80 19.58

A4 Rinv Rcn :

sar`I ¢ma .k Î _Ê v=n jIvn ka ExLy e mapn cac`I p Uv Rcac`I Aai` ]Ttrcac`IvrIl

p /aPta .ka .Cya m@ymanac e inrI9` kel e Asta ]Ttrcac`ItIl p /aPta .ka .c e m@yman jaSt Aa!;le _

]Ttrcac`ItIl p /aPta .ka .c e m@ymanat p Uv Rcac`ItIl p /aPta .ka .Cya m@ymanap e9a Ï8 _ÌÎ ne va! zalI _

m@ymanatIl frkacI s.QyaxaS5Iy sa4 Rkta ‘t’ prIi9ken e pDta;lI _

Î _5 _Ê prIkLpna prI9` :

s .xa e2n pirkLpna :

'jIvn ka ExLy e ix9` kay R¢m' kay RvahIm u; e wavI ix9ka .Cya jIvn ka ExLy e iv8yk

p Uv Rcac`I Aai` ]Ttrcac`IvrIl p /aPta .ka .Cya m@ymanat sa4 R frk pD el _

vrIl 2naTmk pirkLpn eCya s.QyaxaS5Iy prI9`asa#I ya pirkLpn ec e x UNy pirkLpn et

=pa .tr kel e _

Page 18: p/kr` shave sara.x, in*k8R Aai` ixfarxIshodhganga.inflibnet.ac.in/bitstream/10603/9374/13/13...sa2ne, ma@yme, t.5e, nve nve p/yaeg, ix9k-iv´a4IR s.b.2 Aai` mhTTvacI ix9kacI wUimka

169

xUNy pirkLpna :

jIvn ka ExLye ix9` kay R¢m kay RvahIm u; e wavI ix9ka .Cya jIvn ka ExLy e iv8yk

p Uv Rcac`IvrIl Aai` ]Ttrcac`IvrIl p /aPta .ka .Cya m@ymanat s.QyaxaS5Iyd <*3ya sa4 R frk As`ar

nahI _

x UNy pirkLpn ec e prI9` kr~yasa#I ‘t’ prIi9ka ya s.QyaxaS5Iy sa2naca vapr kela

Aah e _

‘t’ prI9`asa#I p u!Il s U5 vaprl e :

sU5,

2

2

1

1

2

22

1

21

21

2N

S

N

Sr

N

S

N

S

XXt

(Best John, Kahn James, 2010, Page-419)

jIvn ka ExLy e mapn p Uv Rcac`I ]Ttrcac`ICya ‘t’ prI9`ac e filt sar`I ¢ma .k 5 _Ê m@y e

idle Aah e _

sar`I ¢ma .k Î _Ë jIvn ka ExLy mapn p Uv Rcac`I Aai` ]Ttrcac`IvrIl p /aPta .ka .Cya m@ymana .tIl

frkaCya ‘t’ prI9`ac e filt _

jIvn ka ExLy e

mapn cac`I

iv´ai4 RnI

s.Qya

(N)

p / aPta .ka .c e

m@yman

(M)

p /ma`

ivcln

(SD)

shs.b .2

g u`a .k

( )

Sva2Inta

ma5a

(df)

p / aPt t

m ULy

sa4 Rkta

Str

p Uv Rcac`I 79 308.34 22.93

]Ttrcac`I 79 386.80 19.58

0.71 78 41.99 0.01

A4 Rinv Rcn :

0k p uC7 cac`I sa4 Rkta Stravr 0klg3 p Uva e R Ttr cac`I g3asa#I Sva2Inta ma5a (df)

Ï8 sa#I È _ÈÉ ya sa4 Rkta Stravr p /mai`t ‘t’ mULy Ê _ËÏÈ Aah e _ p / aPt ‘t’ m ULy ÌÉ _ÑÑ Aah e _

Page 19: p/kr` shave sara.x, in*k8R Aai` ixfarxIshodhganga.inflibnet.ac.in/bitstream/10603/9374/13/13...sa2ne, ma@yme, t.5e, nve nve p/yaeg, ix9k-iv´a4IR s.b.2 Aai` mhTTvacI ix9kacI wUimka

170

p / aPt ‘t’ m ULy ÌÉ _ÑÑ h e Ê _ËÏÈ p e9a jaSt Aah e _ Mh`jec jIvn ka ExLy mapn p Uv Rcac`I Aai`

]Ttrcac`ItIl iv´ai4 RnI .Cya jIvn ka ExLyiv8yk p /aPta .ka .Cya m@ymanatIl frk È _ÈÉ ya Stravr

sa4 R Aah e _

ya s.QyaxaS5Iy ivXle8`av=n xUNy pirkLpna fe3a;lI Aai` s.xa e2n pirkLpn eca SvIkar

kela _ Mh`jec wavI ix9ka .Cya jIvn ka ExLy mapn p Uv Rcac`IvrIl p /aPta .ka .Cya t uln et

]Ttrcac`IvrIl p /aPta .ka .t s.QyaxaS5Iy sa4 R va! zalelI Aah e _ Mh`jec svRc wavI ix9ka .Cya

jIvn ka ExLy e iv8yk p /aPta .ka .t l9`Iy va! zalelI Aah e _ hI va! s.xa e2kan e tyar kel eLya Aai`

kay RvahI kel eLya jIvn ka ExLy e ix9` kay R¢mam u; e zalI Ase Mh`ta y et e _

Î _5 _Ë g u`aTmk ivXle8` :

cac~ya .vrIl m uKt AiwVyKtIla vav d e`a-ya p /Xna .vrIl p /itsada .c e, Svy .A@yyn

saihTyatIl invDk ¡tI .c e Aai` A@yapn kay R¢matIl p /Tyawr` p /XnavlItIl m uKt p /itsada .c e

g u`aTmk ivXle8` kel e _

sj RnxIl ivcar ka ExLy mapn p Uv Rcac`I Aai` ]Ttr cac`It m uKt AiwVyKtIla vav d e`a-

ya p /Xna .ca smav ex kela ha eta _ ya p / itsada .c e ivXle8` sjRnxIlteCya Aa e6, lvickp`a, ma E ilkta

ya 63ka .Cya Aa2ar e kel e _ yap EkI 0ka p /XnavlI iv´a4I R ixi9ka .Cya p / itsadac e ivXle8`

nm uNyadaql p u! e sar`I Î _5 m@y e sadr kel el e Aah e _

p /Xn : ix9ka .nI s.p k= ny e Mh`Un jaStIt jaSt pya RyI ]payya ejna sucva _

sjRnxIl ivcar ka ExLy e mapn p Uv Rcac`I Aai` ]Ttr cac`It m uKt AiwVyKtIla vav

d e`a-ya 0ka p /Xna .c e g u`aTmk ivXle8`

sar`I ¢ _ Î _Ì : sj RnxIl ivcar ka ExLy e mapn p Uv Rcac`I Aai` ]Ttr cac`It m uKt AiwVyKtIla vav

¢ _ iv´ai4 RnI .nI idleLya p / itsadatIl m ud \d e p Uv Rcac`It s.b .i2t

m ud \d e ma .D`a-ya

iv´ai4 RnI .cI s.Qya

]Ttrcac`It s.b . i2t

m ud \d e ma .D`a-ya

iv´ai4 RnI .cI s.Qya

É xa;etIl p /xasn

pa5 VyKtI .Cya n em` Uk

5Ñ ÏÊ

Page 20: p/kr` shave sara.x, in*k8R Aai` ixfarxIshodhganga.inflibnet.ac.in/bitstream/10603/9374/13/13...sa2ne, ma@yme, t.5e, nve nve p/yaeg, ix9k-iv´a4IR s.b.2 Aai` mhTTvacI ix9kacI wUimka

171

Apa5 AstIl tr p / ix9` dyav e

bdlI jv;Cya gavat

s.2I, svltI, p / ix9`

v etnva!I

s.p ha e~yap UvI Rc ivcar ivinmy

ca .gle kam kr`a-ya .cI dql

purSkar, sNman, ba ens, dja R

ix9ka .sa#I xa;et Un mag Rdx Rn

v EyiKtk

xE9i`k

p / ix9`vg R

s.p ha e~yam u; e iv´a$ya R .c e ha e`ar e

n uksan yaiv8yI ]d \ba e2n

s.pacI v e;c y e} ny e AxI ya ejna

kr`e

È Ê

xa;ebah erIl kam e n d e` e

invD`uka, mtdar na e .d`I, mtma ej`I

jng`na

Sp2a R prI9a

5Ñ ÏÉ

xa;es .b . i2t ANy kam e kmI kr`e

p /v ex prI9a

p /v ex p / i¢ya

Sp2a R prI9a, [tr i#ka`I ja}n

prI9a 6 e` e, baHyprI9k

È Î8

smSya ja` Un 6 e` e

jv;Cya gavat bdlI

palk, smaj, xasn, p /xasn

5Ì Î5

Page 21: p/kr` shave sara.x, in*k8R Aai` ixfarxIshodhganga.inflibnet.ac.in/bitstream/10603/9374/13/13...sa2ne, ma@yme, t.5e, nve nve p/yaeg, ix9k-iv´a4IR s.b.2 Aai` mhTTvacI ix9kacI wUimka

172

iv´a4I R

ANy

jaSt v e; d e`ar e p /ya egxIl, iv´a4I R

iht jp`ar e, mag Rdx Rn kr`ar e ya .cI

dql ^yavI, pairta e i8ke, bi9se

dyavIt _

ÌÊ 5Ï

A4 Rinv Rcn :

p Uv Rcac`ICya t uln et ]Ttr cac`ItIl m uKt p /itsad, Aa e6, iviv2ta v ma E ilkta ya

babtItIl g u`aTmkirTya srs Aah et _

Aa e6 : iv´ai4 RnI ix9ka .nI s.p k= ny e Mh`Un pUv Rcac`It Ì p /karc e m ud \d e s ucvle, tr

]Ttr cac`It Î p /karc e m ud \d e nm Ud kel e _

iviv2ta : p Uv Rcac`It Ì p /karc e m ud \d e s ucvle, tr ]Ttr cac`It Î p /karc e m ud \d e iviv2ta

nm Ud kelI _

ma E ilkta : ix9ka .nI s.p k= ny e yasa#I ix9ka .na mag Rdx Rn ya m ud \dyasa#I p Uv Rcac`It

0khI p / itsad Aala nahI tr ]Ttrcac`It yasa#I kahI p /itsad Aale _

p /Tyawr` p /XnavlIla wavI ix9ka .nI idlel e p /Tyawr` :

p /Tyawr` p /XnavlItIl p /Xna .vr wavI ix9ka .nI idleLya p / itsadac e g u`aTmk ivXle8` kel e

t e p u! e nm uNyadaql idle Aah e _

A@yapn kay R¢m ha svR .k8, p Uv R inya eijt Aai` sh et Uk tsec Svivkasala mdt kr`ara,

wiv*yat ]py uKt Asa Aah e Ase mt wavI ix9ka .nI VyKt kel e _

ha kay R¢m Svt:Cya 9mta, 5 u3I, s.2I Aai` wiv*yatIl 2a ek e Aa e;q~yasa#I sahaYyk

Aah e _

A@yapn kay R¢maca kalav2I p ur esa ha eta _

Anek pd \2tI, t .5 e Aai` ma@yma .Cya vapram u; e kay R¢mababt AavD inma R` zalI _

Page 22: p/kr` shave sara.x, in*k8R Aai` ixfarxIshodhganga.inflibnet.ac.in/bitstream/10603/9374/13/13...sa2ne, ma@yme, t.5e, nve nve p/yaeg, ix9k-iv´a4IR s.b.2 Aai` mhTTvacI ix9kacI wUimka

173

s.xa e2kacI inrI9` e :

p / ix9`aCya p / ar .wI Svy .A@yyn p uiStketIl p /s .gvacn, TyavrIl p /Xna .cI ]Ttr e ilih`e, m uKt

p /itsad d e`a-ya ¡tI kr`e, cca R sadrIkr`e, yasa#I iv´ai4 RnI .ca su=vatIla qUp v e;

jat ha eta _ v eg;a navINyp U` R ivcar kr~yacI Tya .na srav Aai` svyhI nVhtI _ su=vatIla

AgdI ma ek;ep`an e p / itsad idle nahIt _ ma5 ix9`at xev3I iv´ai4 RnI Tya sv R ¡tI .m@y e

p u!akar 6 e}n ma ek;ep`an e p / itsad d et Aai` 0qada v eg;a p / itsad Aala kI, 0kmekI .na

p / a e Tsahn Aai` p / e r`a d et _

wavna .xI s.b . i2t ka ExLy e Aai` Svinv ednavr ¡tI .m@y e iv´ai4 RnI .nI wrw=n p /itsad idla _

Svja`Iv, td \n uw UtI, wavna .c e Aai` ta`t`avac e VyvS4apn ya ka ExLyaCya sadrIkr`at,

wUimkapalnat AapLyala ka e`I hsel, nav e # evIl yaca ivcar n krta, ka e`TyahI wavna

n dDvta, qr eq ur e skaraTmk Aai` nkaraTmk AxI da eNhI p /karcI wavnaiwVyKtI idsUn

AalI _

p /wavI s.p / e8` ka ExLyatIl v EyiKtk Aai` sam Uihk ¡tI .m@y e iv´ai4 RnI p u!akar 6 e}n

sadrIkr` k= lagLya _ su=vatIla sam Uihk cce Rt, g3cce Rt [tr iv´ai4 RnI .c e Mh``e 0 ekt

nVhTya _ Tya .c e vaKy s.p~yap UvI Rc 6a{6a{n e Aaple Mh``e ma .Dt ha e Tya _ pr .t u n .tr ma5

l9pUv Rk 0 ek`e, Aaple Mh``e #amp`e ma .D` e, d us-ya .Cya Mh`~yaca A4R smjUn 6 et e Ase

p / itsad d e} lagLya _ su=vatIla iv´ai4 RnI .Cya [tr iv´ai4 RnI .xI shkay R Aai` Aa .tri¢ya

kmI ha e Tya _ Tya A@yapn kay R¢mat Un va!leLya idsLya _

td\n uw UtI Aai` Aa .trVyiKtk s.b .2 ka ExLyatIl A@yyn An uw UtIt tar e jmI .pr Aai` 7DI

lag e 7m7m Hya ic5p3a .tIl iv´a$ya R .xI Tya 0k=p zaLya ha e Tya _ Tyat Un iv´a$ya R .na smjUn

6 e` e, p / a eTsahn v p / e r`a d e` e yacI ja`Iv jag <t zalI _

]da _ tar e jmI .pr ya ic5p3atIl {xan AvS4I ya ivxe8 grja AsleLya pa5acI ADc`,

smSya Aai` d u :q ya .cI Tya .na p /k8a Rn e ja`Iv zalI _

Svy .A@yyn ¡tItIl p /Xn, ¡tI sa eDivtana sha@yayI iv´ai4 RnI .xI Tya ivcarivinmy cca R

krIt _ g Erhjr AsleLya sha@yayI m Ei5`Ila AadLya idvxIcI ¡tI smjav Un sa .gt _

g3a .tg Rt ¡tI, cca R sadrIkr`, wUimkapaln, [ _ ¡tI .t Un iv´ai4 RnI .ca p u!akar, shwag

Aai` AaTmivXvas va!lela idsla _

Page 23: p/kr` shave sara.x, in*k8R Aai` ixfarxIshodhganga.inflibnet.ac.in/bitstream/10603/9374/13/13...sa2ne, ma@yme, t.5e, nve nve p/yaeg, ix9k-iv´a4IR s.b.2 Aai` mhTTvacI ix9kacI wUimka

174

smSya inrakr`, sjRnxIl ivcar, sarasar ivcar Aai` in`Ry9mta ya ka ExLy A@yyn

An uw UtI .Cya v e;I iv´ai4 RnI .na su=vatIla ya ka ExLya .Cya 63ka .n usar ¡tI keLya nahIt _

pr .t u n .tr ma5 Tya Tya ka ExLyaCya Sv=pan usar pay-yan usar ¡tI keLya _ ]da _ b u id \2m .4n

t .5aca vapr k=n v egv eg;ya kLpna ma .DLya _ tr, PMI, SEAM ya t .5aca vapr k=n

smSyainrakr`atIl ¡tI Tya Tya 3PPyan usar keLya _ su=vatIla vrvr mt, in`Ry kr`a-ya

iv´ai4 RnI n .tr icikTsk ivcar k= lagLya Aai` vaStvt ec e wan Aalel e ja`vle _

tumc e )an tpasa ya sdraqalIl Sva@yayasa#I iv´ai4 RnI Svy .A@yyn saihTyac e l9pUv Rk,

barka{n e vacn krIt Aai` Ai2k sqa el maihtI 6 et _ yav e;I Tya .cI ij)asa, AavD,

]Tsukta va!lelI ja`vlI _

Î _Î s.xa e2nace in*k8R Üp /ya egatIl nmuNyap urt e mya RidtÝ :

É _ s .xa e2kinim Rt jIvn ka ExLye kay R¢mam u; e wavI ix9ka .Cya p Uv Rcac`ItIl p /aPta .ka .Cya

m@ymanaCya t uln et ]Ttrcac`ItIl m@ymanat s.QyaxaS5Iyd <*3ya l9`Iy va! zalI _

Mh`jec p /St ut s.xa e2natIl s.xa e2kan e ivkist kel ela ix9` kay R¢m wavI ix9ka .cI

jIvn ka ExLy e ivkist kr~yasa#I pir`amkark #rla _

Ê _ m uKt p / itsada .m@y e Aa e6, lvcIkp`a, ma E ilkta ya sjRnxIlta 63ka .d \var e prI9` kel e _

Tyat p Uv Rcac`ItIl p /itsada .p e9a ]Ttrcac`ItIl p /itsad Ai2k srs ha et e _ Mh`jec p /St ut

jIvn ka ExLy ix9` kay R¢m sjRnxIlta ivkist kr~yasa#I pir`amkarkta #rla _

Ë _ jIvn ka ExLy mapn cac`ItIl p /Ty ek s.catIl p /aPta .ka .t zaleLya va!IcI t ulna kelI

Asta s.p / e8`, smSyainrakr` v sjRnxIl cac`I yat sva R i2k va! zalelI Aa!;lI _

Ì _ wavI ix9ka .nI ix9` kay R¢mavrIl p /Tyawr`aCya Aa2ar e p /Tyawr` p /XnavlIt idleLya

p / itsadav=n jIvn ka ExLy kay R¢maca Tya .na p /Ty9 jIvnat fayda zala Ase Tya .nI nm Ud

kel e _ yav=n s.xa e2kan e tyar kel ela kay R¢m pir`amkark #rla _

Î _Ï p u!Il s.xa e2nasa#I iv8y :

É _ p / a4imk, ma@yimk, ]Cc ma@yimk, mhaiv´alyIn Aai` [tr Vyavsaiyk ix9` xaqa .tIl

ix9ka .sa#I jIvn ka ExLy kay R¢ma .c e ivksn Aai` TyaCya pir`amkarkteca AWyas _

Page 24: p/kr` shave sara.x, in*k8R Aai` ixfarxIshodhganga.inflibnet.ac.in/bitstream/10603/9374/13/13...sa2ne, ma@yme, t.5e, nve nve p/yaeg, ix9k-iv´a4IR s.b.2 Aai` mhTTvacI ix9kacI wUimka

175

Ê _ [tr ma@yma .Cya ix9`xaS5 pdivka, pdvI Aai` pdVy uTtr iv´a$ya R .sa#I jIvn ka ExLy

ix9` kay R¢mac e ivksn Aai` TyaCya pir`amkarkteca AWyas _

Ë _ s eva .tg Rt p / ix9`, ]d \ba e2n vg R, ]j;`I vg R ya .d \var e ix9ka .na jIvn ka ExLya .c e p / ix9`

d e~yasa#I kay R¢m inim RtI Aai` TyaCya pir`amkarkteca AWyas _

Ì _ xaley iv´a$ya R .sa#I [yTta .n usar Aai` va! ivkasaCya 3PPya .n usar jIvn ka ExLya .c e ix9`

kay R¢macI inim RtI Aai` TyaCya pir`amkarkteca AWyas _

5 _ xa;a Aai` mhaiv´aly StravrIl iv´a$ya R .sa#I NCC< NSS, MCC, Ska}3 ga{D,

shlI Aai` 9e5w e3I yasarQya AWyasp Urk kay R¢mat Un jIvn ka ExLy ix9` de~yasa#I

kay R¢mac e ivksn Aai` TyaCya pir`amkarkteca AWyas _

Î _ Da WK3r, [ .ijinAr ya .CyasarQya [tr Vyavsaiyka .sa#I jIvn ka ExLy e kay R¢minim RtI Aai`

TyaCya pir`amkarkteca AWyas _

Ï _ Aai4 Rk, samaijk piriS4tI Aai` VyiKtmTTv p El U ya 63ka .ca jIvn ka ExLy ivksnavr

ha e`a-ya pir`amaca AWyas _

Î _8 ixfarxI :

Î _8 _É ix9`s.S4a Aai` ix9ka .sa#I ixfarxI :

ix9`xaS5atIl iviv2 iv8ya .sa#I A@yapnat jIvn ka ExLya .xI sa .gD 6alUn ja`Ivp Uv Rk

A@yyn An uw UtI dyaVyat _ jIvn ka ExLy ha AWyas¢maca 0k wag Vhava _ x E9i`k v8a RCya

su=vatIla sU(ma@yapn ¡its5ap /ma` e jIvn ka ExLy ix9`ac e 0k ¡its5 ^yav e Aai`

ix9ka .na jIvn ka ExLyac e p / ix9` dyav e _

wavI ix9ka .sa#I 7a5sevaka;at jIvn ka ExLya .xI s.b . i2t ¡tIca smav ex krava _

Svy .A@yyn, qe; Aai` Aiw=pta, w Uimkapaln, g3cca R, sadrIkr`, shkaya R Tmk A@yyn

[TyadI pd \2tI Aai` t .5aca A@yapnaCya v e;I vapr k=n Ap/Ty9p`e jIvn ka ExLya .c e

p / ix9` iv´a$ya R .na s.2I dyavI _ Tya .c e ivcar, kLpna, mte VyKt kr~yacI s.2I AWyas¢m

kay RvahI drMyan dyavI _

Page 25: p/kr` shave sara.x, in*k8R Aai` ixfarxIshodhganga.inflibnet.ac.in/bitstream/10603/9374/13/13...sa2ne, ma@yme, t.5e, nve nve p/yaeg, ix9k-iv´a4IR s.b.2 Aai` mhTTvacI ix9kacI wUimka

176

Î _8 _Ê raJy xE9i`k s.xa e2n Aai` p /ix9` pir8d, pa#yp uStk m.D; Aai`

raJyma@yimk Aai` ]Ccma@yimk ix9` m.D;asa#I ixfarxI :

svR pa#yp uStka .t Un jIvn ka ExLy ix9`aca Aaxy Aai` s.d exaca smav ex kr~yat yava,

tsec ix9ka .na p / ix9` saihTy ]plB2 k=n dyav e _

jIvn ka ExLya .Cya An uw UtI .n usar Tya Tya pa#a .vr jIvn ka ExLya .Cya A .gan e ivcar Aai`

m ULymapn krta y e{l Axa ¡tI .ca smav ex krava _

jIvn ka ExLy e ix9` kay RvahI .sa#I ix9ka .na mag Rdx Rn kr~yasa#I ix9k hStp uiStka tyar

kraVyat _

seva .tg Rt ix9k p/ix9`at jIvn ka ExLy ix9`aca smav ex krava _