1

OLLANTA: PERÚ LLAQTAKUNATA

HUÑUSPA

RUWAY YUYAY KAMACHINAPAQ 2006 - 2011

LLIW PERUANO RUNAKUNA HOQPI TUKUNANPAQ

PERU ÑOQANCHISPA

2

OLLANTA: PERÚ LLAQTAKUNATA

HUÑUSPA

LLIW PERUANO RUNAKUNA

HOQPI TUKUNANPAQ

PERU ÑOQANCHISPA

RUWAY YUYAY KAMACHINAPAQ

2006 - 2011

22 hatun poqoy killa, 2006 watapi

3

“...mana tukukuq pujiwta hinan qhawananchis Perú Llaqtanchista...”

J. M. Arguedas

LLIW AMERIKA LATINAPI LLAQTAKUNATA MASICHAUYPI

4

SAYARICHISPA,

HOQMAN TUKUCHISUN PERÚ LLAQTANCHISTAWAN Kaywan yachakusqanwan mananchakuymi, pipas munaqtin mana munaqtin, seqen neoliberalismo yachayta kamachikusqanku, Washintoman qhaway yupintan qatinampaq, chaytan ruwasqanku raykun llaqtaq kawsaynin chhallurukun mana haykaqpas reqsesqa nanaypi. Kanmi llaqtanchispi, mana yupana, imaymana qhapaq kaykuna, mana atinan kama miraspa, ichaqa pisi makillamami chayan chay qhapaq kaykuna, qhapakunaka pisillapunin. Cheqaq llaqtataq, hunu hunu peruano runakuna yarqaymanta wañushinachis, muchuriy waqcha kaypi. Waqcha runkanunapaqqa manan Perú llaqta kanchu. Neoliberalismo huchanmi chay waqcha kasqanchisqa. Chaykunan manallaqtayuqta ruwawanchis, lliwta sik’ispa, qorita, qolqeta, yachayninchista suwaspa, chayraykun kay mucurita seqashianchis, churichispas, wilkanchispas chay mucurita kawsanqaku, imaymana pachakuna kamaraqcha.

Sumaqllapi llaqtawan kamachiy usphuyapun sinchita llaqtata suwasqanku rayku, chay raykun mana llaqtaq sonqon ch’uyachu, manataq imatapas ruwayta munanchu chay suwakuna rayku. Chay neoliberalismo nisqan saqen llaqtanchista pantasqata, mana reqsisqa ñanpi, imaymana kurusqa suwa kaywan, aswanraq, kirpayapun waynakunaq hamuq p’unchwninkunata. Ruway yuyayniykuwanmi munakuy sayarichiyta, hoq mosoq masichakuyta chaywan llaqtanchista t’ijrananchispaq. Hoq masichakuyta, chaywan purinanchispaq, hoq willay paskayta ruwaspa, hoq kamachiqkunata aqllaspa. Chay ama suwa, ama qella, ama llulla kutimuqtin, lliw llaqtanchispi runakuna hoq kawsayman haykunqaku, lliw aitsqanman hina llank’akunanpaq. Unaypaq rimaspa, munaykun ruwayta hoq mosoq runakunata, respetasqata, qespesqata, atún kamacheqkuan ruwayninwan kamachasqata. Pachaq ripuq watakunapin, poqtoy poqtou runakunan qhawaranku llaqtanchista millaywan, llaqtankumanta p’enqakuspa, imayman kaqninmanta asipa, ichaqa iskay makiwan suwaspa, llaqtaq junpiyninwan wirayaspacha. Nuqanchisqa munayku, inkanchismanta kunan kama asuwan sumaq ruwasqan serayta, imaynan punchukunata serakun chhaynata, asuantaraq wichayman puririnanchispaq, chekaqpa llank’ay, mikhuna lliwpaq kananpaq.

Chay mosoq llaqtata sayarichiypi yuyariyku, hamawt’akuna Victor Raúl Haya de la Torre, José Carlos Mariátegui, Jorge Basadre, rimasqankuta, chay yachachiwan umanchispe hoq llata, asuwan tajiaqta ruwasun.

Manan qollopuyman harataskachu kanchis. Llallisunmanmi mich’a neoliberalismo nesqata. Sonqonchispin kallpanchis kashian. Lliw makinchiswan, ñawinchiswan llachiyta haspisuman noqonchis ukhupi, waqmanta chekaq qelqapi iñinahcispaq.

5

Ruway yuyayniykuqa kurkun kay cheqaqkunapi: 1) Llaqtawan kamachiy mirarinanpaq, waqmantan Estaduta sayarichinanchis, cheqaq, allin masichakuyta waqmanta ruqaspa. Kay hamut’aykunantan amachayku: ¿Pin Perú llaqtanchispi kamachikun? ¿Llaqtachu aqllan chay kamachiqkunata icha qhapaq runapurallachu aqllanku? Chaymi asuwan ñaupaq aqllayka. Mana nuqaykuqa thukiykuchu: Lliw llaqtarunakuan kamacheqniykunata aqllananku.

Chaykuna ruwanapaqmi llaqtarunkuan churananku llank’aynitan, ñawintan sonqonata, mink’aman rispa, llaqtapi ruwakusqanta qhawapa. Hinaspakan kananmi, imaymana herramientakuna, ñosqonsapq yachaq runakuna, ruway yuyaypas kanan. Chaykunawanmi Estado Democratico nisqata sayarichikunqa. Chaypaqmi mosoq kamichikunata hunt’ana: chaywan ukhupachapi qori qolqeta, wirruta horqonanchispaq, yachasqanchista, tususqanchista, hamut’asqanchista ruwanapaq. Hinaspapas, allinta tajiaqta “instituciones democráticas” nisqata sayarichinanchispaq. Chaywanmi kanaq hospital, escuela, wasi, lank’ay tukuy lliw peruano runakunapaq. Llaqta kamachiy ruwayta waqmanta ruwana. Llaqtamanta lloseq kamachiqka aqllana. Chaypin lliw kasqanchista churananchis. Waqmantan “Constitución “ nisqata ruwana. Chaywamanmi llaqtata amachikunqa. Chaywaman llaqta munasqanta ruwakunqa. 2) Wiñanapaq wasichana yuyay ruwayta Pasaq rimasqanchista hap’ispa nisun: llaqtanchispiqa, lliw ruwaymi kanan llaqtarunakunapaq, yarq’ayninta, qhalikayninkuta tarinakupaq. Yachanchis hina, chay “liberalismo nisqaqa, qhapaqkunallpaqmi sirven, chayqa llaqtaq contranmi, sinchita waqchayachin llaqta runakunata. Noqnchisqq cheqaq ñawiwan waqcha runakunata qhawaspa, hoq rimayta rimayku, waqchaq kawsanta amachaspa. Perú hatun qahapaq kayninta qhawaspa nuk’ayku churayku hoq ruwayta, hoq qhelqata, Perú cheqapaq ñawpaqman purinanpaq. Churasaqkun qhatukuanata lliu Perú llaqtakunapi, chaytan ninkun mercado interno nispa, chaywaman lliw llaqtakuna huñusqa kanqaku rantiyí qhatuypi, carretarapuwan, sumaqta Pachamamanchista saminchaspa. Chaywanmi ukhuman hawaman qhatuspa, qolqe chayamunqa, llank’ana qanqa, lliw runakuna ñaupaqman puririsun.

Chaypaqmi hunt’achikunan kay kinsa ruwayta: hoq, kamachikuna llaqta kaqninta (hidrocarburos, gas, agua, espacio aéreo y marítimo, biodiversidad, etc.); llaqtapa kayninmi.

6

Iskay, hatunkamacheqmi amachanan llaqtapa “servicios básicos” nisqata. Kinsa, mink’akuna lliw llaqtapi runakunata llaqtaq ruwananpi faenanankupaq. 3) Llaqta kamachiypi ruway ñawpaqta purinpaq Llaqtanchispiqa warmi qharin riqranchista churananchis llaqtanchis puririnanpaq. Chhaynallatan ñawpaq purinqa mawq’a llaqtanchisqa. Maypin lliw qhawanakun manapipas pantananpaq, chayllacha llaqtanchis cheqapaq purinqa.

Kuyuchinan thuñinapaq mawq’a kawsayta. Maypin lliw kikin ruwayta ruwanqa, llank’asqanman hina mikhunqa, kikin kallpanta churanaq, chaymi llaqtawan kamachiy kanqa, mana chay qanka chayqa, yanqa rimaymi chay “democracia” nisqamanta rimay.

Noqanchis pura sauyarichinanchis asuwan kallpasapa llaqtapi kamachikunata. Masichakunanchismi, allinta kamcheqkunata aqllanachispaq, allinta horado runakunata aqllaspa, Chaywanmi ch’ichinqa mosoq llaqtapi kamachiy. Ñaupaqtaqa cheqerechinan llaqtapi kamachikuytaqa. Chay kamachiyta horqona Limamanta hoq llaqtakunan apanapaq. Chaywanmi anchuyunqa llaqtaruna, “poder” nisqaman. Hinaspacha miran “auto-organización” nisqa, kamacheqkunataq asuwan qhawasqa kanqaku. 4) Warmipaq qharipaq llaqtapi allawqan

Kamachikunamanta kamacheq, “Constituyente” nisqa, Manan ch’usaq kamachiqllachu, mosoq rikuymi kawsayninchista llaqtan kawsasqantapuwan. Paypin llaqta runakuna churanan rimaynita yuyaynintawan, Chaymi nikun chayta qallarinapaqa, llaqtapunin manakunan, rimayninta churanan.

Chay mosoq Constitucionmi kanan, Perú llaqta apaq, mana pantaspa, allintan purisqanta reqsispa. Waqmantra runa pura rimankuman chhaynan chay constitucionqa. Chaypi lliw qhelqaqa kanan, allawkanuna sociales, civiles, ecológicos nisqa. Chaypin qhelqasqa kanan, imaynatan tinkunqaku “poderes públicos” nisqakuna llaqta runakunawan. Chay qhelqapin thuñikuna lliw hark’anakuna, qhapaq runa churasqan waqcharunata llank’achinanpaq. Chay kamacheqkunamanta kamacheq “Constitución” kanan siglo XXI nisqa asuwan allin qhelqa. Chay “Constitucionmi” rantikay kanqa allin yachaywasikuna kananpaq, allinta yachichinankupaq, qhalikaypas chaypin churasqa kanan. Lliwtan chay yachaqwasipi, onqoywasipi sumaqta chaskisqa kananku. Chaymanmi wasinta hina haykunanku erq’ekuna, sipaskuna, waynakuna, Chay constitucionpin churana “Sistema de seguridad social” nisqata, chaymi pachakuna machukuna, sueldunta chaskinankupaq wañupunanku kama. Ichaqa rikunantami mana qolqe tukukunanpas, hamuq runakuna kikin serviciuta chakinankupaq.

7

5) Llaqtaq yachayninpi ruway yuyaq tiasqa Españolkunaq muchuriy pachakunapi hina, kamachikuna umallachin lliw Españamante hamuq ruwaykunata, manataq qhawanchu nitaq uyarinchu hoy llaqtakunan ruwasqankuta, paukunapaqqa españolkunllan valen. Chaytan allchana, ñawpaqta ruwasqanchista qhawarispa, hinaspa respetuwan hoq llaqtakunapi ruwakusqanta qhawaspa. Lliw llaqtakunaq ruwasqanwanmi Perú llaqtanchista sayarichisun. Lliw llaqtakunan makinta churanan mosoq Perú llaqtanchispa hoqarinanchispaq, Chaywanmin qeapiyta nunanchispi tarisun, sonqonchiswantaq chayta amachasun. Yachayninchistan manchachishian asuwan hatún ch’iki, atimullpu hina chekapaq mancharikunapaqmi, chaymi p’anpanman lliw ruwasqanchista, mosqoqoskanchista, ankalli kasqanchista ima. Rimashianchisme chay panpaq kallpata, “impulso homogeneizador de la Globalización” nisqata. Chaymi supay abusivo, munasqanta ruwaq, munanta kamachiyta hoq llaqtakunapi kikillanta ruwananpaq. Chayta atinanpaqmi valikun radio, telewsin nisqamanta. Chaywaman chay q’ello uya lliki ñawy fujimori runaq nunanta ranterqan Manan Perú llaqtanchis qespinmanchun, mana reqsikunqachu Perú llaqtakunapi ruwakusqanku chayqa. Ñawpaqtaqa reqsinakunanchismi, chaymanta qallarispan sayarichisun llaqtanchista, noqanchis pura respetanakuspa, lliw ruwasqanchista yachananchis kama. 6) Lliw latinoamerikapi munayu kay qespichasqa llaqtakunpi, hatarichisun Perú yuyay ruway ruwaykunanta.

Imaynatan hamut’aran Víctor Raúl Haya de la Torre, hina, llaqtanchisqa puririnqa ñawpaqma, hoy llatiamerikapi llaqtrakunawan. Chaymi rimayniqa rimayninta, purinqa hamut’asqanta, llank’anqa atisqanta, qhatuqa rantinqa atisqanta. Chayta saqewanchis “Congreso Anfictiónico de Panama” nisqa. Chaymanta rimaran Simón Bolívar, apuchachis, San Martín, lliw llaqta raykuq wallawisakuna sayariq. Imaynatan kawsashianchis kunan pachakunapi, cheynaman, maman ch’ulla laqta hinalla haykusunmanchu awqatinkuyman soberanía rayku, qhatu rantiy rayku, masichakunanchismi lliw Amarika latinapi llaqtqkuna, chay “proceso de integraciunta” awaspa, walla-walla Andespi tiananchispaq, komno Suyr nisqapi, kikillantataq ruwananku, Meso América y el Caribe Nisqapi.

Hinallatataq karunchakuyku chay “Tratado de Libre Comercio con los EE. UU”, Munaykuy imaymana ruwaniyuq llaqtakunata, munaykun mosoq kamachita qhatu rantiypi, munaykun tomaqahya llaqtakunata kusi qellpu kawsaypi, huñunakusun lliwllaqtakuna “comunidad “ andinata ruwaspa, Chaymi sayaqenchis kanaq, ñan

8

nisiutaña suwawanchis ñit’iwanchis, atún kallpasapa llaqtakuna, “potencias imperiales” nisqa. Asqa kutitañan ninchis, manan purisunchu kay mosqoypi, mana llaqtarunakuna noq’aykuwan purinqachu chayqa. Purinanchismi warmi cari, yarqay wasqhata pítanachispaq, allin kawsayta, sumaaq kawsayta tarinachispaq. Atisumin llaqtanchis rayku sayariyta, atisunmi awqanchista llalliyta, mosoy kawsaymanmi t’iqrasun kawsayninchista. Kunanpas, ima pachapipas, cheqapaq teqsin cari warmiq nisqan, kay awqanakuypi sonqonta churananpaq, hamuy mosqoy pachakunata cheqaqpi tukukapunanpaq. Yachanchis hina, sonqollanchispin lliw kashian. LLapanchis Perú Ollanta Humala Tasso Kamacheqkuna umalleqpa churakuq

9

HOQMAN TUKUY

LLIW P’ATARA RIMASQAN

1. QALLARINAPAQ RIMAY

1.1. PIKUNA KAYKU Qharii warmi llaqtamasikuna, llaqtapi, chaqrapi llank’aqkuna, sapa p’unchaw jumpiyniykichiswan t’anta apaq wasiykichisma, imaymana ruwaq “profesionales” nisqa, hamawt’akuna, hanpiqkuna, yachaypi, sumaq rimaypi llanq’aqkuna. Waynakuna, sipaskuna, hamut’aqkuna, imaymana ruwaqkuna, kay peruano allpapatapin munayku hoq kawsayman haykuyta, qhapaq kasqanchis waqmanta makinchisman kutinapaq, chaywanmi hoq llaqtata sayarichisun, hoq tomaqhaya llaqtakuna kuskachakuspa, asuantaraq nunanchis, ñosqonninchis, yachayninchis kánchanapaq. 1.2. IMATAN MUNAYKU Munaykun hoq kawsayta llaqtanchipi hamut’aspa, paqtaywan qespichiywan kawsayta, chay raykun churaku kay rimayta, willay paskay pachakunapi reqsikunanpaq. Hoq niraq kawsayninchispi, noqanchisqa cheqninchis chay hatún llaqtakuna, awqatinkunallamanta kawsaq llaqtakuna, noqanchisqa kusi qellpu kawsaypi llaqtan kakunchis, José Carlos Mariátegui, Víctor Raúl Haya de la Torre rimayninta yuyarispa. Tajiachiykun sonqoykupi, hoqlla kasqanchista noqanchis tomaqahya llaqtakunapuwan. Lliwmi hoq qhari hinalla sayarispa wasichakusun, sumaq “comunidad andinada” nisqa amachananchispaq, sachasachakunata. Amazonaspi mayukunata. Munaykun allpakuna, hatun qochakuna, sachachakuna, makinchispi kananpaq, noqanchis allinta paykunapi llank’anachispaq. Muykun lliw teqse muyuntinpi runakunawan puriyta, ichaqa wayqekuna hina, yachayta, mikhuyta t’aqanakuspa. Munaykun “regionalismo, nacionalismo continental” nisqa, kay pachakunapi patachayta tarinanpaq.

Munaykun Perú suyui paqtachay kananta, runaq allawqan kanapaq, mana kapatasniyuq, llaqtawan kamachiy kananpaq. Munaykun suwa furimorismo nisqa mitmayta. Munaykun ch’uya llaqta, chay neoliberalismo k’irinmatan thanisqata.

10

1.3 PIKUNA SUTINPIN RIMAYKU

Noqaykuqa rimaymu, mana yupana llaqtarunaq sutinpi, chay muchiywan awqanakuq runakuna sutinpi, chay qespichiy aullaqa maskaq runakunan sutinpi. Paykunan churakunku “contra la política y el poder transnacional del consenso de Washington” nisqawan, Perú América Latina llaqtakunata yanachayta munanku. Noqaykuqa umalliykun atún teqse muyuntinpi sayariq runakunata, munaykun kay muchurin kawsay mosoqman tijrakunapaq. Teqsemuyintipin waqcha runa hina awqanakuyku “grandes poderes económicos y políticos del neoliberalismo imperial” nisqawan.. Noqanchispin llaqtan kallpan purin. Lliw Perú suyupin t’aqarisqa kashiayku. Qaparispa mañakuyku mikhunata, yachaywasita, qhalea wasita, imaymana qespiykunata. Noqanchispas peruano kanchis, mikhuytan yachanchis. Lliw mana rimayniyuq rimayninmi kanchis, imaymana wasikunamanta karqosqa runakunaq nunami kayku. Rimaykun wallawallpi tiaq runakan rayku, kontisuyu runakunaq sutinpi, sachasacha amazonaspi tiaq sutinpí. Noqaykun kayku lluw peruano imaymana ruwaq, mosqokuq, llan’qaq rimaynin. 1.4. LLIW LLAQTA MASICHAKUSQAN Mink’akuykun lliw Cali sonqo peruano runakunata, noqanchis pura llaqtanchista sayarinachispaq, llaqtapi masichkunanchispaq, chay “neoliberalismo” nisqata mitmananchispaq. Chay mosoq masichakuywanmi hoq kamachiyta sayarichisun, chaymanmi wajasun, chajrapi llan’kaq waqcha runakunata, mana llank’ayta tareq runakunata, wajchapuni runakunata, imaymana ruwaq runakunata, “clases medias” nisqata, “empresarios nacionales” nisqata, wajchayapuq ancha qolqesapa tomaqhaya runakuna rayku. Wajasunmi cari warmi peruanuknuata, mana llulla, mana suwa, mana qella runakunata, peruano mansinchista. Lliwmi mink’asqa kaxhiankichis chay sumaq ruwayta ruananchispaq. Wajaykun llaqtan khuyakuq runakunata, ñaupatapuni pureq runakunata, socialista nisqakunata,, qhapaqkunawan awqakunq runakunata. Munaykun uyariyta paykuna rimasqankunta, paykunawanmi puriyta munayku lliwpa atún kamachita ruwaspa: chaywanmi llallisun corrupción nisqata, chaywamni hunt’asun ruwasqanchiswan rimasqanchista.

Waqmantan rimayku kay llaqtawan masichakusqanchista, imaymana wasimanta qarqosqa llaqtamasinchiswan, paykunawan juñunakuspan ruwasun hatun mana llallena laqtata. Poderoso mana atipachikuq Perú llaqtata.

11

QHAPAQ RUWAKUYKUNA POQOYRURU MIRACHIY IMA KARU WATAKUNAPI ATIPAYKUNA

Noqaykuq mosqoyniykuqa, llaqta qhapaqyaynin sayarichiymi, ichaqa, sarunchasqa qonqasqa hatun qocha patapi llaqtanchiskunata, anti llaqtanchis-kunata, yunka llaqtanchikunata ima hujllanaspa hatun llaqtaman tukuchiymi, hinaspapas, llapallanchispaqmi tukuy munasqanchiskuna, ruwayninchiskuna ima chaninchasqa kanan. Yana runapas yuraq runapas, wajchapas, qhapaqpas chaninchasqan kananchis, mana pita sarunchaspa, chaypaqtaqmi Perú llaqtanchispa ch’itiykachiyninta allantapuni tajyachina, llaqta ayllu wasikunapi llank’aykunata allinta kamachispa. Llaqta erqekuna, waynakuna ima, qali, allin mijusqa, kunasqa, kusisqa kananku, chaypaqmi llank’ayniyuqkama kananku, ichaqa llankasqanman hina qolqechasqa kananku. Warmikunaqa manapunin sarunchasqaqa kananchu, kuraq machuchakunataq allin chaninchasqa kausananku; mana allin kurkunchasqa runamasinchiskunatapas allin khuyasqa llank’ayniyuqkaman kananku, kasqankuman hina. LLAQTANCHIS QHATUKUNATA MAST’ARINANCHIS POQOYNIN-CHIS MIRARIRICHINAPAQ. Perú llaqtaq qhapaqyaninqa sinchi askha mana atipayniyuqmi tarikun. Llaqta runaq mana kuskanchasqa kayninn, mana llank’anayuq, mana qolqeyuq kasqan rayku, chaymi yaqa llapallan llanta. Qaya watakunamantaraqmi poqoy rurunchiskunallata mana mirarichis-palla hawa llaqta qhatukunaman apachinchis, pisi qolqe raykulla, chaymi mana allin kayninchis. Llaqta llank’ayninchiskuna, ruru-chiyninchiskuna ima. mana allin tupachisqa tarikunku; anti - yunka rurunchiskuna, poqoy mirachiynin-chiskuna ima, mana allin tupachis-qa tarikunku, sapankankun kasqankuman hinalla tarikunku mana kuskanchasqa. Pisiyasqallan llaqta qhatunchisku-naqa kanku; pisillataqmi hawa llaqta qhatukunaman atipayninchis-pas, ruruyninchis kasqanman hina.

Pisiyasqallan ñaninchiskunaqa, rurunchiskunata, llaqta runakuna-wan, Peru suyu allpanchiskunawan, hawa llaqta qhatukunawan ima tupachiqkunapas pisillan kanku.

Kay “sasachasqakunaqa” manan chaninchasqachu tarikunku “mosoq qhatuchikuqwan ch’itiykachisqan” rayku, ñaupa poqoy ruruchiyllapi qol-qechakusqan rayku, mamapachaq kausauninta mana chaninchaspa, hinallataqmi

12

qhatunchiskunata, po-qoyru mirachiyta, allpa ruru miraychiyta, uywa poqoy mirachiyta mana chaninchaspa.

Chaymi kay “mosoq qhatuchikuqta” tukuchinanchis, kaqniyuq runaku-nallata qhapaqchasisqan rayku. Kay hina hawa runaq kausayninqa qhapaq kayninchistan sarunchan dolarllapi qolqechan, hinaspapas, llaqta masinchiskunatan t’aqa-t’aqapi kausachiwanchis, wayna runanchis-kunatataq hawa llaqtakunaman qarqochispa kausachiwanchis. Hatun qocha pata llaqtakunata, anti llaqtakunata, yunka llaqta-kunata ima t’aqarispa, wajchaya-chispa, sarunchaspa ima, llaqta ayllu kamachikuyninta pisiyachin Perú suyunchistataqmi tulluyachi-pun, hawa qhapaq runakunaq “ch’illpillanpas” manayá hayk’aq-pas runa masinchisku-namanqa hayk’aqpas chayamunchu. Kay “mosoq qhatuchikuq” hamu-t’ayninwanyá, sapa kutilla asta-wan wajchayachiwanchis ñaupa yachayninchikunata, imayna kau-sayninchiskunata ima sinchita-puni sarunchanku, hawa llaqta-kunaq kausyaninman hinataq kausachiwanchis, paykunaq munasqankuman hinalla. Hatun mosqoyninchisqa, kay ma-na allin kausayta sarunchaymi. Perú llaqtanchisman churinchis-kunaman allin kausayninta kuti-chipunanchis, allin munakuynin-tataqmi chaninchananchis. Mana mirachisqa poqoy qhatus-qanchistan t’ijrarinanchis mira- mirachispa. Chajranchis pata-mantapachan rurunchiskunata mirarichinanchis as allin hatun poqoy kanankama, mosoq hatun yachaykunawan kallpanchista yapa-yaparispa. Sapanka suyunchiskunamantapacha llank’ayninchista, llank’anakunata t’aqa-t’aqarispa chaninchanan-chis, kasqanman hina. Ñan p’un-chay chayamunña hawa llaqta-kunaman rurunchista qhatunan-chispaq llank’asqanchisman hina chanincharispa, llaqtanchisku-nata huñuriq hina, churinchiskunata allinta mijuchinanchis rayku.

Poqoy ruru kallpachasqa ruwa-kuyninchistan teqsimuyntinman Ñaupachananchis. Llaqta qhatunchiskunatan mast’a-rinanchis, karu hamuq wataku-napaqmi rurunchiskunta mirachi-nanchis. Mosoq llank’aykunata paqarichinanchis, chayman hina-taq, qhapaq kaqninchiskunata rakinakunanchis llank’asqanchis-man hina. Llank’ay kallpachaywanmi allinta rurunchista mirachinanchis llaqta qhatunchiskunata allinta sayari-chinanchis, paykuna purata allinta tupachispa, chayman hinayá hawa qhatukunawan tinkuchiyta atisunchis, mana ñaupa rurunchiskunata, maki rurunchiskunata, chajra ruru mirachisqakunata ima chaninchaspa.

Imayna hatunyachiyninchisqa llaqtanchiskunaq ukhunmanta-pacha hawa teqsimuyuntin llaqtakunaman hina mast’ariytan chaninchakun. Hujllanakuyqa llaqta qhatukuna-mantapacha hawa llaqta qhatu-kunaman imayna

13

kasqanta, hoq niraman t’ijrapun. Chay raykun mosoq qhatuchikuqkuna Perú llaqtanchista TLC sutichasqawan sarunchachiyta munashanku. Noqayku, llaqtachakuqkuna kay hinata hamut’arimuyku: Poqoy-ruruninchista mirarichisaqku, qhapaq kayninchistataqmi llapa-llan suyukunamanta llaqta qha-tunchiskunawan tupachisunchis, Perú suyu tantanasqakunawan kuska, qhapaqyachiqkunawan kuska, poqoy mirachiypi, chajra-ruru mirachiypi, challwanapi. q’oyapi, chajra ruruchiypi, tukuy imaymana ruru mirachiypi, chayman hina llaqta qhatun-nchiskunaman, hawa qhatuku-naman ima apananchispaq. Chaypaqmi mosoq “rimanakuy wasiman “ sayariqkuna, chajra llank’aq runakunaq umalliqnin-kunawan kuska rimanakuspa, Mana Saywayuq Chhalanakuy-pa rimanakuyninta (M.S. Chh. R. –TLC) chajra rurumanta rimakusqanta chaninchakunqa, imaynatan Asia – América Latina llaqtakuna ruwashanku hinata.

Imaynatan mosoq qhatuchikuq-kuna qolqe waqaychasqanchista hawa llaqtakunaman apapuyta munnaku, chay hinatan noqan-chispas EE.UU Llaqtawan TLC sutichasqata chaninchananchis. Tinkunakuyman haykuyqa, hatunchakuyman puririymi, ninkutaq, ichaqa allin poqoy ruruchiytaqa qonqashankutaq, kay allin llank’ayqa manapunin kay mosoq qhatuchikuqkunaman watachikunmanchu. Allin poqoy ruruchiyqa llaqtaq kausaynin allinchaymi, sapanka runaq ruruyninta mirarichisqan rayku, hinaspapas sapanka rurupi hayk’a qolqechanatan pisiyachin, chayman hinataqmi hawa llaqta qhatukanawan allinta tinkuchinapaq allini. Poqoy ruruchiqkuna Perú suyuq allpanwan, llaqtanwan ima mana kuskachakuqtinqa, hinaspapas qhapaq kaypi pruririqkunawan mana kuskachakuqtinchisqa manapunin allinchu kasunman, ichaqa, chajra patamantapacha allin poqoy mirachiyninkama. Mana kay hina kaqtinqa TLC sutichasqaqa mana-punin allnpunichu noqanchispaqqa. Llaqta qhatunchiskuna mast’arikuq-tinqa, allin llank’ayninchispas asta-wanmi allinchakun chayman hinataq wiñarisunchis hatunyanachiskama. Chayman hinallataqmi poqoy rurun-chisqa allinta wiñarinqa, hawa llaqta qhatukunaman apachinanchispaq hina.

Chaymi hatun qochanchismanta, chajra patanchiskunamanta, q’oyan-chiskunamanta ima kaqninchisku-naqa Perú suyu llank’aq makiwan yaparisqan teqsimuyu qhatukuna-man apachinanchis, ichaqa, allin kallpawan yapaykusqa, chayman hina qolqechakunanchispaq, chaypaqmi “hoq allin poqoy ruru hatunchakuq musita” munanchis.

Llaqta qhatunchiskunata mast’ari-nanchispaqqa, llipillan Perú suyu llaqtanchiskunawanmi allinta tupachina, hinaspataqmi llaqta kaqninchiskunatan (wanpu sayana-kunata, qolqakunata, hatun ñanku-nata, trenpa ñanninkunata, hanpina wasikunata, k’anchachiqkunata, qhawanakuspa willarinakuykunata, yachay wasikunata ima) askha qolqe tartuwan allinta sayarichi-nanchis, chayman hinataqchá mosoq poqoy ruruchinakuna paqarinqa, hinaspapas poqoy rurunchista mañawasunchis.

14

Kay hina llank’aymi allin kanqa llank’ayninchista, qolqechakuynin-chista yaparispa, wajcha kayninchis-tataq panpachapusunchis, chayman hinachá qhapaq kayninchista mast’arisunchis, hatunchakusunchis ima. HATUN QHAPA TAJYAYNIN

Kay hina llank’anapaqqa hatun qhapaq kaynchistan allinta tajyachi-nanchis. Hatun qhapa tajyayninqa runaq rantiy atinantan atipachin, paykunaqa, llank’ayninmanta kausaspa qolqe tarputa mirarichin. Llaqta qolqetan kallpachan, llaqta qhapaq kayninta llaqtachan, qolqe taqe wasiq dolarnintataq pisiyachin, kaykunan mosoq qatuchikuypi iñiypa sasa q’epinan. Chay raykun chanintaqa pisiyachina, runaq qhapaq haykuynin ama phoqchirinanpaq; sapanka watakunapi 2.5.% yupayllapi qolqe p’unkipakuynin tarikunan, “solesninchistaq” allin kallpachasqa tarikunan poqoy ruru mirachiyninchis winarichinanchis rayku Qolqe Chaninchaq Wasiq (Banco Central) yanapayninwan, chayman hina qolqe waqaychasqanchista allinchanan-chispaq. Qolqe ch’itiykachiy, chhalayna-kuynin ima Pisillatan qolqeqa p’unkipakunqa qolqe chhalakuynintaqmi allinta tajyapakunqa. Pisi qolqe p’unkipakuyninpin kausasunchis 2.5.% yupayllapi, qolqe ch’itiyakachiyninchistaqmi allin tajyasqa tarikunqa, ichaqa hatun rimanakuy ukhupi. América Latina llaqtamasinchisku-namanta qolqe p’unkipakuyninqa pisillan kanqa, teqsimuyuntinpi qhatunakuq masinchis llaqtaku-namanta ima. Qaya watakuna qolqe p’unkipakuyninmantaqa as allin pisipunin kanqa. Tajyasqa qolqeq kuskanchasqan chaninkunaq kaqninkunaqa po-qoy mirachiq llank’aytan kallpa-chanqa llaqtanchis qhatukunapaq hawa llaqtaq, qhatukunapaq ima.

Tajyasqa qolqeq kuskanchas-qanqa kay hinatan chaninchan:

Qolqe Chaninchaq Wasiqa (Banco Central) kikinchasqa hinapunin llank’anan, mana piqpa kamachisqan hina, sarunchasqan, allin yachayninta hunt’achispa, hatun qhapaq tajyayninta chaninchaspa.

Hamut’asun maykaman qolqe p’unkipakuynin chayanman askha utaq karu watakunapi.

Qolqe chaninchaqkunayari allinta kamachinan hayk’apin qolqenchis shalanakunman hawa llaqtakunaq qolqenwan chayta, hayk’atataqmi chay qolqe wachanman chayta.

Taylorpa qolqe kamachikuy-nintan allinta chaninchanan qolqe p’unkipakuyninpa kas-qanta maymanmi chayachina chayta, mayman chayasqanta qhawarispa; hinaspapas kay poqoy rurukunaq chikan q’asa-kustanta allinta qhawarispa chaninchakunan, hinallataqmi runakunaq

15

suyasqanta qha-warispa, chaypaqmi imaynas utaq imakunas kanman kay qolqe p’unkipakuyninpa muchu-chiynin chayta.

Qolqe chhalanaqa allin qes-pisqa, allin tajyasqan kanan. Qolqe chhalanaq kamayninqa allin tajyasqan kanan ichaqa maymanpas chaymanpas chayaspa, mana piqpa sarunchanan.

Qolqe Chaninchaq Wasiqa (BCR) tukuy imaymana qolqe kasqanta qhawarinan, qonqayllamanta mana qolqe chinkarinan rayku, mayninpi hawa llaqtakuna qolqeta rantispa, maynipitaqmi chay qolqeta chhalarispa, kasqanman hina utaq chinkarisqanman hina, mana qolqenchis pisiyarinan rayku, hinaspapas qolqe taqe wasikunapi (Bancos) imayna qoqe waqaychasqa kasqantan chaninchanan.

Wayra hina qolqe phawayka-chasqanta pisiyachispanmi qolqe chhalanakuytaqa tajya-richisunchis qespirichisunchis ima, chaiman hinayá poqoy rurunchista allintapuni qhatusunchis. Chaymi BCRP sutichasqa hayk’akamas Samaq Llank’aqkunaq Qolqen Hap’iqkuna qolqeta tarkunkuman hawa llaqtapunapi chayta.

Qolqe mañakuypa llipinman chayanan Qolqe mañapupa allin kayninta, kallpachasunchis, kay hinata ukhunchaspa: P’unchaykunaq puririsqanman hina, dolarpi qhatukusqankunata pisiyachisunchis, qhatuqtunawan rimanakuspa, “solesninchispi” imakunapas qhatukunan rayku, qolqenchiskunata allinta qhawa-qhawarispa, hinaspapas qolqewan llank’aq runakunawan allinta rimanakuspa, ama qolqenchis qonqayllamanta chinkarinanpaq. Qolqe manukuy llipinman chaya-nanpaqqa, aska-askamanta manukuqkuna, pisi-pisimanta manukuqkuna, wakin mana manukuqkunapas, llapallankun runamasinchiskuna hina manu-kunanku, hinallataqmi tarinanku; qolqe mañakuypa manchakuy-tapas allintapunin qhawarinan-chis; hinaspapas qolqe taqe wasikunapi waqaychakusqanta-pas allintapunin chaninchanan-chis, kay qolqe waqaychakuy wiñarinanpaq.

Pisi-pisimanta qolqechakuyta, pisi-pisimanta manuqkunatapas allintapuni kallpachana kanqa, imayna allin llank’akuyninta yachachispa, anti runakunaman, yunka runakunaman ima, chajrankupi llank’anankupaq manurikunanku rayku.

Hawa llaqta qolqe sinchi askamanta waqaychakuy: Hoq kichasqa qhapaq kay, hoq chikan dolarchasqa ima, hawa llaqtakunaq qolqenkuq q’enqo-q’enqo kayninmantan amacha-wanchis, waqaychakusqanchis-man hina, chayman hinachá chhalanakuyninchispas allin cha-ninchasqa tarikunqa; manañachá hawa llaqtakunaq munayllanman-ñachu kaqninchiskunata qosun-chis. Hawa llaqtakunawan allin kausaymi qolqechakusqanchis-taqa allintapuni tupachiwasun-chis, hinaspapas imaynan RIN sutichasqa tarikusqanman hina, imana pisi watallapi dolarpi manuchakusqanchisman hina. Kaymanqa pisi watapi hawa manun yapakun, mayninpitaq karu watapi hawa manu mana

16

kutichipusqantan yapakun. “Sinchi k’araqtaqmi” Qolqe taqe wasi-kunapi dolarkunata kay ukhuman churaynin. Kay qhepa kaq reqsichiqwan ruwakuqtin, hawa llaqta qolqe waqaychasqata pisi watapi dolarpi manutawan tupachispa, chayman qolqe taqe wasi dólar waqaychasqata yapaykuspanmi, huj yupayta wasapanan, hinaspataq mana allin kayninta wasapanan. Qolqe qochikuy kamachina, qolqe apaykachinapuwan Qolqe qochikuy kamachiyqa allin tajyasqapunin kanan, chaypaqmi allin tajyachiq kamachikuykunata ruwakunan.

Pisiyachiq ñanniyuqmi kanan, askha watapi manukunaq qolqe qochikuy kamachinata Hinapapas kaytan sullullchayku: llaqta ayllunchistaqa llapan-chispaq kuskanchasqatan puri-richisaqku, hinaspapas pisi qolqe-llawantaqmi puririsaqku. Qolqe qochikuy kamachinaqa mana-punin llaqta ukhupi ruruq (PBI) sapanka pachajmanta, hujtapas (1%) wasapanmanchu. Qolqe waqaychakunanpaq, askha qhapa haykunanpaqqa allin kamachi-kuykunatan ruwasaqku, allinta tajyavchinanchispaq . Chaypaqtaq qolqe apaykuy kamachikuykunata waqmanta chaninchasunchis, kaypa saphin 18% (sapanka pachajmanta, chunka pusaqniyuqtapas) mana wasapaspa astawan llaqtaq qolqen yapakunanpaq. Kikin qolqe qochikuytan astawan qhawarisunchis, kasqanman hina llapallanmanta chaskirinanchis-paq, ichaqa mosoq qhatuchikuq-kunaq hamut’sqanmanta hoq niraqta, mana llaqta runaq pisi qolqenmanta mañakunapaq. Kay hinatan mosoq hamut’aykunata churasunchis, qhapaq kayninchista kasqanman hina munata rakinakunanchis rayku. Llipin llaqta umalliqkunawan, suyukunaq umalliqkunawan ima rimanakuspankun qolqe qochikuy kamachiytaqa rakinakunqaku, allin rimayta tajyachispa.

Wakinkunallamanta qolqe mañakuytaqa chinkachipusunmi, ichaqa llapanmanta kasqanman hina kanqa. Hinaspapas, qolqe qochikuymanta apaykachinaman-ta ima, allinta rimanakuspa, mosoq kamachikuyta ruwakunqa, allintapuni tajyachinapaq. Sapanka suyukunapi mana qolqe apaykuqkunaq kamachikuyku-nata chaninchasunchis hoq kama-chikuykunawan kasqanman hina. Qolqe wachachiy mosoq tarpuy-taqa allintapunin chaninchasun-chis qolqe apaykuyninmanta hina. Aska qolqe wachaynimantaqa astawanmi qolqe qochikuy kanan allinta chaninchakunan rayku.

17

Qolqe qochikuy kamachinaq q’enqo-q’enqo kayninqa manañan kanqañachu, hoq mosoq kamachikuyta ruwaspa, ch’uyay-ch’uya allin tajyasqa kananpaq. Llaqta qolqe tarpuqa manañan pisiyasqañachu kanqa sapa llaqta qhapa haykuy pisiyaqtin, poqoy rurunchis pisiyaqtin ima. Qolqe qochikuy kamachinaqa hawa lloqsiq llaqta qolqeq wiñariynintan chaninchana kanqa, atikusqanman hina; llaqta kaqnin yupayninta allincharispanmi, llaqta kaqninman haykuqkunta allinta yupaycha-kunqa kay musi llank’aykunapi: pachamamaq kaynin q’oyakunapi, sach’a sach’a qhawariyninpi, tukuy imaymana llaqtanchiskunaq kaqninkunapi. Hawa llaqtaq manu mosoqmanta sayariynin: Hawa llaqtaq manuntan mosoq-manta qhawarispa chanincha-sunchis. Hawa llaqtaq manun mosoq-manta sayariyninpi prurisunchis qolqe qochikuy kamachinata tajayachina rayku, chayman hina llaqta qolqe tarpu wiñarinanpaq. Llaqta qolqe lloqsiq qolqechakuynintan t’irjasunchis, qolqe manuq qatunpa wichachisqanta askha watakunapi pisiyachispa, hinaspapas, llaqta ukhu manuta llipin manukunaman haykuqta yaparichispa. Chayman hinayá qolqe qochikuy kamachinataqa allintapuni tajyarichisunchis, chayman hinallataqmi, llaqta qolqe tarputapas allinta wiñarichispa tayjarichisunchis. Qolqe lloqsiqkunaq imayna ruwakuynintan allintapuni chaninchakunqa: Pisi watallapi manuq ruwakuyninta t’aqarikunan rayku, kay manukunaq kausayninwan hayk’a watapi kanantawan qhawarikunqa. Imayna chhalanakuypa mita-kusqanman hina, hawa qolqe wachachinaq mitakusqanman hinan, manuchakusqanchis-taqa pisiyachina Manuchakusqanchispa tukuy chanin kaynintan, kunanpuni chanin kaynintawanmi pisiyachina. Llaqta manu kaynintan allinta chaninchakunan, pipas maypas manuna llaqtata hina ajllarinankupaq. Hamuq watakunapi hawa llaqta-kunamanta manuchakusqanchista samp’ayachinapaq kay hinata ruwana:

Ñauparispa kutichipuna. Hawa llaqtamanta manunchista llaqta ukhupi manuman t’ijarana. Bono sutichasqakunata chhalananakuna. Imana chhalanakuyta, qolqe wachachinatawanmi qatarina. Manuchakusqanchiskunatan qolqe tarpuwan chhalarina, pachamamaq kaqninpi, kunaypi, ñankunapi allin musikunawan.

18

Ayllu manuchakuypa qhatutan mast’arinanchis, chaywanchá kunan qolqe llosiq manuchakusqanta qolqechakuspa hoq niraqman t’ijrrakunqa. Solespi llaqta ukhupi llaqtaq manuchakusqan qhatuta kallpa-chana, ajllasqa llaqtata hina qhawariwananchispaq, llapan runakuna manuchakuyman aypanankupaq hina, imayna chhalanakuy, qolqe wachachina ima allinpaq t’ijrakunan rayku. Qolqechana, llaqta qolqeq allin lloqsichiyninpuwan Imayna qolqechanaqa mañan ñaupaq hinañachu kanqa, sapa wata yapanakuq hinalla runakunapaq kamachikuq hinalla, kunanqa hoq ninaqtañan ruwasunchis llaqta runapaq hina allinta hamut’arispa, rimanakuyninchis ukhupiña. Llaqta qolqe lloqsiqtaqa allintapu-nin chaninchasun kasqanchisman hina, muchuyninchista qhawarispa qolqenchistaqa rakirisunchis, imayna wajcha runa kausasqan-chisman hina, chay qolqewantaq-mi llank’asunchis .wajcha kas-qanchista pisiyachinanchispaq. Wata tukukuqtintaqmi allin mana allin qolqechakusqanchista qhawarispa, qhepa watapaq allinta chanincharispa mosoqmanta llaqta qolqetaqa rakirisunchis muchuyninchista qhawarispa. Kay hina llank’anapaqqa, sapanka imayna qolqechana patapin kay ruwanakunata qhawarina:

Imayna hak’ayna qolqechana Llaqta runaq yachasqan-man hina ama pitapas sarunchaspa, kusi sonqo wajcha kayninta qhawarispa llaqta qolqetaqa rakirisunchis. Sapanka suyukunamanta llaqta ayllukunnawan kuska, askha watakunapaq qolqechanatan ruwasunchis, ichaqa askha watakunapaq hatun qhapaq kayninchista qhawarispa.

Qoleqechana chaninchay Rimanakuy wasiq qolqecha-napi kamachiqkunaqa, allin yachayniyuq runakunaq yanapayninwanmi llank’a-nanku, chaytan kallpacha-sunchis, Perú llaqtanchis allin qolqechanayuq kanan-paq, ichaqa allin yachaywan, allin llank’aywan ima. Hak’a churanata, hayk’a orqonatawan tupachispanmi llank’ana, hinaspapas, imaynatan kay qolqechana kamachikuy llaqtanchispaq kanman chayta qhawarinanchis.

19

Qolqechanawan ruwakuynin Sapanka qolechanayuq llan-k’ana umalliqkunaq pisiya-chikusqantan chaninchana, chayman hinataqmi tukuy imaymana ruwakuyninta alincharina watantinpi llank’akusqanman hina. Llapallan runamasinchis-manmi imaynatan llaqtaq qolqenta allin llank’aypi tarpushanchis chayta willari-nanchis, chayman hina Paykunapas kusi sonqo qolqe apaykuyninta waq-manta churamunankupaq Maymanta qolqe orqos-qanchista, pikunan qolqe apaykuyninta mana chura-munkuchu chaytapas, llaq-tanchismanqa willanapunin; hinaspapas llaqtaq qolqe apaykuynin maypitaq imaynatataq qolqechakun chaytapas willarinallataqmi. Qolqechana tupuy Qolqechana tupuy ruwakusqantan llaqtaman reqsichina, hinaspapas imaynatas waqmanta qolqechanata ruwakunqa chaytapas willarinanchismi. Qolqechana tupuytaqa hoq niraqtan qolqechanaman-taqa ruwakunan, hichaqa sapankata hina. Llaqtaq Munaynin Kama-chiqqa, sapa watan imayna qolqechanawan ruwakus-qanta, Kamay Pirwa Kamachiqman willanan. Sapanka kamachikuqku-nawan allina rimanakuypin qolqechana rakinakuyta, llaqta qolqe lloqsichiyninta ima ruwakunan, qolqechana tupuy ruwakusqanman hina Llaqta qolqeq allin lloqsiynin: Llaqta umalliqkunawan qolqechanatan llipin runakunaman mast’arina allin llank’ay ruwanakunata maskarispa, kikin llaqtaq munasqanman hina. Kay hina qolqechanakunan allin qespisaqa kausayta, allin qespisqa llaqta kamachiyta kallpachanqa, hinapapas llaqtapi runaq qolqen tarpun-tan mirarichinqa, kikin ruwaq runaq siminpi allin musi llank’anata chaninchaspa. Llank’aq runakunata, aylluchasqa runakunata ima allintapuni chaninchana, llaqta umalliqkunawan qolqechanaq ruwakuyninpi, rimanakuy ukhupi llank’ayninkupi yanaparispa, hinallataqmi sapanka llaqta ayllunkupi ima, manaña sapallanchispi llank’aspa pantananchis rayku, ichaqa allin rimanakuy ukhupi POQOYRURU KALLPACHASQAQ LLANK’AYNINPI SAPANKAQ QOLQE TARPUNKUQ WIÑARIYNIN Llaqta qhatukunaq wiñariynin

20

Qhapaq kayninchis allin tajyasqa hina wiñanantan munayku. Chaypaqtaqmi qolqe tarpunchis wiñanantapuni munayku, aswanmi sapankaq qolqe tarpun wiñanantaraq ichaqa pachamamaq kaqninwan poqoyruruta mirarichispa llank’aq-kunatan allintapuni kallpacha-sunchis, paykunaq llank’asqankutayá hawa llaqta qhatukunaman apaspa llaqtanchista karu watakunapaq qhapaqyachinanchis rayku. Perú llaqta ch’ulla runa hinalla wiñanantan munayku, chaypaqtaq poqoyrurunchista, poqoy mirayninchista, chajra poqoy mirayninchista ima yanapasunchis, llaqta qhatukunapi, hawa llaqta qhatukunapi ima mast’arikunanpaq. Llaqta qhatukuna mast’arikusqan-man hina qhapaq kayninchis tukuy llaqtanchiskunaman wach’irinqa, chayman hinataqmi astawan poqochiyta yachasunchis, llank’ay thupanchistapas astawanmi hunt’apasunchis, hinaspataqmi poqoy rurunchis astawan wiñarinqa. Poqoy runchis wiñariqtintaqmi Perú llaqtanchis hawa llaqta qhatukuna-wan allintapuni tinkunakunqa. Chay hinayá llaqtanchispa sapankaq qolqe tarpun, chajra poqoy mirachiynin ima, llank’anata qhapaq kay haykuyta ima paqarichinqaku; hinaspataqchá llipin llaqtanchiskunaq poqoy rurunta allin kallpachasqataña teqsimuyntinman qhatusunchis, ichaqa allin chaninchasqatapuni. Hoq niraq allin wiñariyninchistan munayku, huch’uy tantanasqata hatunyariq tantanasqatawan allin llank’aypi tupachispa, llaqta qhatukunaman rurunninku mast’ari-nanku rayku, hinallataq hawa llaqta qhatukunaman ima. Kay huch’uy hatunyariq tantanasqakuna mast’arikunanpaq mosoq kausayman haykunankupaq ima, qolqe tarpunkutan allintapuni yaparinanku. Chay hinaqa, qolqechakuylla kachun kay hina kananpaqqa. Ch’uymariq hina, rantiqkunalla kachun hinaspapas askha, karu watakunapaq ima qolqechakuylla kachun. Qhatukunaq, qolqechakuypa pisiyayninmantan, llaqtanchispi qolqe tarputa qespichinanchis. Hawa llaqtaq qolqe trapunqa kaykunamanta manan muchunchu, qolqechakuyninwanñan llaqtan-chismanqa hamun, hinaspapas hawa llaqtakunapi qhatuyuqñan, iskayasqa wasi qhatuyuq ima telefonía, electricidad, telecomunicación sutichasqa qolqe tarpuykunapi. Llaqta qolqe tarpunpaq qhatuq pisiyachiyninta qespichina. Perú llaqtanchipa qhapaq kaynintan imayna allpankunaq, runakunaq ima kasqanman hina tupachinanchis, chayman hina llaqta qolqe tarpuypa pisiyachiq qhatunta panpachanapaq. Mana kay hina llank’akuqtinmi wasi ayllu qhatukunallapaq llank’akun, hinaspataqmi mijunallanchispaq pisillata ruruchinchis anti allpkunapi, yunka allpakunapi ima. Kay hina llaqta qhatun, llaqta qolqe tarpukuyninta sinchitapuni pisiyachin. Hinaspapas pisi hatun ñankuna, mana allin kaq ñankuna, pisi hanpina wasikuna ñaraq anti llaqtakunapi, ñaraq yunka llaqtakunapi pisiyachin sapanka qolqe tarpunta utaqmi mana tarikunchu llank’anapas.

21

Kay niraq llank’aymi llaqta qhatuta, sinchitapuni pisiyachin chaymantataq hawa llaqta qhatukunallata qhawarayashan-chis poqoy rurunchiskuna apananchispaq. Hawa llaqta sapanka qolqe tarpukunataqmi anti-yunka allpanchiskunaq kaqnillanta qhawashanku as allinta qolqechakunanku rayku, hawa llaqta qhatunkunapaq, poqoy rurunchiskunata allinta kallpacha-ruspanku, ichaqa, manañayá llaqta qhatupaqqa kanñachu. Llaqta sapanka qolqe tarpun allin kananpaq, ama manchakunanpaq ima, Llaqta Ayllun ñankunata, hatun ñankunata, yachay wasikunata, hanpina wasikunata, hoqkunatawan allinta allinchanan. Kaykunaq pisi kayninmi llaqta ukhupi rurumanta (PBI) 25% , 27% pisiyasqa tarikun. Kay qhatukuna mast’arinapaqqa, ñankunatan ruwakunan, llapallan anti-yunka llaqtanchiskunapi: allin ñankunata, telecomunicación sutichasqakunata, 8 (pusaq) puertokunata Pacífico hatun qocha patapi, 11 muellekunata Callao llaqtapi, tanpukunata, qolqakunata, unu yarqakunata, hoqkunatawan, llapallan llaqtakunapi. Kaykunapi qolqe tarpukuna askha lloqsiq qolqekunatan pisiyachinqaku, chayman hinayá poqoy rurupi qolqe tarpukuyqa astawan wiñarinqa, qhapaqyananchiska-ma. Kay tukuywanmi, mosoq llank’aykuna ruwaykuna paqa-rimunqaku, chayman hinataqchá poqoy rurunchis maña-kuqkunapas yaparikunqaku, hinallataq wasi ayllu qolqe tarpupas. Qhapaq kayninchisqa ñauranayananmi, poqyoy rurun qhatunkunapas mast’arikunanmi, thupa llank’aykunatapas chaninchaspa allinta wiñarinanchis rayku. Sapanka ruru hak’a kayninwan tupachisqan Perú llaqtanchipiqa wiñarinqa, ñaurarinqa ima. Chay hina kaqtinqa, llaqta ayllu sapaq kaqniyuqwan kuska SAPA PISQA WATAPAQ TEQSIPI QOLQE TARPUNA MUSITA, ruwakunqa, ñankunata, aeropuertokunata, puertokunata, k’illi ruwaykunata, chajra allpa hatunyachiyta, uywa mirachiyta, yarqakunata, ayllu ñankunata ima, allinchakunqa. Llaqta qolqe tarputa ruwasunchis llaqta runaq aylluchakuyninkunawan kuska. Qolqe tarpu musita teqsipi llank’asunchis, llapallan llaqta runakunawan kuska hawa llaqtakunaq yanapayninwan ima. Perú llaqtaq k’illikachankunawan ima, allin kamachikuykunata chanincharispa. Llaqta qhatukunata poqoy ruruwan tupachinapaqqa qolqe tarpu musitan ruwasunchis, poqoy ruruchinakunapi, poqoy miraypi, chajra poqoy mirachiykunapi, uywa poqoy mirachiypi ima. Kay hina llank’aykunawanmi poqoy ruruchinaqa lliu llaqtakunaman mast’arikunqa, mosoq llaqta qhatukunapas paqarimunqaku, kaqkunataq hatunyarinqaku. Llaqta qolqe tarpunataqchá allinta kallpachakunqa ukhu llaqtakuna-man mast’arikunqa ima; chaypaq-taq “Fondo Nacional de Inversión Pública” sutichasqata paqari-chisunchis, kunan “PROINVER-SION” sutichasqatataqmi mosoq-manta allinchakunqa, sapanka suyu kamachikuqkuna, sapanka qolqe tarpuqkuna ima kay hina ruwaypi llank’ananku rayku. Hinallataqmi Centro de

22

Planea-miento Estratigico, Banco Nacio-nal de Datos sutichasqakunata kallpachasunchis. Llaqtaq qolqe tarpun qolecha-kuynin pisiyachiyninmanta qespichiynin Llaqtaq sapanka qolqe tarpun pisi-pisi qolqechakuyniyuq kasqantan qespichisunchis. Sapanka pachaj makiwan llank’aq tantanasqakunamanta 45 tanta-nasqakunallan manukunku 15 tantanasqakunataq mana manu-kuyta atinkuchu, sinchi hatun qolqe wachachina kasqan rayku, hinaspapas huch’uy tantanasqa kasqanku raykutaqmi mana ati-pankuchu munasqankuman hina mañakusqankuta. Wakin yachay-niyuqkuna kay hinata Ninku: Perú llaqtanchispiqa qolqechakuyninqa mana atipa-nan, nispa. Hinaspapas qolqe-chakuy qhatuman haykunapaq-qa qolqe waqaychana wasiku-namantaraqmi yanapayninta mañakuna kasqan rayku ichaqa pisi watakunallapaq. Askha karu watakunapi manu-kuyqa hatun tantanasqaku-nallapaqmi, hispapas reqsina-kuy ukhullapi. Chaypaqmi solespi qolqe ayllu qhatukunaq wiñarinanta munayku sapankaq qolqe tarpukunata qespichi-nanku rayku, askha karu watakunapi, huch’uy-hatunyariq tantanasqakunaman qolqenkuta mañarinanku rayku. Chay hinayá thupa llank’ay-ninta allincharispa poqoyninta ruruchinqa. Manañachá huch’uy utaq hatunyariq tantanakuqkunañachu kanqa-ku, aswanchá hatun tantana-kuqmanña tukupunqaku, watakunaq puririsqanman hina. Hinaspapas, solespi llaqta manuq qhatunqa astawanmi mast’arikunqa, askha karu watapunapi mana yapakuq qolqe wachachinawan allintapuni qolqechakuspa, chayman hinataqchá sapankapaq llank’aqkunapas, manuyta qallarinqaku, ichaqa solepikama. Qolqe wacha-chinaq qolqechakuyninwan-taqmi, qolqe waqaychayta / qolqe tarpuyta tupachispa allintapuni wiñarichinqaku. Hoq qhapaq kay, ayllu qolqe qhatuyuq kaqtintaqmi, makinkupi askha qolqeyuq utaq pisi qolqeyuq runakuna tarikunku (chay hinaqa qolqeta maskanku). Makinkupi askha qolqeyuq runakuna, mana qolqechasqa kaqninkuta maskashanku, qolqenku waqaychaq, amachaq hina (Bono, derivado, papel comercial… sutichasakunata) hoqnin kaq runakunañataqmi, tukuy imaymanata ruwanku qolqe tarinakupaq, poqoy rurupi qolqe tarpunanku rayku. Yachasqanchispas hina, qolqe tarpuyqa lloqsimun, waqay-chasqa qolqemanta, mana rantisqa mijuna qolqemanta; qolqe qatuwantami waqaychasqa qolqemanta, qolqe tarpuman t’ijrakun, chaypaqmi qolqe qhatuta allinta qolqechana Kay hina kaqtinqa, qolqe tarpuqkunapaq ñan kanmanña maymanta qolqe mañaku-nankupaq, chayman hinataq-chá waqaychasqa qolqenku / qolqe tarpunku ima, allin wiñariyta atinqaku, qolqe taqe wasipitaqmi dólar pisiyaripunqa

23

Qhepa kaq qolqechakuypa chinkapuyninkuna allinta qhawarichiwanchis kayta: kicharisqa qhapaq kaypi, allin tajyasqa ayllu qolqe qhatuqa, p’itaykachaq qolqewan, manapunin pisiyanchu. Ñaupaqpi nisqanchis hina, llaqta ayllun qolqe qhatu mast’arikuyninta yanapanan, allin ch’uyay-ch’uya kamachikuykunata ruwaspa, askha watakunapi imayna manuchanakunatan kamachinan, qolqechakuy wasikunawan rimanakuspa, llaqtanchispi sapanka qolqe tarpu mast’arikunanpaq. Qoykanakuspa Imayna Qolqechanakuy (Delivery vs. Payment), chayman hinachá allin chhalanakuypi mayqenpas mana yukachikunqachu Imayna qelqallapi qolqe-chasqa mañanakuyta ruwas-pa, chayman hinachá qolqe qhatupas qolqechakunqa Chaninkunaq siujnintan sapa p’unchay reqsichina qolqe qhatuqkuna yacha-nankupaq, chayman hina, bonokunata qhatunankupaq. Hinaspapas qolqe wayaqakuna paqarinanpaq, kaqninchiskuna allinta chaninchakunan rayku. Kaq pachallapi kay qolqechanakuykuna kananpaq, hoq chikan kamachikuytan ruwakunan. Pisi-pisillamantan CDBCRP sutichasqata mitaykuna, Bonos Soberanos sutichasqawan, qolqe chaninchakunan rayku Kay hina llank’ayqa, llaqta kamachikuqmantan paqarimu-nan, Superintendencia de Banca y Seguros, CONASEV, CIEPLAN, BCRP sutichasqaku-nawan kuska. 2.5 POQOY MIRAY RURUNPA T’IJRAKUYNIN Makiwan llank’ayqa kaqninchismanmi, mijuna ruruta, qolqe ruruta iman apaykamun. Poqoy ruruchinaq sonqo rurunmi, pachamamaq kaqnin mirachiy ukhupi (purunpi, sach’a-sach’akunapi, hatun qochapi, q’oyakunapi, p’onqokunapi ima), chaymi allin kausayninchiskunaqa, kaymantan askha poqoy llank’anakunaqa paqarimunku llama-paqo millmanmanta, q’oya-antakunakama, chaymi kaykuna mirachiyqa tukuy llankana rurunpa sonqo rurunmi. Kay q’oya llank’aytan allinta kallpachasunchis q’oya maskaynin-mantapacha tarikunankama, chaymanta tukuy q’oyaq orqoyninta hoqkunatawan. Ayllu qatukunaman chhalaku-nanpaq, paykunan hoq llank’a-nakunaman t’ijranqaku, ñaraq hoq poqoy ruruta mirachinanpaq ñaraq chajrapi llank’akunanpaq, ñaraq wasichakuypaq ima. Hoq llank’ana kallantaqmi, poqoy ruru kallpachanapaq, llaqtanchis hawa llaqtakunawan allinta tupachinapq, kaymi : hatun q’oyana (anta, titi, qori, qolqe, hoqkunapuwan), kaykunawanmi hoq niraq llank’anakunata ruwakun hawa llaqta qhatukunaman apachinapaq.

24

Kaykunapi llak’anapaqqa, q’oya thupanchistan allinta chaninchana. Q’oyanapi llank’ayqa qori, qolqe, anta, titi, hoqkunatawan tukuy imaymana ruwanapaqmi, quimicapaq, metalurgiapaq, metal mecanicapaq, hoqkunapaqwanmi. Chaymi llaqta qhatupaq hawa llaqta qhatukunapaq ima ruruchinanchis. Wasi perqayta tukuy imaymanata sayarichisun, ichaqa k’illikacha-kunaq hatun yachayninkuwan, kaypin llaqta tantanasqakuna, perqanakunata, allpa wantuchinata, maquinariata, hoqkunatawanmi allinta tupachinanku. Hinaspapas sapanka llaqtanchiskunapi tukuy wasikunata, ñanninchiskunata ima allintapuni sayarichinanchis, muchusqanchisman hina. Chinchaysuyu llaqtakunatan turistakunapaq chaninchasunchis, hinallataqmi hoq llaqtakunatapas reqsichinapaq utaq qhawarichinapaq kasqankuman hina, askha llaqtakunata tupachispa. Hinallataqmi sapanka llaqtakunaq imallanpas hawa llaqta runakunaman qhawarichina kasqanta chaninchaspa (urpi-kunata, unupi tuytuna pujllayta, punakunapi challwanata, ñaupa raqaykunata ima) paykuna purata tupachispa qhawanaman tuku-chisunchis. Hoq qolqe wayaqatan paqarichisunchis, kay llaqtakunapi reqsichina llank’ayta sayarichina-paq, hinaspapas qolqe tarpuq-kunata wajarisunchis kay llank’a-napi tarpurinankupaq, chaypaqtaq qolqe apaykuynin manucha-kusqanta pisiyarichisunchis, mosoq llank’ana paqarichisqanman hina, ichaqa kay rimasqanchis llaqtakunapi. Sapankapaq llank’aq-kunata, ayllukunata, yachayniyuq runakunata, tantanasqa runaku-nata, mink’akuyku ñaupa yachay taqenchis kaqninchiskunata chanin-chanankupaq, amachanankupaq ima.

Tupachisqa challawanakunata allintapuni kallpachasunchis kay ruwaykunaq tupuyninta: hatun qocha unu kausaykunapi, orqoyninpi, orqosqa mirachikuyninpi, qhatukuyninpi, ima. Runaq mijunanpaq challwayqa allin llank’aypunin, kay challwawan mijunata ruwaspa, qhatukuyninpas allin yanapasqan kanan, hinallataqmi llaqtanchiskunaq mijunanpaq llank’ayninpas.

Kay hinallatataqmi PYME sutichasqakunatapas allintapunin yanapasunchis, ichaqa challwasqankuta runa mijuchinapaq kaqtin: Tupachisqa p’acha ruwaykunata, husut’a -zapato ruwaykuna, mueble sutichasqakunata, t’anta ruwana-kunata, kutanakunata, hoqkuna-tawan, CEPLAN sutichasqa kamachisqanman hina. Tupachisqa gas natural sutichasqa ukhu pachapi waksita, ñaraq ch’akita, ñaraq unuchasqata, naftas sutichasqata, allintapuni kallpacha-sunchis, tukuy llaqtanchiskunaman apachinanchispaq, poqoy ruru mirachinanchispaq, k’anchanan-chispaq, wasi ayllupi wayk’unapaq, tukuy imaymanapi llank’anan-chispaq ima. Kaywan kuska, hidrocarburo poqoy mirachitapas munaykun, kaytan allintapuni chaninchasunchis allin thupayniyuq yachaywan. Llaqta ayllupi hatun yachayniyuq llank’aqkunawanmi k’uskirichis-payku, allin

25

musikunata ruwachi-saqku qolqe tarpu ruwakunanpaq, ichaqa poqoy ruru mirachina llank’aykunapi sapankapaq llank’aqkunaq yanapayninwan, hawa llaqtakunaq yanapay-ninkunawan ima, kay qolqekunawanyá yanaparisunchis kay ruwaykunapi llank’aqkunata. Kunanpuni poqoy ruru mirachiypi llank’aykuna, llaqta ukhupi ruruman (PBI) sapanka pachajmanta 25 yupayta churan, kaypin askha runakuna llank’anku, Lima llaqtapitaqmi yaqa llapallan tantanasqakuna tarikunku. Hatunkaray fabricakunan kankun, paypuna pura kausachinakuq, allin mosoqyasqa, runaq kaqninwan / llank’anawan allin tupachisqa, allin ruruy atipayniyuq, teqsimuyuntinpi allin tinkunakuypi atipayniyuq, llank’ana kamachiyniyuq/qolqe Apakuy kamachiyniyuq allin qhawarisqa, waranqantin-waranqantin lloqsimuq talleristaku-nawan kuska, kaykunaqa pisi qolqe mañakuyniyuqmi kanku, mana allin thupayuq, mana allin mosoqyasqa llank’anayuq, ruruchisqankupaq pisi qhatuyuq, contratokuna ruwanankupaqpas mana allin kamay pirwayuq. Qhawarisunchis : Limapi, Juliacapi, Punopi ima Gamarra emporiokunata Unicachita ima, ichaqa allinmi, paykuna pura qhawarinakuspanku huñunakunku. Poqoy mirayqa, llaqta qhatunchiskunapi allin yanapasqan kanqa, hawa llaqtakunapipas sapanka ruru hayk’a qolqechanankuta pisiyachispa, ruruy atipayninta pisi-pisimanta yaparispa. Llank’aypa ruruy atipaynin wiñariqtinmi Perú llaqtanchispas, teqsimu qhatukunapi allin rikusqan tarikun. Qati-qati poqoy ruruchinakunata allintapuni kallpachasunchis allin rimanakuypi huñurinakuspa, llaqtapaq llank’aqkunawan sapankapaq llank’aqkunawan, suntur wasikunawan, k’uskiq wasikunawan, hoqkunapuwan kuska. Kay Qati-qati poqoy ruruchinakunaq rimanakuyninkuta allintapuni chaninchasunchis, CEPLAN sutichasqawanmi imayna llank’anankuta, ruruchinakunata ima k’uskirichispa, qhatunkuta qhawarispa allinta yanapasunchis. Pachamamaq wajsinta, Hidrocar-buros sutichasqata hoq kallpachaq-kunata, challwa llank’anata, q’oya llank’anata, chajra llank’anata, sach’a-sach’akunata, pachamamaq kaqninta ima, allintapuni tupacha-sunchis, hoq poqoy ruruman t’ijra-chinanchispaq, llaqta qatunchista mast’arisunchis allin kallpachasqa rurunchiskuntataqmi allintapuni yaparisunchis hawa llaqta qhatukunapaq. Sapanka suyukunapi, qhapaq poyoyruru munachiqkunata kallpachasunchis, ichaqa haqay hatun ñankuna ruwakusqanpi, hatun qochakuna huñuq hatun ñankunapi IIRSA sur y norte sutichasqa hina, qochapata-antipi, Pacífico puertokunapi, transporte multimodal sutichasqapi ima; kay llank’aykunapin allin ruruchina thupata mast’arikunqa, thupa yanapayninwan, yachachikuynin-wan ima; tantanakuq yanapakuyninwan, allinta lkank’akunan rayku, allin qhantukunaman poqoy rurunta apaykuspa rantichikunan rayku ruruy atipay chaninchaqkunata, mosoq thupa chaninchaqkunata ima allintapuni kallpachakunqa, chaypaqtaqmi llapallan Perú llaqtanchiskunaman mast’arikunqa, sapankapaq llank’aqkunaq yanapayninkuwan, hawa llaqtakunaq yanapayninwan, kikin huch’uyruruchiqkunawan. Paykunatan rurunchachiq hina llank’ayta yachachisunchis.

26

Llaqta aylluq yanapakuyninta allin mosoq yachaykunawan mosoqya-chisunchis, sasa puririchiyninta pisiyachispa, k’apaq pachapi usqaylla llank’akunanpaq, allinta hamut’arispa sapa kutilla mosoq-yachiq hina, hinaspapas llank’ay willakuyninta allinta wachunchaspa, llipin llaqtanchiskunaman mast’arikuspa. Consejo Nacional de Competitividad sutichasqaq ukhunman haykuchisunchis Ministrokunaq Consejon Qollananpa llank’aynin ukhupi, rimanakuynichiskunaq kamachikuynin kallpachakunan rayku, chayman hinataq noqanchis pura wajanakuspa llank’ananchis rayku. Tajyasqa poqoy ruruchinata paqarichisunchis, chayman hina tantanasqakuna, llank’ayninkuta imayna llank’ayninkuta ima sanp’ayachinankupaq, k’illikacha hina llank’ayninwan llank’anan-kupaq, teqsimuyntinpi tinkunakuy-man haykunankupaq, Anti Hatun Llaqtakunaq Aylluchakuynin (AHLLA - CAN) ukhupi, Sudamerica Ayllu (SA- CSA) ukhupi ima. Normas de Calidad ISO 9000 sutichasqata chaninchasunchis, tupachisqa poqoy rurupi hayk’a qolqechasqanta pisiyachinapaq, poqoy ruru kallpachanapaq ima. Chayman hina allin ruruchiyninwan tinkuchinanchis rayku. Tantanasqa huñunakuynintan ya-napasunchis suyunchiskunaq kaq-ninkuwan allpa tarikusqankuwan ima, ichaqa qhapaq poyoy ruru munachiqkuna tupachisqa ukhupi, kay tantanasqakuna pura kallpachanakunanku rayku, MYPEs sutichasqa rimanakuyninpi. Kay rimaypin, llaqta aylluta tajayachisunchis, mosoq allin kausayman hina, sapa kuti mosoqyachiq hina, runaq munasqanman hina poqoy rurunta t’ijrarichiq hina, mosoq allin thupawan llank’aq hina, poqoy ruru qhatukunaman rakiyninta allinta qhawanaku hina, qhapaq hamut’aq hina, chaypaqmi : allin llank’ay umalliqta maskakunan, sapanka runaq k’uskiyninta chaninchana, huñunakuspa llank’aytataqmi paqarichina. Allin ruruchiq llank’aypin yachachisunchis, llank’aqkunapaq tantanakuqkunapaq ima hatun yachachinakuypi huñunakuykunata ruwasunchis, hawa llaqatakunaq yanapanakuyninchiswan kallpachaspa. Thupa–qolqechakuy yanapay qhatuta paqarichisunchis, Perú Suyu k’illikachakunaq hatun yachaynin-kuwan, qhapaq kamayuqkunaq, hatun thupa yachaniyuqkunaq yanapayninwan ima, ichaqa, purun llaqtakunata qhawa-qhawarispa, chaypitaqmi mosoq tantanasqakuna paqarinanku. Llank’aqkunata, thupa llank’aqku-nata ima, allin thupa yachachiq tantanasqakunawan k’apaq huñunakuyta paqarichisunchis. Tinkunakuypi poqoy ruru atipayta kallpachasunchis askha llaqta llank’ana wasikunaq yanapay-ninwan, ichaqa imayna kasqankuta, musinkuta ima qhawarispa, Kaykunataqmiruruchinanku, qhatunchiskunaq, hawa llaqta qhatukuna

27

mañakusqankuman hina, ichaqa sapanka suyunchiskunaq, llaqtanchiskunaq kaqninkunata ruruchiq hina. Tantanasqaq kallpachakuyninta mast’arikuyninta ima llanllarichiy Imayna qolqe tarpuyta, imayna qolqechakuyninta iman hamt’arisunchis, ruwasunchis ima, kaypin tarikunan: iñiypi waqaychasqa, ñaupariq qolqe tarpuq qolqechakuynin, holdingpi ruwapakuynin, qhatukunapi huñunakuqkuna, clusters sutichasqakuna hina, kaypin Corporación Financiera de Desarrollo sutichasqakuna umalliqninqa tantanasqaq mast’arikuynin, PYMES sutichasqa hina. Mosoq imayna qolqechakuyta, mana cheqanchasqa qolqe-chakuyta ima paqarichisunchis, kay hinata yuyaymanaspa: t’aqa-t’aqarispa, hayk’a qolqechanata pisiyachispa, allin thupa willakuywan ima. Centro de Riesgos y Seguros sutichasqamanta allin tupachisqa yupay willakuytan paqarichi-sunchis, kaqnichachikuyta mas-t’arisunchis, hinaspapas manu-chakuy yachaytan yachachinaku-sunchis, chaywan qolqe tarputa, qolqe waqaychakuyta kallpa-chasunchis. Poqoy miray tupachisqa mast’a-rikuynintan kallpachasunchis, hatun musikunaq kasqankupi utaq pachamamaq kaqnin tarikusqanpi, imaynan: Camisea, Bayóvar, Biotecnología Iquitospi, q’oyanakunapi poqoy ruru kallpachasqa hina.

2.6 CHAJRA POQOY RURUQ T’IJRAKUYNIN

Chajra llank’ayqa, Llank’aq Maki Llaqtamanta ( PEA sutichasqaman-ta) 3 phasmintan soq’on, sapanka pachajmantataq 7 yupayta apaykun Llaqta Ukhupi Ruruman (PBI sutichasqaman). 2 hunu runakunan kanku chajra-uywa llank’aqkuna, kay yaqa llapallankutaqmi mana atin-kuchu : qolqe manukuyman haykuy-ta, mosoq thupa llank’anakunata rantikuyta, allinchasqa muju ranti-kuyta, allin thupa qharpana ranti-kuyta, kausay thupa hanpi rantikuyta, allin uywa allin churiachiyta, mosoq imayna wasi uywachakuna uywayta. Chajra-uywa llank’ayqa sarunchas-qan tarikun, purunpi llank’aq runamasinchiskunapas, sarunchas-qallataqmi. Mijuyninchiskunaqa mana allin tajyasqan tarikunku, mana Llaqta Ayllu poqoyrurun yana-pasqan rayku, TLC sutichasqata qelqakuqtinqa chajra-uywa llank’aq-kunaqa hawa llaqta qhatukunapi manapunin tinkunakuyta atinqachu. Chay raykun allintapuni auqanakuypi sayarisunchis, allin llank’aypi tarikunanpaq, Perú llaqtaman poqoy rurunta apamunanpaq, poqoy rurun hoq ruruman t’irachikunanpaq, huch’uy poqoy ruruchiqkunata huñu-nakuspa hawa llaqta qhatukunapi, allin reqsisqa kanankupaq, allin chaninchasqa kanankupaqima. Chapaqmi kamachikuyninchis purun ayllunchiskunata (comunidades campesinas y nativas sutichasqakunata), poqoy ruruchiqkunata, tantanasqakunata, huñunasqa

28

campesinokunata ima, chaninchasunchis: kamay pirwakunawan, llank’anakunawan, mijuykunawan, manuna qolqewan, llaqta aylluman qolqe apaykunanpaq, allin huñunakuyninwan, allin thupa llank’aykunawan ima, lliu qhatukunapi allinta tinkunakunanku rayku. Chajra-uywa poqoy rurutan allinta kallpachaspa mast’arisunchis, all-panchiskuna amachananchis rayku, purunpi llank’aq wajcha runamasin-chista allinta huñunarikuspa qhatuman poqoy rurunkuta tinkichiq hina apanankupaq, chayman hina yachayniyuq runakunapaq llankana kanpaq, ichaqa mijuy ruru kananpaq hinallataqmi, llaqta poqoy ruru allin qhatuyuq kananpaq. Chajra poqoy ruru t’ijrakuyninpaqqa kaykunatan ruwasunchis:

1. Estados Unidoswan TLC suti-chasqata waqmantan chanin rimaypi qelqasunchis. Chajra-uywa poqoy rurumanta Estados Unidoswan TLC sutichasqataqa waqmantan chanin rimaypi qelqasunchis, hinaspapas kay llaqta rimanakuy wasipi amapunin chanichanan-chu, chaypaqmi allinta amachaspa sayarisunchis. Hinaspapas chajra-uywa chha-lanakuy rimanakuy qelqataqa waqmantan chaninchasunchis (MERCOSUR sutichasqawan), chayman hina, hawa llaqta qatukunapi poqoy rurunchis allin chaninchasqa kananpaq. Organización Mundial de Comercio (OMC) sutichasqaq kamachikuyninman hina, hawa llaqtakunawan chalanakuy rima-nakuy qelqatapa, kalpachasun-mi, hinaspapas 20 hatun llaqtakunaq tantanakuyninman Perú llaqtan-chis kutipunanmi. Llatachakuq kallpachaq llaqta aylluwan, chajra-uywa poqoy ruruq hatunchakuyninta, chajra-uywa poqoy ruru mirachiyninpa hatunchakuyninta ima allintapu-nin kallpachasunchis, Perú llaqta runaq poqoy rurun hawa llaqta qhatukunapi tarikuna rayku.

2 Chajra llank’ay yanapana wasiq kasqantaqa waqmantan chanin-

chasunchis tukuy llaqtakuna-man wach’irichispa. Llaqta aylluq ruwananta hinan, chajra llank’aytaqa hatunyachi-sunchis. Ministerio de Agricultura (MINAG) sutichasqata kinkin chajra llan-k’ayman apachisunchis, huch’uy llaqtachakunapi iman kay wasi-taqa sayarichisunchis, allinta ya-napananchis rayku, hinallataqmi (CONACS, INRENA, INIEA, SENASA), Proyectos Especiales (PETT, PROABONO, PIEA, PSI, PRONAMAHS) sutichasqakunata

29

AGENCIAS AGROPECUARIAS sutichasqakunatapas, kallpacha-sunmi llaqta umalliqninkunawan kusqa, sapanka llaqtakunaq yachayniyuq runankunawan ima, paykunayá thupa yachayninku-wan comunidades campesinas sutichasqa ayllukunata yanapan-qaku, hinallataqmi huch’u poqoy ruruchiqkunatapas, paykunayá Imayna Ruruchiynin Qolqecha-kuyninta ima hamut’arispa qel-qanqaku, qolqe manuchakunan-kupaq. Qolqe mañakunankupaqqa kay Agenciakunaq qelqanwanmi chay Imayna Ruruchiynin Qolqecha-kuyninta, qolqe taqe wasikuna-man apanqaku. Imayna llank’asqankuta imayna qolqe manukusqanta ima, yachaniyuq thupakuna, allinta chaninchaspa qatipanqaku, empresas asociativas, comunales, cooperativas de agricultores y campesinos sutichasqakunata allitantapuni kallpachasunchis, tantanasqa hina allin rimanakuyta atipanaku raypu, Perú llaqtapi, suyunkunapi, wamaninkunapi ima.

3. Perú llaqtaq kamasqa mijuynin

Chajra-uywa poqoy ruruyninta musikasunchis pachamama kaqnin kasqanman hina, wasi ayllu mañakusqanman hina, ichaqa, Peru llaqtaq, suyukunaq, wamanikunaq, mijuynin maña-kuyninta qhawa-qhawarispa. Chajra-uywa poqoy ruruqa Perú llaqtaq kamasqa mijunintan hun-t’anqa. Chajra-uywa poqoyruru mirachiyninpuwanmi, iskayninku llaqataq kamasqa mijuynin sayarichiynin kanqaku, paykunayà hawa llaqrtamanta mijuy apamuyninta pisiyachinqaku, allin ruruyninwan tinkunakuspanku. Hawa llaqtakunamanta qolqe-chasqa mijuy apamusqankuna-manta, poqoy rurunchista amachasunchis, runamasinchis-kunata poqoy rurunchis mijuyta yachachispa, hinaspapas poqoy ruru mirachiyninchistan yanapa-sunchis, hinallataqmi aysana-kuspa poqoy ruruchiykunatapas.

Huñunasqa poqoy ruruchiqkunata chaninchasunchis, rurunkuta Llaq-ta Ayllu allin llankayninkunaman qhatunankupaq (PRONAApaq, yachaqekunaq yarqaynin pisiya-chinapaq, llaqta mijuna wasiku-napaq, hanpina wasikunapaq, walla-wallakunapaq, hoqkunapaq-wan...) Mama kukaq chaninchakuyninta amachasunchis, ñaupa kausaypi hina tarpukunanpaq, ichaqa, pachamamaman, apukunaman ima haywarinapaq, akullinanchis-paq ima, kay hinata rimarispa : KUKATAN MUNAYKU…! MANAN KUKAINATACHU…! Nispa kuka raphitaqa ENACO wasillamanmi qhatusunchis, mana ruruchiq allpatapas kausarichisunmi, chajra ruruchinakunatapas allinta qhawarispanmi qhatukunqa, llaqta runaq allin kausaynintapas qhawarisunmi.

4. Anti - yunka huch’uy poqoy ruruchiqkunaq, chajra llank’aqkunaq, qolqechana wasikunamanta manukuynin.

30

AGROBANCO sutichasqaq llan-kayninta mosoqmanta chanincha-sunchis, poqoy ruruchiqkunaq kasqankuman hina qolqe manu-kuyninpi yanapanankupaq,“manu ajllana” hina kananku rayku, qolqechana wasikunaqa allin kaqniyuq, poqoyrurun hatun qotukunapi qhatuqkunallamanmi kasqankuman hina qolqe manuytaqa yachanku.

Llaqtakunapi Chajra-uywa Poqoy Ruruchiysiqkunata (AGENCIAS AGRARIAS) thupa yanapayninpi, manuchakuy yanapayninpi ima allintapuni kallpachasunchis, allin chajra-uywa yachayniyuq k’illikachakunawan. Allin thupawan, manuchakuywan ima llank’ayta yanapasunchis, ichaqa, huch’uy poqoy ruruchiqkunata, huch’ucha poqoy ruruchiqchakunata ima, allintapuni yachachispa llank’anakunawan ima yanapaspa; hinaspapas anti-yunka poqoy rurumanta qalla-rispa, chayman hina llaqta qhatu-kunata mast’arikunan rayku, allin chaninpipuni chhalanakuspa. Ñaupaq imayna manuchakus-qanchista yuyarispa, allinta chaninchasunchis, allin thupa yachaywan, allin qhawarisqa manukunawan, aynikuy manukuyta allinta puririchispa, allin qolqe kutichipuq runa hina qhawasqa kananchispaq. Huch’uy allpayuqkunapaq, ñaupa ayllukunapaq ima manuchakuyqa kallanqataqmi, paykuna pura huñunakuspa, paykuna puralla- taqmi manukuyninkupi chanincha-nakunqaku, chaypaqtaqmi “cajas rurales” sutichasqa qolqeta manunqaku, hinallataqmi EDPYMES sutichasqakunaman-pas, hunu yupay poqoy ruruchiq-kunakama. Chaypaqtaqmi PETT sutichasqa wasita allintapuni kallpachasunchis hinaspapas sapanka llaqtakunapin sayarichi-sunchis, llapallan chajra llak’aq-kunata kaqnichakunan rayku, chaywanmi qolqe manuchakuy-taqa atinqaku. SEGURO AGRA-RIO sutichaasqatapas allinta sayarichispa, chaninchasunchis.

5. Perú Llaqta amachaq hina, wasi llaqta hatunyachiynin

Allintapuni aylluchakuspa, ayninakuspa ima anti-yunka runaq qhapaq kayninta sayarichisunchis, Perú llaqtanchis amachaq hina, ñaupaq taytanchiskuna hinayá, noqanchis pura ayninakuspa, minkanakuspa, mitanakuspa waykanakuspa ima allinta kausasunchis. Mosoq kausayta maskaspa hatun mayu patakunapi, huch’uy mayu patakunapi llaqtakunata, qolqe-chaqkunata ima allin rimanakuypi huñurisun, sapanka llaqta uma-lliqkunawan kuska, llaqta haymakunawan, yachayniyuq haymankunawan ima. Perú llaqta umalliq kamachikuy-ninta, suyu umalliqkunaman, wasi llaqta umalliqkunaman ima mast’arisunchis, llaqta qolqe tarpunta, sapanka runaq qolqe tarpunta ima allin musi llank’aykunapi ruwakunan rayku, ichaqa sapanka llaqtakunapi.

31

6. Pachamamaq kaqnin, tukuykausaqkuna chaninchay

Tukuy kausaqninchiskunata allinta chaninchaspa kausachisunchis sapanka llaqta ayllununaq yachayninkuta qhawa-qhawarispa, ñaupa iñiyninkuta yuya-yuyarispa allin rimanakuy ukhupi. Hawa llaqta runakunaqa manapunin pachamamanchis kaqnintaqa llaqtanchiskunaq kaqnintaqa kaqnichakunkumanchu, chaypaq-mi notanchispuni kaqnincha-kusunchis.

Ñaupa llaqtakuna, ñaupa aylluku-na iman tukuykausaqninchisku-nataqa qhawarinanku, mirachi-nanku ima, pachamamanchis kausayninta chaninchakunan rayku. Llaqta allpanchiskunaq suyunchakuynintaqa allintapunin yanapasunchis, kallpachasunchis ima, tukuykausaqninchiskunata allintapuni kausachinanchis rayku, mallki kuchuykunatapas allintapunin kamachisunchis.

7. Poqoy ruruchiypa thupan mosoqyachiynin, runamasin-chista runachaspa.

Imana thupa mosoqyachiyta, allintapuni kallpachasunchis, sapanka llank’aqkunawan allinta rimanakuspa chajra thupa llank’ayta tupachispa, Perú llaqta qhapaq ayllu kayninta mast’arinapaq. Poqoy ruruchiqkunaq yachay-ninta, yachay k’uskiyninta ima allintapuni chaninchaspa wiñarichisunchis allin k’uskiq hamaut’akunawan kuska. Hawa llaqtakunapi tiyaq Perú llaqta hatun yachayniyuq hamaut’akunaq yanapakuyninta mañarikusunchis, chajrapi thupa llank’aqninchiskunta yachachi-nankupaq, imayna chjra-uywa-sach’a ruruchinanku rayku.

8. Chajra ruruchiqkunaq ayllucha-kuyninwan ch’ullanchakuytan kallpachasunchis Anti-yunka ayllukunaq tantana-kuypi hujllanakuynintan allintapuni kallpachasunchis, hinallataqmi huch’uy poqoy ruruchiqkunaq tantanakuyninkutapas tukuy kallpanchiswan yanapasunchis. Chajra llank’aq sunturninkutapas allintapunin kallpachasunchis, kikinkuq qolqe apaykuyninwan, maninpin qolqechakusqanwan yachachikunqa, poqoy ruruchiq-kunaq hujllanakuynintapas kallpa-chasunchismi (Cooperativakuna-ta, ayllukunata, chajra tantanas-qakunata, hoqkunatawan) yanapaq llank’aqkunaman tukupunanku rayku.

32

9. Huch’uy poqoy ruruchiqkunaq kasqankuman hina poqoy ruruchinawan yanapaykuynin Qarpana unuwan allintapuni llank’akunanpaq chaninchasun-chis, allin tajyasqa yarqakunata ruwachispa, hatun qochapatapi, antipi allpaq unun yarqachaspa purichinanpaq, unu wayrachiq hina, sut’uchiq hina qarpanata ruwaspa, imayna tarpukusqan-man hina.

Pachamamaq kaqnin kasqan-man hina, thupa tarpyunin kasqanman hina hoq allin niraq thupa qarpanata chaninchasun-chis. Pata-patakunamanta, waru-warukunamanta, sach’a-sach’a-kunamanta ima 100,000 hec-tárea tarpuna allpata paqarichi-sunchis, kay pisqantin hamuq watakunallapi Wasi llaqta umalliqkunawan kuska teqsiq ruwakuyninta kallpachasunchis poqoyruru orqosqanchista, mirarichinan-chispaq, utaq qhatunachispaq: Uywa sipinakunata, qolqakunata, tanpukunata, taqekunata, ima kikin chajrakunaq kasqanpi.

10. Chajra-uywa kasqanman hina imayna qolqe apaykuna Qolqe apaykuqkunata yaparisun-chis, chaypaqtaqmi: Qolqe qochikuyta cheqancha-sunchis poqoy ruru orqoyman tupachiq hina Chajra llank’ana p’unchayninkunawan kayk’aq qolqe qochikuyta tupachisunchis. Huch’uy poqoy ruruchiqkunaq hujllanakuyninta kallpachasun-chis, qolqe apaykuy manun rantinta, thupa chaninchaypi yachikusqanwan.

Perú chajra llank’aqkunawan manuykuta chaninchasaqku

Allin qolqe aypachina llank’aywanmi, qolqechana wasikunawan rimarispa, chajra llank’aqkunaman qolqetaqa manuchisunchis. Fondo de garantías sutichasqawanmi qolqe manukuyta-qa chajra llank’aqkunaman aypa-chisunchis, hinanallataqmi llapallan poqoy ruruchiqkunamanpas, chaypaqchá CHAJRAPAQ QOLQE WAQAYCHANA (AGROBANCO) wasiman puririnqaku llank’ana qolqe mañakuq. Kay hinapaqmi, 5,000 hunu solewan sapa wata qolqechasunchis chajra-uywa llank’ayninchista wiñarichi-sunchis, ñataq kunankamapas nishu qonqasqan tarikushan. Chajra-uywa llank’ayqa waqmantan ñaupaq ñeqe llank’ananman wichapunqa, mijo taqenchis kasqan rayku, chaypaqmi AGROBANCO sutichasqaman 700 hunu solesta chaskikusqanta qosunchis llaqta kamachiy

33

qallarisqanchis watapi, kayaapi qolqechakunan rayku, wasi qolqe qhatuna solewan. 100,000 chajra-uyway yachayniyuq runamasinchiskunamanmi llank’ana-ta qosunchis huch’uy poqoy ruruchiqkunata kikin chajra patapi yanapanankupaq kallpachanan-kupaq ima, paykunayayá thupa yachayninkuwan imayna qolqe manukuytapas yachachinqaku, yanapanqaku ima, llank’ayninkuta allintataqmi qhawarichinqaku. Huch’uy poqoy ruruchiqkunapaq, hatunyariq poqoy ruruchiqkunapaq ima, COFIDE sutichasqaq yanapay-ninwanmi chajra-uywa llank’ana qolqeta manuchisunchis, ichaqa pisi qolqe wachachina yupayllawan, Ministerio de Agricultura sutichasqa wasipi Llaqta Runa Amachaq (De-fensa Civil) kallpachasunchis allin thupa llank’aywan, manaraq muchuypas kashantin yacharispa ña imallatapas pisiyachinanchis rayku (ch’akiyaykunapi, sinchi unuyayku-napi, lloqllakunapi, thuñiykunapi, hoqpunapi ima) Pachamamaq kallpanwan muchuq runamasinchista yanapanapaq Seguro Agrario sutichasqatan paqarichisunchis. Chajra poqoy mirachiytan allintapuni kallpachasunchis allin qolqe ruruchinanchis rayku, chapaqmi tupachiq hina musikasunchis, poqoy ruru munachikuyninchis mana sinchi askha kanan rayku, hinaspapas poqoyruru kallpachasqanchispa qolqen kikin ruruchiq llaqtanchispi qhepakunan rayku, chayman hina llaqta runa qhepakunan rayku. Mallki kuchuy licenciakunata waq-manta qhawarisunchis, ama munasqallankuta ruwanankupaq, sach’a-sach’anchiskunata amacha-nanchis rayku. Hawa llaqta qhatukunaman paqo-llama milman-aychan orqoqkunata allintapuni kallpachasunchis, hinallataqmi, uywa wirayachiqkunta, hallwa uywaqkunata ima, hoqkunatawan, chaypaqmi yumay allinchay llankanata paqarichi-sunchis, mast’arisunchis ima, muju ch’ichinatataq amachasunchis. Hinallataqmi wik’uñanchiskunata, wanakunchiskunata mirarichisunchis pakallapi sipiqninkunata hoq allin kamachikuykunawan allintapuni wanachisunchis, hinaspapas kay salqa uywanchiskuna purinan ayllu-kunatan mink’arikusunchis qhawari-nankupaq, amachanankupaq ima, millmankunata orqopakuspanku imallankupaqpas qolqe chaskiku-nankupaq. 2.7 MOSOQ IMAYNA HATUNCHAKUY PI “PYMES” TANTANASQAKUNA

Yaqa llapallan Perú llaqtaq tanta-nasqankunaqa huch’ucha, huch’uy ima tantanasqakunallan kanku, kayku-nayá 30% (sapanka pachajmanta 30 ta) Llaqta Ukhupi Rurunman (LLUR-PBI) churan, sapallan llank’aqkuna-wan kuska, yaqa kuskan kasqanta apaykun, kay MYPES sutichasqaku-nan 80% (sapanka pachajmanta 80) llank’anata paqarichinku, 3.2% (sapanka pachajmanta kinsa,

34

iskay tuyta) poqoy orqonaman churanku. PYMES sutichasqakunaq kaqninkuqa manan allin tajyasqapunichu. Sapanka llank’anaq hayk’a qolqechananqa 30 utaq 40 kuti pisiyasqan hatun tantanasqakunamantaqa. Kaykunan qhawarichiwanchis pisi llank’ana kaqniyuq kasqankuta. Hinaspapas wakinkunaqa, llaqta k’ijllukunallapin llank’anku. Sapanka llank’ana pataqa askha llank’ana makiyuqmi kanku. Chay raykun, hayk’api qolqechanawan ruruy atipaynin, chhalana chaninwan tupachisqaqa, sinchi pisiyasqan; llank’anankutaqmi pisi yachayni-yuqkaman kanku, mayninpitaqmi mijuyninllanpaq llank’ayniyuq. Poqoy rurun qhatukusqanqa mosoq ruruchina rantinallapaqmi, llank’aq makillapaq ima, chay raykun llank’ay chaninchakuyninta, qolqe apaykuynin mana qolqechakunchu, chay raykullataqmi mana tajyasqa tarikunku, hatunyariq tantanasqa hina, hatun tantanasqa hina ima. Hinallataqmi allin thupa mast’ari-kuyninman pisi pisillamanta haykun, pisillatataqmi wiñarin karu wata puririyninpi, chay hinaqa imayna poqoy ruruchinamanta, kaqnichakuy-ninmanta ima pisiyasqan tarikun. Hinapaspas tantanasqakunaqa, sasatapunin haykun llaqta aylluq kamachikuyninman. Qhawarisunchis:

Tajyasqa qolqechanakuyman pisi-pisillamantan haykunku, hinallataqmi manuchakuymanpas; pisi-pisillamantataqmi wiñariyninkupas

Hatun tantanakuq utaq llaqtapaq llank’aq wasikunaq poqoyrurun mañakuyninman, manapunin qhatuyta atinpunichu.

Hawa llaqta qhatukunaman sasatapunin poqoy rurunta apachin Tantanasqaq imayna ch’itiyka-chiyninmanta aypaynin:

Llaqta ayllu wasikunapi askka qolqewan trámite sutichasqaq ruwakuynintan pisiyachisunchis, imayna ruwakuyninta ima. Thupa yachay wasikunawan, hatun sutur yachay wasikunawan ima, rimanakuspanmi thupa llan-k’aytapi, imayna manuchakuypi ima yachachisunchis, yanapa-sunchis ima.

MYPES sutichasqakunata, kaqnichakuyninpi yanapasunchis, qhapaq poqoy ruru kallpachaq wasikunaq allin kamachikuynin- wan, imaynan PROMPYME, PROMPEX, PROINVERSION, CITES ima llank’anku hinata. Llank’aq makiq kallpachasqanwan Poqoy ruru tupachisqakunata yanapasunchis MYPES suti-chasqawan kuska, hawa llaqta qhatukunaman poqoy rurun apachinankupaq, hinallataq llaqta qhatunchiskunamanpas mijuy-ninchis tajayarichiq hina.

35

Huch’uycha tantanasqakunaq, huch’uy tantanasqakunaq qolqechakuyninta allintapuni kallpachasunchis, EDYPIMES, Cajas Rurales, Cajas Municipales de Ahorro y Crédito sutichasqa wasikunaq qolqenkuwan, chaypaqtaqmi thupa yachaypi yanapaq wasita paqarichisunchis qolqe manukuyninpi yanapananpaq ima. FOGAPI sutichasqata kallpacha-sunchis, MYPESkunaq manu-chakuyninta kallpachananpaq, mosoqyarispa hoqkunawan tinkupakunanpaq. Hinallataqmi PROMPYME, CONSUCODE sutichasqakuna-tapas kallpachasunchismi, llaqta ayllu wasikunaq, tantanasqa-kunaq ima kaqninkunata, Perú llaqtaq MYPEnkunapaq aparichi-nanku rayku. Llaqta qolqe taqe wasiq (Banco de la Nacion) llank’apakuyninta kallpachasunchis, llaqtakunapi agenciankunawan, huch’uy, hatunyariq ima tantanasqaku-nata qolqechana rayku, kay agenciakunallan karu llaqtanchiskunapiqa tarikunku. Kay qolqe taqe wasiqa chajra poqoy ruruchiqkunaq qolqecha-kuynintan yanapanan, chayman hina kay llaqtakunapi llank’aq-kunaq manuchakuy yachayninta allintapuni chaninchananku.

Llaqta ayllu wasikunapi, tukuy imaymana rantikusqanpi allin ch’uyay-ch’uyatan, mana suwaq hina, rantikuynintan kallpachasunchis, llaqta runaq qhawariyninwan, rantipakuy qoto ukhupi, rantina-llank’achina kamachikuytan mosoqmanta chaninchasunchis, allin ch’uyay-ch’uyata llank’ananchis rayku. Allin thupa llank’ayta, allin llank’ay puririchiytawanmi chaninchasun-chis, hinallataqmi huch’uy ayllu chajara-uywa llank’aytapas allintapunin chaninchasunchis, llama-paqocha uywayta, tuna-cochinillata, cebadata, trigota, sarata, habasta, papata, oqata, ollukuta, añuta, hoq anti rurukunata, uywa wirayachiyta, camu camuta, paichita, cafeita, tarata, trébolta, hoqkunatawan. Runaq kaqnin chaninchaqpi kaqninchakuyninta yanapasun-chis, PYMES sutichasqakuna qolqe manukuyninta taripanan-kupaq.

Tantanasqaq kaqnintan yaparisunchis, kaqnichakuy qhatuman haykuchispa, chayman hina mosoq qolqechakuywan llank’anankupaq, ichaqa pisi qolqe wachachiywan, qolqe manukuymanchakuyninta chinkachinanpaq ima.

Tantanasqakuna qelqallapi qolqechasqa qhatuman haykunan rayku, kaykunatan ruwana askha qolqechanakunata pisiyachina-paq: Qelqallapi qolqechasqa qhatuq kaqnin chaninchaqninpin, sutinta qelqachina. Chhalanakuy qelqakunatan ruwasunchis (manu qelqaku-nata) hoq runaq haykus-qanman hina (pantay tatichiq phasmiq tantanasqa, phasmiqkuna, churaq runa, manu qelqa ruwachiqkuna) Qelqallapi qolqechasqa qhatuman haykunapaq askhatapuni mañakusqanta.

36

Hujllanasqa runa umalliq kamachikusqan, aylluq kaqninwan tantanaspaqpi ruwakuynin. Tantanasqakunata, MYPESku-nata ima kaqnichakuy qhatuman haykuchinapaq: Kaqnichachiq qelqakunatan ruwachisunchis, askha runa qotokunawan, askha llank’ana wasikunawan, qolqechakuy wasikunawan ima (COFIDE, FOGAPI, CAF) ñaraq llaqtanchispi kaqkunawan ñaraq hawa llaqtakunamanta wasikunawan. Kay hina llank’aykunata kallpachasunchis: qolqe manu-chachinakunata, llank’aypa kaqnin apaykuyninta, machu chhalanakuyta, qolqe Tartu qolqechachichiyninta, iñiypi waqaychasqata allin qolqe tarpuqkunata yanapachinapaq, qolqe manuchinakunata pisiyachiq hina, manukuy atinankupaq, chayman hina PYMESkuna chaninchakunan rayku qolqe waqaychasqanku-wan.

PYMESkunaq imayna manu-chakusqanta, hayk’api, hak’a watapi ima kasqanta allinta-puni kamachisunchis, qhatu-kunapaq llank’ananku rayku. Hayk’a qolqechana churanata pisiyachisunchis, kaqnichakuy qhatuq kaqnin chaninchaqman PYMESkuna haykunankupaq, mosoq chhalanachiqpa qelqa-kuynin kamachikuyninwan (PYMESpa qolqe kutichiynin, PYMESpa chalanakuy qelqan-kuna, PYMESpa manu qelqa, hoqkunapuwan), kaykunaq imayna kasqankuqa, imayna chhalanakuy kasqanman hina hayk’a watapi kasqanman hinan kanqaku. Kaqnichakuy qhatupi MYPES imayna chhalanakuynin yana-panapaq kamachikuykunaq imayna chaninchakuynintan ruwasunchis, hinallataqmi pisi watakunapi manukunaq kaq-ninpa kaqnichaqta sanp’aya-chisunchis, factukunata hina, chhalakuyninta ima. Mana qolqechana wasiyuqwan llak’apakuqkunapaq, qolqe tar-pu chaninchakuyninta waqman-ta ruwasunchis, chayman hina kay mosoq qolqe tarpuchinapi imayna chhalanakuypi llank’anankupaq. Kaymi qolqe wachachi qhatuta kallpachanqa, hinallataqmi hoq niraq mosoq allin ruruchiqta qonqa, imayna mana pantachinapaq atipakunman chayta, chay raykutaqmmi allin qatipasqa tarikunku.

POQOYRURUPAQ HATUN YACHAYNIN, THUPA LLANK’AY-NIN, MOSOQYACHIYNINPUWAN

Hatun yachay, thupa llank’ay, mosoqyachiy ima poqoy ruruchiq kanankutan munayku, kaykunan imayna ruruchiytaqa ankallinqaku, tukuy imaymana hap’ichinakunata, kunayta, llaqta chaninchayta ima tajyachinqaku, qhapaq haykuq mo-soqmanta rakinakuyninta yachayta iman allintapuni yanapanqaku. Mo-soqyachinapaq, osqayyachinapaq, imayna llaqtaq llank’ayninta allin yachayniyuq aylluman pusarichina-paq ima allin kachun, allin thupa willakuywanpuni.

37

Chaypaqtaqmi allin llank’ay kamachikuy kanan, Llaqta Aylluq hatun yachay, thupa chaninchaq wasi tukuy imaymanawan yachay atipasqankuta mast’arinanpaq. Kay wasiyá hatun yachayninwan llaqtaq llank’ayninpi yanapanqa, allin poqoy ruruchinanpaq, chayman hina allintapuni tinkunanpaq, allin kausayta tarinanchispaq, pachamamanchis pa kaqninpas allin kananpaq. Imayna llank’ayninchisqa kay hinan kanan:

Tantanasqakunaq paqariyninta utaq mosoqyakuyninta kallpachasunchis, sapa wata llaqta ukhupi poqoyruru wiñarisqanman hina. Allin thupa yachaywan hawa qhatukunapaq hina poqoyruru ruwakunanpaq, allintapuni kallpachasunchis. Yachay k’uskiypi, hatunchakuypi ima llaqta qolqe tarputa, sapanka runaq qolqe tarpunta, iskaynin tupachisqa qolqe tarputa ima yaparisunchis K’uskina wasikunaq, suyu uma-lliqkunaq, tantanasqakunaq allin rimanakuypi chaninchasqa huñu-nakuyninta kallpachachunchis, llaqtakunamanta, hatunchakuq k’itikunamanta, poqoy ruruchina patamanta, thupa ayllukunaman-tapacha. Hawa llaqtakunapi allin yachayni-yuq runakunata mink’arikusun-chis, teqsimuyuntinpi hatun yachaypi tupanakuykunatapas kallpachasunchis. Allin tupachisqa llank’aypi llaqta musikunata kallpachasunchis: chajra-uywapi, mijuy poqoyruru t’ijrakuyninpi, hanpina poqoyruru-kunapi, chajra k’illikachapi, mijuy k’illikachapi, mallki k’illikachapi, uywa k’illikachapi, salqa uywaypi, llama-paqocha uywaypi, unu yachaypi, hatun qochakunapi challwanapi ima. Hinapapas kallpachaq llank’aypi, gas nisqapi, ujyana unupi, purun qali kayninpi, kunaypi, qali kaypi, imapi apayninpi, q’oyapi, runa reqsichinapi ima. K’uskipakuyta, tukuykausaqkuna-ta, kausay thupata ima yanapa-sunchis, kaykunaqa yachay kaqninchistan amachanqa, astawan chaninchakunqa: makiwan llank’ana thupata, pachamama kaqninpi k’ìllikachata, unu kaq hatunchakuyninta, willakuy-willanakuy thupata, hoq allin yachay tupachisqa kallpachaqkunata ima Allin tupachisqa suyukunaq poqoy ruruchiynintan yanapasunchis, sapanka poqoy ruruchina patakunaman hatun yachayta churanapaqmi, chayman hinataqmi: imayana ruruchiyta allintapuni chaninchasunchis, qolqe tarpuypa wajarikuyninta, qhatukunapi allintapuni tinkusunchis, llaqta mana allin kausayninta qespirichisunchis. Allinta tajyachinanchispaqtaq, hoq allinchasqa llanka’aykuna kanqa, hatun yachayniyuqkunaq. thupa llank’ayniyuqkunaq ruwa-kuyninta, mosoq yachay yapa-kuyninta ima kallpachanqa, hinallataqmi kaykunata kallpacha-kunqa: Tupanachiq sunturta, yachay pujyu hatunchakuyninta, qolqechanakunata ima, Coope-ración Técnica Internacionalpa yanapayninwan

38

Thupa k’uskirisqan, qhawarisqan ima mosoqyachinapaq allin kanantan munayku, llaqtaman thupa t’ijrakuynin rayku, mast’arikunan rayku ima, hinallataqmi, hatun yachay, thupa llank’ay, mosoqyachiy ima llaqtaq atipayninman chayananta munayku. Suyu umalliq makinkupin churayku hatun yachay, thupa llank’ay ima chaninchakunanpaq, sapanka suyukuna, hatun yachay, thupa llank’ay, mosoqyachiynin ima chaninchakunanpaq CONCYTEC sutichasqan kallapachanqa; kay yachaykuna-qa sapanka suyuq hatunchakuyninpa musin kasqanman hinan mast’arikunqa. Tupanachiq sunturmi Perú llaqtapi, suyunkunapi ima, imayna kay hatun yachaykuna ruwakusqanta qhawarinqa.

MANA SAYWAYUQ CHHALANA-KUYPA RIMANAKUYNINTA MO-SOQMANTA QHAWARISUNCHIS:

“Hujllanakuypa” wayran llaqtan-chiskunaq qhapaq ruwakuyninpa kallpanta, hawa qhatukunaman t’ijrarapun. Kay hina kasqan raykun llaqta qatunchiskunata hawa llaqta tanatasqakunaman k’umuykachipun, kunanpuni, ruruy mirachisqa llaqtakunaq kallpachakushaqtin, hawa llaqtakunaman poqoy rurunku apananku kashaqtin. Perú llaqta hujllanachiqkuna, mosoq qhatuchikuqkuna ima, manan yuyaymanankuchu ruruy atipay, thupa mosoqyachiy ima llaqta qhapaq kaqnin kasqanta. Chay raykun llank’ayta sarunchaspa qolqechakuyninta wajchayachin, chay ruruy atipayninta teqsimuyntinpi tinkunakuyninta yaparinaku rayku. Kay imayna llank’aypa hak’a qolqechananta pisiyachispa, hawa qhatukunapi tinkunakuspa atipananku rayku, ayllu qhatuq kaqninta pisiyachipun, llank’aqkunaq qhapa haykuyninta utaq rantiy atinanta pisiyachin. Hinaspapas, hujllanachiqkuna mosoq qhatuchikuqkuna imayna llank’aypa hayk’a qolqechakuyninta pisiyachispa, ruruy atipayninta tinkupakuyninta ima, qhapa haykuq rakinakuypi auqanakuyta astawan kallpachan, llaqta runatataq sonqonta k’arachin. Kay hina llank’ayqa, hawa llaqta-kunawan allin kausaypi tiyanan-chispaq, manan allin ñanchu. Hawa llaqtakunawan chhalanakuy-ninchistan panpachan, llaqta qhatunchikunata sarunchaspa, hawa qhatunatataq as allinta chaninchan. Llaqtanchista huñuspa mosoq kausaypi llaqta qhatunchiskunata sayarichispa, mosoq llank’aykunata paqarichispa, wajcha llaqta runakunata qhatuq ukunman waqyarispanmi, allin kausayta atipasunchis, ukhunchismantapacha hawa llaqtakunaman hina, mana teqsimunitinman punkunchista wisq’arispa, mana hawa llaqtakunapi rurunchiskunata pisiyachispa, mana qolqenchista p’unkiyachispa ima.

39

Chaymantan, imayna qhapaq kayninchis, pisiyasqa llank’ay qolqechakuywan tupachiqtinchismi allin wiñariyman haykusunchis, ruruy atipayninchista wiñarichispa ima, manayá poqoy rurunchista, llank’a-nanchista ima qhepaman kutiri-chispachu. Qhapaq kayninchis raki-nakuypin auqanakuypas tarikun, kay auqanakuyta pisiyachinapaqqa, llaqta mañakuynintan puririchinan-chis, llaqta qhatunchista mast’arichi-nanchispaq. Mana Saywayuq Chhalanakuypa Rimanakuyninta amachanku kay hinata nispa: “hawa llaqtakunawan tinkunakuyqa hayk’a qolqechakuy-nintan pisiyachin, hinaspapas allin poqoy ruru kaynintan yaparin, chay-mi rantiqpaq allin” nispa. Kay hina amachayninqa mana hunt’asqachu. Mana poqoy ruruchiqkunaq tinkunakuyninkuwanchu rantiq llaqtaq allin kayninqa atipakunqa, kay hina hamut’aqyqa, allin qhatutan pisiyachin, haykuq qolqenta pisiyachisqan rayku hinallataqmi llank’anatapas pisiyachin. Hawa poqoy ruruchiqkuna askha ayllu qhatuta hap’ipakusqankuman hina, kay ayllu qhatuq kaqnin, qhapaq llank’ay ima pisiyaqtinqa, llaqtapi rantiqkunaq allin kayninmi panpachakun, llank’ananku, haykuq qolqen ima pisiyasqankuman hina. Askha llank’ana kaqtillanmi hawa llaqtakunaq tinkunakuyninqa llank’aq makiq llank’apakuynintaqa mana pisiyachinqachu. Hinaspapas, askha mana llank’ana-yuqwan mana chaninchasqa llank’a-nayuqwan ima manapunin allin ruwanakunata chaninchakumanchu. Chay hinaqa, ruwanakuna allin maypi tarikusqanwanmi rantiqkunaq allin kasqanqa chaninchakunqa, mana saywayuq chhalanakuy ukhupi, nisqankuqa, manapunin allinchu Mana Saywayuq Chhalanakuypa Rimanakuyninqa (M.S.CHH.R.-TLC), llaqtanchispaq, qhapaq kayninchis-paq ima manan allin chaninchas-qachu, kaykuna rayku: “Hanpikunaq chaninmi wichapun, allin kasqan yachakusqanta waqaychakusqan rayku, kaywanmi mosoq hanpikuna 5 watantinpi llaqta qhatukunata kaqnichakunku. Kunan mana k’apaq kaq hanpinataqa manan atipanchu, wakin kaq hanpikunallatan”. “Tukuykausaqninchiskunata, ñaupa taytanchiskunaq yachayninta ima, mana imallamanta kaqnichakunku, hanpi yuranchiskunata chaninchaq wasikunapi kaqnichakusqanku rayku, mana imallatapas llaqtanchisman qospa, kay yurakunaqa taytanchiskunaq yachayninkuna ima llaqtanchispan, noqanchispan” “llaqtachakuyninchistan saruncha-chipunchis q’oya tantanasqakuna hoqkunapuwan mosoq kamay pirwayninchiskunata sarunchapuq-tinku; kaykunawanmi pachamamaq kaqninta, qolqe apaykuyninta, llank’anakunata, llank’aqkunata, hoqkunata ima chaninchananku; mana kaykunata ruwananku raykutaqmi hawa llaqta tribunalkunapi sarunchapuwanchis. “Llaqtachakuyninchistan saruncha-chipunchis, Estados Unidos qolqe

40

tarpuqkunamanta, Perú llaqta qolqe tarpukunata mana t’aqarispa allin kamay pirwakunawan mana kallapachakusqan rayku. M. S. Chh. R. manan kay nisqanchistaqa chaninchanchu, kaypiqa Estados Unidos tantanasqakunata kikin llaqta kamachiqkunatapas manan puertokunapi kamachikunankupaq ama haykuychischu niyta atisunmanchu, nitaqmi llaqtanchis tantanasqakunapaq imallatapas waqaychakunanta atikunmanchu”. “Llaqtachakuyninchista, yachay tarpunchista iman sarunchachi-punchis mosoq kamay pirwakunata mana ruwakusqan rayku, chaykunawan yachay tarpu mirachiyninchista (Cine, TV, radio) Peru llaqta runakunapaq mana chaninchakusqanwan”. Estados Unidosllata kallpachaspa, Anti llaqtakunaq aylluchakuyninpa kallpan pisiyapun, MERCOSUR sutichasqawan imayna hak’ayna llank’ayninpas pisiyanmi, hinallataqmi Subdamérica llaqta-kunaq aylluchakuynin, wiñariq llaqtakuna ima. Wakin kaq qelqa-kusqanmi Anti llaqtakunaq Ayllu-chakuyninpa kamachikuyninwan manapuni tupanchu. Kanmi hoq niraq imayna kunan teqsimuyu hujllanakuyman hayku-napaq. Perú llaqatanchis teqsimuyu llaqtakunawan allin kausaypi tariku-nanpaq, kay hinata hamo-t’arimuyku: Amaraq Mana Saywayuq Chhala-nakuypa Rimanakuynintaqa qel-qakuchunchu, EEUUpa chajra-uywan poqooy ruru kallpachas-qanmanmi qhatunchista qoyka-pun, kaywantaqmi sarunchapu-wanchis OMC sutichasqa nisqan hina. Hoq niraqmi hayk’aq, imayna llaqta qhatuq poqoy ruru qoyninqa, kaykunaq kasqankuman hina, ichaqa algodon, sara, trigo, ñujñu rurukuna panpachasqa tarikunku. Kaykuna ruruchiqku-natan astawan wajchayachipun-qaku, hawa llaqtamanta trigo qhatuqkunatapas. TLC sutichasqaqa EEUU qhatuman haykuna pachallatan tupata mast’arin, ATPDEA sutichasqa qosqanman hina. Chajra-uywa poqoy rurunchis EEUU qhatuman haykunanpaqqa hanpinanchisraq-mi, kay mañakuyninwanmi sinchitapuni sasachawanchis kay TLC nisqapi tinkunanchispaq. Hoq comisión nisqallatan kunankama aypakun, ichaqa, hayk’aq, ima rimaykunatapas manan yachakun-chu, hinaspapas sinchi pisin Chile Centroamérica llaqtakunamantaqa. Kaytapunin chaninchayku: Anta situwa killa 2006 watapi, mosoq rimanakuy wasi kichari-kuqtin Mana Saywayuq Chhala-nakuypa Rimanakuymanta (M.S. CHH.R. -TLC) hoq mosoq rima-nakuwan chaninchakunqa hina-llatataqmi kamachikunqa ima. Mana Saywayuq Chhalanakuy-pa Rimanakuyninqa, Colombiaq Ecuadorpa imana qelqakusqan-man hina kanan, allinyachinan-chis rayku. Mana Saywayuq Chhalanakuy-pa Rimanakuyninqa, llaqtaq ha-mut’ayninmanmi churana, paypa kamachikuyninwan allinta cha-ninchakunan rayku, kay tapukuy-

41

taqa suyullaqta umalliqkuna ajllana p’unchaytan ruwana (ayamarqay killa 2006 watapi) Allin qhawarinakuy ukhupi, llaqtanchis amachaq hina EEUU llaqtawan chhalanakuyninchista sayarichisunchis. Kay mosoq chhalanakuypi kananchispaqtaq kaykunata chaninchasunchis: Mama kuka raphinmanta, teqsi-muyu tajyasqa kausayninman-ta. Kay hinapiqa, Mana Saywa-yuq Chhalanakuypa Rimana-kuyqa manan allinchu, campe-sinokunata wajchayachiqtin hatun llatakunaman utaq yun-kakunaman astakapunqaku astawan kuka tarpuq; chaywan-taqchá narcokuna, tukukuna ima kallpachakunqaku Perú llaqta qhapaq kayninqa sinchi pisiyasqapunin EEUU qhapaq kayninmantaqa. Hoq niraq Mana Saywayuq Chhala-nakuypa Rimanakuyninqa, EEUUmi yananpanan chay mana kuskachasqakuna kuskachakunanpaq, imaynan Aylluchasqa Europa Españawan, Portugalwan Greciawan iman ruwan hina. EEUU llatapi Perú llaqta runakunapaq allin kausaynin taripaypi yanapasunchis -chisman hina. Kay watakunallapi ATPDEA mast’arikunan, EEUUman poqoy ruru apachisqanchis mana pisiyananpaq. Mana atikuqtintaqmi kay poqpoy ruru apaqkunata, imallawanpas yanapakunanpaq hamu’arikunqa. Hawa llaqta pura hoq mosoq chhalanakuyta hatuyarichisun-chis, aswantataqmi Latinoamérica llaqtakunawan, china llaqtawan, wiñariq llaqtakuwan ima; askaha askha chhalanakupi hatun llaqtakunawanmi astawanHuñunakunanchis, atipasqanHuñunasqa Europawan allin kausayninchistan chanincha-nanchis, hatunchasqa llaqtaku-naq ukhunpi kallpachakunan-chispaq, chayman hina allinta tinkunakuspa chhalanakunan-chis rayku. CAN, MERCOSUR sutichasqakunaq aylluchakuynin-chistan kallpachananchis, chay-man hina chhalanakuyninchista mast’arinanchis tayku, hoq kaq aylluchakuykunawan, kikin OMC sutichasqawan ima. RUNACHAKUQKUNAQ CH’ITI-YAYNINKUNA, IMAYNA PERU LLAQTA HATUNCHAKUNANPAQ INDECOPIq kasqantan kurkuncha-sunchis, kikinchakunan rayku, chaypaqtaq kamay pirwakunawan chaninchasunchis, qhatuq imayna kasqanta kamachikunanpaq, chayman hina mana allin k’apaq tinkunakuqkunata, mana allin chaninchasqankunata, sirpa kasqanta, yukaq hina rimachisqanta panpachanapaq; rantiqkunaq qali kananta, tajyasqa kananta pisiyachiq rurukuna qhatunchisman mana haykunanta amachanapaq ima.

a. Qhatuq puririnintan waqmanta mosoq kamachikuykunawan

allinchasunchis.

42

Hoq mosoq kamay pirwa tinkunakuy amachaqtan munanchis, chayman hina Llaqta Aylluq llank’ayninta kallpachananpaq, mana allin kau-saypi tinkunakuqkunata panpacha-nanpaq, tantanasqkunaq kasqanta allinta qhawarikunanpaq, mana allin chaninchasqankuta papancha-kusqanta kallpachananpaq. Hoq mosoq kamay pirwatan munanchis sirpa tinkunakuyta muchuchinanpaq, tantanakuqku-naq sirpa kasqankuta, yukaspa rimachisqanta ima, panpachananpaq. Imayna chaninchaq, t’aknichiq, tupuy chaninchaq ima wasitan hoq allin mosoq kamay pirwawan paqarichina kanqa, chayman hina mosoq kausay chhalanakuyta chaninchananpaq, munay poqoy-rurunchis hawa qhatukunaman apachinanchispaq, mana allin poqoy rurukunatataq qhatunchis-man haykumumananmanta amachananpaq, qali kasqanchis-ta, allin kausayninchista ima chaninchaspa.

b. Sapanka suyukunapi yachay kaqnichakuytan kallpachasun-chis,

llaqtanchispi k’uskiq runa-masinchista ima chaninchasun-chis. K’uskiq llaqta runaq makinman tukuy imaymana ruwanakunatan churasunchis, k’uskisqankuta astawan mirachinapaq, chayman hina ruruy atipay yapakunanpaq, hinallataqmi llaqtaq haykuq qolqenta yaparichinanpaq.

c. Rantiqkunaq willakuyninta mana ima qolqellamanta INDECOPI chanchananpaq Llaqta Aylluq ruwanankunawan kallpachasun-chis; PYMESkunataq pisi qolqellawan runaq kaqnin chaninchaqpi chaninchakunan-paq.

d. Qolqechanakuypi, AFP sutichasqakunapi, tajyachiq qotokunapi, chaupichasqa ch’ikikunapi rantiqkuna sarunchaqkunata amachanapaq mosoq kamachikuyta ruwasunchis. Qatukunapi pisi kaqniyuqkunata, pisi kallpayuqkunata chhalana-kuypi sarunchasqakunata amachanapaq, allintapunin kamachikunqa kay mosoq kamay pirwapi, mana Junín kaqlla sinchitapuni qhapaqyananpaq.

e. Llaqta haymakuna (rimana, kallpachaq, unu, infraestructura nisqan) kamachiqkunaq ruwasqanku kamay pìrwata mosoqmanta chaninchasunchis, llaqta haymachikuqkunata amachananchis rayku, mana sarunchasqa kananpaq. Kay teqsimuyu hujllanasqa hukhupi, huch’uy llatakunaq muchuyninqa “kuskanchaqwan hap’ichikuymi”. Tantanasqakunaq loby político sutichasqakunaman k’umuyninchismi kaykunaq kaqninkunaqa, llaqta ukhupi poqoyrurunmanta (PBI) as hatunmi. Kay hina kasqanchista pisiyachinapaqqa, kay kuskan-chaqkunan, kay hina kananku: sapallankupin kuskanchananku, llak’aqninkutaqmi allin thupa

43

yachayniyuqkama kananku. Chaymi kay hina llank’aypi llank’aqkunaqa mana iñiy masayuq kananku, hinaspataqmi sapallanpi qespisa hina kananku. Chaymantapas, atipanakuypi llan’ayman haykuyta kallpachakunqa, sapanka llank’ay munaqqa thupa yachayniyuqmi kananku, qolqechakuynitaqmi llank’asqankuman hina kanan.

f. Mana piqpa, maypa allin chaninchasqan hina llaqtapaq tantanasqa kaqninta, sapanka runaq tantanasqakunaman ranasqankuta, mosoqmanta qhawarisunchis, llaqtaq kaqninta waqmanta kutichipuwananchis-paq. Kikin umaliqpa nisqanqa allin kamachisqapunin kanan, hamuq pachapi mayqen kaq ruwakuyninpaqpas.

g. TLC sutichasqapi, yachaypa kaqninmanta rimasqankuta Karen-chasunchismi, mana imatapas llaqtanchis runamasinchikunapaq chaninchasqan rayku, EEUU runakunallapaq chaninchakusqan rayku ima, hoq hawa llaqta-kunamantapas sinchi askhataraq. Hinaspapas Anti Llaqtakunaq Aylluchakuyninpa rimanakuyninta ima sarunchasparaq.

h. “Llaqta Runa Rantiqkuna Amachaq“ qotota paqarichisun-chis, INDECOPIq umalliynin-wan, llaqta umalliqkunawan, suyu umalliqkunawan ima kuska, tukuy llaqtanchiskuna amachanakunan-chis rayku.

i. INDECOPIq umalliqninkunaman hatun kamachikuyninta kallpacha-sunchis. Perú suyu rimanakuy wasin INDECOPIq qollananta umalliq-ninkunata ima sutinchachikunan-ku, ichaqa mana Perú llaqtaq umalliqnin ajllakuynin p’unchayku-napichu. Kay hina Karachi-kuywanmi allin cheqanchasqa, kikinkinchasqa ima tarikunqa, hinaspapas llapallan llank’aq runankunapas allin ajllasqan kanan, kamay pirwakunata allintapuni chaninchanankupaq, mana pita, mayta manchakuspa, llaqta runaq haymanman.

j. Llaqta Ayllu qhapa kayninpi kasqanta mosoqmanta chanincharisunchis, qhapaq ruwakuyninta ama sapankapaq llank’aqllachu llaqtaq allin kausaynintaqa chaninchanan, kikin Llaqta Ayllun chaninchanan. Mayninpi Llaqta Ayluq llank’ay-ninwan, sapankapaq llank’aq-kunapuwan tupaqtintaqmi, iskay-ninkuq llank’ayninkun kuskanman hina kanan, hayk’awan qolqe-chakuyninkupas kuskanman hinallataq kanan, amataq qolqe-chasqanta panpachaq hinachu.

k. Llaqta Aylluqa thupa llankay paqarichiqkunawan, hatun yachay k’uskiqkunawan ima kuskacha-kuspankun llank’ananku, chay-man hinataqmi llaqtapi hatun yachay k’uskiywan, sapankaq qolqe tarpunwan kuskachasqa-llataqmi kanan, poqoy rurun-chiskunata ñaupaqman apaku-nanpaq, chayman hinataqmi mosoq kamaywan, poqoyruru- chiywan,

44

poqoy ruru chhalanakuywan llaqta hamut’ay-wan ima allin kuskachasqa kananku

l. Llapallan llaqta llank’ana wasikunaq imayna kunankama ch’itiyaykuynintan, mosoqmanta qhawarisunchis, thupasqa huch’uy kamay pirwankunamanta qallarispa, chayman hina mosoq huch’uy kamay pirwakuna ruwakunankupaq, poqoy ruruq chhalanakuynin allin chanin-chasqa kanan rayku, llaqtaq qhali kayninta tajyachispa.

m. INDECOPI sutichasqata kallpa-chasunchis, qolqechananta, llan-k’aqninkunata ima allinta yaparispa, allin qespisqa hina, kikinchasqa kallpawan allinta llank’aspanku, kamay pirwakunata chaninchananpaq.

n. Llaqta poqoyruru mirachiypa mañakusqanta allintapuni qhawa-rispa hunt’apasun; Perú llaqtaq rimanakuyninkunata chaninchas-pa, dumping sutichasqa, chanin amachayninkuna ima ukhupi.

45

3.0 NOQANCHIKPAQMI KANAN HATUN RUWANAKUNAQA 3.1 HATUN RUWANAKUNAQA LLAQTANCHIKPAQMI KANAN Energiakuna, hidrocarburokunapis, samay, q´anchachikpas, mitayakunas, unupas ychaqa qhalichakuyninpas, hawa pachapas ichaqa puertokunapas nisqanpas hatun ruwanakunan kanqa, noqanchis wiñarichiwananchispaq llaqtanchikpaq ichaqa noqanchikpaqmi. Chaymi kay yuyaqninpaq ruwakunqa noqanchikpaq. Chayme régimen empresarial nisqa hatun ruwanakuna, noqanchispaqmi tukukunqa, llapanchikpaqtaqmi kanqa, Huqnisqalla kawsanqaku llapan empresakuna, huñunakuykuna ychaqa llanqakkunapis kamachiykuna kanqa tantaykusuntaqmi hatunyarinanpaq chay kapital extranjerokuna. Chaymi CEPLAN nisqa humallinqa kuskacharikuntaqmi procesal estadoqmi chakarichinqataqmi llaqtachispaq ruwayniykunata. Industria energética nisqataqmi allin roqa qanka técnico ychaqa kamachiyninpas qhatukunapas ichaqa llaqtamasinchik taq kananpaq, llapan llaqtancik sayarinanpaq ychaqa wiñayninpas qharupaqmi, kay pachapas. Chaymi, Constitución Política qhapaqyarinqa llapan empresakunaq Estadonmanta sector energético nisqa ychaqa libretaqmi kanqa llapanchikpaqmi k´ancharichinqa.

3.2 HACIA LA INDEPENDENCIA NACIONAL ENERGÉTICA NISQA

Noqanchikpa hina ruwanakuna kanan energéticas nisqa planteahun:

Huqmantan ruwakunqa chay contratokuna chay lote 88, uhu samay day Camisea ayllumanta. Revisakunqataqmi chay contratokuna chay ch´iqerichik chay uhu samay Lima llaqtapaq. Huqmantan ruwakunqa chay término contratokunaq trueque huq llaqtakunapaq chay uhu samay lote 56. Revisakunqataqmi chay término contratokuna llankakunanta petróleo nisqa chay Perupetro, ichaqa allin sayananpaq Perú suyuntin llaqtanchikpaqmi kanqa llapanpas. PETROPERU ichaqa ELECTROPERUPAS, llankankutaqmi llapan ruwanakunapi llapan ayllumasinchiskuna interesninkupaqmi kanqa. Objetivos Básicos de la Transformación energética (2006-2011) pisqa watapaq. Huch´iyachinanmi chaninta ychaqa noqanchikpaqmi kanantaq, qhatukunapas, allin roqa kamachinan Estadonchik, ruwaykuna k´anchay, sik´iyninpas, ch´eqerichinanpas uhu samay chay GLP nisqapas.

46

Garantizanan chay ch´eqerinan energético nisqatapas qhatukunaman llaqtamasinchikman allinpuni kanan, ashjapi ch´aninpas. Llapanpaqmi kanan chay uhu samayqa. Paqarichinataqmi Perú suyuntinpaq líder kananpaq chay procesokunaq huñunanpaq energética sudamericana llaqtakunapaq. Atichinataq kay energíaqa llapanchiq llaqtamasinchispas kanan. Wiñarichinataqmi chay matri nergética nacionalta. Atichinataq llapan tiqsi llaqtanchispa huqllapunin ch´eqaq chay renta energeticata. Manataq allinchu chaymi declarakunqa emergenciapi, organismokuna normativokuna ychaqa kamachiqkunapas chay p´akin energiata, tukuy runakunan kananku técnicamente calificasqa, hinataqmi kanan ética ycha moralmente idóneo nisqa. Yapanataq chay energía sapan kapaq (0.6 p´akinmanta kunan 3 TEP ichaqa 2030) hinamantataq industrialización ichaqa allinchakunapaq kausayninchispaq llapan llaqtamaincikpaq. (TEP: toneladas equivalentes de Petróleo nisqan). Chaypaqmi necesitakun chay trueki kanan hinapas Constitución ichaqa legislación kawayqa: Reforma constitucional nisqa Estadoqa atipanan ruwaynin empresarial huqkunapas, chay enegético p´akinpi. Chinkariy chay categoría “Contrato Ley” nisqan Constitucionpi. Ch´usaqyachinan chay Decreto Legislativo N° 674 y kawsarichinataqmi musuq Leyta kamarichinanpaq inversión privada chay empresakunata allinta ch´eqerichinapaq llapan llaqtanchispaq ichaqa lluytaqmi sayarinanku. Modificación chay Ley Orgánica nisqa chay hidrocarburokuna kunan kashan, chay empresa llankaqkunapaq ichaqa llapan taq nichinan noqanchis uhupi, chaymi ruwakunan isqay chunka watapi. Sayarichinataqmi Plan kipunasqa hatun llaqtakunapi chay uhu samaypaq, chay gas natural nisqa tukunan industriakunapi, transportepi, parque automotorpi, qhatukunapi ychaqa llapan Perú llaqtanchikpa. Haykuchinataqmi hay medio ambiente nisqa qhalli kananpaq chay Proyectojuna inversión energética nisqa. Ruwanataqmi huq musuq wiñaykunata ch´inkil chay Protocolo Kioto nisqapi. Cambianataqmi chya Ley Concesiones Eléctricas nisqata chaninpaq ichaqa llankaypaq chaninmi kanqa; hinaspa huq musuq llankaykunapas ch´itin kananku chay sistema eléctrico nacional nisqa. Chaymi noqa kikinchik kananchik kay qhatukunapi paykunapura warachikunan chay rurunmanta ch´eqaq haykunanku,

47

aqllarinapaq llapan suministrokunata, niypunitaq libre, ychaqa muyuntinpi qhatukunapis aqllarikunapaqmi kanan lluypaq. Revisakunantaqmi chay normakuna chaninpaq, ch´eqerichiyninpas, truekipas chay servicio público nisqa hapinqaku, ichapas chay normakunapas kanantaqmi ashqapaq chaninpi chay reclamanankupaq. Kanqataqmi huq Consejo humalliq kamachiq hawa pata ychaqa k´uchu qanka instancia administrativa nisqa, llapan chaninchasqapaq chay servicio públiconisqapi ichaqa chay resoluciones administrativa nisqapi INDECOPI. Huch´iyachinan impositiva chay qhelli wiswihaqkunata. Revisakunqa, kamachina ichaqa puririchinqa chay Ley promoción nisqata ichaqa qanpaq chay recursos energéticos renovables mana convencionales chay p´akin ayllukunapi ychaqa umak´uchupi, chaninmi kanan energía ychaqa yapanantaqmi chay servicio eléctrico nisqata. Ruwanan huq chaninkunata qhatupaq kuyuchinanpaq chay energía renovable mana convencional nisqapi. Auditoría nisqapas kanan chay procesokunapi ichaqa contratos de privatización nisqapi. Revisakunqa/ch´usaqyanichinan chay kamachiq legales nisqata, hinaspa investigacionta parlamento ruwanan huq suwakuy kaqtin. Wiñarichinapaq chay ruwaykunata noqanchispaq kutimusqanta, chaymi hashan:

Kuruchina musuq invesionistakunata allin llankanankupaq chay económica sistema eléctrico nacional nisqapaq. Kunanpaqmi tarina chay agentekuna umalliqkunpaq llankanankupaq chay programa inversiones nisqa p´akin electricidadpaq. Kuyurichinan ruwanakunata allin lliw chay generación termoeléctrica nisqa huchiy modalidad “maKila” nisqa. Qhallarichiy chay ley huqllapi hapiqta hinaspataqmi huñana maykinpipas chay qhatukunapi kaqtinqa. Ch´usaqyachinan mana atiqkunata chay chanin kutichiqkunata, ichaqa manataqmi kallpa sapa kaqtinpas. Kikinllachiy chay 20% kanan OSINERGpaq ichaqa Ministerio Energía Minas ima kanqa. Ch´usaqyachinan pantay haykunata musuq inversionistakuna chay sector electricidadman. Ch´usaqyachinan petróleo residual nisqa kullpita ichaqa dieselpas k’utuchinanmi chaninta SEIN kawsarinanpaq tukuy empresakunapaq ruwanankupaq, ñachu, allin

48

inversionistakuna chay uhu samay hapiqkuna, tutantin punchawnintin ychaqa hark’anataq huchiy qhatu plazo nisqapi (SPOT). Aqllarinan chay normakuna truekichakuq mana allinta, k’utuchinan ychaqa llapan ch’eqerichiqpaq, paykunapi chay servicio público electricidad ychaqa chay uhu samay maqsiriyninpi. Qallarichinanpi huq instancia solución reclamokunapaq chay servicio público electricidad nisqapaq ychaqa uhu waqsiripaq kanan Turku umalliqkuna chay OSINERG nisqapi. Manataqmi kananchu empresa paikuna purapi. Huchiyanan ichaqa chaninkuna chay Electricidad nisqa Empresas privadas, públicas ichaqa taqrusqakunapas kay icha hawa runakunapas, parischakunanku mana ch’iqninakunankupaq ichaqa sector eléctrico nisqa, huq hinallan kanqaku. Tarifa huchiyachinapaq qhatukunapi, Electro Perú nisqapas taqrusqan chay 400 MW roqa kanqa, tukuy centralkuna tutantin punchawnintinmi k’anchanqaku. Chay qhatukunapas sayarinqan ch’ullakunapas sayarinqan huchuy pachapi (spot). Chay Sistema Eléctrico Interconectado Nacional (SEIN) nisqa llankanqaku sapanchakuspa chay empresa electricidad nisqapi, chaypaqtaqmi yachaqkuna huñunakunqaku Comité Operación Económica Sistema (COES) nisqapi. Allchanan chay garantía Red Principal (GRP) nisqata, yanapanataq chay gaseoducto Camisea-Lima nisqa público chaninchanqa chay tarifas eléctricas nisqapi. Chanintan huchiyachina Hidrocarburos nisqata • Petroperú S.A, musuqyachina, k’uchukama llankananpaq huñunakuipi rurunanpagq, qallariyninmanta, refinación ychaqa qhatukunapas. • Churananchismi hidrocarburos chaninta ychaqa chillpinkunapas noqanchik uhupipas kananmi qhatukuna chaninpi rurukuna kanqa. Manataqmi internacional chaninpichu kanqa. • Allchakunqan chay fórmula chaninkunamanta taqrusqa petróleo nisqa, contrato licencia qelqaskapi chay lote 88 (Camisea) ychaqa huqkunapas chaynankanqa. • Revisakunqan qallarichinan chay garantía hatun purinanta k’uchukama llankaqkunapaq apanata ychaqa ch’eqeriqkunatapas chay uhu waqsiyta ashqa runakunapaq yapakunqa kay uhupi noqanchik purapi. • Empresarial pública llankana qhochirichichun kay uhupi qhatuqkunata. Suministro Eléctricoqa garantizado kanqa

49

• Kamarisunmi chay sistema planeamiento nisqata qhallarinanpaq ychaqa transmisión eléctrica kanqa CEPLAN cargochakunqa. • Chaypaqmi proyectokuna ruwakunqa, chaykuna:

a. Central Térmica de Ciclo Combinado de gas natural de 400 MW de Electro Perú nisqa.

b. Central Hidroeléctrica Platanal de 270 MW (Cementera) nisqa. c. Central Hidroeléctrica Cheves de 520 MW nisqa. d. Central Hidroeléctrica Mollepata de 600 MW nisqa. e. Ampliación de la Central Hidroeléctrica Machupicchu de 70 MW nisqa

roqa. • Chay sistema preinversión eléctricopas allchakunqan allin qelqaywan ashqa patapi allinchasqakuna qhawarina 2001-2030 watakama. • Kuyurichisun llankanakunata ychaqa allinta chay línea ch’eqerichiqkuna. • Kuyurichisun qelqakuna ychaqa hapinakunatapas mana wiñaypaq kaqkunata (wayra, inti, uhu koni waqsita, kawausay energíata) ichaqa yachayninchiktapas allin roqapas IPEN chayme kanqa chay energía nuclear nisqata. Ch’eqerichik Hidrocarburos garantizado kanqa • Kusi qhatu uhupas qallariymi kanqa chay mat’e exportación hidrocarburos nisqa ichaqa iskqy chunka watapaq (20 años). • Huq paqkaman sayarichisun kay Perú llaqtanchik chay “Anillo Energético” nisqapi sayananpaq chay uhu waqsi gas nisqa Camiseamanta Chile ichaqa huqkunatawan chay proyectos exportación mana allin kanqachu llaqtanchikpa. • Wiñarichisun chay exploración wayqokuna Perú suyu llaqtanchikpi. • Allcharisuntaqmi chay Talara refinería nisqata. • Kanqataqmi participación contratokuna, chay lote hidrocarburos qoypi (petróleo ychaqa uhu waqsitawan) ruwakunqa chay exploración contratistakunan llapanta mana huq yanapachikuspa pantaykunata (100%) Allin ruruy kaqtintaq, empresa mixta rurakunqa chaypitaqmi Estado sayanqa chay explotación Petroperú nisqa. Hinapin Estado chaninchanqa sayaskanpi riksinqataqmi chay contratistama chanin churasqanta exploración kikillanta.

Noqanchik sayanchikpa chay Energética huñunakuypi

• Kuyurichisun aqllarispa chay proyecto hidroeléctricos 1000 MW nisqata, noqanchikpa kuraq chaninkuna kananpaq, atikuchun chay exportación Brasil, Chile, Bolivia ichaqa Ecuador llaqtakunaman.

50

• Ruwataqmi huq musuq modelo nisqata chay exportación llapan llaqtamasinchikta allinchawananchik, yakapas huqhinalla kanankama ychaqa chaninpipas antisuyuntinpaq ichaqa chay sudamericano llaqtakunapaqwan. • Muyurichisuntaqmi lloqsinanpaq chay uhu waqsita Bolivia llaqtamanta chay Ilo llaqtaman. • Huq musuq ruwaytan ichaqa qharu pachapi chay uhu waqsita Bolivia ychaqa Venezuela huñunakunankupaq. • Chay uhu waqsi natural gas nisqaqa kikillan wiñarichinan kay Industria Petroquímica llaqtanchikpa nisqata. Llapanchikpa aypanan Energía nisqa

• Allcharinan pantayni Estado ruwanan ashqapa chay q’ochukaman kanqa llapan llaqtapaq. • Chay proyecto llapancharikunqa wasikunaman chay uhu waqsitaqa, llapan llaqtamasinchikmanmi chayan, ichaqa chay petróleo nisqapas hinallataqmi kanqa. • Allcharinan pantayni chay electrificación rural programa nisqa kanan ayllumasinchikpaq, illa k’anchaywan, wasikunata ima ichaqa kananmi huchuy ruruqkunapaq, ichaqa qhalli kanan pachakunapas. • Yanaparisuntaqmi industria kaqninpaq wiñayninta ichaqa ayllukunaqa yanapanankun chay proyecto infraestructura hidcrocarburos nisqahunata.

Llapantaq ichaqa ch’itin kanan hatun llaqta uhupi servicio público nisqa

• Ruwasunmi chay propiedad ichaqa kamachiyninpas chay ch’eqerichiy q’anchaqta chay umalliq regional nisqaman. • Chay Junta General huñunakuyman sayarinanmi chay umalliq regional nisqa Estadopas sawasqa kanan chay Sistema Interconectado Nacionalman (SINAC). Caimán k’askasqakuna chay SINAC nisqama huqmanmi qopunqa chay umalliq regional nisqama. • K’uchukaman rurwakunqa illa kanchaykuna hinaspataq Estado yanapanqa subsidio nisqawan chay área urbana kantunkunaman, rurales ychaqa qaru ayllukunaman kanqa. • Chay illa kanchay allin roqa wiñarinqa huchuy mini-hidroeléctrica nisqanwan, huqkunawan ichaqa yaqachu hina auylluman ychaqa chaninmantawan qonpukunqa.

51

• Estadon qelkanqa ychaqa diseñanqapas chaninchakunanpaq kay pachapi, ayllukuna kanchayninta hawa runakunataqmi yanapanqa ch’eqaq kananpaq maypi atikunanpaq. • Imayma ruwanakuna, kamarichina, llankanakunapas chay illa k’anchay, qhalliyachinanpas qonanmi kashan Ministerio Energía Minas, ADINELSA, PRONAMACHS, FONCODES, UTE FONAVI ch’usaqyashanmi, EPS, umalliq regional, llaqta tayta llapanmanta, huq hawa empresakunan ychaqa huchuykunapas llankanqakun chay servicios públicos nisqapi. • Chay empresakunaqa administras kanqaku, llankayninpas ychaqa allchayninpas huq empresakunawanmi kanqa, chay allin profesional ingenierokunawan kanqa. Ichaqa sichus mana aypaykaqtinqa chay servicio público nisqaman, Estado chaninchanqa sapaq k’ullpi kamarisqaman leykunawan, llankanawan ychaqa allchayninpas chay Sistema Servicios Públicos Rurales nisqan kanqa. • Tanqarinan sayarimunankupaq allin roqa chay empresa eléctrica regionales nisqapaq, allin huntakunanpaq kanqa. • Qallarinan ichaqa ruwanataqmi chay balnces energéticos regionales nisqata tukunanpaq ichaqa mallinqataqmi políticas tanqarinanpaq chaninchakunanpaq chay públicas privadas región kunapi, churakuypas truekinqa políticas tributarias nisqata chay región kunapi. Chay Matriz Energética truekikunqa

Chay Matriz Energética truekisqa chawpi ychaqa hatun paqwamin kanqa kunanmantataq qallarinqa. Chay matriz nin chay petróleo ychaqa kawaykuna saqekunqa huq kunawanmi chay uhu waqsiwan, ichaqa hidorenergíapas hinapuni kanqa.

Kay saqeyqa kanqa:

• Wiñarichinan proyectos hidroeléctricos chaninqa llankuynintawan chay Pongo Manseriche (8 millones de KW) nisqa. • Industria nisqa kuyurichinan ichaqa chay uhu waqsiytawan. • Política Tributaria Ad-Hoc nisqan, chay kanan matriz energética huqman tukunanpaq. • Proyecto bioenergéticos paykikin hina Etanol ychaqa BioDiesel chaykunapas purinankun. • Ch’usaqyayuq energía llapanpas puririchinan kamarikunqan chay electricidad nisqa.

52

P’akin Energía Administración Pública fiscalizasqan kanqa

• Revisakunqan mana allinchu chay normakunan ichaqa empresakunan iskay chaninchasqatan. • Warahikunqataq chay allinchus manachus ychaqa allintapuni fiscalización ruwakunqa chay empresa concesionario nisqakunata, chay Administración Ministerio Energía ichaqa Minas, ex – CTE ychaqa OSINERG nisqa, paykuna 1990 ychaqa 2005 patachakama, llapan llaqtanchikpa.

53

4.0. PHAWANA ÑANKUNA UHU QHATU KAMARIKUNANPAQ 4.1 ÑAN PHAWANAKUNA ICHAQA RURUKUNA ASTANAPAQ Noqanchikpa qollqenchikmi allin kallpacharichisun chay ñankunan ruwakunanpaq, chaypaqmi llaqtamasinchik Ingeniería kunapiwanmi. Ychaqa huq hawa llaqtakunaqa hamunqakutaqmi maypichush kanqa convenio iskayninkupi. Huqmantan ruwakunqa ychaqa chhahchiyachisun kunan kamchiq normakuna, allin qosunchik mana yaqapas chinkarinapaq llapan llaqtan kipusqapi. Kamarisuntaqmi allchariq ñan empresakuna (MEMV) llapan laçlaqtakunaman, yaqa patakunapi, regional ichaqa ayllukunapi ima (32,000 KM). Las MEMVs llankachinqakun sapan llaqta propfesionalkuna ichaqa allin yachayniyoqkuna warachikuypi aqllasqa. Chaninkuna qonapaqqa empresakuna allchariq ñankuna qokapunqan umalliq regional ychaqa llaqta taytakunaman ima. Caymantaq yapakunqa allin calificasqa usuariokunapaq. Llankakullanqan ñankunaqa, maypas chay proyecto IIRSA-Interoceánica nisqa qhepaq, naupaq (Amazonas Norte), ichaqa qonti anti suyuntinpi, huq kunawan ima. Ruwakunqataqmi preinversión ychaqa wiñarichisun proyecto atiykuna chaninta chay ñankuna chakasqa nawpaqnintawan antikuna, hinataqmi chay ferroviario kallpa roqapi. Qatisunmi chay concesiones procesopi, anchanchaspa imaymana qonakunata chay sistema APP nisqapi allchariqkunapas chay ñan llapan llaqtapas.

Kuyurisuntaqmi chay qellqakuna ruwana atikuyta marina mercan te yanapayninwan chay wiñay suyasqaman chay qhatu externo exportación nisqapaq. 4.2 UNUQ ÑAN PHAWANAN ICHAQA ALLCHAKUYNITAWAN

Puririchisunmi yanapayta chay tarifa unuma ch’inkilchaskama ichaqa allchariynintawan ayllu llaqtakunaman ychaqa urano llaqtamanpas, allin waqaychanapaq chay tarifakunan atinallan kanqa rural wasikunapi.

Tarifa chaninkunaqa ychaqa hatunpi kanqa mihuy cheqaqnmi. Tecnologías nisqata kuyurichisunmi allinta unuq kanan ychaqa allchariynintawan qanka chaninpi, ichaqa huqniraqmi qanka chay “convencional” nisqaman, chaykunanpas allinpin qhepanqa cheqaq qankataq ayllumasinpaq.

54

Qosuntaqmi chaninchasqata qollqeta allinta ruwanankupaq chay ch’inkill unuta ychaqa allchayninkunatawan sayarimunankun chay llaqta taytakuna, empresas, inversionistas privados, huchuy empresakuna ychaqa chay agentes financieros nisqakuna. Puririchisunmi, lluymanta, allin huq ruwaykunata piloto nisqata maypichus chay servicio unu ch’inkillta ychaqa huqchunantawan. Kuyurichisuntaqmi cheqaq sayariyta ayllumasinchikta ch’uyanchanapaq chay servicio unu ch’inkillta ichaqa huqchunantawan. Puririchisunmi cheqaq chay gestión ambiental nisqata chanan qhellipata, chaypaqqa sayarinqataqmi chay huchuy ayllu empresakuna chay ch’uyanchanapi pública nisqa. Ichaqa chay Ley General de Residuos Sólidos 27314 huntakunanpaqmi, llapan llaqtakunapi kamachiqkunapaq. 4.3 TELECOMUNICACIONES CH’EQERIK ÑANPAQ Ichaqa wañuwañu chay willanakuy huñunakuypi llapan llaqtanchispi maypichus pisi pisi kashan chay teléfono qaqa, muyuq ychaqa internet nisqapas, kuchuspas wasichasqan kashan. Chay telefonía muyuq pistuntaqmi 421 distrito ayllukunata, 1407 ichaqa hawapin kashanku huqchusqa. Ruralpi runamasinchik pisillan haykunku chay telecomunicaciones nisqaman, astawan televisión manan kanchu. Huq empresallan llapan qonti suyupi ichaqa Limapuwan, huqpuwan hapichakushanku chay cinturón óptico para datos nisqata. Chay ch’ulla ñanpi (manku 95.74% chay telefonía fija nisqapi), kama huq llanthota huqkuna llankaqkunapaq, uqarinkun chaninta chay interconexión física nisqaspaq, huqchuntaqmi chay rural pakinpi ichaqa maypichus mana allin chanin qanmanchu. Chayme: Sayarichisuntaqmi huq ruwanakunata llapanpaq qanka chay telecomunicaciones llapan llaqtakunapaq, allin aypaq chay tecnologías nisqa willananpaq ychaqa rimananpaqwan. Ichaqa allintataqmi kamarichsun ichaqa wiñaypaq llapan ayllukunapaq chayarinan chay willanakuy, ychaqa warachikuywanmi chay telefonía satelital nisqa qanka panel solar k’anchayway, taqrusqa ychaqa conectividad nisqa wiñaypaq qanka chay Internet Rural nisqa. Churaqonkataqmi 10,000 KM, chay ll’ika óptica ruwaqonka pishka (5) watapikunapi paykunapaq: Barranca – Callejón de Hauylas. Chiclayo-Jaén-Bagua-Nueva Cajamarca_Rioja-Moyobamba-Tarapota-Picota-Bellavista-Saposoa-Juanjui-Tocache-Tingo María-Huánuco. Ychaqa Tingo María-Pucallpa nisqa llaqtakunapaq. Qankataqmi chawpi pay Lima-Ayacucho. Ychaqa pay Oroya-Huánuco. Ychaqa huq qankataqmi haytapaq, paypaq: Tacna-Abancay-Ayacuhco. Ychaqa pay

55

Moquegua-Arequipa. Chay k’aspi, tupanachinqan inalámbricos huchuy kallpayoqwan. Tankachakunqan kamachinqa empresa nacional, saqenqataqmi huq kuna haykunankupaq musuq ruwaqkuna paris parislla.

Ruwakunqataqmi pachaq (100) musuq chawpi teléfonos digitales nisqa chay ayllukunapi huq hawa planta nisqawan. Kamarisuntaqmi empresa nacional nisqata allin sayachinanpaq chay telecomunicacionespaq Ychaqa qosuntaqmi allin uma mukukuqpaq hawa willanakuypaq ychaqa niyninpaq. Rikch’risuntaqmi programas sociales nisqata allin kipukunamanta, nawpaq yachaykunamanta, chay red privada virtual nisqa rimaywan, chaymantaqmi k’askanan Universidades públicas ychaqa wiñarichisun Biblioteca virtual nacional nisqata lluy haykunankupaq chay yachay wasikuna. 4.4 FERROVIARIA PHAWANAN ÑAN Chay vial phawanan ñanqa puririnqan wiñay chakanakuna pacha-chaninwan ichaqa sayarichinqataqmi regiones transversales nisqata, llankaykunan kamarichinqa, wiñarinchinqataqmi ruruqkunata ychaqa ch’eqerichinqataq qhatu uhukunata. Chaymi, huñunakuy vial kanqa multimodal nisqa chaninkunawan públicas ychaqa privada nisqawan phawana ñan sapallanpaq, manataqmi chay ñan férreas nisqa chay manypicha kullpichanqa chay transporte kanqa rurukunapaq industria ychaqa agro nacional nisqapas. Chay huñunakuypi, Estado contralor ruwanan paymi umallinqa chay Nación nisqa, chasquirinqataqmi chya roqa kay aypayta, ichaqa ch’uya puqllaypi, qallarichinqa chay recursos naturales nisqata, tukuqta ychaqa mana tukuqtapas, ychaqa wiñanypas phawana ñan kanqa, allin michiypi chay medio ambiente nisqatawan.

5.0 RUNA KAWSAYPA LLAQTAWAN KAMACHIYPUWAN

WAQMANTA SAYARICHIY

Hoq kawsayman haykunanchispaqa, llaqta runakunan karuta qhawananku, allinta kamachikunanku, allinta aqllaspa “Constituyente” nisqa tantanakuypi “representantes” nisqa huñunakunankupaq. Ñawpaqtaqa waqmanta qhelqana “carta fundacional” nisqata. Chaypin ch’uyatapuni churana “poderes públicos y de los instrumentos de gestión del Estado” nisqata. Kamachiqkuna siwklla purinankupaq. Munaykun sayarichiyta “Estado Nacional, Pluricultural, Descentralista y Democrático” nisqata, lliw llaqta runakunawan, lliw peruano masichakuspa, peruano pura llank’aspa, llaqtanchista allinta tajia-nanchispaq.

56

Allinta tarinakusun nokanchispura chayqa, allinta llank’asun. Lliw runakuna sonqonpi apasqankuta uyarispa. 5.1. Qhapaq runa kriolluopuwan kawsaynin qollupuy

1821 watapuin qespiranchis españolkunaq saruwasqanchismanta, ichayqa hawasimillamanmi chay qespisqanchis tukupun. Manan chayqa llaqtan munaninchu karan, manan chaypira qolla runa nitaq qheswa runan rijurinchischu, nitaq sach’a runa nitaq yana runa, chaypiqa yuraq runalla qespipun.

Chayraqmi 1854 watapi, wamink’a Ramón Castilla, p’anpapun “esclavitud” nisqata. 1956 watapi, chayraq warmikuna aqllakukun “congresuman” req runakunata. 1979 watapi, mana ñanwinchaq mana qhesqaq runakuna, eleccionispi aqllakunkun “representantes” nisqakunata.

Pachaq pisqayuq chunka watapin, qollakuna, qheswakuna, sach’a runakuna, mana rimayniyuq mana votoyuq karanku. Asuwanta XIX siglupi, gamunalkuna waqcha runaq allpanta qechupun chaywan hasendankuta mast’arinakunpaq. Chaywanmin qhapakuna asuwan qhaparaq tukupun, hinaspa Estado nisqamanta lliw kamachiqman tukupunku. Chayraqmi waminq’a Juan Velasco Alvarado, 1968-1975 watakunapi, kutichin allpata waqcha runaq makinman. Ichaqa manan chay ruwayta junt’anchu kuskallanpi qhepapun. Chaymanta hap’ikuspan “segundo belaundismo” nisqa qhapaq masinta waqmanta kutichin allpata, chay “medios de comunicación” nisqatawan. Chaywan vueltaramun “democracia liberal” nisqa qhapaq kamchiynin.

1980 watamanta pacha, lliw Perú llaqtakuna hoqman tukupun, ¿ima rayku? Wamink’a Juan Velasco Alvarado ruwasqan tupan “contrarrevolución thunisqanwan, hinaspa runakuna manaña yachakunkuchu muchuriy kawsayman. Chay watakunapin chaqrapi llank’aq runakuna hatun llaqtakunata ripunku, supay mirarin “pueblos jóvenes” nisqakuna. Lima llaqta tukupun hatun manta hatunpipuni, miran chiflero kay, rikhurimunku huch’uy “micro pequeña esmpresa” nisqa. Hoq takikuna hoq khaswakuna rikhuripun. Chaytan castellano simipi rinku: “emergencia de nuevos referentes culturales” nispa.

Chay “migrantes” chaqramanta llatata ripuq runakuna, imaymanapi llank’aspa, sayrichinku “sector socioecnómico informal” nisqata. Mana imatapas pagaspa, mana imatapaq chaskispa, chayraykun tupanku Estado kamachiyninwan. Kunakampas asuwan tajiaqmi chay “informales” nisqakuna mirayamushian man sayk’uyta.

Cheqapaqmi mana tinkunkuchu, chay Hatun kamacheq Estado nisqawan, “informales” nisqakunawan. ¿Imarayku? Chay Estaduqa musphaytan kawsashian españolkunan tiempokunapi hina. Chay Fujimori aswuanta perdirachi Estaduta, tomaqhaya runakunapaq kamachispa, mana wajcha runata yanapaspa, asuwanta wajcha runata t’aqaspa atimullpu runata hina.

57

Chay ñosqon sapa ancha hamut’aq runakuna, allinta hamut’aspa ninku: Llaqta runaq llaqtallanpi ruwasqa “producto bruto interno” nisqa, wiñan 60.9% del total, 2012 watapitaq wiñanqa 70% porcientusman.

Chaynamanta, lliw llaqtapi llank’aq runakunamanta (PEA) nisqa, mana kamacheq reqsisqan, kapun 66% lliwpi, chay thaniy onqoy programa nisqamanta qonqasqa kapun 72% lliwpi. Chaymi qhawachikun llank’aqmanta runakunan “informales” nisqan kuskan wasapaq kanku. Chaymi mana tajianchu llaqtanchis ukhupi, manan qhawachiwanchischu qolqe mirasqanchista nitaq yachat tarpuy ruwasqanchista. Imayna karan ñawpaq pachakunapi, ña 180 watakunapi, qhepaman yupaspa, kikillanta kunan kawsashianchis, kamachiypas hoq pisirunaq makillanpi qatishian. Paykunan tianku wasanta qospa kunan pachakunapi Perú llaqtaman.

Chay raykun t’irananchis kunan pachapi kawsayta, hoq kamicheqta aqllaspa, lliw chay kamachiypi rikukunanchispaq.

Chay llaqta runa, Perú mestizo nisqakunan kuskan wasapanchis ña askha wataña. Noqanchisqa hamunchis queswa allpakunamanta. Chaymi mañakunchis chay Estado Kamachiyta hunt’ananchispaq. Chaypi kananchis ruwasqanchis rayku, llank’asqanchis rayku.

Chaymi ruwakunan “Estado Pluricultural, Descentralista y Democrático, nisqata. Lliw chaypi kananchispaq. Hoq kamachiyta, lliwpa kamachiyninta. 5.2 LLIWPA MOSOQ SUYUN, YACHAY TARPUYNIYUQ, SAPAN LLAQTAPI KAMACHEQNIYUQ

Nuqanchisqa chaskinchismi inakunamanta, “español, cultura occidental” nisqamanta, imaymana yachayninkuta. Ichaqa chaypatapin hoqarinchis noqanchispa ruwayninchista, yachayninchista tarpuspa, ichaqa saphichasqan kashianchis, allpanchiswan apuchaq machulanchiswan. Chaymi kunan pachapaq ruwanachis “Estado Pluralista y Descentralista” nisqata, ñawpaqma purinanchispaq. Chaywanmi pagapusun apuchanchiswan manunchista. Lliwmi junt’ananchis hoq mosoq llaqtawan kamachiyta. Chaypin lliw kananchis. Noqanchispura masichakuspa, nunanchista hayninqaspa, mana pitapas qonqaspa, lliwta huñuspa, hoq kawsayman haykusun, imaynatan inkanchis ruwaranku musphachinapaq perqakunata. Chay llaqta runkuna ruwasqantan qhawakunman kunan Gamarrapi, Unicachipi, Villa el Salvadorpi, Juliacapi. Ichaqa, chaypas pisillan. Asuwantapunin ruwasunman lliw riqranchista churasun chayqa.

Cheqapaqmi hoq kawsayman haykusunman kallpanchista mirachisun chayqa, noqanchispura masichakuspa, noqanchispura hayninqakuspa, cheqapaq saqma maki hinan kanachispaq. Chayta ruwasun chayqa, allin kallpasapa llaqtan tukupusun, imaymana

58

llak’ayniyuq, allín masichasqa, tomaqhaya llaqtakunaq qoyanan. Chaycha hoy llaqtakuna hayninqapuwasun, hinaspa allin qhawasqa llatacha kapusun teqsi muyuntinpi.

Kaytan qhawana “Estado Pluricultural y Descentralista” nisqapi. Llaqtanchis ukhupi hoq llaqtakuna reqsipas, hayninqapa, hoy llaqtakunaq yachay tarpuyninta hayninqaspa, rimasqankuta hayninqaspa. Hinaspapas imayna kastallanupi rimaq runakuna allawkayuq kanku, kikillantataqmi kananku runasimipi rimaq runakuna.

Imaymana ruwasqanchismi hatun suyunchispaq kanan. Lliw kamacheqkuna (awqakuna otaq llata runakuna) yachanaku lliw Perú suyupi imaymana rimaykunata, yachay tarpuykunata. Perú suyukunapi hoq niraq rimay kan, yachaytarpu, mikhuy cheyqa, chaytan hayninqanakun kamacheqkuna. Chaytan nikun “política intercultural del Estado exige respeto a las otras culturas” nispa. Chay imaymana kaqninmanta hoq kurkullaman hunt’achina runaq ruwasqanta, yachaywasikunapi, yachaytarpuypi, llaqtaq ruwasqanta hayninqaspa.

Ashaninka, awaju, aymara, qheshwa simi rimaq llaqtakunapi, hamawt’akuna, chay llaqtakunapi llank’aq, chay rimayta yachananku, hamawt’a hina chaskikunankupaq. Yachay tarpuypi yachaykunataqa (qhalikay, allawqa, yachachiy, allin mikhuy), asuwantaraq yachana, hinaspa chayta mirachina hoq llaqtakunapi, allin yachay kasqan rayku. 5.3 PODERES PÚBLICOS NISQATA ALLCHAPAY

Pisi pisillamantan ruwakunqa chay allchapay

5.3.1 CONSTITUYENTE TANTANAKUYPAQ WAJAKUY

Mosoq kamacheq qallariyninpin wajakunqa Constituyente tantanakuyman. Chaymi chunka isqayniyu killapi, “Constitución” nisqa qhesqata junt’ananku, sumaqta chay tantanakuy masichakuq runakunawan rimakuspa mana awkanakunakupaq, Perú suyullanchispi hamutaspa.

Chay lloseq wata kasqan pachapi, manañan hatunkamachiqa ajllachikunmanchu. Chaymi chinkanan.

Chay lloseq wata kasqan pachapi parlamentupaq ajllachikuypas chinkanan

Kikillantataq “alcaldes, regidores municipales” nisqakuan, manañan ajllachikunkumanchu kasqan pacha lloqseskanku watapi.

59

Chay “Consejeros Regionales, Presidentes Regionales” nisqakunapas, manañan lloqseqanku watapi ajllachikunkumanchu. Kuskan kamachiyniypi Congreso de la Republicapi chhalay, kinsa patmapi. Congresupi Llank’anakupaq qolqe rakiy tukukunanpaq Qhelqawan gastunkuta qhawachinaku congresistakuna, hawallaqtakunapi otaq hoq llaqtakunapi llank’anqaku chayqa. Suyumanta rimaqkuna mana imaymana kay tukukunanpaq. Ichaqa kankan sinchi qhaway congresistakunata.

Llaqta runakuna ajllakuypi mana junt’achiy kananpaq. Hoqman kay qolqeta churaspa, Policía de Tránsito nisqakuna municipalidadpi hunt’akunanpaq. Suyunchispí umalleq hatun kamachikuq killa payllanta churanankupaq, chayman hina “sector público” nisqapi llank’aq runakuna gananankupaq. Manan pipas hatun kamchikuy killa pallayllanta taripanmachu, chayta castellanupi ninku: “indexada al tope de la escala” nispa. Suyu rayku rimaqkunapas manan taripanmanchu hatun kamachikuq killa pallayninta.

Estado atinmanmi llank’aymasi kayta, imana “actividad empresarial” nisqapi chaypi llank’aq runakunawan kuskachakuspa. Asamblea Constituyente tantanakuy kamachikunqa, “Justicia Militar” nisqa, chaninchaq kallpanman junt’akunapaq. Yachay wasikunapi, inicial, primaria, secundaria, superior, universitaria yachachiy, yanqallan qanqa. Manan pipas chaymantaqa paganqachu. Constituyente tantanakuy kamachiyman hina, rikhurinqa “Consejo Superior de Organismos Reguladores (COSOR)”, nisqa. Hatun kamacheqpaq llank’aqkuna chhalla chhalla osqaylla atipanakuy kananpaq. Hinaspapas allintan qhelqana chayta ruwakunapaq.

5.3.2 CHANINCHAQ RUWAYNIN ALLCHAPUY

Chaninchaq kamachinta allchapunapaq’a, lliwtan llaqtawan kamacheq umalleqkuna juñunanku. Chay tantanakuypin kanan, llaqtaq ñawin simin, Ministerio Público, nisqa, Chaninchaqkuna umalleq, Consejo Nacional de la Magistratura, nisqa, Ocma nisqapas, taripaq wasipi suyu paqtay qhelqa ñawinchaqkuna,

60

yachaywasikunamanta imaymana yachaypi lloqseq runakuna, llaqtapi masichasqa runakuna, suyu kawsa rayku alliwisqa runakuna.

Ancha tajiaq purinapaqa, asuanta allinta ch’uya sonqawan rimana cheqaqta, imaymana perdisqa ruwayta allchapunapaq, hinaspapas pisipisillantan purina, karuta purinapaq. Llaqtawan kamachiy purinanpaq, ñawpaqtaqa allchanan imaymana chaninchaqkuna ruwayninta, cheypaqmi mañakuna, runaq hamut’ayninta, ruwayninta, llaqtapi masichakuqkunata chipaspa, ama kechunakuspa, llaqtaq ñannillanta qhawaspa. Chaywanmi chay allchapuy unaychanqa. Sayarichisumin Perú suyupi chaninchayta, payukhupi kallpasapata, payllamanta dependeqta, ruwasqanta allinta reqsechispa. Chaskisun allinta ruwanapaq “Comision Especial para la Reforma Integral de la Administracion de Justicia (Ceriajus)” kamachikusqanta, kuskachayta, paqtachatra taripananpaq, cheqapaq chanin kananpaq, mana pi ladumanpas kinrananpaq, kuskachaypi sonqollinanpaq. Allintan tajiachisun allintapuni paqtachay wasi pruninapaq, imaymana mañakusqanta qospa, faltasqanta hunt’aspa. Mana sayk’uytan ruwasun lliw peruano runakuna uyarisqa kanankupaq kuskachay wasikunapi. Chaninchayta aypananku, allpapi llank’aq runakuna, ronderokuna, warmikuna, qharikuna, sipaskuna waynakuna, erqekunapas. Lliwtan uyarinanku aylluq siminpi, mana kastellanullapichu. Kanmi Perú suyukunapi kinsa chunka tawayuq rimay. Chaypaqmi churakunqa pisi qopuyllata, waqcha runa chayta qonanpaq, otaq chayta chinkachipunqa, wacha runay chaninchaypi uyarichikunanpaq. Chayta ruwakunqa 516 distritos nisqapi, chunka pusaqniyuq Cortes Superiores de Justicia nisqapi. Chay ch’uya chaninchay kananpaqmi chaninchaqkuna ruwayninta, hinaspapas kichana, “consultorios jurídicos populares” nisqata, mana manuchakuq abogarukuna, ch’uya rimay, castellanomanta keshwa simiman t’ijaraqkuna, chaninchay tarinapaq pagay, iskay simipi rimaq chaninchaqkuna, hinaspapas allintan runaq ñosqonniman kaskachina, imaymana ayllukuna kasqanchista.

Manan waqcha runata uyarinkuchu “Poder Judicial” nisqapi. Qolqesapa runakunatataq hoq tuypi uyarinku, mañakusqankuma hina chaninchanku. Manan chayqa justiciachu, chayqa suarunaq kayninmi. Chay kasi tiayay jusjadukunapitaq, mana imapaq kanchu, lliw faltapun, chaymi mana chay taripaq wasipi punrinchu chaninchay. Asuwantaqa awqanakuymanmi haykusun suwa runakunaq contran, chayta corrupción ninku castellano simipi. Llullakuq chaninchaqtataq qarqopusun kuskachay wasimanta mana hayk’aqpas kutimunanpaq.

Constituyente tantanakuypi qhelqata churanqaku, wallawisakuna chaninchaq, Poder Judicialman junt’ayapunanpaq. Hinaspapas chaninchaqkuna haykunqaku ñosqonsapa, allin qhawapayasqa kaqtin rayku, manaña sutin raykuchu nitaq

61

qolqan raykuchu. Hinaspapas imaynatan kamachikamun CERIAJUS, hinata, paykuna kiklin qhananku ruwasqankuta, rimankuspa “Ministerio Público, Consejo Nacional de la Magistratura y el Tribunal Constitucionalpuwan. Ruwakunqan kamarisqata payllamanta qhawananpaq “Poder Judicial” nisqata. Chay Poder Judicial kamarisqan qhelqata kamachikunqa mana pantayta chaninchaqkuna purinakupaq, hinaspapas qhawanqa hayk’atan gastanqa, imapin gastanqa chayta. Chaninchaqkuna yapapaq, “Logística, Personal, Contabilidad, Finanzas, nisqakuna aylluchakunanku, chaninchaqkuna chaninchallayta ruwanankupaq. Allintan ajllakunqa chaninchaqkunata, chaninchaq yanapaqtawan, sapa watan chayta rikukunqa, qoyana runalla chayman hakunanpaq. Hinaspapaq chay ajllakuyta ruwakunqa llaqtarunaq ñawpanpi. Hatun yachay wasikunapi, lliwta llalleq yachaqkuna, ajllakuyman jaykunqaku, “secretarios, jueces de paz” nisqa kanankupaq. Chaywan qallarinqaku chaninchay ñanninpi puriyta. Hoq mosoq Hayratay apusimi kurku Código Penal nisqa, churakunqa kamachiyninpi, chaytan ruwanqaku Ministerio Público, Guardia Civil arariwapuwan. Chay Hayratay Apusimi Kurkupi churanqaku, sanq’ay wasipi machuyapunanpaq, guardia wañuchiq runakuna, hinallatataq erqekunata sapsaq, taytanta mamanta wañucheq, machasqa carruta purichiq, Estadupa llank’aq runakunawan masichakuq, estadoq qolqenta suanankupaq, hinaspapas mana Estaduman pagaqpunapas. 5.3.3 LLAQTAPAQ RUWAQ KALLPAN ALLCHAPUY

Kay allchapuy ruwanapaqa, asuantan hamut’ana imatan alchakunqa chayta, chaypaqmi qhelqana yuyay ruwayta CEPLAN nisqapi, chaytaqmi kanan “consejo nacional de desarrollo económico y social” allinta yachasqanta ruwaq runaman rimananpaq. Chaypin qhawanqaku imatan ruwanqaku kay killa watakunapi, imatataq ruwanqaku hamuq watakunapi, lliwta qhawarispa imaymana runawan masichakuspa.

Llaqtakunapi “gobiernos regionales, provinciales, distritales” nisqakunanta rakinqaku cheqapaq kamachinankupaq, cheqaq kallpata, hinaspapas hunt’ayapunqaku qolqetapa 30% porcientumanta 70% por ciento kama, chaywan llaqtaq munasqanta sayachinankupaq.

Lliw Perú suyuntinpin sayarinqa, supay kallpayuq “autoridad Nacional de gestión de empresas”. Chaymi llak’anqa allintapuni, hinaspa atipanakuyman haykunqa, llaqtarunaq ruwasqanwan, otaq chay llaqtarunaq ruwasqanwan taqrukunqa.

62

Chay llaqtawan kamachiy Estado Nisqa, llank’anan imaymana mana llallichikuq yachaywan, llank’ananpi churaspa “sistemas avanzados de gestión logística, inventarios, personal, información, procesos, mercadeo, comunicación, control de función” nisqakunata. Chaytan purichinan “una Autoridad Nacional de reforma tecnológica del Sector público” nisqa, llaqtapi masichakuq runakunata wajaspa. Chay “modernización de la formulación y control presupuestal” nisqamanta rimana runakunaq chayta yachanapaq. Kikillantaq rimana “Sistema integrado de administración financiera y Sistema integrado de gerencia administrativa” nisqakunamanta. Chay ruwasqanmanta rimaq, runaq ruwasqanta qhawaq “sistema nacional de Control” nisqa munayniyuq kanan payllamanta valikunanpaq. Hinaspapas llaqtapi wasichakuq runakunata wajanan. Chaywan ch’usaqyapunqa, Estadupamanta qolqe suwaqkuna, llank’asqankumanta qolqe mañakuq, qhelqapi sutinta qhawachiq, taytamasiskaypaq. Mosoq killa pallaykuna, lliw Estadupaq llank’aq runapaq. Chaypin churakunan jayk’atan chaskina Perú Suyu Umalleq Presidente de la República nisqa. Manan pipas chay killa pallayta wasapanmanchu. Hinaspapas allinchapunan chay karru rakiyta Estadupaq llank’aq runaman. Combustible rakiypipas allintan chaninchananku. Ichaqa manan kay qhelqa valinchu “poderes del Estado” nisqa umalleqkunapaq. Sapanka “Ministerio” kamariyninta ruwanan. Puchuq karrukunantan rakinanku cheqapaq llank’aq “Ministeriokunaman” Yachachiypi Qhali onqoypi llank’aq “Ministeriokunaman. Kikillantataq “goboiernos regionales” nisqapaq. Gobierno karrunkunata tukuchinqaku, gaswan purirq karrupi, gasniyuq llaqtakunapi.

Hinaspapaa tukuqapunqa, chay “equipos telefónicos móviles” lliwman rakiy. Chayta kunaqa qonqaku “poderes del Estado” umalleqkunallaman. Todo funcionario público usara los servicios de ESSALUD y/o de las Seguros Privados que, por su propia cuenta y costo haya elegido. Estadupaq llank’aq runa onqonqa chayqa, ESSALUD Estado onqoy wasinpin thanipuna. Hoq wasikunapi hanpichikunqa chayqa qolqenwami paganan.

T’uyri kamayuqkuna, “Policía Nacional del Perú” nisqapi, hoq umalleq runallata t’uyrinqa, asuantan llaqta runakunata t’uyrinqa. Chinkapunqa chay “gastos de representación” nisqa. Chaywanmi mana atinakukamaraq mikhuranku, Estadupi umalleqkuna.

63

Hinallatataq chinkapunqa, llank’ayniywan mirasqa nisqa. Chinkapunqan chay televisión, radiopi, periodikupi sapa ratu willaku gobierno ruwasqanmanta, roqtoyanachis kamaraq. Ichaqa kanqapunin chay yachaymanta onqoymanta willakuy. Wajmantan allichapunqaku hoq ladullapi huñuspa “jubilados” nisqakunata. Wajmantan allichapunqaku wallawisakunaq killa pallayninta. Pisillatan rantiqaku karrukanata “sector público” nisqapaq, suyu rimaq “congresistapaq, wamink’akunapaq. 5.3.4 LLAQTAPI KAMCHIQ RUWAQKUNA KAMACHI T’AQAYPUWAN

Llaqtapi suyupi kamacheqkunata kallpachakunqa, ruwanankuna kinsa ruwaypi rawanakupaq, yuyamanayta ñantawan rikuspa, allinta t’aqarispa llak’anankuta qolqetapuwan. Chikayachisun kikin ruwayta gobierno nisqa ukhupi, asuwan allintaraq runata uyakunankupaq. Kunan p’unchawkunallapi ruwanapaq ariñisun Kunanapi ruway yuyayta rikuspa (2005-2010) chaywan qhawasun hoq qhatukuna suyupi sayarinanpaq, chaywan llank’ana mirananpaq. “Sistema de Acreditación” nisqata ruwapusun imaymana atinalla kananpaq, hoq makipi hoq makiman llank’ana puririnapaq.

Tajiachisun “Sistema Nacional de Inversión Pública a la realidad regional y local, urbana y rural” ruway yuya presupuesto proyecto nisqapi. Imaynan llaqta kamachikunqa, suyukunapi ruqnanta junt’ayapuna, chaypi masichakuq runakana uyarichikunankupaq. Llaqtapi runakunata yachachispa, yuyaymanasun imaynan suyukunapi kamachiy kanman chayta. Junt’apusun kamachikuq qhelqata “Ley Orgánica del Poder Ejecutivo, la Ley Marco del Empleo Público y la nueva Ley de Participación y Control Ciudadano” nisqaman.

Q’aq’ayachisun, qolqe t’aqayta presupuesto nisqapi, asuwantaraq “Consejos de Coordinación Regional y Local” nisqakunanta kallpayachispa, chaywanmi wakiqmasi tupupunqa llaqtapi kamachikuy llaqtapi tiaqpuwan.

64

Watasun llaqtapi suyuí runakunata mink’akuspa imaymana ruayó masichakunankupaq “CCR, CCL, comités de gestión, de vigilancia ciudadana2 nisqakunawan, imaymana yachayta ñawinchaspa, yuyamanakunata qhawaspa, llak’aykunata qhawaspa. Isqay otaq kinsa kutita watapi, kamachiqkuna llaqtaman ninan imaynatan qolqe gasta, imapin qolqe churasqa kashian, chayta llaqta tantanakuypi rimananku, mana chayta ruwanqaku chayqa sanqay wasimanmi haykupunkuman. Imaynatan qhelqa kamchikun chaynatan qolluchiy, asuchiq “revocatoria de autoridades” nisqa, mana chinkanqachu. Allinta tajiachisun consejukuna masichakunankupaq, qheswapi, yunkapi, imaymana suyukunapi. Allinchapusun “Consejo Nacional de Descentralización” nisqata llak’aypi hoq estadupaq llankaq runakunawan junt’akanankupaq, chay asuwan osqaytaraq puririnqa kamahciy t’aqariy, mosoq ñawiwan chaykunata rikuspa. 5.3.5 LLAQTAPI KAMACHEKUNA

• Yapayapusun qolqeta “Fondo de Compensación Municipal – FONCOMÚN” nisqapaq, iskaymanta kinsa porciento kakam del IGV. • Lliw llaqtakunapi llak’aq runakunata mink’akusun mayupatakunapi llank’anakupaq, manña mayu ñanninmanta lloqsenapaq. Chaytan ruwasun soqta pachaq distritukunapi, churasuntan iskay pachaq hunu dolarista, Consejos distritales provinciales nisqakunawan llankáspa. • Sach’a sach’akunapi qheshwa qolla suyukunapi consejupaq yapayusun qolqenta asuwantaraq FONCOMÚN wiñananpaq. • Ch’uyanchapusun llaqtapi kamachiq llankásqanku qhawayta, osqaylla qhelqakuna purinanpaq. • Suyu kamachiypi llankaqkunan cheqapaq allin ñosqon sapa runa kananku, hinaspapas llank’asqankuta watakunan presidencia del Consejo Regionalman.

• Lima llaqtapaqqa, sayarichinan “Consejos Interdistritales” nisqata, kinsata konos nisqapi, hoqta allin tajiasqa Limapaq. Chaykunantan waqmanta qolqeta rakina.

• Hinaspapas sayarichina imaymana ruway wasikunata, llaqta runakuna, provincias distrituspi tiaqkuna, chaypi llaqtapi ruwasqankuta qhawanankupaq, aynikunanpupaq, faenakunakupaq.

65

• Sayarichiy “Consejos de Desarrollo Zonales y Distritales” nisqata lliw llaqtakunapi, chauypi munasqankuman hija llaqtapi runakuna rijranta churanakupaq, consejopuwan, CCLS nisqapuwan, kamachiqkuna, OPDSpuwan. • Consejukunapin sayarichina imaymana llank’ay qhawaqkunata, mana consejupi llan’akaq runa qellaykachanakupaq. • Chinkapunqan prefecturas, subprefecturas, gobernadores nisqakuna, hinaspan jaikuyapunqaku, consejo gobiernos locales nisqaman. • “Sistemas de salud local, centros de atención de nivel I y II” nisqata saqepuna gobiernos locales nisqaman. • Sapanka consejopi ruwakunan “Consejos Consultivos de Desarrollo” nisqata. Chaypin OPDS rimaynin kanan, hatun kamachikuq rimayninpas kakan. Chaypin llank’anapaq hamp’arata sayarichina. • Sapakutinmi tantanaku kanan, chaypi runa uyarinanpaq imaynata estaduq qolqen gastakushian chayta. • Allchapusun “Ley Orgánica de municipalidades” nisqata, llaqta runakunapaq llank’aq ruwaq runakunawan qhelqanapaq, asuantaraq consejupaq pagunta chaskinakupaq, kiqllukunata pichanakupaq, hinaspapaq mayukunata, mallkikunata qhawanakupaq. • Mana wesq’akuq yachaywasita churakunqa, consejupi llank’aq runakuna asuwantaraq yachanakupaq. • “Sistema nacional de inversión pública” tajiachina “inversiones de las Municipalidad” nisqaman, asuwantaraq mirananpaq. • Allinta sayachina “fondo nacional de equipamiento y capacitación informático”, consejokuna chaywan yanapakunanpaq. 5.4 ISMUCHEQ KAMACHIQTA TUKUNAPAQ LLIW PERÚ SUYUPI Awqasunmi mana sayk’uspa lliw llaqtanchispi llaqtata ismuchiq runakunata, asuantaraq chay fujimonesinista suwaq watakunamanta pacha. Lliw llaqtakunapi, suyukunapi awqanakusun runañaqaq runakunawan, narcotráfico miyu ruwaqkunata, paykuan qhelqaranku imaymana p’enqakunapaq willay paskayta kay púnchawkunapi. Imayna lliw peruano runakuna yachanchis cheynaman.

Awqanakusunmi llaqtanchispi llaqta ismucheqta, chaymi llaqtata onqoyachin. Chay mana p’enqakuq runakuna, “allinmi suasqankuqa, ichaqa aschallatapas qhawakushian ruwasqanku” niqkunata, chaywanmi rikukun, mana p’enqayniyuq

66

runa kasqankuta. Chaytan chinkachina, allinta honrado runa Estadupi llan’kananpaq. Asuwantaqa yanapanan qonqasqa llaqtakuna, cheqaáq wajcha llaqtakunata. Ichaqa chaypi yachachina honrado runa kakankupaq. Mana hayq’aqpas Estadoq qolqenta suanankupaq. Estaduwan llaqta runawan masichakuspan cheytaqa qhawanan. Llaqtaq qhapaq kayninta suwaqkuqa, imaymana tomaqhaya wallawisakunta wajaqkuna, qolqe suaqkuna, Perú suyunchista kanipakuqkuna, lliwta awqasun panpachananchiskama. Yachay wasikunapi yachachinanku, mana hayk’aq llaqtapi runakuna llaqtanta ismuchinanpaq. Hinaspapas qhelqapicha churakunqa Estadupaq runatiy qhatuy ch’uya kananpaq. Sayarichisunmi “Comisión Nacional Anticorrupción”, chaymi qhawanqa mana pipaq llaqtaq kawsayninta ismuchinanpaq. Ichaqa pay kikillanpi Kawsakunqa, mana pitapaq uyarispa, mana pitapas kasuspa. Chaypin hamut’anqaku Cali runa kawsakunanpaq. Hoq llatakunawan masichakuspan awqasun llaqta ismuchiqta. Chay suwakunata, mana llank’aspa qhapaqman tukuq runakunata, hoq qhelqalla kananpaq, teqsemuyuntin llaqtakunapi, sanqay wasiman haykunankupaq. Rejurichisunmi chay llaqta ismuchiq runakunata arariwanapaq, kikillantataq “comités cívicos distritales, provinciales y regionales” nisqa ch’uya qhawaqta. Saminchasun ch’uya sonqo runakunata, mana chay runa perdichiy kakanpaq. Imaymana willakuq televisionpi, radiopi llank’aq runakuna, markanchis kapunqa, paykuna siminwan, makinkuwan llallipusun laqta ismucheq runakunata. Ichaqa manaraq ch’upu phataqtin chayta ruwanan. Kamacheq qhelqaqa lliwpaqmi. Lliw Estadupaq llank’aq runakunan qhelqapi ninan hayk’an qolqen, wasin, karrun, lliw qhapaq otaq waqcha kasqanta. Lliwtan yupaychakunqa. Waqmanta qhawakunqa “contratos de inversión, amnistías, exoneraciones tributarias” nisqata, allinta siuk ruwayta ruwakunanpaq. Hinaspapaq kananmi ñawinchaqkunaq markan, llaqtaq kawsaynintra qhawan ima. Mink’akuykun lliw peruano ch’uya sonqo runakuna, rijranta churananpaq llaqtanchis puririnampaq. Chay mana suwa, mana qella, mana llullua runakuna, llaqtanta purichinanpaq. SIMILLANPI RUNA ÑAK’AQTA QHEPAMAN KUCHICHISUN RUNAKUNAQ ALLAWKANTA AMANCHASPA.

67

Quepa watakunapi llaqtanchispi awqanakuy askha runakunata ñaqapuran.

Chaymi kunan kamapas llaqtanchis kirisqa kashian, ichaqa asuantan chayta muchurinku, comunero, campesino runakuna. Chay raykun amanchayku simiyku junt’ata, “Informe Final de la Comisión de la Verdad y Reconciliación Nacional” qhelqa horqosqanta.

• Iskay hunu runakunan chay awqanakuyta muchurinku. Chaymanta qanchis

chunka porciento chaqrapi llank’aq runakuna kapunku, waqcha llaqtamansichis. Yupaymi kan chaymi nikun, 1.146 hunu runakunas chayta muchurinku, 7,798 ayllukuna, 14 departamemntos nisqa. Kunankamapas paykunan tatipuinku llank’ayninpi, hinaspapas manaña llank’akunkuchu ñawpaq pachakunapi hina: such’u, ñawsa, roqto tukupunku.

Chayta qhawaspan kayta churayku: Chay awqanakuypi muchureq runakunata allchapana chinkasqanta, hinaspa kutichipuna qolqepi pierdepusqanta. Qhelqata sayarichinan awqanakuy rayku muchureq runakunaq sutinwan. Iskay hunu runakunataq muchureq runa cheyqa, kutichipunan muchurisqanmanta qolpepi, Estaduq qolewan, llaqtapi qhapaq runaq yanapayninwan, teqse muyuntin llaqtakunaq yanapayninwan. Chay runakunata llallipanapaq, hatun yachaywasikunapi yachaq waynakuna, rinanku chay llaqtakunata, yachasqankuwan runata yanapananpaq. Manaña hayqaqpas chay awqanakuy nuqanchis pura ñak’arikuy p’uchawkuna kutimunanpaq, yachananchismi kusiqellpu kawsaypi tiayta. Chaypaqmi kay qhelqata churayku: Reqsipay haylli runakuna, churasqankuta, wañusqankuta. Cari warmi, llaqtarunakuna, wallasisakuna, sonqonkuta churasqanku rayku chay awqanakuy tukukunanpaq, aswanta llaqtawan kamachiy pacha chayamunanpaq.

Ruwananchis CVR nisqa kamachikusqanta, allinta qhawaspa llaqtanchis ukhupi amachakuyta, allchapanachis chaninchaq ruwasqankuta, wachaywasikunapa hamawt’akuna yachachisqankuta. Chay juchasapa ñak’aqkuna, llaqtarunakuna, wallawisakuna, wamink’akuna, chaskinanku ruwasqankuman hina sanqay wasipi tiayta.

Hinaspapas sayarichina “Comités descentralizados de Paz y desarrollo”, chay awqanakuy llaqtakunata purispa kikin ñawinkuwan qhawanankupaq runaq muchurisqana. Imaynallatapas chay mucurita thaninakupaq.

Yachacheq runata kachana chay muchureq ayllukunaman, ñawinchayta yachachinankupaq.

68

Hinaspapas chay awqanakuypi k’iri qhepaskanqa, cheqaqta yachaspallan thaninqa, cheqllawanmi chay k’iriqa thanipunqa. Juchasapata paqtachaspa, inocente runata piewrdesqanta kutichipuspa, allinta peruano runa masipura sonqonchista kichaspa. Estadon qhawanan chay kusi qellpu kawsayta, runakunaq allawqanta hayninqaspa, haynikaypi tiaspa. Chay “Reparación y Reconciliación Nacional” nisqata ruwanapaq sayarichina hoq juch’uy tantanakuyta, ñosqonsapa runakuna chayta hamut’anankupaq, qhawaspa ima ñanta purishianchis, imatan ruwanchis, ima qhelqatan ñawanchananchis, cheqapaq lliwpa Estadoq qhawananta qhawananpaq. 5.6 LLAQTAWAN KAMACHIKUY WALLAWISAKUNAQ KALLPANPUWAN Hoq ruwaytan wallawisakuna ruwanqaku llaqta runakunawan taqrusqa, llaqtaq purisqallanpi hamut’aspa. Chaypaqmi waqmanta apamunan llaqtawan kawsaypi “Doctrina de Seguridad y Defensa Nacional”. Munaykun llaqta amacheq wallasiwakunata, manchachikuq wallawisakunata, llaqtan arariwaq, llaqtan amacheq. Chaymi Perú suyu illa allpata qhawanan. Chaypin wamink’akuna tianan hoq wamink’akunawan “Estados Mayores Conjuntos” nisqapi. Ichaqa llapi umalleqkunawan rimanakuspa.

Wallawisakuna ruwayninta ruwanapaq, awqanata qona, supay allinta, chaywan manchichikunanpaq, llaqtata amachananpaq. Allintapuni wallawisa kayta ruwasun, imaynan “adelantos tecnológicos y los Objetivos de la Defensa Nacional” nisqama hina mañankun. Wallawsakunaq yachaywansinpi, ñawpaq watamanta kama, yachaqkuna askhatapuni yachananku “valores de la ética, la disciplina, la lealtad, la camaradería, la cooperación en valores democráticos” nisqakunanta. Hinaspa rimananku otaq keshwa simita otaq aymarata, hoq tomaqhaya rimaytawan. Wallawisaku purapi yupaychasqa kananku, “Código de Honor Militar” nisqaman hina purispa. Ichaqa chaskinqakun killa pallayta, sasa ruwayninkuman hina. Waqmantacha llak’anqaku wallawisakunaq fabrikankuna, supay ñosqosapa ruwayninkuna, “Ejército, la Marina de Guerra; la Fuerza Aérea y Consejo Nacional de Investigación y Desarrollo Aeroespacial” nisqakuna. Chay sayarichinapaqmi qolqeta horqokunq’a chay “canon por la explotación de nuestros recursos naturales” nisqamanta. Chayllataqmni haykunqa Perú Suyunchista amanchanakupaq.

Waqmantacha sayarinqa ch’inllapi reqsiy, ñawsaylla qhaway, roqtolla uyariy “Sistema de Inteligencia Nacional” nisqa.

69

Chay “Sistema de Defensa Civil” nisqa, lliw llaqtachista amachananchispaq, waqmanta sayarinqa, ima kunununupas, lloqllapaq, chayamuqtin llipinchis llaqtamasinchista yanapanahchispaq. Hinaspapas imapas sucedeqtin llaqtanchista arariwananchispaq. Perú suyukunapi “Regiones Militares” nisqa, churakunanku suyu kayninman.

70

6.0. QOLQECHACUYPI, LLAQTA KAUSAYPA WIÑARINANPAQ CHANINCHAYKUNA 6.1 IMAYNATAS UNANCHAKUNQA LLANKÀY, LLALLINAKUY

Llank’apakuyqa chaninchasqa tarikun qolqechakuypa wiñarisqanwanmi takyan, ichaqa kay puririykunaq, pukarakuyninmantan kan ñaraq wasinchispi waqaychayukuy, wasipaq kaqkuna, imapas rantiykunawan, qolqechaykunaq yapakuyninwan, llank’apakuykunawan ima. Hoq cheqasninmantataq, hawa llaqtakunapin ancha mana tarikunchu kuskachanakuykuna, kaykunataqmi wasikuna, kanchakuna ruwaykunawan kuskachasqa purinku, hinallataq purun chaqrakuna chaninchaykunawan llaqtakunaq wiñarinanpaq qolqe chayachiykuna ñaraq yachaykunapaq, mikhunakunapaq, qhalikausaykunapaqwan. Llallinakuykunaqa reqsichikun, maypacahachus sapanka ruwaypa qolqechakuynin pisi qolqellawan tarpakun, chay raykun iskayniraqmanta chaykunata chaninchakun: a).- Pisi qolqellawan llank’achispa, sapanka runaman pisillata payllakun, hinallataq mana qolqe qosqapas runakuna llank’ashallanku, otaq sapa hora llank’asqanmanatapas. b).- kausay kamariykunata yapaspapas. Aswan kunanqa, ch’ullakutillata atikunmanmi llank’aymanta payllay pisiyachiyta. Chay raykun kanan llallinakuypiqa pisipisimanta yapaspa llank’aypa chanin kananpaq, chaywanmi maskakun qhepa pachaman suyutinpa allin kausayninta. Llank’aypa kausaykuna kamarillasqanwanmi, pisipisimanta wiñachin sut’inchanta, chaywanmi suyuta chaninchakun kay pachantinpi qhatunakuypi rikhurispa, qaymi kan allin qawarinapaqa (TLC) nisqa, suyoq allininpaq takyachisqaqa. Llank’ay qhatuypa qhasñukaynin, osqhaylla imamanpas yachakuyninpiwanqa, tarpakunqan reforma en la educación nisqata chaymantapas llank’aypi yachay atipaykunawan ima. Chaymi chay qatilla llank’ay qhatuyman chayay. Llank’ay qhatuypi mosoqchaykunaqa huñunchasqapunin tarikun runaq kaqnin wiñariykunaman. Chay raykun yapana ruyay kamaypa qolqe qoyninman, maskariyta, wiñarichiy nisqaman, chayman hina chay thupakamayman tarpanapaq, hinallataq allin yachachiykunaman tarpanapak, chaywan osqhayllaman llank’apakuykunata yachakuspa puririnanapaq. Llank’ana qhawarinapaq suyukunaq huñunakuynin (OIT nisqaq) qhawarisqanman hinaqa, llank’ay qhatuyqa nikun imaynachus llank’askanmanta chay qolqe haykun hina, llaqtakausay qhawariymanta, hinallataq warmi qhari kausaykunamanta, kaypa niskan hina. 1.- Ashqha runakunan mana llank’anayoq tarikunku, wakintaq chaninchakusqan

llank’aypi, hoqkunataq pisita llank’asqankumanta chaskikunku, chaymanta kallantaq cheqnikuywan karunchaywan ima llaqta kausaypi. Kallantaqmi nishu ashqha runakuna Lima llaqtapi llank’ay qhatumanta qarqosqakuna (yaqa 60% PEA nisqapi), allin llank’apakuykunan pisilla, manataqmi kanchu yachasqawan llank’anawan tupay. Tukukuypitaq nisunchis imanaqtintaq qhaytukuy pacha mana yapakunchu chay remuneración mínima vital nisqa, kaqllapitaq

71

takyapun. 2.- Qelqaq kamachisqanman hina tawachunka pusaqniyoq (48) horas

llak’aqkunaqa ñak’aymi tarpanku 31.5% llank’aqkuna, ichaqa 20% llank’aqkunan atipanku soqtachunka (60) horasta ñaraq qharikuna, warmikunapas.

3.- Hanpina wasikunapiqa, pachakmanta quinsachunka qanchisniyoq (37%)

runakunallan (PEA)manta hanpiska kanku, yaqa chunka phisqayoq watamantaña. Mana llank’aykunamanta hark’akuykunan pantachikapun, maypachachus CTS nisqa kutiyapun llank’aqpa payllanman.

4.- Llank’aypi llaqta waqaychaqkuna, qhale kausaypuwanqa chinpusqan

tarikunku, sapakuti mana allinmanta, tikranpamantaraqtaq, aswanqa chaypi pisichallan yuyayniyoq runakuna, qolqepas, ima kaqkunapas t’aqasqa kan, llank’ay patapi qhale kausay thak kay qhawarinankupaq.

5.- Llank’ay sunturchaq, Llank’apakuypaq Kamareq (Ministerio de Trabajo y

Promoción al Empleo (MIPEniska) llank’an pisi qolqellawan chaninchakusqankuna hunt’anan rayku.

6.- Manan kanchu llank’aymanta rimariy patapi warmi-qhari llank’aymanta, allin

qhawarinapaqqa, sasa unay llank’ay tarikun, pisillataqmi llank’aq khuyapayakuy kan, manan hanpichiy tarikuntaqchu llank’aq warmikunapaq hinallataq mana kanchu warmi-qharimanta thak kaypi, qhalikaymantawan.

7.- Perú suyuqa pachaq phisqa chunqa isqoniyoq (159) hawa suyukunawan

uyminakuykunamanta sut’inchan soqta chunka iskayniyoq (62) llata, kunankaq llank’aykunapi. Tawa uyminakuymanta aqllasqakuna qollananpaq, perú suyoqa ñak’ay iskayllata qelqa saminchan (llank’ay qhawariymanta, llank’ay kamachikuykumantapas) ichari qhepakapun chakrapi llank’ay qhawariykuna hinallataq kinsa ch’ikllu kamachikuykunapas.

Organización Internacional del Trabajo OIT nisqamanta kamachisqakunan kamarinku, mana allin ruwasqakunata qhawarichiyta, chay (37) kinsa chunka qanchisniyoq sut’inchasqa uyminakuykunata, chaykunamantataq apullin: i) Llank’aykuna sarunchasqa haqay Atalaya Ukayali k’itipi, hinallataq haqay Puno, Qosqo choqe hasp’inakunapi (waskarnakuypi) kaqllataq Madre de Dios qori maqchhinapipas. ii) Kunan kamachikuykunaqa manan tarpaqman hinachu kashan qolqe phasminakuy tarpachinakuypi, ñaraq qhariwan, warmiwan estadoqpi kusqa llank’asqapi, kaqllataq puririchina sector privado nisqapipas. Auqanchasqallataqmi tarikun kay suyoq kamachikuynin hawa suyu tantanakuykunaq qelqa sut’inchasqakunawan: Llank’ay chaninchaq qelqakunan tarikun “imaymana munasqaman hap’ichisqa” chaymi iskayachin llank’aqta, llank’askanpi kuskachakuyman tarpananta, chay raykun tarina mana allin kurkunchasqa llank’aqkunapaq, chaywantaqmi kamarikun chanin waqllichasqa mink’anakuykuna, sut’inchasqa ukhupi, icharaq pakallapi mink’anakusqankupi, ñaraq wasikunapi llank’aqkunawan, sut’inchaska wasi qhawaqkunawan hinallataq

72

mana sut’inchasqakunawanpas, kallipi chhalaqkunawan, choferkunawan qolqe cobraqninkuwanpas chay hatuchachaq llaqtakunapi runa q’epipakuq karrokunapi, paykuna waqaychaq qelqakunan mana tarikunchu. Chay raykun aqllana kanqa allin chaninchaykunata kay llank’ay rakinakuypi allin musoq chanapaq. Kay musoqchakuy kausayninchis ukhupin maskakushan qolqechakuypa chanin yapakunanta, qolqechakuywan runaq mirayninwan hinallataq suyu hallp’anchiswan kuskachakunan, chaywan maskakunqa sumaq ch’uyanchasqa llank’ay yapayta (OIT) hinallataq allin taqyasqata, chaywan qhepa pachakunapaq allinchasqa llank’aykuna tarpanapaq, chaywan hanku hanku llank’apakuykunata, allin chaninchasqa llank’aykunaman sut’inchanapaq, chaywan llank’aqatuypi pisiyanqa chay hankuhankupi llank’ayman tarpanapaq. Chayraykun, maskakunqa allin ch’uya llank’aykunata kamachikuykunatapas llapa qharikunapaq, warmikunapaqpas, chaypaqmi kamarina llank’ayta, maypichá llank’aqpa kaqninkunata yupaychakun, chayman hinataq payllakun k’apaqta, chaywan allin kausayman tarpananpaq hinallataq thaqkay llank’ananpi, qhawarikuntaq runapura runapura rimanakuypi. 6.1.1 LANK’AY ÑAUPAQMAN PURIRICHIY KAMACHIYKUNA HAYWARIY. Llaqta ruway kunapaq qolqechay, wasichaykunapaq, ñan ruwaykunapaq, usqhay ñaupaqman puririchiypin, runaq maki llank’ayninta munakun ima ñankunapaq yuyaychasqakuna, hinallataq k’illichaykunapi ruwanakunapaqpas. Llaqtapaq ruway qolqechaykunata kutirichina, wasikuna, ñankuna ruwachinapi kaqkunata, qolqewacharichina kaqman, hinaspapas chaykunawan askha llank’apakuykuna mirarinanpaq. Suyu kamachiykunan, llaqtapaq imaymana llank’aykunata kamarinan, imaynatachá yuyaychaskanku hunt’akushan kawarinankupaq, mana tupayuspa chay allin yuyaychasqa llank’aykuna t’aqaskakunata. Kamarisunmi yuyaychaykunata pasaqpaq llank’aykunata kamariyta manaña, pisipisichallapi llank’aykuna kananpaq (i.e. chay ñut’u, huchuypuwan empresa llank’apakuykunapi)

Kamarinan kay wasichasqakuna, llaqtapaq ima ruwasqakunapas allin

taqyananpaq, ñaraq empresakunaq, ingenieronisqa k’illikunaq ruwayninku patapi.

Yapanan, hinallataq kicharina ñut’u, huch’uy empresa MYPESnisqakunata, hawa k’itikunama, teqsimuyuntinman qhatuy apaqkunata.

Allchanan uyapurawaqlli contrato ruwasqakunata haqay ñut’u huch’uy

empresakuna (MYPE)nisqawan llaqtaman chhalarinanpaq pay kuna llallinakuyninpi huñunakunankupaq atiy kashaqtinqa, chaywan paykuna kay qaqllataq chhalanakunata usqhay tarinankupaq

73

6.1.2 ALLIN QOLQE CHASKINAPAQ, KAMACHIY HAYWARIYKUNA Qolqe payllayta pisipisimanta yapakunanta maskana

Pisinchasqa payllayqa chaminchasqan kanan, wakipura rimanakuy ukhupi

huk rimaq llank’asqanwan kausay atinanpaq, hinallataq llank’asqanwan kamarisqanman hina.

Paskarispan qhawarina Estado uyapura llank’aqninkunaman payllananmanta, kunan pisis Estadoq payllasqan, ñaraq hamaut’akunaman, hanpeqkunaman, arariwakunamanpas; kamarisuntaq llapa mit’a huñuyta, chaykunataq sutichasqa contrato por servicio no personalnisqa sutiyoq. 6.1.3 LLAQTAQ UYAPURA KAMACHIKUYNIN IMAMANTAPAS HARK’ASQATAQ, CHAMINCHASQATAQ ÑAUPAQTARAQ KANANPAQ. Mast’arisun llank’aqkunapaq qhali kayta, hinallataq llipì mana yupa qolqemanta llank’aqkunapaqwan.

Yapasunchis chaninchaykunata llank’aqkunaq allinkayninku tarpanankupaq,

maypachachus k’irikunkuman otaq llank’asqankupi onqoy tarpareqtin. Waqmantan qhawarikunqa CTS qolqe chaninchasqa askhanpi

ñaupaqtaraq achhurichinankupaq kamachiykuykunata. Chaywan llank’aqkuna yanapananpaq, unanchasqa kasqanta kutichipuspa, mana llank’ay tariy patapi.

Pukaranan chay Sistema nacional de Pensiones (SNPnisqata), llank’ay tukuqkuna kuraqkuna kanku, paykunaman payllakapun chayta, Musoqchanataqmi imaynamantas chay allinta payllapunapaq, Estadoq qolqe tariyninkunawan.

Llank’aqkunaq qespiypi akllakuy, sumaq kausay payllachikunankupaq,

maypi kaqpin qorpachasqa takyanankupaq otaq qespiypi achhurikapunankupaq.

Kamarisunmi llanka’ymanta, kamaqkunaq rantinku qorpachasqa chay

empresakuna kamachikun payllanankupaq umalleqninkuwan kuska sayapayanakunankupaq, chaypaqtaqmi akllasqa kananku sapanka huñukuykupi.

Allin qhawasqan kanqa chay llank’aymanta samaqkunaq payllanku waqaychaq empresakuna, maykamachus kamachikuyninku tarpan chayta. Chaytaqmi kuskachasqallapuni kanqa Banco Central de Reserva del Perupawan.

6.1.4 UYAPURA KAMACHIKUYKUNA TARPARICHIY LLAQTAQ

74

KAQNINKUNA ALLIN PURINANPAQ. Kallpachaspan pukarana suyupi llank’aqkunaq huñunakuyninta (consejo

Nacional del Trabajonisqata) atipaykunawan chay ukhupi kaqkunata yanapanankupaq ruwayninku hunt’anankupaq.

Pukaranan Ministerio de Trabajoq qhawariyninkunata, kamachikuyninkuna

allin k’apaqta hunt’achinankupaq, yapaspa, alcharispa chay llank’aqkunamanta qhawayiyninkuta.

Tupunan kuskapura Estadoq t’aqat’aqa llank’aqninkunaq kuskapuraspa kay

llank’aykunamanta qhawariskankuta. Ministerio de Trabajoq y Promoción del Empleoq (MTPEniskaq)

yachaykuna kamariskantan kallpachana pukara hina takyananpaq, imaynan PROJOVENhinata iskay tikrayta tawawata kama haywarispa.

Kamarinan llank’aqkunaq huñunakuyninku Sindicato nisqakunata aswan

qespiypi kanankupaq, hinallataq huñunasqapi rimarikuy empresakunawanpas, kaqllataq Estadoq unanchasqan kamachisqankunawanpas, yupaychasqallataqmi kanan empresa ukhupi paykikinkupaq, llank’aqpura huñukuyninkupi, otaq empresariokunapurapas.

Arí ninan kanqa hinallataqmi puririchina Llank’aypa Kamay Pirwanta.

6.1.5 WARMI QHARIMANTA RIMARIY KAMACHIYKUNA HAYWARIY. Usqhaymanmi tanqarina warmi-qharimanta rimareq qelqa

kamachikuykunata, hawa suyukunawan uyniykunata, hinallataq warmikunapaq llank’apakuy kunata puririchina suyunchispi llank’ay kamarisqaman hina.

Kamarisunmi chaninchaykunata (profesión nisqa) llallinakuykunata,

hinallataq kamarina kanqa warmikunaq yachaykunata atipanankupaq, hoq imapipas allin ruwayniyoq lloqsispa chaywan askhanpi llank’aykunaman haykunankupaq .

Musoqchasunmi, ruyaykunamanta chaninchay yupaykunata, warmi-qharita

t’akariskankumanta, hinallataq tawantinsuyu ch’auchuyoq llaqta runakunatapas, chaymi mosoqmanta paskarikunqa warmi-qhari imapipis kaymanta, chaymantaq usqhayllaman qhepa p’unchaykunapi warmikunaq llank’ayninkuta qhawarikunanpaq.

Puririchisunmi llank’aypaq kamachikuykunata, warmikunaq, kuraq

runakunaq, waynakunaqpuwan llank’ay tarpanankupaq. 6.1.6 LLANKAYKUNAMANTA KAMACHIKUYKUNAQ ÑAUPAQMAN

75

LLANK’AQKUNAQ ALLIN TINKUYTA TARPANANKUPAQ HAYWARIY Chaninchan (OIT) Organización Internacional del Trabajonisqata “hawa

suyu llank’aqkunaq huñunakuynin”nisqaq kamachiyninkunan qallariyninkunapuwan kuskachanan llank’aqkunata, mana sarunchasqakanankupaq.

Pisiyachinan kanqa OITpa allin yachayniyoq kamachisqakunaq

qhawarisqanta, chay Perú suyoq uyniy hawa suyukunawan qelqasqankunata.

kamarinan kanqa chay mana yuyasqa rimanakuykuna yuyarichinapaq

(chakra llank’aqkunaq llank’ayninku qhawariykunata chaymantapas kinsantinkumanta tapurikuykunamantawan).

Tupunan kanqa wawakunaq, malqokunaq kausayninpaq qelqa

kamachikuykunata, malqokunaq llank’ay atiyninkuta reqsina (chunka iskayniyoq watanmanta pacha) ichaqa manan yanqanmantaqa llank’achikunankuchu, sullk’araqta kasqanku rayku, yachay wasiman rinankutataqmi mana tatinankuchu.

Tupunan kanqa waynakunaq llank’anankupaq, uyniykuna

pantachisqakunata, hinallataq Práctica pre-profesionalkunaq, tiphlinkunaq imayna llank’ayninkutapas qawarinapaq, ichari manataqmi kamay qelqapaqqa ( Contrato de Trabajonisqa) llank’anapaq rimanakuy kanchu chay raykun manan chaninchasqachu ima allin payllaykunapas kay yachapakoq llank’aqkunapaq.

Tarpanan imaynapichá wawakuna llank’apakusqanku chayta, waqaychanataqmi wawakunata, malqokunatapas imaymana llank’aykunamanta, mana yachayninku saqenakupaq, kaqllataq qhali kayninmanta, kurkunpa wiñay hunt’amanta, yuyayninpi, nunanpi, ch’uya kausayninpi, hinallataq ayllunwanpas allin kayta.

Wasi mit’anikunaqa amachasqan kanqa, warmikuna sarunchay,

maqaykunataqmi wanachisqa kanqa. 6.1.7 HOQ YAPASQA UYAPURA LLAQTA KAMACHIKUNA Empresakunaq sayarichiynin qolqechaykunatan pisiyachina, hinallataq

mosoqkunata kamirina mosoq llank’aykunata kamarinankupaq. Kamarinan Estadowan Empresawan rimanakuykunata, hinallataq

yachaywasikunawan k’uski tapukuykunaq wiñarinanpaq, chaywan llaqtapaq qolqe qoykuna yapakunqa, kaqllataq hoq runakunaq empresanpaqpis, kaqllataq maki llank’aykunapas yaparikunqa.

76

Yanapanan sumay ruyacheq empresanisqakunata, ñaupaqman lloqsispa llank’ay kamarinankupaq.

Kamarinan empresakuna uqhukunapi llank’ay yachachiykunapaq qolqe qoyta, hinallataq rimanakuna llaqta ukhupipas yachachiykuna puririnanpaq llaqtakunaq, k’itikunaq, suyukunaq qolqenkoq kasqanman hina.

Sut’intan chaninchana qasqanpura llank’aymanta payllaytaqa, mana may

ch’auchumanta kasqanta qhawarispa, hinallataq may ayllu kasqanraychu, nitaq qhari-warmi kayninmantataqchu, ima simi rimayninmantachu, nitaq iñisqanmantachu, manataqmi amakuna rimaskanmantachu, hinallataq kaqniyoq kayninmantachu, kausakusqanmantataqchu, nitaqmi ima kasqanman hinataqchu.

Yapanan pisipisi pachapachapi llank’aykunata imaynan A TRABAJAR (LLANKAQ) nisqata hina, aswantaqa paqarichiypi llank’aqkunapaq, imaynan PYMES hina hawa llaqtakunapi.

Chinkachinan “Services” nisqakunata, llaqtaq oficinankunapi, chaykunapi

askhata llank’aywan chaqnanku pisi payllayoqtaq, aswanpis waqllisqaraqtaq. Wasipi llank’apakuqkunaqa, llank’ananku pusaq horasta, hinallataq Seguro Socialniyoq kananku, remuneración mínima vitalniyoqmi kananku.

6.2 YACHAYKUNA ISKAYKINSA YACHAY TARPUYKUNAPI, RURURIQTA,

MUYURIQMAN, PERÚ LLAQTAQ QAYLLANPI KAMACHASQA. Perú suyupiqa yachachinakuyninchisqa kashan colonia nisqa españolkunaq sarunchawasqanchisman hinallaraqmi, kaykunataqmi sut’ichayninkuna: Chaninchakun ch’ulla yachaytarpuyllata, maypachachus suyunchisqa asqha yachaytarpuyniyoq, imaymanaman riqch’ayniyoq kashaqtin. Ancha yachayllaman atipasqa, mana kausay ruru qhawareq, karunchantaq tukuy sumaykunata, runaq kurkun takyachiyta, hinallataq mana pukllaykunatapas qhawarinchu. • Qasqan kutillata yachachikoq, patarallamantataq, yuyay ch’uya, thupay

yachaykunata saqerispa.

• Llaqtanchispa allin kausayninkunata, munay sumayninkunata, kamariyninkunamanta saphinta karunchaspa.

• Yachay tarpaykunaqa manan yachay kamachikukkunaq qhawarisqanchu,

chaymi thuñin yachacheq kuraq hamut’ayninta, hinaspataq tukuchipun wawakunaq, waynakunaq waqaychaqninkunallapaq. Chayraykun yachacheqkunaq qolqe payllanku qhakurikapun.

77

Yachaypi kamachikuykuna Limallaman chaupinchasqa, qasqanpuraqtaq chaymi mana imaymana neraq yachaq kunaq kausayninta qhawarinchu, icharaq rimay siminkuta, suyukunaq yachay tarpuyninkuman hinamanchu. Yachay kamachikuykunan anchapisi saminchasqa, chaymi ruwaykunapaq qolqechasqata mana kutichikunchu. Runapura kausay, yachay tarpuynimantapas t’aqanacheq, yanqa qasimantan hunu hunu wawakunata, waynakunaq kausayninta ayrataspa ancha waqlliqkunan tarpachin, ancha ismuriypin tarikun. • Chay hina kay yachaykunamanta kaqmi mana puririchinchu kay

suyunchispi sumaq kuska waki kausayta, llapa yawarkuna, yachay tarpuykuna, chayraykun kay suyunchis sasa amachay.

• Yupaychana suyuman tuqunanchispaqqa hinallataq llallirispa kay

ch’ullanchasqa pachapiqa muchunchis allin yachachinakuymanta, imaymana kamaykuna paqaricheq yachaykunata, chaywan allin kausayman chayananchispaq, chaywan qhapaq kayta kamarinapaq imaymana kayninpi, ñaraq munay sumaykunamanta, kurkunchis allin takyachiykunamanta, pukllaykunamanta, kaqllataq iñiyninchismantapas, kausaykunamanta, yachay runakunaq makinkuwan kamasqankutapas, chaypaqme yachaykunapaqqa kutirinanchis allin kamaykunaman, yuyaykunapaq, imaymana kausarichiykunamanta yachaykunata. Yachaykunamanta ruwanakuna, kamasqakunamanmi kutirina, chaywan suyoq yachaqkunaqpas maskasqanku hunt’akunanpaq Puririsun yachaywasikuna, yachacheqkunaq chay, ñankunapiña purishankuq chaykunaq yupinta qatispa.

6.2.1 KAY YACHAYKUNAMANTA RIMANAKUYKUNA, KAMARIYKUNA CHANINCHAY LLAQTA KAMACHIKUYKUNA. 1.- Yachay wasikunaqa kamarinkun iman yachachinanku chaykunata,

chaninchankun imayna ruwaykunata, chayman hinataqmi tarpunku yachay munasqankuta, chaskinanku yachaqkunaqa llaqtanchispa yachay tarpuyninkunaman hina, hinallataq kausaykuna kamariykunata, yanapaykunata, sumaykunata, kurkumanta yachatarpuykunata, pukllaykunata, iñiymanta yachaykunatawan. Yachaqkunaqa yachayta tarinanku mama siminkupi, yachanallankutaq suyuntinpi rimakun chay simitapas, hinallataq pachanti huñoq simitawanpas. Chaninchasqa yachayqa yachaqta runayachin, reqsichintaq kausaypaq llank’ay kamariyta. Qallarikunmi karu ñan puririy yachaykunaq ch’isiyaqnintin, mikhusqa ima hunt’akunanpaq.

2.- Hatun yachaywasi Universidad nesqapiqa, hatun yachaykunatan maskarinku,

hinallataq thupaykunatapas, tarillankutaq ñaupa llank’aykunatapas phasmi k’iti suyukunamanta, Perú suyunchispa ñaupaqpi wiñarisqankunamanta. Kuraq yachaywasikunatan ruwanqaku kamariy kausaykunapi. Iskayninyachaykunamantan kamarinqaku chanin yachayniyoqkunata hinallatq

78

allin yupaychanakunata. Llank’anku llukuhina suyu tinkuykunapi, kamarikunanmi “Consejo Nacional de Educación Superior” chaywan CEPLAN puriysikunanpaq aswantari Perú suyunchispa wiñarinanpaq.

3.- Ministerio de Educaciónwan, hinallataq llapan yachaywasikunapas mit’a

mit’amantan chaninchan ruwaykunaq hunt’akuyninta, hinallataq imamantas ruwakun chaykunatapas: a) allin ruwanakuna kamarisqapaq waqmanta kamachikuykuna chaninchana, b) yachacheqkunatan yanapana, t’aqa yachaykuna chaskisqankupi, c) allin ruwaykunaman qoykunata tarpachina.

4.- Allinmanmi tukuchina yachacheqkunaq atipayninta kay chaninchayman hina:

a) allin yachayninman hina llank’asqanmanta, chayman hina yachachiskankuna atipachiskanman. b) hinallataq payllapuna yachacheqkunaman yachachisqankuman hina, aswan allin yachalikunaq yapakunanpaq, unaytataq taqyananku, hinallataq yachacheqkunapas, chaywan anti runakunaman tupukunankupaq.

5.- Llapan Ministerio de Educacióntan mosoqchana, hinallataq payman qaticheq

oficinankunatapas, chaywan yachaywasikuna, yachay kamachikuypa chaupinku kananpaq, pay kikinkumanta kamachiyninkupi purinankupaq, yachaykunapitaq kamachikuywan aparinankupaq. Ministerio de Educación (ME)nisqaq makinpin qheparinan: a) Yachaykuna tupuy, mosoq maskariykunapuwan, b) Yachacheqkuna yanapay, kamachikuna puririchipiwan yachaywasikunapaq, c) Imapas yachachinakunatan chaninchana chaywan chay askha yachay tarpuykuna paykuna pura sumaqta tarinakuspa kamaykunata qhawarichinanpaq, d) Chaninchanan allin yachay atipayniyoqkunaq (profesionalkunata) kamarikuyninkuta. e) Tinkuchinan kanqa llapa kallpachakuykunata yachachiy ukhupi hinallataq llaqtaq hoq kama chinkunawanpas, chaymantapas sapa t’aqa (empresa privada) nisqakunawanpas hinallataq kay hatun suyunchis ukhupi, hawa suyukunanwanpas.

6.- Chiqchaykunatan chaninta mast’arina llaqta ukhupi yachachinakuypaq

chaywan qolqe sapanka yachapakuqpaq chaninchasqa kanman antisuyupi kausayman hina phisqantin watapi: hunt’asqa yanapaykunan chayan allin kay yachapakuqkunapaq, hinallataq pisikaqniyoq yachapakuqkunapaqpas. – Qolqekunatan chaninchakunqa hatun yachaywasi Universidad nisqakunapaq, chaykunapi allin allin maskhariykunata, yachachiskakunata allin takyachiywan kutichinankupaq. Suyu kinsantin t’aqa kamachikuyninpin qolqeta chaninchan hatun yachaykunapaq, chanin thupaykamaykunapq, hinallataq kurku yachay tarpuykunapaq, pukllaykunapaqpas.

6.2.2 USQHAYLLAMANMI KUYURICHINA KANKA, MANARAQ RUNAKUNAQ ATIYNINKU CHINKARUSHAQTIN 1.- Estado suyoqpin llapa t’aqa llank’aq ninkunan ayllukunapuwan usqhayman

kuyurichina kanqa, huch’uy wawakunaq mikhunammanta, qhali kayninkunantawan, mirarichinataqmi llapaman kay allin ruwaykunata chaypi

79

kaqkunaq tarpanankupaq, yarqaytataqmi pisiyachina kuskanman. Qallariy yachachiypin tarpana kanqa llapa (4) tawa, (5) phisqa watayoq wawakuna yachay wasiman haykunankupaq, hinallataq kinsawatayoq wawakunapas tarpanañan kanqa.

2.- Iskay mit’a yachaypi wawakunapaqmi llallina kanqa, ñawinchasqankuta

ch’uyanchanankupaq, hinallataq yupaykunapipas icha kuskan llapipas segundo grado kaqkunapi, aswantaqa hawa llaqta wawakunapi. Pisiyachinan kanqa kuskanman, yachaywasikunata saqerispa llank’apakoq hatun llaqtakunapi wawakunata, otaq warmi erqekuna onqoq rikhurisqankuta. Iskay tikraymanmi tukuchina suyuntinpi allin yachapakukkunata, aswantaqa hawa ayllukunamanta kakkunata.

3.- Yapanan maski iskay watallapipas yachay watakunata, chaypaqtaq

tantanakuna kanqa llaqtaq kamachinpi oficinakunawan (municipalidadkunawan), k’itikamacheqkunawan, empresakunawan, iglesiakunawan, walla cuartelkunawan, kuraq runakuna qheparisqakunaq alliman kutichinankupaq.

4.- Purichinan kanqa perú suyuntinta mana ñawinchay yachaqkuna pisqantin

watapi ch’usaqman tukunankupaq, alfabetización productiva nisqa kamay yachachiykunawan llapan yachay tarpuykunawan, kamareq yachacheqkuna, hinallataq ayllu yachaykamayoq taytakunaq yachayninta chaskispa.

5.- Musoq yachaykunatan huñurina yachacheqkunawan, yachaywasikunawan,

llaqtakunapi k’itikunapiwan umallinankupaq, chaypaq kicharikunan yachay atipaqña tiphlinkunaq, aswanta yachanankupaq, chaywan llapa suyukunapi qokuykunata chasquinankupaq, yachay humapi allin kasqankuman hina. Qallarinataqmi allin payllayta yachay atipacheqkunapaq.

6.- Suyuntinpi waynakunaq chaninchasqa yachaypi hunt’apanankupaq

kausay kamaykunata ruwaspa puririchina kanka 7.- Suyun puririchinan llaqtaq empresankunata, hawa suyu yanapaykunatawan

kuska wakita yachaywasikunaman chayachina kanqa, musoq rauk’ikunata willarinakunapaq, hawa yanapaykunatapas, chaywan poqoykunaq chaupinman tukunanpaq. kay pisqantin watapi hunt’apana kanka kushkan hawa taqta yachay wasikunata.

8.- Puririchinan kanqa yachaywasikunaman ch’uya unoq chayananpaq, haypitaq

yachananku imaynatas chay unukunata kachina chayta, paykuna pura yachay tarpuy ukhupi.

9.- Suyuntin yachapakoq wayna sipaskunan puririnan kanqa, kay pacha yacha

turpuy waqaychanapaq, chaywan droganisqakunata akulliy pisiyachinankupaq. COCAÍNATAQA CH’USAQYACHINA, ICHAQA HANPIPAQ KOKATAQA MANA, hinallataq, kokamanta hanpikuna ruwasqata, mikhuykuna kamarisqatapas. chay musoq llaqta kamachikuy drogakunamanta chaykuna auqanpaq, chaywan kausaymanta thupakamayta waqmanta tarpananchispaq.

80

10.- Kamarinan wakipura yachaytarpuypa puririnanpaq llaqtaq yachaywasinkunaq

TINKUYNINKUPI. Paykuna ukhupitaq kikinkumanta wayqechanakunanku, yachananku rayku, hinallataq sumay tinkuykunapi, iñiypi, ima tarinakuykunapipas ñaraq africamanta hamoq yana runakunaq kausayninwan, anti suyu sumaykuna, yunka uray yachay tarpuykunawanpas, chaywan poqochina kanqa thupa kamayta, mik’huykunamantapas. Kausarichinallataq rimayta kinsa simipi; mama simipi, castellanopi, inglespiwan.

6.3 YACHAY TARPUY RUWAYKUNA Kamarinanchismi kanqa llapan hatun suyuntin yachay tarpuypi puririnapaq, llaqtaq kaysayninpi tikrakunanpaq, llaqta, ayllukuna, mamakuna huñunakuyninkupi, sindikatukuna, municipalidadkuna, yachaywasikunaq huñunakuyninkupiwan. Kallpachanan kanqa sut’inchaspa llaqta tinkuyninchispa Perú suyunchista aswan peruanoman tukuchispa, llaqtaq ñaupa kausayninkunamanta, yacha tarpuy kausaq sayacheqkunamanta, yuyay kamariyta tarpananchispaq ñaraq makiwan thupaykunapi, hinallataq llaqta kausayninchispipas. Puririchinan kanqa yacha tarpuyta turismowan, yachaywan hinallataq allin llank’aywan masachasqata.

INC y RTP, PROMPERU, Escuela de Formación Artística, INDEPA, hukkunaqpuwan ima kayninkun hukllaman huñunakapunqa, chaywan yanapaykuna kuskamanta tarpakunanpaq, hinallataq llapa kuskamanta yachaytarpuy kamachikuypi puririspa musoqchakuypi suyunchista thaskirichina kanqa.

Kamasunmi yachaytarpuy wasicunata huch’uy suyu kamacheqkunawan, Municipio Provincialkunawan, hinallataq k’iti municipalidadkunawanpas rimanayukuspa, llapapaq kicharisqataq kanqa. Kunan yachatarpuy wasikunan huñukapunqa kay rimasqanchisman. Churasusnchis hoq plataforma electrónica nisqata, chaymi suyuntinman

chayanqa llapan yachaywasikunaman: Escuela de Bellas Artes, Conservatorio, Escuela de Folklore, Museo, universidadkunaman, TV, Radio, chaupi wachaywasikunamanwan.

Hoq yachaytarpuy Perú suyoq seq’enanmi, mapa culturalnisqan kanan

kanqa, chaytaqmi kunan qelqachasqa tarikunan, ñaraq pacha, nuna llaqta kaqninchis rayku.

Yapanan kanqa hot yachachiyta “Patrimonio Cultural del Perú” nisqata,

yachay taqe mit’akunapi, imaymana niraq yachaytarpuyninchiskuna tukuy willanakuy rauk’ikunapi reqsichinanchispaq, yachaywasikunapi, hinallataq llaqta oficinankunapipas.

81

Kamarinan kay llaqtanchiskunaq simikuna Kuraq Suntur wasikunata, rimayninkuq seq’ellunp’ankunata chaninchaspa, hukllachanapaq.

Kamarinan kanqa hoq oficina de Turismo culturalnisqata kay yachaytarpuy ukhupi, kamarinallataqmi hoq p’unchayta llaqtanchis ukhupi yachaytarpuykuna reqsiyp’unchauta, chay hunt’akunanpaqtaq tukuy yanapaykunata qona. Kamarinan yachay tarpuy sumaq kamariykunata llapan suyuntinpi.

amachanataqmi arte nisqa sumaykunata, hinallataq yachaytarpuy kamaqkunatapas, ñaupa suyoq qokuyninta waqmanta kutichispa, hinallataq Universidad del arte nisqata kamaspa, chaywan huñunkunqa ñaupaqman puririchinankupaq, llapan sumaykuna yachacheq wasikunata.

Kamarinan ILLARIY CH’ASKA nispa wata tinkuyta, imaymana niraq suyunchispa sumayninkunamanta yachanapaq, k’itinchiskunaman hinallataq hawa suyukunamanpas reqsichinapaq.

Kamarinan takiy tusuykunata, thupay sumaypi llaqtanchiskunaq kausayninta karu suyukunapi reqsichimunankupaq.

Kamarinan llaqtaq takiy tusuyninkunata, sapanka suyukunaq kausayninkunata reqsichinankupaq.

6.4 LLAPAPAQ QHALIKAY. Qhali kayqa llapapaqmi, hatun suyoq chaminchasqan qhali qollana kay, chaninchaykunan phasmirikunan cheqas cheqasman, chaywan llapamanpas kaqllataq hanpiykuna chayananpaq, llaqtaq llank’ayniwanka pisipisimantan tarpakunqa llapaq yanqallanmanta hanpichikunapaq. Kanqachá llapapaq qallariy hunt’aska hanpiy, hinallataqmi saludnisqaka tinkunka ñaypa allinnin qora hanpiykunawan. Kamarisun llaqta kamachikuykunata llaqtakunaman pacha allinkayta, wiñarinapaq, allin kamachinakuykuna, qhali yachaywasikunapaq, chanin kamachikuykuna qhali llaqtakunapaq, hinallataq llaqta runakunaq qhalikaynin taricheqkunaqpas. Qhali kausay maskaq runakunatan kamarinanchis kanqa, hinallataq redes de sorporte nisqakunatapas, llaqtapi huñunasqakunawan, pureq runakunawan hinallataq hanpiypi qollanakunawanpas (ACS). Yupaychasunmi llaqtaq kaqninwan hanpinakuyta, imaynan ñauypa hanpinakuykuna karqan chaytapas. Llaqtaq ñaupamanta hanpinakuy yachayninkuta, aswan reqsisqa hanpi munasqata, yachaywasikunapi tarpasqa hanpikunata, chaywan iskay yachaykunata wayllunachinapaq. Qhali kaypaq qhawaqkunan kanqa, hinallataq llaqtamanta sayarispa tupukkuna kallanqataq, amachay, kamariy, hark’ayukuy hanpichikuypaq kayninchis, llaqtaq

82

puririynin imaymana mit’akunapi rimarispa hanpinakuy tarpanapaq. Kay kamachikuy mit’akuna teqsiynintan tarpachina kanqa: Seguro Integralnisqan yuyaychaykunaq hunt’ asqa hanpiypa qallariynin, kaymi chay teqsintin hampinakuy. SISqa llapa llaqtapaqmi, “mana hunt’apachinallapaqchu”. Llapapaqmi chaninchasqa hanpikunata tarpachina, allin hanpikunataqmi kanan pisi qolqellapaqtaq, usqhayllamantaqmi tarpachina, chaywan llaparunakunaq allin kaynin tarpakunanpaq, chay ruwaykunatan sut’inchayku, chanin kasqanta, hinallataq hunt’asqa hampikuytapas. Munaykun hanpina wasikunaq hunt’asqa hanpinakunayoq kananta, allin atipayniyoq hanpiqnikunayoqta, mit’ankupi llallinakuqkunata, ruwayninkupi allin watukachakukkunata. Chaywan llapa peruanukunata allinta hanpinankupaq, aswantaqa mamakuna, wawakuna onqosqankupi. Kamarisunmi hanpinakuy kamachikuy ukhupi yachaytarpuyta, chaywan hanpeqkuna llank’asqankupi allin kayninkuta reqsichikunankupaq; ñaraq llanp’ukayninta; llapa munakuk kayninta, runakuna yupaychay yachasqanta, kuskachaywan llapata hapisqanta, sumaq runa hina haywan, hinallataq chanin hanpikuyta llapapaq tarpachinan allin yachayninwan, hinallataq allin thupariywan, llaqtaq kayninman hina; llaqta kamachikuy qhalikayman hina, hanpikuypi llank’aqkuna thakkaypi huk mit’a llank’ayllapi, atiyninkoq sapakuti yapakuyninpi hinallataq chaninchaniyoq kayninta. 1.- Usqhaymanmi tanqarina kanqa, qonqaymanta paqareq onqoykuna chay

waqmanta paqarimoqkunatapas, hinallataq hoq runakunaman miraqtapas tatichiykunata.

2.- Chaskichisun willakuykunata, hinallataq askhanpi hampiy yachachiykunata, hanpiyyachachiy wasikunamanta qallarispa, askhaman willarikuy rauk’inakunamuwantawan, hinallataq APS yuyay chaninkunapuwan. 3.- Onqoq warmikunapaq, wachakuk kunapaq, wachakusqankuq qhepanman, qholla wawa paqwan kamarina kanqa allin t’aqa kamachikuykunata, Sistema Nacional de Saludman nisqanman hina. 4.- Qosaqkun mana watayoq wawakunaman allin hunt’asqa mikhuykunata imaynan mamankuq ñuñun hinata. 5.- Wawakunaq mikhunankutan allinta chaninchana; mikhunata llaqtaq kamachiyninman hina (aswantaqa qhollamanta phisqa watankama). 6.- Kallpachanan runaq paqariyninmanta llaqta kamachikuykunata, yachaykunata tarpachispa, hinallataq kaykunapaq ima allin kaqkunatapas chaywan runakuna qhepaman kausayninkuta chaninchakunankupaq. 7.- Kallpachana suyuntinpaq mit’a kamachikuykunata, ñaraq onqoykunamanta hark’a churaykunata, llapamantaq chayachina harkayta mana pipas pasaqpaq onqoy tarinanpaq, hinallata osqhay wañuy tarinanmantawan hark’arina.

83

8.- Kallpachanan imaynanmanta uskhayllaman qhaqya, chukchu onqoykuna tarpayta. 9.- Yapanan, malqokunapaq onqoyninku hampiykunata. 10.- Kamarisunmi suyuntinpaq hanpi wasikunata. Kamarinallataq kanqa antisuyu llaqtakunapaq qolqe huñuyta, tapupakuykuna, musoq hanpikuna paqwan. 11.- Ñaupaqmanraq churasun tukuy hanpi qoranchiskunata, hanpi uywanchiskunata, ñaupa onqoymanta yachaykunata, chaymantaq yapasunchis allin mit’akunata, allin hanpikuna akllanapaq. 12.- Kamarisunchis suyuntinpaq kamachikuykunata, hinallataq huchuy suyukunapaq yanapanankupaq kay suyunchispi imaymana chanin qora, uywa hanpinchiskunata, hinallataq paqaricheq kaqninchiskunatapas. 6.5 CHANINCHANAN WARMI-QHARI KAYMANTA DERECHUSKUNATA.

Usqhaytan tatichina warmikunaq waqchayayninta; pisiyachinallataqmi kashan, waqchakuna, kaqniyoqwan karunchasqa kayta. Hinallataq suyunchis warmikuna k’irinchasqa, karunchasqa kayninkuta.

Chaninchasunmi warmi-qhari kuskamanta imakunatapas tarpanankupaq,

hinallataq chaskikuykunapi, hunt’aykunapas warmiwan qhariwan kuskachaspa kananku, hinallataq manchakuna chay t’aqarisqa kaykunata.

Chaninchasunmi sutiyoq kayta, askha tinkusqa yachay tarpuyniyoq kayta (interculturalidad) hinallataq yachay atipasqanku aswanta mirarinan warmi-qhari wawakunaq.

Puririchisunmi “Programas de Inversión Social” nisqa llaqtaq allin kausaninkupaq, kamarikuykunata yachayninchiskuna poqonanpaq, hinallataq warmikuna llank’ana patapi kuska churanakunankupaq, kausasqanmanña hina, ayllu kausayninman hina, suyunman chaymanpas llank’ay kamarisqanman hina.

Anti suyu warmikuna, yunka warmikuna, hinallataq africamanta hamuqkunaq ch’auchun warmikuna, kayninkuta reqsikunqaku allin ch’uyanchasqata, kamariykunapi ñauparichisqakunata waqcha sipas warmikuna kamarisqanku rayku.

Kanqan waqmanta tarpuykuna, yuyaypa kamasqankuna yupanchaykuna ñaupa yachaykunamanta, hinallataq kay pachapi imaymanakunaq kausayninmanta, hinallataq hallp’apas warmipaq-qharipaq kuskanchasqa.

Warmikunaq iskay simi rimaypi yachaykuna tarpanankupaqmi ruwakunqa suyuntinpi hoq campaña nisqa.

84

Chaninchakunqa kamachikuy warmi-qharipaq imapas kuskamanta

kananpaq. Organizaciones no Gubernamentales nisqa kunawan, waki kaininku nisqa kamarisqankupi.

Chaninchasqatan purichina kanqa educación sexual y salud reproductiva nisqa kunata, qharikunapaq, warmikunapaq kausasqankuman hina.

Sut’inchanan suyuntinpi llapata llanllarichispa, warmi wawakunata, sipaskunata, kuraq mamakunata, hinallataq yuyaq warmikunatapas, imaymana maqanakuykunamanta.

Runakuna pura imaymanamanta saq’anakuytan ñaupaqtaraq chinkachina kanqa, hinallataq warmeq aychanta, warmikayninta qolqechakun, warmakunaraq, wawakunaraq.

Mana mancharikuspan yupaychana kanqa valores étnicos culturalesniskakunata, hinallataq pachaq kaqninkunata, ñaupa ayllunchiskunaq kausaynintawan.

6.6 WAYNA SUYU MUSIKU Kamarishanchismi waynakunaq ruwayninwan hatun Perú suyu tikray musikupi, llapa killiskachay, qhawariy hinataq tinkuchina llakta kamachiykunata, ch’uya amachaypi musoqchakuykunaman apanapaq. Reqsisumi huñukukkunata: pukllaypaq, harawiy kunapaq, yachaqkunaq. Kamarikullanqataqmi, waynakunaq rimanakuykunata. Reqsillasuntaqmi Organismo Autónomo y Descentralizado y Participativonisqata, waynakuna tanqarichunku, chayllataqmi rihurinka llaqta kuska kamachiypi. Kallpachanan Sistema de Becas nisqata, chaywan allin atipaq yachalikuna chay qoykunawan chaskikuspa allin yachayman tarpachunku, hinallataq hawa suyukunaman chaninchasqaman hina tarpallachunkutaq, Hinallataq hunt’akuchun chay Sistema de Becas qoykuna, hawa suyukunapi tariqoq perwanokunanpas tinkunachispa peruano suyu ukhupi kaq kunawan kay kamariykuna qhawarichiypi. Allin llank’aykunan chaminchasqa kanqa, qhawarichinataq musoq llank’aymanta kamachikuy ruwakuyninta reqsichiynintawanpas, chaypitaq wanakuykuna kachun mana chaykamapi hunt’aqkunapaq. Patachanan “preprofesionalkunaq” práqtikas ruwayninta llaqtaq kamayninkunawan hinallataq waq llank’achikuykunawan tanqarinallataqmi PYMES hinallataq waynakunapaq ruwaykuna munasqankuta, hinamantaq kamarillanataq wayna empresariokunaq kallpachakuyninta. Waynakunan kuska puririnanku llaqta kamachikuypi llapan suyunchispi, llapa waqlli kausayta uyapuraspa.

85

Kamarinan waynakunaq k’iti kamachikuykunapi, ayllukunapi, mucipalidadkunapi, hatun k’iti kunapuwan kamachiysikunankupaq. Organismos descentralizadosnisqa kunapiqa junt’apakunan waynakunawan, consejeros provinciales y distritales juveniles llaqtaq chaninchaspa akllayninwan, ONPE kamachikusqanman hina. Analfabetismo chinkachiyqa kanqa “Organismo Descentralizado de la Juventudpa” makinpin, paykunan kamarinqaku yachachinakuykunata, hanpinaykuypi thupaykunata, hinallataq runaq kamarikuyninkunaq kaqninkunamanta rimariykunata. Kamarinan Latino Americana waynakunaq hukllachakuyninta. Kutichikapunan Perú suyu ñaupa allin kausayninchista, imayna niraq yachay tarpuyninchista yupaychaspa, reqsiyukuspataq. Waynakunaq llaqta kamachikuyninkunaqa chaninchakunan warmi-qharikunamanta qhawariykunata, hinallataq such’ukunata, malqollaraq mamakunatapas, chaymantapas yupaychana paqariyninchis kaqkunamanta. Wayna suwakunawanmi uyapura auqatinkuna kanqa, hinallataq chay qellakuypi askha sipinakuypi phawakachaqkunatapas, drogadicciónpi kaq waynakunawanpas. Puririchinan kanqa sapanka waynakunaq rimarikuyninta, ñaraq yachaytarpuykunamanta, sumaykunamanta, pukllaykunamanta, maypichá kallpanchanakuyta tarinku allinkaytawan. Amachanan imaymaneraq waynakuna maqanakuyninta, ñan kurkunpiraq, nunanpiraq, riqchayninkunawanpipas kaqkunata. 6.7 KHUYAPAYAKUYMI KANAN MANA ATIKOQKUNAWAN

Hoq 12’687,835 runakunan (45.40 % nisqa llaqta runakunan) imallamantapas ñak’arinku, mana atikuykunan anchakachan 8’741,175 (31.28 %) k’ata mana atikuqkunataqmi 3’655,438 (13.08%).

Reqsisqakunaq huñunakuyninpi yachaykunata hunt’apachispaqa, t’aqwirikunqa “Plan de Igualdad de Oportunidades” nisqa, kuskachanakuykunapaq kamarisqakunata. (PIO – 2003/2006) 2,011 watakama.

Kamarisunmi haywariykunata, llaqtapaq ruwaykunata, yachachinakunykunatapas, PcD ayllunkunatawan kallpanchakunanpaq, hinallataq llapapaq ima yachaytapas chayachina, hanpiy, kutirichiy, llank’ay, mikhuy, p’achakuy, wasitawan ima.

86

a) Yapanan kanqa imayna llapaman chayaykunata, hunt’asqa

hanpinakuykunata, allin kutiriytawan llapa PcDkunapaq hinallataq ayllukunapaqpis.

b) Ruwanan kanqa allin willanakuykunata mana k’irikuykunaman chayanapaq,

khuyapayanakuykunata, yuyaymanakuykunatataqmi puririchina llapanchismanta, rimarinataq askhaman rimarina rauk’ikunata kuyurichispa, hinallataq llaqta huñirisqakunata, yachaywasikunata, Universidadkunata, llaqta kamachikoqkunatawanpas puririchispa.

c) Haykunan kanqa chanin yachachina kuykunaman, ñaraq noqanchis

ukhupaq, mana payllaspa pasaq t’aqa t’aqa yachaykunaman tarpananchispaq, onqoqkunapaq yachachiy kamarisqakunata kicharinapaq, hinallataq kamarina kanqa partikularnisqa yachaywasikunata allin ruwaykunapaq.

d) Yanapanan kanqa PcD llank’aqkunatahinallataq kamariykunata

tanqarikuykunata PcDkunaq sector privadopi llank’anankupaq. e) Llaqta runa apakachaq karrukunan hunt’ananku kanqa kamachiykunata,

chaywan PcDkuna thak purinankupaq. f) Qhawarinan chaymantapas, kamarinataq kanqa tukuy yuyaywan wasikuna

allin maymanpas puririnapaq tupachispa ruwayta, Programa Mi Vivienda nisqaq q’emiyusqan, hinallataq llaqtaq otaq waq runakunaq programananwanpas.

g) Puririchikunqan llaqtapaq kamariykunata, ñaraq llaqtaqwan otaq wak

runakunaqwanpas PcDkunaman haywarinanpaq, ayllunpaqtaq kusikuy pukllaykunata, yachatarpuykunata kamariykunaman haykunankupaq.

Q’emenchakunqan waq kamariykunawan PcDkuna, sapa kuti rimanakuykunapi, hinallataq ayllunkunawanpas, chay CEPLANpa suyuntinpi, k’itikunapi hinallataq ayllukunapuwan khawarispa kamachikuyninkunawan masachakunqa chay mana atikuq onqosqa runakuna rayku hayk’achus rimarinakuykunapi, hinallataq ruwayninkunapuwanpas.

6.8. WAQCHA KAYKUNAMANTA LLALLINAPAQ KAMACHIKUYKUNA. o Waqcha kaykunaqa, kasqallanpin tahasqa kashan 1994 (53.4%) pacha,

2004 (51.6%). Kuraktan qallarin llaqta chikchaywan, chay llaqta chikchaypaq chaninchasqataqmi kasharqan waqchakay kaqpi takyayachinapaq, manataqmi waqcha kay chosaqyachinapaqchu.

o ¿Kanchu Programa Socialnisqakuna waqchakay takyachinapaq, aswantaqa waqcha kay qasichinapaqpas?. Arí kanmi asqha, ichaqa manan imatapas ruwankuchu imallapaqchá kamasqapis kakun chayqa, ichaqa wakinkunataqa allinyachiswanraqmi imallapas ruwasqanku rayku. Aswan allinyachisqa,

87

mosoqyachisqataq kanqa, hinamantaq wichachisqa kanqa gobiernonchispa ruwayniyoq, kamariyniyoqtaq kanqa.

o Iskaymanmi t’aqasunchis kay programa socialtanisqakunata, imapaqchá chaninchaska chayman hina. Imatachá munakun aswanta chaypaq chaninchasqa, hinallataq llank’ay kamareq programapaq, yapanataq kanqa qolqeq haykunanpaq waqcha llaqtakunapaq, allin chaninchasqa llank’ay atiytapas, yapanallataq kanqa empresa kamariy yachaykunatapas.

o Ñaupaqkaqkunan qhawarikun ancha wakcha ayllu familiakunapi. Iskay kaqkunataq kashan qhawarichisqa aswan llank’aykamariykunaman, kausaykuna aswan allin llallinakunanpaq, hinallataq tupachina rantinakuykunapi chakra ruwaqkunata, uywa micheqkunata, huch’uy empresayoqkunatawan, ñaraq kunan thuñisqa kashanku rayku.

o Ñaupaq kaqkunatan yanapakunqa mikhunakunakunawan, iskay kaqkunatataq yachapachikunqa aswanta kamaykunata ruwanankupaq, qhawarinapaq, invernaderonisqakunata punakunapi imaymana huch’uy mikhuna qorakunata wiñachinankupaq, hinallataq qokunqa seq’a alfata, qasakuna atipaqta, qowikuna uywanankupaq, hinallataq wakin uywankupaqpas, chaywan puchunta qhatupatapi chhalakunankupaq.

o ¿Imatan ruwana kanqa Programa Socialkunawan? Noqanchispa rimariynichistaqmi 1% pi qolqe yapaychay programas socialespaq PBI hoq kinsa watapaq, chaywan wawakunaq yarqayninta atipanapaq kay phisqa wata hamoqpi, kay 50% ancha waqcha wawakunamanta qhawarispa, chaywan mikhusqanchis chaninchasqa kanqa. Agua potable nisqatan llapapaq yaparina kanqa, hinallataq (saneamiento) llinphuykayta 1’000,000 huch’uy ayllukunapi tiyaq runakunapaq, 5,000 urayman, ancha waqachakunatataq pisiyachina kanqa kay phisqantin watapi 1’000,000 runakunapi.

o Yarqaypi kaq wawakunaq pisiyananpaqqa Programa de Vaso de Lechetan, ñaupaqtaraq qhawarina kanqa 90% man tarpachinapaq chay ancha wakcha wawakunaman kay phisqantin watapi, hinallataq kunan kashan qallarinanchispaq 50% wawakuna ancha yarqaypi. Llank’akunqan kuskapura Comité de Vasopi mamakunawan , chaywan askhanpin allin kayninpaq, hierrowan, vitaminakunawan yapakunanpaq, ñataq wawakunapi pisiyan hierronku perusuyupi, chay raykun yapakunqa, chay kamariykunamanmi 14 watayoq malqokuna waqcha kaypi, yarqaypiwan tarikushanku chaykuna.

o Yapakunqa “programa de almuerzos escolares” chaupi yachaywasikunapi yachalikunaman, iaynan 2005 watapi yupakuy censonisqa tupurqan yarqay muchuykunamanta.

o Allin yachay tarisqakunaqa kutichisqa kanqa hoq ruway kamaykunapi imanan “Programa de desarrollo de la Ganadería de Altura nisqapihina” Churanan kanqa hoq rikch’ay alfata, qasata atipaspa allin qoqta, hinataq ñaupa llaqtayoq pastoq rantinta, 3,000 4,200 metros altoman (msnm) . Hinallataqmi yuyaykullakutaq 200,000 tupu hectaria nisqanman alfaalfa

88

dormante en la sierra del perú nisqata t’akanaykupaq, 100,000 ayllu familiakunapaq, chaywan iskaywata t’akasqa qhepaman wakchakaymanta lloqsinankupaq.

o Programa de promoción de negocios de jovenes emprendedores nisqan : reqsinqa puririchiy munaq waynakunata, yachachinapaq, chaywan kamariykunata ruwanankupaq hinallataq huch’uy empresakuna kamarinankupaq, yuyaykunkun 20,000 micro empresakunata kamarikunqa waynakunapaq, qharipaq, warmipaq kuskapurata, chaywan 40 000 musoq llank’aykunata kamarinankupaq.

o “Programa de promoción de plantaciones forestales”, mallkikuna yurinchay: mallkikuna yurinchaymi camarinqa hoq llank’aqta sapanka iskay hectareanisqa tupukunapi. Yuyayukulantáqmi yurinchayta 100,000 hectareaspi sach’akunata, allin thupanaywan.

o Programa de seguridad Alimantaria Ruralmi hawa llaqtakunaq ruwanqaku 20, 000 invernaderokunata (tukuy yuyukuna wiñachinapaq) chay anti orqokunapi, chaypaqmi 100,000 chakra ruwaq runakunata yachapachina kanqa ñaupamanta llank’asqankupi.

o Kallpachasunmi “wawa wasi programakunata” hukmanta kinsawatankama mikhuchisqankupi, qhalikayta, yachaytawan, técnicas de estimulación tempranawan, yuyayninkoq wiñananta yanapanapaq. ñataq kay kamariykuna maskhanku wawakunaq hunt’asqa, kay wiñachiytaqmi chayanan kanqa wawakunata hunt’asqa yanapananpaq, hinaspataq ch’eqerinan escuela yachaywasipi wawakunamanwan, kunanqa pisillamanmi chayashan (40, 000 wawakunaman) maskakushanmi 100,000 wawakunaman chayanapaq.

o 1’000,000 runakunaman ch’uya unu, llinphuy kaytawan chayachina kanqa, chay huch’uy ayllukunapi 5,000 urayman tiyaqkunaman, chaypaqmi kamarikun huch’uy agua potable, hinallataq saneamientopaqpas ruwaykunata, yanapana thupay llak’aykunata, imaynamanta ñaupaqman llaqta kamacheqkunawan ruwayta.

o Pisiyachisunchismi 1’000,000 ancha waqcha runakunata, phiska qhepa watakunaman pisiachina kanqa 15%. kanqan hoq FONDO DE SUPERACION DE LA POBREZA nisqa qonqataqmi qolqeta ruway kamariykunapaq, qolqechanapaqtaq chaywan waqchakuna llank’ayninwan kaqniyoq kayta taripanankupaq. Allinyachinan kanqa imaymanamantapas, chaykunata ruwana, hinallataq llaqtaq kamariyninkuna t’ikrarikunan kanqa, hoq registro único de beneficiarioswan, hinallataq yanapana qanqa pacha thupariypi.

o Yapasunmi qarpay chakrakunata Perú suyuntinpi, chaymantan 50% kanan allin thupasnasqa qarpay, chay hinawan qarpaypa precionqa $ 2,700, phauchiwan qarpaytaqmi $ 900. Chay ruwaqtaqmi kankqa Ministerio de Agro hoq institucion ch’uya yachayniyoqkunaq yanapayninwan.

89

o Kallpachasunmi, yanapasuntaq institucionkunaq allin rimana kuyninkuta ima kamariy ruwaywan qolqe tarinakunapi waqcha runakunaq allinninpaq, ñaraq estadoq partimanta, hinallataq organismos no gubernamentalespa desarrollonisqawan, llallipaq allin yuyaynikunata aswanta orqorispa.

o Kallpachanan kanqa huchuy llank’aykuna kamareqkunata, paykikinkumanta imapas paqarichimusqanku rayku ñaraq tallerekunata, zapaterokuna, p’acha ruwaqkuna, carpinterokuna, ñutu chakrayuqkuna, wakiypi llank’aqkuna, ayllupi llank’aqkuna, paykunallamanta llank’aqkunatawan askhapaq qolqe manuypaq kamachikuykunawan, chaywan kallpachanapaq kamariy llank’ayninpi, tinkuchisuntaq waranqanpi gamarrakunawan, porvenirkunawan, perúnintinpi t’ikarinankupaq.

6.9. HATUN LLAQTAKUNA, LLINPHUY WASIKUNA, YUPA WIÑARIYKUNA.

k’itikunapii yupariykuna, musoq llaqtakuna, cooperativakuna, asociaciónkuna saqerparisqa kanku paykunaq atisqankupi purikunankupaq, mana qhawarikuntaqchu, chaypi askha waqcha ayllukuna musoq chaupi t’aqa kausay nisqakuna chaypi tiyasqankuta qhawarispa. Kay hina kaykunan tanqarin wakinkunaqlla wiñarinankuta, wakinkunataq karunchakun, hinaña municipalidad autoridadkuna uskhayllata llank’ashanku chaypas, ichari mana tarinkuchu qolqekunata, hinallataq allin llank’aq runakunatapas, chaymantapas kamachikuykunatapas pisichikuspa. Kay cheqasman runakunan asqhallana tarikunku huch’uy, hatun llaqtakunapi, chaykunapitaqmi tiyanku llank’aysapa, hinallataq yanapay suyakoq runakuna.

Chayraykun kanqa hoq Ministerio de Desarrollo Urbano nisqa, kaytaqmi

Misiterio de Vivienda Construcción y Saneamiento nisnqaq rantinta llank’anqa, q’emiykunqata kallpachaspa, llapa hatun huch’uy k’iti llaqtakunaq umalleqninkuta yanaparispa, kamariyninkupi, ruwariyninkupi llaqtankoq hatunyayman chayanankupaq.

Rimariykun imaynanmantachá yupakuna hunt’asqa ruwakunanpaq; q’emirisuntaq kallpachasuntaq, llapa k’itikunaq atiyninkuta. Llapa hatun kamachiykunatan kamarikunqa, hinallataq imaymanaman neraq wasikuna ruwanapaq, thupa kamachikuykunatapas; llaqta runakunataqmi yanapakunanku imaynanmantachá chay hallp’akunata chaninchanku llaqtakunaq, suyoq kamariskusqankuman hina. Qosaqkutaqmi atiykuna kamachiykunata, thupa kamachikuykunatapas, hatun llaqtakunaq munasqankoq kamarikunanpaq, mana ch’ipanakushananpaq. Yanapallasaqkutaqmi hunt’asqa kamariy rimaykunawan, llaqtakunaq allchakunanpaq, hatun umalleq yanapayninwan. Chaywanmi llaqtaq yanapakuynin tarinqa cheqaq llank’aysikoq yninta, llaqta puricheq kaynintawan.

Ayllukunaq allchakuyninqa hunt’asqa ruwakunqa, manatqmi sapa sapa

kamachikuykumantachu, imaynan wakin ayllukunapi ruwanku hina, wakintataq saqerparinku, imaynan Limapi Pachakuteq aylluta hina. Hatun llaqtakuna wiñariypi kashanku, chaykunapaqqa tanqarisunchis chay Producción Urbana

90

primaria nisqata, pisiqolqeyoq t’aqakunaqa manan llank’ay qhatullatachu kamarin, aswanpas invasión nisqa chakrakunaman haykuykunatawanmi kamarin.

Imayna yuyaychasqa ruwanakunaman hinan yanapasun hatun kamachikuy

llapaq yanapayninwan, thupa qelqakuna ruwaypi. Kanqataqmi yanapay unumanta llapapaq chaninchasqa, hinallataq empresakunaq chikchasqanku kutichinapaqpas. Estadoq purichiyninqa khunpachasqa kanqa kunan kaqniyoqkunawan, llaqtakunaman hina, empresaqpuwanpas.

Llapa ima kaqkunaq mukukunmi kanqa Consejo Nacional de Medio

Ambientenisqaq, paymi kanqa imapipas umalleq, qhawaq, kay pachaq imankunamantaqa, ñaraq hatun laqtakunapi hinallata hawa ayllukunapi. Wahanqan llapa estadoq umalleq llank’aqkunata, hinallataq waq privado nisqakunatapas huch’uy k’iti kunata hinallataq hatun k’iti kunatapas, chyamantapas llapa yupaychasqakuna huñukapunanpaq, chayman osqhaylla imapas llaqtakunapi hunt’akunanpaq. Anchayhinatan taqyachisunchis kamachikuykunata. Hatun llaqtakunan kanqa unanchasqa allin kausaykuna qhawaricheq, chaypi ayllu familiakuna tiyakuy tarinankupaq, amataq imapas pisirichunchu.

Kallpachasunmi SUNASSpa, hinallataq hoq kamachikuqkunatapas cheqan

purichisqankupi, ichaqa llaqtawan kuska waki hinallataq hatun k’iti kunawanpas kamarispa, yachaykunata tarpachispa, yachaykunata mast’arispa, hinallataq hunt’ananku ima kuskachaykunata Llapa llaqtapi, hatuchaq llaqtakunan hunt’apananku unupaq, llinphuy kausaypaq, hinallataq ch’uya wayrapaq allintan chaninchanallankutaq q’opankunata estadoq yanapayninwan, ama mana ateqkunaq qawarisqanmanta hark’apakuspallachu.

Wasipaq ruwayniykuqa, chayanqa picha wasinta ruwashan paypa

kallpanwan wawankunapaq, otaq arminsananpaq, manan karqanchu suyunchispi chay hina sumaq chaninchasqa ruway, yanapakunqan asqhanpi qorpana wasikuna ruwaqkunata, llapan hatuchaq llaqtankupi, huñunakuspa wasikunaruwaqkunata, hinallataq yanapakuy, paykikinmanta wasi sayacheqkunata, yanapakullantaqmi, llapa hunt’asqa wasinku ruwaqkunapi, yanapasuntaqmi picha wasinta yapashan chayta, waqmantan musoqmantan puririchina kanqa, chay programa techo propio nisqata puririchisun, mana allinta qolqeqosqa chikchasqanmanta.

Maypachachus sapanka ayllu wasita, paypa kallpallanwan ruwakunqa

chayqa, munanqa thupay yanapayta, ancha yachaykunawan yanapanata, sut’inchachikunanpaq, allin yachinanpaq yapananpaqwan chay ruwaykunan qhawarinka asqha yachayniyoq waynakunaq llank’ayninta, wasi ruwaq k’illikachakunata, k’illikunata hinallataq amachaqkunata, chaywan paykuna chayachenqaku yachayninkuta, chay ima munaq ayllukunaqa chaywanmi chay kallpachakusqanku chaninchasqa kachun wasiyoq kayninkuwan. Chaywantaqmi wayna profesionalkunapas qallarinqaku llank’ayninkuta llaqtankupi, chaywanmi llank’aykuna paykunapaq paskarinqaku.

91

Llaqta runakupaq wasikuna ruway programa Mi viviendanisqatan chayachina kanqa, hatun, huch’uy k’itikunamanpas unay qonqasqa kasqanku rayku, manan k’itikunata qhayarirancuchu, imapas kaq Limallapaq. Chaymi oqanchista suyashawanchis qhawarinanchispaq, wasiruwaqkunawanpas rimanakunapaq.

Ñaupa rimasqanchismi kay hinata nin yanapasunmi huch’uy yuyayoq

chaupi hatun wasiruwaq empresakunata chaywan munasqanku hunt’akunanpaq, chaywan estadoq qolqen chaskisqanku allinta khawarikuchun, pisi kaqniyoq runakunamantaq chayachun.

Kaq teksikuyllataqmi churakunqa, hatun ciudadkunapi ñit’init’i kausaypa

tukukunanpaq. Llaqtaq qolqen wasikunapaq ruwanapaq, churasqaqa chaninchakunan kanqa llaqta wasikuna mosoqchananpaq, mana wakin hatun wasikunallapaqchu, ñaupa kasqanku raykuchu icha. Chay hatun quinta solar nisqa wasikunapi tiyaqkunaqa allinmanmi tukuchinanku tiyasqanku wasikunata, chaywan chaqllisqa, kamareqtaq kananku may llaqta tiyasqankupipas.

6.10 LLAPAPAQ UNU

Suyuntinpi 194 provincia k’itikunamanta, 122mi kausayninkuta ruwanku llinphuy unuwan, chaytataqmi puririchinku unuqoq empresakunaq yanapayninwan, kiykunan chayachinku unu purichiyninkuta 16.2 hunu runakunan. Wakinkunataqmi chaskinku Municipiokunaq yanapayninwan, chaykunan kanku 4.1 hunu runakuna, huch’uy hawa llaqtakunapi (2000 – 30,000 runakuna) kurakmi kay hawa llaqta runakuna kanku, chay runakunamantan tiyanku 500 urayman huch’uy ayllukunapi. (76.891 hawa llaqata ayllukuna) 7,6 hunu hawa llaqta peruanokunamanta, hoq 1,8 hunu wasikunamantan,

41% tarikun anti suyupi, 25% mamaqochaq patanpi, 34% yunka ukhupi, ENNIV 2000 nisqanman hina. Ancha waqchakunaq wasinkutaqmi tarikun kay hawa llaqtakunapi, aswantaqa wichay ntikunap’i. Llapapaqmi llank’ananchis kanqa, unu, unu hich’aykunaman

tarpananchispaq, llapa imaymana neraq pachanchispi kinsantin kurkukunaman hina. Chay kunataqmi rikhuripakun pisichikuyta chaupirikuspa huch’uy, chaupi llaqtakunapi, hinallataq hawa anti, yunka ukhu llaqtakunapipas. SEDAPAL tan kallpachasunchis unumanta haywariqoq umalleq kasqan

rayku, ñaraq hatun (9) EPS kunaq musoqchakunanpaq, 20) chaupikunapis, hinallataq (16) huch’uykunatawan wiñarichisqanmanta. Iskaynin ñaupaq mit’akunan chayachin aswan iskay hunu ch’uya unu tinkuchiykunaman, chaywanmi hunt’achikun llapanpi 82,1% runakunapaq, EPS kunaq rikusqan hina llataqmi 74.0% yarqhakuna, 23% taqmi para unu ch’uymaqwan. Kay mañakuykunatan ruwasaqku sapankata, t’aqa t’aqa kasqan rayku.

SEDAPALqa, Lima hina hatuchachaq llaqtakunaq allin uririypi, allchakuyninmi ichaqa llank’ana kanqa comunidad huñunakunawan hinallataq Juntas

92

Administradoras de Servicio de Saneamiento (JASS) nisqawanpas, ima ruwakunanpaq hina hinallataq waqaychakunanpaqwan chay wasikuna, p’uyunkuna ruyasqanku, hoq kaqkunawan, aswantaqa hawa llaqtakunapi. Ñaupa Yachaykunaq chaninchaynintan ruwananchis, kaymi qhawarichin

allinta wasikuna ima kaqkunapas ruwaypi, masachasqata yacha tarpuytawan yupaychaspa, hinallataq aylloq yanapakuyninwan, qhali kausaypi yachachinakuyta, q’eminku kay qokuykunapi, chayman hinataq qolqechana kanqa, imaynatan chillchaykuna ruwakurqan hina. Reqsikunchismi unuq imayna allin kasqanta, chaymantapas runakunata

paykuna pura kausachisqanta. Qolqekuna llank’anapaq churayqa hunt’anqa llaqtaq ñaupaqman puririyninpaq, kay milenio nisqapi, chaypaqmi qhawarikun 4.789 waranqa dolarpi, chaymantan 92% t’aqakun llaqta ukhupi llank’aypa chikchankunapaq, 8% hawa llaqtakunapaq. 40% ch’uya unupaq, 35% qhali kausanapaq MVCS (2005) yuparisqanman hina. Unupaq t’aqasqaqa US$ 1.935 dolaresmi, chaymantan kuraqta t’aqakunqa hatun llaqtakuna ukhupi ruwaykunapaq, hoq kinsa t’aqan SEDAPALpaq, 17% tataq hawa llaqtakunapaq. Huñinanchismi kanqa kay unumanta kamarikuypaq teqsinmanta, kay ch’ulla

yuyaykuypi, llaqtaq allin kausaypi tarikunanpaq, runakunaq sapa p’unchay kausayninpipas. Huch’uy k’iti llaqtakuna, hinallataq huchuy, chaupi EPS kunaq

waqchayayninku uyapuranapaq, hinallataq qoykuna yapanankupaq pisiyachinan serviciokunaq chikchaskanta. SUNASSmi sut’inchan kay empresakunaq yapananku, atipayninkuta, qolqe kaqninkoq yapanankupaq, ichari chay empresakunaqa manan qolqe kaqninkuta yapankumanchu, ichari manataqmi atinkuchu askhachariyta pisilla llank’anapaq qolqenku kaqtin, hark’akuykuna qaqtin llaqta empresakunaman. Arí nisunmi k’apaq payllaykunataqa, mana hark’asqa kananpaq

empresakunaq wiñariyninpi. Municipiokunapi otaq JASSnisqakunapi kamachikoqkunaq yuyaykusqanman hina, ruwasqankuta qawarikuspa, hinallataq ima kaqkuna allchapasqankumanta, chaymantapas pisillantan qolqeta puchuchinku, wakin kutipiqa manuraq rikhurinkupas. Tarpanan kanqa manayupaychasqa tukupaqkunata, hinallataq chaywan

kausaqkunata. Tanqarinan kanqa qolqe askhiriykunaman tarpakunankupaq, chaywan kaqninkuq yapakunanpaq, kamarinallataqkanqa pisi pisi manukuykunata runakunaq huch’uy maqllinakuna rantikunankupaq, kay hina imaymana maqllinapaq, unu sut’uwan armakunapaq hinallataq hisp’anakunata haqay huch’uy llaqtakunapaq. Ch’uyanchanallataqmi kanqa kay Ministerio manunkunata, chay tarifata

llaqta runaq atisqanman hina usqhay payllapunankupaq. Qolqe wayaqa ichapas allinman tukunman, maypachachus institucionkuna kasqanpacha payllapunkuman chay. Hinallataq qhawarina yanapakuy chakasqakunata, hinallataq chay hawamanta qolqe qoykunaq maymantachá hamun chayta,

93

yuyaykunapaqmi manan pipas thukinchu, sapanka institucionkunaq aswan necesidadninkuman yanapanapaq, chaywan ruwakunqa, tupukunqa chay yuyay kamaykuna inversiónnisqamanta, chaypaq chaskichina kanqa pisi chikchaykunallawan ruwaykunata, chay ruwaykunatataq qhawanan k’iti kamachikuykunapi. Allintan saphichana kanqa imapas ruwaykuna kamachiyta hinallataq

yupaychan allin ruwariykunata, ñaraq thupaykunapi, qolqechaykunapi, qolqe qoykunapi, runa tinkuypi, hinallataq allin kamachikuykunapi, 6.11. LLAQTARUNA ALLIN WAQAYCHAY. Auqanakuykuna, mana waqaychasqakaykuna, hoq wiñaq rank’ukuykuna, llapan llaqtantinta anchakachan qespisqa mana imata mancharikuspa sapanka runa kausananta, kay mana allinkunan rikhurin kamarisqa q’omakunawan, ñaraq: toqllapi suwakuypi, runa pakaypi, hinallataq contrabandokunapi, chaymantapas bandakuna kashan auqanakuykunaman, hinallataq chay narcotrafico nisqamanpas. Imaman chayay: Amachasunmi imapas chaskininchiskunata; qespiypi kausayninchiskunata, chaywan chaninchakunqa, allin thak llaqtaq kayninta, kay ruwaykunaq hunt’akuyninta yupaychaspa, hinallataq sapanka runaq, llaqta runaq suyuntinpi waqaychakunanpaq. Ch’usaqyachikapunqan chay banda armada, narcotrafikukuna, auqa huñunakuqkunaq puchunkunata, derechos humanospa kamachikusqanta yupaychaspapuni, chaymantapas principios democraticosman hina. Kaymi chay kamachikuy rimarisqa. 1. Reforma Constitucional nisqa musoq rimanakuypi qelqasqaqa, chay huñunasqa

suwakuna ch’usaqyachinapaqmi, hinallataq chaykuna ruwanapaqqa qolqe yanapaykunan kanqa , haqaykuna mana kananpaqqa, alchapaykunapaqpas hap’inakunanpaq, kay musoq sistema desentralizado de seguridad ciudadana nisqapaq.

2. Kamarisunmi teqsiykunata “Comites Locales de Seguridad Ciudadana

nisqakunaman”, usqhaylla chaypi llank’aqkunaq atiyninkuta puririchinapaq: Huch’uy llaqtakunapi kamachikuqkuna, ayllu qhawaqkuna, hinallataq Perú suyu arariwakuna mit’a ch’eqeriyninkupi llank’anqaku, ayllu huñukuykunawan, yupa qhawaqkunawan, paykuna kikunku hark’akuqkunawan, hinallataqmi chaqra arariwakunawanpas; kaqllataqmi runa huñunasqakunawan, rimanakunapaq rauk’inakuna, ayllu huñusqaq ruwayninta reqsichinankupaq. Chaypaqmi qhawarinqaku auqanakuykunaq qallariynin tarpayta, hinallataq sut’inchanqaku ancha auqanakuypaq huñunakuqkunata, aswantaqa, wawa, malqokuna, waynakunatawan.

94

3. PNP arariwakunaq auqanakuykunamanta alchay ruwasqankutan

pasachinan municipiokunaman, llaqtaqmanta kaqkunata, carro pureqkunamanta, carretera qhawaykunamanta, llaqtanchiskunaman qhawakoq hamoqkunamanta, sach’a arariwakunamanta, erqekunapaq ararriwakunata, warmikunapaq arariwata, hinallataq imaynapi yanapakoq arariwakunatapas.

4. Perú suyu arariwakunaq insticionninkutan musoqmanta kamarina kanqa,

chaywan manaña chaykunapi Fujimoreq thawisqankuna imapas qhepananpaq. kay ismuykunamanta, narcotráfico, runaq kausaynin sarunchaykunamanta allchaykunawan. Región policialkunaqa churakunqa sapanka gobierno Regionalman, paykunaq hallp’ankupi tarikusqankuman hina.

PNP oficialkuna, técnikokuna suboficialkunapuwanmi allin hamut’akunapi kamarisqan kanqaku. 5. PNP peqpa unidades especializadasnisqakunan musoq allin ancha

yachaykunapi kanqaku, aswantaqa kamarikuyninkupi, hinallataq maqanakunakupuwanñaraq. DINCOTE, DINANDRO, DIVINCRI, DIROVE, DIRECCIÓN DE INTELIGENCIA, DINOESpas.

6. Allichay rimanakuykunan kanan llapan suyu kamacheqpa mit’ankuna, ñaraq

suyuntin (nacional), hatun k’itintin (regional) huch’uy k’itikunapuanpas Fuerza Armada nisqa wallakunawan hinallataq arariwaqkunawanpas, chay bandas armadas de narcotraficokunawan maqanakuypi, hinallataq kamarisqa suwa huñukunawan, chay haqay waqcha llaqtakunapi.

7. Poder Judicial nisqa kuskachay musoqchaypin tukukunan huchayoqkunaq

mana wanakuyniyoq kayninkupi, aswantaqa warmikuna, wawakuna kutipakuqkunata, kutichipunataq PNP arariwakunaman imatapas ñauparisparaq ruwayninkuta, hinallataq arariwakuna huchayoqkunata, huch’uy huchayoqkunata pacha hark’ay wasiman churanankupaq “Código Penalpa” kamachikusqanman hina; chaypaqtaq churana kanqa arariwakunaq Juez de Paz letradokunawan achhu pura llank’anankupaq, chaymanpas kanallantaq llaqta qhawaqkuna.

8. (Reforma Educativa) Yachay musoqchaymi kanan llaqtayoq kasqanchista

sut’inchaspa, hinallataq llaqta kamachikuytapas, noqanchis munakuy yachachiykunata mast’ariyta, llaqtawan tinkuykunata; kay pachaman hina kamachinakuykunata, siru willanakuykunapi, PNPwan kuskataq, hoq institucionkunawan tinkuy ruwaykunata hunt’aspa.

7.0. HAWA SUYU LLAQTAKUNAWAN KAMACHIKUYKUNAPI,

95

QESPILLA, INKACHASQA TINKUYKUNA. 7.1 SUYOQ ALLIN KAMACHIKUYKUNA KUTICHIY, HOQ HAWA SUYUKUNAWAN KAUSAYPI. Perú suyu kamachikuy hawa kunawan tinkuypiqa kanqa, llapamanta aswan chaninqa suyunchista qaqayachiy kausaynin llallichiypuwan, hoq niymantaqa pukaranan suyu hallp’anchista thapallata qhawanapaq, runankunatapas, inkalliynitapas hinallataq kamachinakuy ninchistapas. Hawa suyukunawan kamachikuypi munasqanchisman hina. Hinallataqmi suyunchis ukhupiqa kutichikapusun allin kamachinakuyta, kamay puririyninchista hina imaymanana mosoq chaqtataq, kutichikapullasuntaq allin kayta hawa suyukunawan kausayninchispi. kamachinakuyninchiskunan kanqa allin cheqas chesqaspi churasqa, wasi ruwaypi hina, chaywan kurkuyoq, kaqniyoq thaqkay, musoqpi hawa suyukunawan cheqanchanakuypi kausanapaq, kaq pura runakuna kuskachaypitaq. Llaqta kamachiyllan kallpayoq, hawa suyukunawan cheqas kausaykuna kamarinapaq, pachantin hukllachakuypi, suyukunata puririchina, maymantan pantachiykuna qallarimun chaykuna reqsinankupaq chay hawa suyu pura kamachinakuykunapi, imaynan kan yanapakuypi, ch’arwinakuy, qhatuypi, qonakuy kunapi, kay pachaq kausay kaqninkunapi, thupaykuna chaskinakuypi, kamachikuy patapi maqanakuykunamanta, waqchakaypuanpas. Allin chaninchasqa suyullan, yuyaymanaykunawan, aynikunawan, qolqeyoq runakunata allinman tukuchinqa, hinallataq allin kamachikuy atinapaq chay pachantin hukllachakuy kausanapaq, chaytan tarpakunqa suyukunaq hunt’asqa munayninta yupaychaspa. Llaqta kamachiykunaqa, puririykunaman haykuspan kausaypa wiñariyninwan chaupinman churakun, kay kausasqanchispi. Kay mosoq llaqta kamachikuykunaqa pachantinpi tupukushan allin llaqta kamachikoqninkunaq ruwasqankuman hina. Kutirichipusunchistaqmi estadonchisman wasi hina takyachisqa kamachiykunapi ruwasqanta, kay qhepa p’unchaykunapaq llaqta kamachikuykuna ruwasqanpi, paymanta kamariy rimanankupaq, Derecho Internacional Publiconisqapi. 7.2. WASIMASINTIN SUMAQ KAUSAY.

Perú suyoq hallp’anqa askha kaqniyoqmi, chaypin tarikun waranqa kuraq watakuna kausayninchis, hinallataq kapuwanchis kausayninchis mama qochayoq hina, anti orqokunayoq hinallataq ukhuyunkayoq, chaykunan chaninchan hawa suyukunawan chaninchakuyninchista.

Mana ñannikunayoq chakakunayoq churun masi suyukuna wanqa, allin rimanakuykunaqa yanqa rimayllan. Chay raykun kamarisun chaka, ñankuna ruwariykunata, llapan churun suyu masinchiskunawan, qhepapaq huñunasqa

96

kamachikuykuna waqipurasqa wiñarinanpaq. Ñauparichisunmi Brasilwan rimanakuyninchista, paywantaq yunka ukhuta kuskapuranchis, hinataqmi chay tarikun allin cheqaspi, kay hatun uray k’iti suyupi, hinallataq askha imakunapas tinkun; ñaraq: hawa suyu kamachikuypi, wiñariypi, chaypaqmi aswantaqa tanqarisunchis Acre – Rondonía – Mato Groso –Mato Grosso do Sul, hatun k’itikunawan huñunakuyta. Hinallatataqmi ruwasunchis Bolivia Suyu runakunawan, yakiñataq payway huñusqa kanchis ñaupaqmanta pacha kausaywan, yacha tarpuykunawan, hinallataq yawarninchispas; chaymantapas mosoq kamachi umalleqninkuwan aswantaqa tinkukunqa imaymana neraq kamachikuykuna yuyaykuypi. Sapanka Comunidad Andinapi kaykunatan allinta rikuna kanqa, qolqechaykunapi ñaupaqman lloqsichisqanta khawarispa imaynan Venezuela suyupi hina. Hinallatataq tanqarisunchis iskay pura allin kausayninchiskunata imaymanan kamachikuy rimanakuykunapi, hinallataq hoq llapan MERCOSURpi huñunakoq suyukunawanpas, chaymantapas chanin k’iti latinoamerikonawanpas.

Chile suyuwantaq puririchinanchis kanqa sapankapas yupaychasqa kamachikuykunata, kay hina: qolqechakuykunapi sapankaq allinnipaq. Qhawarisuntaq kamachikuykunata wallawisakuypi chikchaykunata kuskapuranapaq, hinallataq maqanakunatapas tupuna.

7.3. LLAQTA KAMACHIKUYKUNA ALLIN WAQAYCHAY

Llaqta kamachikuy waqaychaninchiskunaqa, aypanqa llapankamachikuy ruwariykunata, hawa suyukunamanta ch’ikiykuna haykumoqta uyapuranapaq, hatuchachaq auqanakuykunata, kausayninchis manchachiykunata, otaq ñit’iy yuyaykuqninchiskunata, waqmanta chaninchana kanqa hoq thak kausayta, kuska wakiykunapi imapipas puririykunapi, chay suyu masinchiskunawan, mana imapas anyanakuyniyoq kaqtinchis. 7.4. COMUNIDAD ANDINANATA PUKARANA. Pukarasunmi Comunidad Andinata, aswantaqa rimanakoq kayninta, chaypaqmi rimariyku “Comunidad Andina de Energíaq” kamakunanpaq, chaywan hoq hatun industria Petroquímica nisqaq wiñarinanpaq, kay sullk’a k’iti suyunchispi, kamarichuntaq ima kaqkunatapas, hinallataq unuta, k’anchayta, llank’aykunatawanpas, kallachuntaq atiynin allin rimanakuykuna suyupura ruwaykunapi OPEC hina kananpaq. Kay allin cheqaspi llank’aspa, kallpachaqkuna kamariypi, hinallataq construcción de una industria petroquímica nisqata chhalananpaq, chaykunamantapas yachaykunaq wiñarinanpaq, chay kamarinanchispaqtaq maskana, hoq hatun paykunapura, allin kuskapurayta llapan suyunchiskunapi. Kaypin rimarisunchis kurkuchaykunaq llank’aqkunata, kamarinapaq. 7.5. URAYPI AMERIKAQ WASIN RUWAY.

97

Puririsun llaqta kamachiykunaq yuyaychasqanman hina musoqchakuypa k’anchariyninwan hina pachantin llaqta kamachiywan, rimariykuna ñauparichinapaq yuyaykamaykuna kurkuchakuyninpi noqanchispaq hina kay uray Amerikapi allin chaninchayta qospa, llapan suyukunanaq yuyaychakuyninwan, kuskamanta rikurispa, ruwarispataq, chay hatun ruwaykunapi suyupura ruwayninpi. Rimaytan churallasuntaq “Organización de Seguridad y Cooperación de Sudamérica nisqaman”, Comunidad Sudamericana de Nacionesman yapaspa, Unión Latinoamerikanaq ñaupaqenta, chaywan Seguridad Interregional, la cooperación política ch’unkuyukunankupaq, hinallataq, terrorismopaq chaninchaykunatapas, kaqllataq narcotráficopaqpas, kaqllataq delincuencia organizadapaqpas; chaymanpas ch’unkuyukullanqakutaq huñunakuykuna, yanapanakuykuna, wiñariykunata huñurispa, chayña kaqkunata ima. Yupaychanataqmi Sistema Democrático nisqata, chay Estado de Derechopi, hinallataq Decrechos Ciudadanos nisqakunata. Huñunakuypa, yanapanakuypa, wiñariypa yurinkun kamarinqa hatun k’itikuna ukhupi paykuna pura qhatunakuyta. Pachantinmanta kuskan kuraq qhatukunan huñukunqa, hatun k’iti qhatukunapi. Unión Europeaq qhatuyninkunaqa, paykunaq ukhullapin, kinsamanta iskaykaqmi. MERCOSURpa pay ukhupi llapa qhatukuynintaqmi payllapaq, ñak’ay hoq tawa phasmillanmi teqsintinmanta. Kaykunatan oqarisunchis hoq hatun chanin rimanakuman, chayaspa hatun huñunakuykunaq qallariynin kananpaq, kay hatun k’iti Amerikapi wasichakuynin kamariykunawan, chaykunataq Organización de Seguridad y Cooperación Sudamericanaq huñuykusqan kanqa.

7.6. MUYUREQNIN TEQSIMUYUMAN ÑAWINCHAY Manan noqanchisqa huk ñawillawan teqsintin qhawareq t’aqachu kanchis, kay suyukuna kamachikuypi. Yanapasunmi chay hatuchachaq imaynan “Federación de Rusia, Unión Europea, Republica Popular China, hinallataq Japóntawanpas, chaymantapas hoq k’íti apullikunaq chay kurkuchakuypi askhaman qhawarinankupaq, kallpachakuyninkupi, chaywan hawa suyukunawan kamachinakuykunapi turapuranapaq, hinataq aswan ruwayta qochunku wiñareq suyukunaman imaynan Peruhina kunaman. 7.7. ASKHA HAWAMANTA LLANK’AY. Naciones Unidaspa kamachikusqankunamanmi maskarina kashan allin puririykunata, teqsimuyuntin kamachikuyninpi “Derecho Internacional Público” kamariqninkunaman k’askasqa rayku. Puririchillasuntaqmi ruwariykunata Naciones Unidaspa wiñariykunapi, yanapaykunapi, qolqe qoykunapi, mosoq chakunanpaq manaña chay gloalización pantachisqankunaman chayashananpaq. Qollasuntaqmi mosoq kallpachaykunata (ruwayninchis) NNUU, FAO, ONUDI, UNICEF, hoqkunamanwan ruwayninchispi. Kallpachasunmi Naciones Unidaspi hoq llapan suyuman kamachiykuna ruwaykunata, chay yuma kunaqmanta ima, allinkuna orqosqankumanta k’apaq phasminakuykuna kananpaq, chaywan puririspa waqaychanapaq, hinallataq hark’asunchis imaymana yumikuna suwakuykunata, rimarisunmi Naciones

98

Unidaspa yanapananpaq qolqechaypa k’apaq puririnanpaq, chay hatun huñukuypi, ñaraq qhatuy t’aqapi, hinallataq qolqechaymanta rimariykunapi, hinallataq Bretton Woods, OMC chay hoq askhamanta qhawareqkunawanpas rimarisqanpi. Maskallasuntaqmi, chay hoq suyukunawan llaqtaq rimasqanman hina, aswantaqa FMI, Banco Mundial, BID, hinallataq chay imaymana qhatuykunamanta qhawareq, OMC hina kamacheqkunawan. 7.8 QAQACHASQA TEQSI LLINP’ARIY. Kaypacha teqsi llinp’ariyqa manan allin kayninkunata kuskanchanchu qhapaq llaqtakunawan, hinallataq wiñarishan suyukunawanpas, chaykunaman kiskipayakuspa chay mosoq wach’oq sonqo kayninpiwanpas. Qhapaq ruway yachaynikunayoq suyukunaqa, ñak’aymi 15% kanku pachantinpi, ichaqa rimarinku pachantin llinp’aymanta. Hatuchachaq k’asakunawan hinallataq thawikaykunawan kashallan kay teqsi muyuntin kausayninchispi; chaymi k’irichakuykuna yapakun wiñarishaq suyukunapi, urmanayaq teqsi llinp’aqhatukunaq qayllanpi. Maypachachus chikchaykuna mana k’apaqchu chaninchakunqa teqsi llinp’ariypi chayqa, wesqesaqkun chaypi kicharayaq kayta, yanqa qolqechay kamariyman kichariyqa manan puririchinchu wiñariy kurkuchayta, manataqmi yapanchu empresakunaq ruwariyninkunatapas. Kaqllataqmi yanqa nisqa hawa suyukunawan qhatuykunaqa manan purichinchu allin unay wiñay tupukunaman. Wesqenchistaqmi chay qhatukuna Sociedad peruanaq sutinta chaninchanankuta. Mana yachay tariykunaqa aswantan karunchan qhapaq suyukunata waqchakunamantaqa. Chay raykun kanqa peru suyuqa chaupi qhawariynin, hawaman qolqechaypaq kamachiyqa kanan kanqa teqsi muyuntinpi llallipakuq, ruwaynichiskunata yaparinanpaq, chayman aswan tahasqa qolqechay wiñariyninchis kananpaq. Allin yachaykunata maskasunchis qhapaq ruway yachay suyukunapi, manataqmi wesqesunchu empresariadota, nitaq hawamanta haykumoq qolqetapas, qhapaq yachay kamachikuykuna, chaqra qhapaq ruway yachaykunatawan tanqarinanchispaq, Perusuyu empresariadokunata kallpanchaspa, hinallataq wakin empresakunata kamarispa chay wiñariy kurkunchaypa chaupinpi. Llinp’arichiypa qolqe tarparichiyninqa manan apananchu kamachikuykuna weqseyman nitaq Estadomanpas. Peruqa kanan hoq qaqa suyun, wiñariy puriricheq, hinallataq ruwanan maypichá estadolla kanan chaypi, wiñachisunmi suyunchis ukhupi qhatuykunata hinallataq hawa suyukunapi qhatuytapas. Chaywanmi haykusunchis teqsimuyu llinp’ariyman kikinchismanta inkachaypitaq. Yuyaykunchismi hawa qhatukunaman usqhay haykuyta, chaypaq karunchana thawi kayninta, tupunan kallpawan Sistema Financiero Internacionalpa waqlliyninkunata saqenanpaq. Pisiyachinan chay waqsi hina hawa suyukuna pisipachallapaq qolqe rurasqankuta, mosoqchanan Bretton Woods kaqninkunata, kallpachanataq G- 20 ta; hinallataq tarpana hoq Organización Mundial de Comercio nisqaman, k’apaq kamachiykunawan. 7.9 AMERIKAPI HUÑUSQA SUYU (EEUU)

99

Waqaychasunmi noqa kinkichis kayninchista, qespiyninchistawan, Amerikapi huñusqa suyu (EEUU) wan thawi kausayninchista. Kuskapurasunmi kamachiyninchiskunata kallpachaspa llaqta kuska puririchiykunata, ñataq noqanchispaqa Perupi allin kamachiyqa, tariparinqachá ch’uya cheqachayman, maypachachus llaqtaq munayninkunata hunt’aspa. Masachakusuntaq thak kaykunapi, terrorismoq auqa tinkuyninpi, hinallataq narcotrafikuwanpas. Rimarinakusuntaq Peru suyuman ima k’apaq simikunan tupan chaykuna chaninchakunanpaq, chay mana kutirimoq kayninchiskuna orqoykunapi estadoq qhawariyninwan, hinallataq llak’ayninwanpas. Yapanan kanqa kaqninchiskunaq allin kasqankuman hina, orqosqapi hinallataq empresakuna wakiypi kamarisqa, allin qolqechay kamachikuypa chaupinpi, Estadota kallpachananpaq, chaywan Perú suyu runakunaq allinpi kausayninku yapakunanpaq hoqnin puriricheqninman hina. Rimayta tarpachisunchis TIARTA ch’osakyachinankupaq, ñaupaauqanakuyman chayachisqan rayku, manataq imatapas ruwarqanchu Inglaterra, Argentinawan auqatinkushaqtin (Malvinas). 7.10 KUNTI SAYA EUROPA Qhawarinchis Europa huñukuyta atiypa ñawinta hina, thupaykunaq paqariyninta, qoykunatawan, Perupa qhatuypi hatun khunpan kasqan rayku. Europan qhawarichiwanchis atiyniyoq suyukunaq huñunakuynin ñanta, hinallataq llaqtaq kamachikuynin ruwaytapas kaqllataq allin kausaykunatapas yachayniyoq llaqtakunawan tinkuyta. Yapasun masantinpura kausayta Europa Suyukunawan, rimanakuykunata kamarispa kallpachaspataq, tapakuy, yanaparinakunatawan, rimanakuykuna qallariypa chaupinpi, hinallataq yachay tarpuykunata tinkunachispa, Europaq Perú suyuman qolqe haywarimusqanta, qhatuymanta rimariykunata, hawa suyukunaman qhatunchista apachispa, asqha yapayoqta chaskinanchispaq. Tanqarisunchis kamachiymanta rimaykunata, hinallataq yanapanakuytapas CANwan, U.E.wanpas, chaymantaq puririsunchis rimanakuykunapi, huñunakuykuna tarpananchispaq, iskaynin huñunasqa hatun k’itikunawan. 7.11 ANTI SAYA EUROPA. Kallpachasunmi Rusiawan rimanakuyninchiskunata, pay hatun khunpa eurasiamanta, hinallataq Consejo de Seguridad mantapas kasqan rayku. Perú suyuqa q’eminmi Rusiaq ima qhawarisqanta askha ñawinchariy maskasqanta, manan chay munanchu ch’ullallapaq llank’ayta, otaq chanin hatun suyoq, ichataq huñunasqa suyukunaq sarunchayninta teqsi muyuntinpa imakunamanta rimayninkuta, qhawarillantaqmi sumaq ñawinwan chay Derecho Internacional Público nisqaq nama saphin tikrakunanpaq, runa khuyapayakuq kasqan rayku. Gobierno Nacionalistaqa wakipuranqan Rusiawan ayñiyninta, chay atiyniyoq estadoq ruwasqankuna pisichasqankumanta, mana mayqen suyupas hoq suyoq kausayninpi challpu kunanpaq. Kamarisuntaqmi Rusiawan qhatuyta,

100

ruwaykunapaq qolqe qoyta, hinallataq kamarikunqa empresa wakiykuna. Kallpa chasuntaqmi República Popular Chinawan rimanakuyninchiskunapi, teqsimuyu kurkuchay phuturichisqanpi allin kallpawan imakunapas puririchisqan kay askha qhawariykunata, qhepa pachapaq puririchisqan rayku. Chinaqa hark’allantaqmi Estadota qollana ruwaqta hina hoq suyukunawan kausay rimanakuykunapi, suyukunapura huñunakuypi, hinataq Derecho Internacional Públicowanpas. Chinaqa manan wesqenchu Estadonta, nitaqmi llaqtanpa munayninkunata, chaypi takyankuna puririchin hatun karay wiñayninman. Miembro permanente del Consejo de Seguridadpa qollantaqmi, kuska pura taqyayta hoq mit’a suyukunaman qorin. K’amarillasuntaqmi qhatupurayta, ruwaykunapaq qolqe qoykunatawan, hinallataq kamarisunchis empresa wakiy kunata. 7.12 ASIA, HINALLATAQ PACÍFICO MAYU ÑAWI SUYUKUNAWANPAS. Yaparisunmi llaqta kamachikuypi yanapayninchista, ruwaykunapaq qolqe qoyta, qhatuy kunatapas, hinallataq t’hupaykunata, pacha chhaphchi kunamanta yachaykunapi, chakra llank’aypi, yurinchaykunapi, hinallataq challwakuna uywaypi, kay pachaq kausayninkuna qhawariypi, kaqllataq ñaupa machulanchiskunaq ruwaykuna saqewasqanchiskunatawan, llapa Asia suyukunawan hinallataq Pacífico mayo ñawipi suyukunawanpas. Allintan qhawarisun hatun ruwaykunata yapanapaq, Japón suyu qolqe yanapayninkuna mana kutichinanchispaq, pay kaqtin imaymana allin ruwaykuna neraqman ñawirinanpaq. 7.13. QHATUY, HINALLATAQ LLANK’ANAPAQ QOLQE QOYMANTAWAN. Puririchisunmi hatun imaymana neraq qhatukunaman, llallipakunqataq hawaman orqoyninchiskuna, hap’isuntaq chaninchasqa llank’aykunapaq qolqe koykunata. Mosoq qolqechaykunaq chaninchasqanman hina. Maskallasuntaqmi iskay suyupura rimakuypi, otaq hawa suyu pura huñunakuykunapi, iskay kuti payllaykuna chinkachiyta hawa suyukunaman kaqninchiskunata chhalasqanchiskunamanta. hinallataq t’aqat’aqa qhawariykunata, sach’a hanpikunaq kuskachakunanta, hinallataq chay mirarinan imaymana neraqkunata hinallataq kaqninchiskuna hawa suyukunawan qhatunanchista qechupakuspa rank’upakuqkunata. Suyunchispa wiñarinanpaq allin yuyaykuykunaqa atirinqachá hawa suyukunaq llank’aykunapaq qolqe qoyninta, ancha mosoq thupa kamaykunapi chaywan wiñariy yuyay kamariykunawan, hinallataq waq runakunaq empresanpi ruwayninkunawan, llank’ayninkuna hawa qhatukunamanpas apachisqanku rayku. Qosontaqmi titi kayta hinallataq k’apaq qhawariyta hawa suyumanta ruwaykunapaq qolqekuykunata, allin qolqemanta kamachikuy ukhupi, hinallataq Estadoq kaqninkunata yupaychanapaq, chaywan llaqta runakuna usachikunankupaq, llapan kayninchiskunaq kausaykuna kamarisqanwan. Chinan, qasqan kamachikuywan tarpan tawa phasmita, hawa suyukunaq llank’aypaq qolqe qosqanta wiñareq suyukunapi.

101

Perú suyuqa mosoqchanqan Foro de Cooperación Económica Asia Pacífico (APEC) nisqapi rimaysikunankunata, aswantaqa imaymana qhatuykunapi, llank’aykunapaq qolqe qoykunapi, hinallataq thupakamaykuna yanapaypi. 7.14 HAWA SUYUKUNAMAN MANU KAY. Hawa suyukunamanta manukusqanchista yuyayukuspaqa, maskharisunchis estadokunapi, hinallataq qolqe manoq huñu suyukunapi, sonqonkuta takayukuspa reqsinankupaq, ancha llasaq q’epe manunchiskunaq kasqanta, hinallata, imaynatan tariswanchis chay llasa manu q’epinchista pisiyachiyta, chaypaq suyukuna kuskamanta allchaykuna tarpanapaq, hinallataq thaskiriykuna kaykunapi chayayta. 7.15. YACHAY TARPUYNINCHISKUNAQ YUYAYÑAWINCHARI. Waranqa kuraq watayoqñan yachaytarpuyninchiskunaqa, chay ruwanakunayoqmi kanan, chawan imaymana neraq atiyniyoq kasqan, hawa suyukunaman reqsichikunanpaq. Yachaytarpuyninchispa reqsichikuyninqa ancha chanin ruwaqmi kanqa, hawa suyu kamachikuykunawan. Paymi sut’inchanqa maypi qhawarichikuyninchiskunata, hinallataq yapanqa noqanchispa allin kayninchista hoq hawa suyukunawan tinkuyninchiskunapi. Teqsimuyuntinpin, askha hatun yachay wasikunapin qheswasiminchista yachachikunku, hinallataq yachapakunku suyunchispa ñaupa kausayninta. Chaninta qhawarisunchis, llaqtanchispa uynikuna qelqasqanta, chaywan yupaychakunqa mit’amit’amanta, huñunchasqa allin thupasqataq chanin ñaupa yachaytarpuyninchiskuna, hinallataq kunan kaqkunapas, kanku chanin rimariykuna, kaqllataq makiwan ruwasqakunapas, hinallataq harawikunapas, qhawaykunapas, yarawiykunapas, p’acha ruwaykuna, imayna p’achallikuykuna, mikhuynakunamanta, Peru suyu asnapakunamantapas.

7.16 HAWA SUYUKUNAPI TARIKOQ PERUANOKUNA Yaqa iska hunu llaqtamasinchiskunan tiyanku hawa suyukunapi, suchi apachimusqankun chaninchakun iskay kaq t’aqa qolqe, hawamanta qolqe haykumoq, kay qolqechakuyninchispi, hinallataq hawa suyukunapi tiyaq peruanokunaqa kanku kausaq qhawariykuna. Peru suyunchispa chaskikninku suyukunawan rimanakuykunapi. Churasunchistaq, ch’uyanchasuntaq kamachiykunata, hawa suyukunapi peruanokunaq allin kanankupaq, usqhayllaman qelqakuna haywarispa yanapaykuwan, hinataq consuladoq yanapaynin, chay suyukunaq imayna kasqanmanta willarikuy, qelqakunapi, kikinchaykunapuwan, imakunanpas tarpanankupaq, hinallata chay hawa suyupi hunt’anankupaq. Aswantaqa título profesional nisqakunaq kuskapurasqa kananpaq, imayna kaqta ruwananchispaq.

HOQ MOSOQ CONSULAR KAMACHIKUYTA .

102

Ukhuncharisunchis waqaychayta, yanapaytawan Peruano ayllukuna hawa suyukunapi tarikoqkunata, ñataq paykuna kanku noqanchis t’aqa, imaynan estadonchispa kamayninkunaman hina. Chay raykun Peruano consuladokunaq ruwayninqa kanqa mana pisiyareq, allin yanapaykunapi, aswanqa maykamachá ayparinqa llaqta masinchiskuna chay hawa suyukunapi tiyamunankukama, kasqallan kaqninku kananpaq hinallataq sumaqta qhawarinanku, usqhayllamantaq. Tukuy llaqta suyumasikuna, kaykunallan noqanchispa rimaychuraykuna ruwaypaq, k’apaqtaq, qespisqataq suyunchispaq yuyaykuy puririchiy, kaymi chay sut’in saminchasqa, llullakuykunaman kutichiyninchis, yanqamanta millay qesachay, hinallataq chuski ruwaykunata paskarinku, auqakuwaspanchis suyunchismanta hark’akuq churakusqanchismanta rayku, hinallataq llaqtanchis rayku kasqanchiswan. Wahariykichismi tukuy kallpawan llank’ananchispaq chay esqon p’unchay ayriway killapi atipananchispaq, kamarikusuntaq llaqtanchispa rantin allin runakuna aqllasqa qemerinapaq, chaywan qallarisunchis chanin mosoqchakuyta qolqechakuypi, runa kausaypi, hinallataq allin kausaypipas, kay hatun suyunchispi.

¡LLALLIYPA P’UCHUKANAN KAMA! HUÑUSHALLASUN PERÚ SUYUNCHISTA

¡KAUSACHUN PERÚ!