Plan upravljanja životnom sredinom i procjena uticaja na ...documents1.worldbank.org/curated/pt/281971468200066537/...2016/04/04 · rezultati obnove tradicije voćarstva i savremeni

Plan upravljanja životnom sredinom i procjena uticaja na društvo | 1

Plan upravljanja životnom sredinom i procjena uticaja na društvo

Zahtjev za prethodnu procjenu uticaja na životnu sredinu

Projekta Izrade sistema za navodnjavanje na lokalitetu Ljubinsko polje

opština Ljubinje

Banja Luka, mart 2016. godine

Institut za građevinarstvo “IG” Banja Luka

SFG2026 V1P

ublic

Dis

clos

ure

Aut

horiz

edP

ublic

Dis

clos

ure

Aut

horiz

edP

ublic

Dis

clos

ure

Aut

horiz

edP

ublic

Dis

clos

ure

Aut

horiz

ed


PREDMET

Plan upravljanja životnom sredinom i procjena uticaja na društvo projekta izrade sistema za navodnjavanje na lokalitetu Ljubinsko polje, Opština Ljubinje

NARUČILAC

Ministarstvo poljoprivrede, šumarstva i vodoprivrede Republike Srpske / Jedinica za koordinaciju poljoprivrednih projekata

NOSILAC IZRADE

INSTITUT ZA GRAĐEVINARSTVO „IG“ d.o.o.

Banja Luka www.institutig.com

[email protected] [email protected]

BROJ PROTOKOLA IZ-IGBL-IN-EK – 1057/16

RADNI TIM

Dr Nebojša Knežević dipl.inž.tehnol.

Mr Saša Dunović, dipl.inž.tehnol.

Msc Siniša Cukut, dipl.inž.tehnol.

Velibor Komlenić, dipl.inž.zžs.

Nevenko Samouković, dipl.inž.građ.

Nenad Gaćeša, dipl.inž.geol.

Željka Stojanović, dipl.inž.polj.

Ranka Pušić, dipl.biolog

Dragana Dubravac, dipl.pravnik

Bojana Ivić Župić, dipl.inž.šum.

Danijel Ivić, dipl.ecc.

Dušan Lajšić, dipl.pravnik

Direktor _____________________________ Mr Slobodan Stanarević, dipl.inž.građ.

http://www.institutig.com/mailto:[email protected]:[email protected]


SADRŽAJ:

1. UVOD ......................................................................................................................................... 5

1.1. CILJ PROCJENE SOCIJALNIH I EKOLOŠKIH UTICAJA ................................................................... 6

2. OPIS PROJEKTA, LOKACIJE, NAMJENE I VELIČINE........................................................... 7

2.1. OPIS LOKACIJE PROJEKTA ..................................................................................................... 7 2.2. ISTORIJA POLJOPRIVREDNE PROIZVODNJE NA LOKACIJI ........................................................... 9 2.3. OPIS PRETHODNO KORIŠTENIH SISTEMA ZA NAVODNJAVANJE .................................................. 9 2.4. POTREBE ZA VODOM ........................................................................................................... 10 2.5. OPIS PRIJEDLOGA NOVOG SISTEMA ZA NAVODNJAVANJE........................................................ 11

2.5.1. Varijantna rješenja .................................................................................................... 12 2.6. NAČIN KORIŠTENJA I ODRŽAVANJA SISTEMA ZA NAVODNJAVANJE ........................................... 16

3. OPIS MOGUĆIH UTICAJA PROJEKTA NA ŽIVOTNU SREDINU ......................................... 17

3.1. OPIS ŽIVOTNE SREDINE NA KOJU PROJEKAT MOŽE IMATI UTICAJ ............................................. 17 3.1.1. Fizički faktori ............................................................................................................. 17 3.1.2. Biološke karakteristike .............................................................................................. 24 3.1.3. Socio-kulturološke karakteristike .............................................................................. 26

3.2. OPIS MOGUĆIH UTICAJA PROJEKTA NA ŽIVOTNU SREDINU ...................................................... 27 3.2.1. Uticaji na riječni podsliv ............................................................................................ 27 3.2.2. Uticaji u fazi izgradnje............................................................................................... 28 3.2.3. Uticaji u fazi korištenja .............................................................................................. 32 3.2.4. Pozitivni uticaji projekta na upravljanje okolinom ..................................................... 34 3.2.5. Opis mogućih (pozitivnih i negativnih) uticaja projekta na društvo .......................... 35

4. OPIS PREDVIĐENIH MJERA ZA SPREČAVANJE, SMANJIVANE I OTKLANJANJE ŠTETNIH UTICAJA.................................................................................................................. 41

4.1. PLAN MJERA ZA PREVENCIJU/UBLAŽAVANJE EKOLOŠKIH UTICAJA ........................................... 41 4.2. PLAN PRAĆENJA STANJA ŽIVOTNE SREDINE .......................................................................... 51

5. KRATAK PREGLED ALTERNATIVA KOJE JE NOSILAC PROJEKTA RAZMATRAO I NAVOĐENJE RAZLOGA ZA IZABRANO RJEŠENJE, S OBZIROM NA UTICAJE NA ŽIVOTNU SREDINU................................................................................................................. 56

6. IZVOD IZ PLANSKOG AKTA .................................................................................................. 59

7. INFORMACIJE O MOGUĆIM TEŠKOĆAMA NA KOJE JE NAIŠAO NOSILAC PROJEKTA PRI PRIKUPLJANJU PODATAKA ......................................................................................... 59

8. NETEHNIČKI REZIME ............................................................................................................. 59

9. ANALIZA POTREBA ZA JAČANJEM KAPACITETA I OBUKOM ........................................ 63

10. PREGLED POTREBA ZA DOZVOLAMA ........................................................................... 64

11. ANALIZA O OPCIJAMA ZA SPREMNOST U SLUČAJU INCIDENTNIH SITUACIJA ...... 65

12. JAVNA RASPRAVA ............................................................................................................ 66

13. PLAN UPRAVLJANJA OTPADOM ..................................................................................... 74

14. PRILOZI ............................................................................................................................... 74

PRILOG BR. 1: PLAN UPRAVLJANJA OTPADOM PRILOG BR. 2: DOBRE GRAĐEVINSKE PRAKSE PRILOG BR. 3: DETALJNA ANALIZA DRUŠTVENE PROCJENE


Korišteni akronimi i skraćenice

ESMF Okvirni plan upravljanja životnom sredinom i socijalnim pitanjima BiH Bosna i Hercegovina EA Procjena životne sredine EIA Procjena uticaja na životnu sredinu EK Evropska komisija EMF Okvirni plan upravljanja životnom sredinom EP Ekološka dozvola ESIA Procjena uticaja na životnu sredinu i društvo ESMP Plan upravljanja životnom sredinom i društvom EU Evropska unija FBiH Federacija Bosne i Hercegovini IDP – Projekt razvoja sistema za navodnjavanje IPA Pretpristupni instrument LDPE polietilen male gustine NVO Nevladina organizacija PUO Plan upravljanja životnom sredinom RS Republika Srpska SN – sistem navodnjavanja UKV – Udruženje korisnika voda USAID – Agencija Sjedinjenih Američkih Država za međunarodni razvoj USD – Američki dolar WB – Svjetska banka


1. UVOD U junu 2008. godine, nadležne institucije Bosne i Hercegovine (BiH) su formalno zatražile od Svjetske banke da razmotri mogućnost finansiranja projekta Razvoj sistema navodnjavanja (engl. IDP). Opšti cilj projekta je da se poboljša profitabilnost i produktivnost poljoprivredne proizvodnje unaprjeđenjem načina upravljanja vodama i modernizacijom sistema navodnjavanja. Cilj projekta će biti dostignut putem: (i) investicija u rehabilitaciju i modernizaciju struktura za navodnjavanje i odvodnjavanje, (ii) jačanja institucionalnih kapaciteta u javnom i privatnom sektoru putem organizacije i obučavanja korisnika voda te proširenja usluga sistema i (iii) izrade studija izvodivosti i idejnih rješenja za drugi krug prioritetnih investicija. Projekat se provodi u oba entiteta, Federaciji BiH (FBiH) i Republici Srpskoj (RS), te Brčko Distriktu (BD). Projekat se sastoji iz 3 komponente:

Komponenta 1: Investicije u infrastrukturu za navodnjavanje i odvodnju, Komponenta 2: Institucionalno jačanje i savjetodavne usluge za navodnjavanje, Komponenta 3: Potpora implementaciji Projekta, Monitoring i Evaluacija.

Narodna skupština Republike Srpske je na Dvadeset prvoj sjednici, održanoj 1. novembra 2012. godine, donijela odluku o prihvatanju zaduženja prema Svjetskoj banci-Međunarodnoj asocijaciji za razvoj ( International Development Association-IDA) za realizaciju Projekta izgradnje sistema za navodnjavanje (Irrigation Development Project-IDP). Projekat provodi Ministarstvo poljoprivrede, šumarstva i vodoprivrede, preko svoje Jedinice za koordinaciju poljoprivrednih projekata (APCU), u saradnji sa Ministarstvom finasija Republike Srpske. Cilj IDP projekta je rehabilitacija i modernizacija postojećih sistema za navodnjavanje, izgradnja novih sistema za navodnjavanje i jačanje institucionalnih kapaciteta u javnom i privatnom sektoru kako bi se obezbijedila održivost i efikasno korišćenje izgrađenih sistema. Cjelokupni projekat Razvoja sistema navodnjavanja je prema operativnoj politici OP 4.01 Svjetske banke koja se odnosi na Procjenu ekoloških uticaja klasificiran kao projekat B kategorije. Lokacije u Republici Srpskoj, na kojima se trenutno planiraju investicije u infrastrukturu za navodnjavanje i odvodnju su u Ljubinskom polju; u 20 mjesnih zajednica opštine Bratunac; na lokalitetu Maglajani, Poljoprivredni institut RS-Banja Luka; i kanal Osorna, opštine Laktaši i Gradiška, sa ukupnom površinom obuhvata sistema od 818 ha (+ oko 3000 ha, kanal Osorna) za četiri predložene projektne lokacije. Ove lokacije su predmet detaljne ekološke procjene i za njih je u skladu sa zahtjevima Svjetske banke potrebno pripremiti Plan upravljanja životnom sredinom (engl. EMP) koji sadrži analizu ekoloških i socijalnih uticaja predložene šeme za navodnjavanje. Sa druge strane u skladu sa zahtjevima Pravilnika o projektima za koje se sprovodi procjena uticaja na životnu sredinu i kriterijumima za odlučivanјe o potrebi sprovođenјa i obimu procjene uticaja na životnu sredinu (Sl. gl. RS br. 124/12) za ove projekte neophodna je Prethodna procjena uticaja na životnu sredinu. Imajući u vidu navedeno, ovaj dokument je urađen kako bi svojim sadržajem zadovoljio i potrebe Svjetske banke i potrebe legislative Republike Srpske u postupku podnošenje zahtjeva za Prethodnom procjenom uticaja na životnu sredinu.


1.1. Cilj procjene socijalnih i ekoloških uticaja Cilj ove procjene uticaja na životnu i društvenu sredinu Projekta izgradnje sistema navodnjavanja na lokaciji Ljubinjskog polja, opština Ljubinje je da: (i) analizira politike, pravni i administrativni okvir relevantan za izgradnju infrastrukture za navodnjavanje, (ii) analizira dostupne osnovne podatke o ekološkim pitanjima i njihova kretanja, (iii) identifikuje moguće negativne i pozitivne uticaje projekta na životnu sredinu i predloži mjere za ublažavanje, (iv) navede ključne kriterije za praćenje kvaliteta životne sredine na području realizacije projekta; (v) izradi smjernice za ekološki prihvatljive građevinske prakse i (vi) pomogne u interinstitucionalnoj koordinaciji i procesu javnih / NGO rasprava.


2. OPIS PROJEKTA, LOKACIJE, NAMJENE I VELIČINE

2.1. Opis lokacije projekta Lokacija predmetnog projekta nalazi se u opštini Ljubinje, tačnije u Ljubinjskom polju.

Slika br. 1 Lokacija planiranog projekta navodnjavanja u opštini Ljubinje

Ljubinjsko polje je krško polje u Istočnoj Hercegovini, u opšini Ljubinje. Zahvata površinu od 12 km². Dugačko je 8,3, a široko 2,2 kilometra. Pruža se pravcem sjeverozapad - jugoistok između planina Bjelasnice i Viduše, na nadmorskoj visini od oko 400-470 metara. Dno polja je građeno od kvartarnih slojeva, prekrivenih tankim slojem ilovače. Polje je jednim dijelom neproduktivno, a ostatak je pogodan za uzgoj duvana i za poljoprivredu. Značajna površina nalazi pod livadama i pašnjacima. Najveće naselje na obodu polja je Ljubinje, prema kome je i dobilo naziv, a ostala su Kruševica, Dubočica i dr.


Slika br. 2 Ljubinjsko polje u opštini Ljubinje

Slika br. 3 Okolina postojeće i buduće akumulacije vode za navodnjavanje


2.2. Istorija poljoprivredne proizvodnje na lokaciji Područje ima povolјan geografski položaj, relativno povolјne prirodne uslove za proizvodnju u organskom postupku, izvjesnu tradiciju, a s druge strane mali i usitnjeni zemlјišni posjed, zastarjelu mehanizaciju, nepovolјnu starosnu strukturu proizvođača. Tu je značajan obim i vrijednost proizvodnje u stočarstvu, tradicija ovčarstva i dobro zasnovana proizvodnja na bazi peradarstva, savremena proizvodnja stočne hrane, solidni rezultati obnove tradicije voćarstva i savremeni način povrtlarstva. Ali, opet, tu je nepovolјan rasni sastav stoke, loši higijenski uslovi i ekstenzivni način držanja stoke, nedostatak uslova za organizovani otkup mlijeka i drugih proizvoda, ili – skromna proizvodna vrijednost i površina zemlјišta, pojava dugih sušnih perioda u lјetnom periodu, skupa upotreba mehanizacije zbog konfiguracije terena, nedostatak dovolјnih količina vode i savremenih sistema navodnjavanja i sl. Prema podacima katastra, Ljubinje ima 1358 hektara obradivog zemlјišta. Stanje na terenu kazuje da su zemlјišne parcele na selima u velikoj mjeri zapuštene, zarasle u šikaru a da se u solidnoj mjeri koristi samo zemlјište u Ljubinjskom i Ubalačkom polјu. Naravno građani Ljubinja obrađuju značajne površine zamlјišta u Popovom polјu. Prema vlasničkoj strukturi, opština Ljubinje je vlasnik oko 220 hektara zemlјišta u Ljubinjskom polјu i znatnih površina pašnjaka, krša i šume na sjevero-istočnim i jugo-istočnim dijelovima opštinskog atara; ostalo zemlјište je privatno. Najintenzivnija aktivnost odvija se na zemlјištu Ljubinjskog polјa, gdje je na opštinskom zemlјištu zasad višnje na oko 120 hektara, zasad jabuke na oko 30 hektara, uz nešto neobrađenih površina.

2.3. Opis prethodno korištenih sistema za navodnjavanje Strategija integrisanog razvoja opštine Ljubinje (2011. - 2021.) kao krovni strateški dokument definiše poljoprivredu kao generatora cjelokupnog privrednog razvoja ove opštine. Poljoprivredna proizvodnja i predstavlja osnovnu ili dopunsku djelatnost za 1000 od ukupno 1300 domaćinstava. Međutim, ograničavajući faktor daljeg razvoja i unapređenja poljoprivredne proizvodnje je nedostatak vodnih resursa (izvorišta, rijeka i sl.) za navodnjavanje poljoprivrednog zemljišta. U skladu sa ovom činjenicom opština Ljubinje je pristupila izradi projekta Irigacionog sistema za navodnjavanje Ljubinskog polja koji se realizuje po fazama.

1. S tim u vezi, u 2007. godini je urađena prva faza koja se odnosila na rekonstrukciju i sanaciju postojećeg bazena (3300 m³ i 2600 m²), kao i na opravku i sanaciju postojećeg cjevovoda profila Ø 80 mm i dužine cca 4500 m.

2. Naredne 2008. godine riješeni su imovinsko-pravni odnosi i 2009. počela je izgradnja druge faze Irigacionog sistema. Druga faza podrazumijevala je radove na: izgradnji nove mreže cjevovoda dužine 1100 m (dva kraka: dužine 350 m prema Dubočici i 750 m prema Vođenima), zemljane brane sa prelivom i slapištem te izgradnju akumulacije (obezbjeđena vodonepropusnost, odnosno ugrađena LDPE geomembrana na pripremljenu podlogu i geotekstil). Ovi radovi su završeni 2013. godine.


Slika br. 4 Postojeća akumulacija u Ljubinjskom polju

Iz postojeće akumulacije (50000 m³) moguće je intenzivno navodnjavati samo jedan manji dio Ljubinskog polja, jer ne postoje kapaciteti za navodnjavanje većih površina zemljišta te je za ovu namjenu neophodno, (nizvodno od postojeće akumulacije), izgraditi još jednu akumulaciju sa pratećim objektima što bi zaokružilo već postojeći sistem za navodnjavanje i stvorilo uslove za povećanu poljoprivrednu proizvodnju i razvoj seoskih domaćinstava i ukupnog razvoja opštine Ljubinje.

2.4. Potrebe za vodom Područje Ljubinja ima deficit vodnih resursa i to u periodu kad su vode najpotrebnije. Površinske vode gotovo izostaju tako da je prisutan jedan povremeni površinski tok pod imenom Bukov potok. Bukov potok ponire sjeverozapadno od Ljubinja. Oticaj sa područja opštine je dominantno podzemni zahvaljujući velikim površinam izgrađenim od karbonatnih naslaga. Zona karstifikacije je duboka tako da voda koja se istaloži atmosferski ponire jako brzo.


Hidromodul navodnjavanja predstavlja dnevni, dekadni i mjesečni manjak u vrijeme vršne potrošnje tj. u mjesecu julu i avgustu a računa se na bazi višegodišnjeg prosjeka minimalno 10 god. Proračun hidromodula navodnjavanja za ovaj projekat rađen je na osnonovu maksimalne evapotranspiracije za mjesec avgust, usvojene norme zalivanja i radnog vremena sistema za navodnjavanje.

Potrebna količina vode za navodnjavanje planirane površine: Qmax24= 230ha x 0,70 = 161 l/s Potrebna zapremina vode za navodnjavanje Dimenzionisanje akumulacionog jezera vrši se na bazi kumulativnog manjka. Kumulativni manjak za bezvodni period iznosi Σ=127,86mm. V= 230ha x 127,86 = 294 078 m3 Ovu zapreminu možemo umanjiti za iznos postojeće akumulacije koja iznosi V=50 000m3 i eventualan doticaj tako da će novoprojektovano akumulaciono jezero biti zapremine V=245000 m3.

2.5. Opis prijedloga novog sistema za navodnjavanje Na osnovu dugoročnih planova predstavnika lokalne zajednice i poljoprivrednih proizvođača konstatovano je da opredjeljenje proizvođača proizvodnja voća i povrća. Ako se planirana zalivna površina želi koristiti za ovaj vid proizvodnje onda se kao jedino prihvatljivo rješenje može predložiti metoda kap po kap. Prednosti sistema kap po kap za planiranu zalivnu površinu:

efikasnost i ekonomičnost – pomenuti sistem radi na niskom radnom pritisku te je utrošak energije manji (manji utrošak el. energije i jeftinija izgradnja),

ovo su jedini prihvatljivi sistemi za voćarsku i povrtarsku proizvodnju sa aspekta zdravstvenog stanja gajenih kultura, jer bi sistemi kišenjem i orošavanjem izazivali infekcije,

racionalno korištenje vode – najmanje isparavanje i gubici vode što je na ovom području od posebnog značaja.

mogućnost fertirigacije- proizvođači bi na ovaj način imali mogućnost da na sam hidrant montiraju venturi injektor i sa istim vrše prihranjivanje gajenih kultura vodotopivim đubrivima u zavisnosti od trenutnih potreba gajenih kultura.

Uzimajući u obzir navedene činjenice kao i želju proizvođača i predstavnika lokalne zajednice odabrana je metoda kap po kap. Svaka kultura će imati adekvatnu zalivnu opremu tj. laterale. Sistem je dimenzionisan da udovolji svim kulturama u pomenutom klimatu.


Na osnovu fizičke analize zemljišta jasno se vidi da se radi o skeletnom zemljištu sa velikom brzinom infiltracije i malim kapacitetom retencije vode u zemljištu. Potrošnja vode zavisi od klimatskih uslova, a režim navodnjavanja je uslovljen gajenom kulturom i osobinama zemljišta. Za dimenzionisanje sistema za navodnjavanje osnovni parametar je hidromodul navodnjavanja. Hidromodul predstavlja potrošnju vode na navodnjavanoj površini u vrijeme vršne potrošnje konvertovane u l/s, ha. Biljna proizvodnja ima specifičnosti kao i zalivna oprema i gajena kultura, pa nismo u mogućnosti da cjelodnevno navodnjavamo cijelu površinu. Za dimenzionisanje crpnog postrojenja potrebno je ostaviti period za servisiranje pumpi, čišćenje vodozahvata kao i hlađenje crpnih agregata. Iz navedenih razloga crpno postrojenje je poželjno dimenzionisati na osamnaestočasovni režim rada tj. uvećati kapacitet postrojenja za ¼ kako bi postigao dnevnu potrošnju za 18 sati. (predlog projektanata je qb=18h). Dimenzionisanje cjevovoda je takođe specifično gdje imamo situaciju različitih tipova zalivne opreme za pojedine kulture. Poznato je da je najveća potrošnja vode po jedinici vremena i površine u povrtarskoj proizvodnji. Dnevna potrošnja ili zalivna norma je približno ista, ali se razlikuje potrošnja u jedinici vremena. Ovako bi u slučaju grupisanja većeg broja povrtarskih proizvođača na istom cjevovodu dolazilo do veće potrošnje vode od kapaciteta cjevovoda pa bi brzina tečenja bila veća, a samim tim i gubici energije. Iz navedenih razloga predlog je da se za dimenzionisanje cjevovoda hidromodul uveća na dvanaestočasovni režim rada jer bi ovaj proticaj zadovoljio 50 % površine sa vršnom potrošnjom.

2.5.1. Varijantna rješenja

Urađeno je nekoliko varijantnih rješenja za cijeli sistem navodnjavanja. Varijantisano je sa materijalom od koga se prave brana i nasipi akumulacionog jezera i sa usvojenim sistemom navodnjavanja (različiti prečnici cjevovoda zavisno od automatike) što je uzrokovalo različitim dimenzionisanjem cjevovoda na razmatranom području. AKUMULACIONO JEZERO Akumulacija se planira izvesti na dijelu Ljubinskog polja nizvodno od postojeće akumulacije gledano na Bukov potok kao glavni dotok u obe akumulacije. Na osnovu projektovane potrebe količine vode koja je potrebna za navodnjavanje i topografskih uslova terena kao optimalno rješenje je usvojena akumulacija čija će se potrebna zapremina obezbijediti sa izradom nasute brane koja presjeca dolinu i koja se spaja sa novoprojektovanim nasipima sa desne i lijeve strane sa kojima kao cjelina predstavlja vještačku barijeru za formiranje akumulacije. Brana je dužine oko 95 metara. Visina brane kreće se od 0.5-12.0 m (od krajeva prema sredini pregradnog profila). Na sredini brane je predviđena izgradnja evakuacionog-prelivnog organa, odnosno lokalne saobraćajnice preko koje će biti ostvarena putna komunikacija između dvije obale. Takođe, kroz tijelo pregradnog profila biće položene i odgovarajuće cijevi za gravitaciono navodnjavanje nizvodnih površina.


Nasip na desnoj obali akumulacije je dužine oko 230 metara i pruža se čitavom dužinom obale, od postojeće brane do novoprojektovane, sa kojom se spaja. Nasip na lijevoj obali je manje dužine i ona iznosi oko 160 metara mjereno do novoprojektovane brane ka postojećoj. Visina nasipa i sa desne i sa lijeve strane je promjenjiva, prilagođava se topografiji terena i potreba iskopa za proširenje korita akumulacije, i iznosi od minimalno 0.5 metara do maksimalnih 4 metra. Odabir varijantnih rješenja uslovljen je geomorfološkim karakteristikama terena te inženjersko- geološkim parametrima tla područja gdje je predviđena izgradnja akumulacije. Ovdje nije razmatran uticaj hidrometeorolških osobina područja ali bi ih trebalo imati u vidu jer nekad budu presudni s obzirom na zahtjeve prilikom izvođenja određenih zemljanih radova. Ovdje se konkretno misli na izvođenje radova sa glinom. Što se tiče inženjersko-geoloških uslova, lokaciju na kojoj je predviđena gradnja akumulacije karakteriše postojanje tla slabo vezanog stijenskog sastava proluvijalnih sedimenata krečnjačkog porijekla, transportovanog sa okolnog slivnog područja koncentrisanog na Bukov potok. Ovaj materijal bi se najbliže mogao klasifikovati kao zaglinjeni šljunak, dobre nosivost i relativno visoke vodopropusnosti. Na osnovu dostupnih podataka ovi slojevi se pružaju do dubine 7 do 10 metara, ispod koje se nalazi osnovna stijena krečnjačkog tipa značajne lokalne ispucalosti i vodopropusnosti.

Slika br. 5 Ljubinjsko polje sa postojećom i planiranom akumulacijom

Lokacija na kojoj je predviđena akumulacija predstavlja klasično kraško polje sa velikom mogućnošću pojave uviranja vode iz akumulacije, što je iskustvo sa postojeće akumulacije i pokazalo. Da bi se voda iz akumulacije koristila što ekonomičnije kao bitan zahtjev se nametnula potreba da se tehničkim rješenjem obezbijedi vododrživost čitave akumulacije. Ovo je direktno uticalo i na odabir tehničkih riješenja za izradu tijela brane i nasipa koji osiguravaju akumulaciju.


Kao najekonomičnija rješenja po pitanju izrade nasutih građevina uvijek se ima za cilj korištenje prirodnih resursa samog područja na kojima se te građevine nalaze. Materijali koji su najzastupljeniji za predmetni objekat su proluvijalni sedimenti krečnjačkog tipa-zaglinjeni šljunak, te karbonantne stijene. Ova dva tipa materijala su se samim tim i nametnula kao optimalna za prijedlog varijantnih rješenja izrade pregradnih profila brane i nasipa. Bitno je napomenuti da područje u neposrednoj blizini lokacije nema zabilježena značajna nalazišta gline koja bi se mogla koristiti za izradu vododrživog sloja ali ne znači da ta varijanta nije moguća, te bi se u okviru glavnog projekta eventualno mogla razmotriti i ova varijanta. Uslovi na terenu su nametnuli određena ograničenja u smislu odabira mogućih rješenja. Najveći uticaj na proces odabira optimalnog poprečnog presjeka ima činjenica da je lokacija na kojoj je predviđena akumulacija tipično kraško polje sa izraženom pojavom uviranja vode ka podzemnim vodonosnim slojevima, što je za posljedicu imalo to da je bilo koja varijanta nasipa i brane da se usvoji, zahtjevala uklapanje vododrživog dijela tijela brane i nasipa sa vododrživim slojem koji mora da se obezbijedi po čitavoj akumulaciji. Teoretski je moguća varijanta i sa samo djelomičnim zaptivanjem dna akumulacije ali bi to vjerovatno uzrokovalo preskupe istražne radove te je ova varijanta odbačena. Gore navedene činjenice su suzile izbor odabira optimalnih rješenja pregradnih profila nasipa i brane te se kao optimalno nametnulo rješenje tipa nasipa i brane od homogenih materijala sa vodonepropusnim ekranom na uzvodnoj kosini. Vododrživost uzvodne kosine kod ove vrste nasutih garđevina se u prošlosti najčešće ostvarivala armirano-betonskim ili asfaltnim ekranom, dok se u današnje vrijeme sve više koriste materijali koji se prave od vještačkih sintetika. Idejnim rješenjem akcenat je stavljen na primjenu ovih vrsta materijala-geomembrana, za obezbjeđenje vododrživosti. Bitno je i ponoviti činjenicu da se ovim projektom mora obezbjediti i vododrživost čitavog prostora akumulacije te je i to imalo velik uticaj na usvojeno rješenje. Ovi sistemi su se pokazali kao veoma efikasni, naročito za ovakve vrste objekata. Veoma se dobro prilagođavaju deformacijama nasutih građevina, što kod krutih vododrživih ekrana nije bio slučaj. Razvojem tehnologije proizvodnje otklonjena je u prošlosti posjedovana mana trajnosti koja se znatno povećala. Današnje geomembrane imaju značajnu hemijsku, biološku i fizičku otpornost, znatnu trajnost, UV stabilnost, otpornost na atmosferlije. Bitno je naglasiti da je ugradnja ovih sistema veoma brza i jednostavna što ove sisteme nameće kao optimalne po pitanju ekonomičnosti. S obzirom na rečeno, u smislu izrade tijela brane, kao rješenja koja bi se mogla razmatrati nametnula su se sljedeća, a to su varijanta da se za izradu tijela nasipa i brane koristi materijal koji će se dobiti profilisanjem dna akumulacije - proluvijum, ili da se izradu gore spomenutih elmenata akumulacije koristi krečnjački kamen sa nekog od nalazišta u blizini. Oba rješenja imaju svoje prednosti i mane.


Prednost korištenja proluvijuma je mala dužina transporta te dobar odnos uravnjavanja količina iskopa i nasipa, ali ima za manu zahtjev za većim nagibom kosina, samim tim i veću potrošnju materijala, zauzimanje veće korisne površine te osjetljivost ovih radova na vremenske prilike. Kameni nabačaj ima prednost u manjim dimenzijama poprečnog presijeka, bolje vodopropusnosti, povoljnija svojstva u smislu trajne konsolidacije samog trupa te bolje usklađenosti deformacionih svojstava sa krutom prelivnom građevinom, dok kao manu ima povećanje troškova transporta i nabavke materijala. CJEVOVODI ZA SISTEM NAVODNJAVANJA KAP PO KAP Urađene su 4 varijante. Sistem je zamišljen kao automatizovan i kombinovan (dio sistema gravitacioni, a dio potisni). Automatizacija se ogleda u tome da je ukupna površina podijeljena po sektorima što je prikazano na sledećim slikama kao zadnja varijanta navodnjavanja 214 ha površina i kao usvojena varijanta navodnjavanja 250 ha površina.

Slika br. 6 Jedna od varijanti navodnjavanja 214 ha površina u okolini akumulacije


Slika br. 7 Usvojena varijanta navodnjavanja 250ha površina u okolini akumulacije

Hidraulički proračun, odnosno simulacija rada projektnog rješenja urađena je u programskom paketu EPANET (Rossman,1993,EPANET User Manual). Programski paket „Epanet “ namijenjen je računskoj simulaciji tečenja pod pritiskom u zatvorenim sistemima (cjevovodima), u uslovima stacionarnog, odnosno blago promjenjivog režima tečenja. Prema rezultatima ovoga programskog paketa usvojeni su prečnici cijevi potisnih i gravitacionih cjevovoda, kao i karakteristike pumpi u pumpnoj stanici. Analiza rada vodovodnog sistema vršiće se na osnovu hidrauličkog proračuna. Hidraulički proračun treba da utvrdi hidrauličko stanje sistema, da nađe pijezometarske visine u svim tačkama sistema i protoke kroz sve cijevi.

2.6. Način korištenja i održavanja sistema za navodnjavanje

Predviđeno je da će troškove korištenja i održavanja sistema za navodnjavanje snositi korisnik lokacije odnosno Opština Ljubinje.


3. OPIS MOGUĆIH UTICAJA PROJEKTA NA ŽIVOTNU SREDINU

3.1. Opis životne sredine na koju projekat može imati uticaj

3.1.1. Fizički faktori

Klima

Temperatura vazduha Na osnovu obrade podataka za period 2001-2012. god. (meteorološka stanica Ljubinje), dobijeni su podaci o srednjim, maksimalnim i minimalnim mjesečnim i godišnjim temperaturama vazduha na projektnom području. Tabela 1 Srednje mjesečne temperature vazduha (°C)

Mjesec I II III IV V VI VII VIII IX X XI XII

Tmj,sr 3,75 3,35 7,74 11,08 15,14 19,76 21,42 22,81 16,83 13.41 8,50 4,39

Srednja godišnja temperatura vazduha iznosi Tgod,sr=12,35°C, odnosno maksimalna Tgod,max=29,60°C i minimalna Tgod,min= - 5,40 °C. Padavine Pored analize temperature vazduha, izvršena je i analiza padavina za odabrani period, čiji su djelimični rezultati predstavljeni u narednoj Tabeli. Tabela 2 Srednje mjesečne padavine (mm)

Mjesec I II III IV V VI VII VIII IX X XI XII

Pmj.sr 210,7 190,4 192,2 116,2 102,8 86,8 54,0 59,7 140,3 218,5 281.4 266,5

Srednje godišnje padavine iznose Pgod,sr=137,35 mm, dok suma srednjih godišnjih padavina iznosi Pgod=1919,55 mm. Maksimalna suma mjesečnih padavine zabilježena u toku jedne godine iznosi Pgod,max=809,50 mm, odnosno minimalna Pgod,min=0 mm. Potencijalna evapotranspiracija PET Proračun potencijalne evapotranspiracije PET, izvršen je pomoću metode Thorntwhite-a, odnosno podataka o temperaturi vazduha, kao i proračuna potrebnih ulaznih parametara i koeficijenata (mjesečni i godišnji kalorični indeks itd.).

Tabela 3 Srednja mjesečna potencijalna evapotranspiracija PET (mm)

Mjesec I 11 111 IV V VI VII VIII IX X XI XII

PET,sr 10,7 9,8 27.4 46.0 69.1 98,4 109,8 120,2 79,0 59,2 31,8 13,5

Srednja godišnja potencijalna evapotranspiracija iznosi PETgod,sr=56,26 mm, odnosno PETgod=675,08 mm, PETgod,max=158,13 mm i PETgod,min=0,09 mm. Vodni bilans i odnos “padavine-PET” Zbog nedostatka višegodišnjih klimatoloških kao detaljnijih pedoloških istraživanja (retencija vode i vodne konstante i sl., potrebe za vodom su računate na bazi odnosa padavina i potencijalne evapotranspiracije gdje su vidno izraženi viškovi i manjkovi vode po mjesecima.


Slika br. 8 “Padavine-PET”

Na osnovu prethodne slike, jasno se vidi da u vegetacionom periodu (01.04-01.09) dolazi do pojave viškova vode na početku i kraju tog perioda a da je manjak vode prisutan od 15.06-01.09. “višak – manjak”.

Slika br. 9 “Višak – manjak”vode

Na osnovu proračuna potencijalne evapotranspiracije PET, procijenjeni kumulativni manjak vode za “bezvodni”period, iznosi ∑m = 127,86mm Ovaj podatak govori da je navodnjavanje neophodno jer manjak iznosi preko 100 mm.


Geomorfološke karakteristike terena

Geomorfološke karakteristike terena su posljedica geološke građe terena i geomorfoloških procesa koji su učestovali u stvaranju istog. Čitava oblast je dobro razuđena zahvaljujući karbonatnoj građi terena i nepostojanju šumskog i humusnog pokrivača. Predmetno područje karakteriše teren sa oštrim reljefnim formama koji su okarakterisani kao karstni tereni. Od većih morfoloških oblika ističu se kraška polja i planinski vijenci. Od geomorfoloških procesa na predmentom prostoru zastupljeni su proluvijalni i karstni geomorfološki proces. Proluvijalni proces nastaje kao posljedica povremenog površinskog toka Bukovog potoka. Od proluvijalnih oblika na teritoriji opštine zastupljeni su proluvijalna lepeza te proluvijalna zaravan kao akumulativni oblik reljefa gdje se i vrši navodnjavanje. Ovo područje se može okarakterisati kao holokarstvno imajući u vidu pojavu svih karstih oblika. Značajan doprinos ovako razbijenom karstnom procesu daju i intenzivne padavine te značajna tekstonska aktivnost koja je učinila ove krečnjake dobor ispucalim, te omogućila brzu cirkulaciju voda. Zahvaljujući tom procesu podzemni oticaj je dominantna u odnosu na površinski oticaj koji je sveden na Bukov potok i to u periodu hidrološkog maksimuma. Uprvo u periodu hidrološkog maksimuma vode iz Bukovog potoka trebaju da se zahvate i zadrže na površini terena u vidu akumulacije da bi se iste mogle koristiti za potrebe navodnjavanja u periodu hidrološkog minimuma. Ljubinsko polje predstavlja makro reljefni oblik nastao tektonskim pokretima, te je naknadno oblikovano egzogenim procesima. Geološke karakteristike terena

Na području koje gravitira Ljubinskom polju u geološkom i litološkom pogledu karakteristična je litološka jednorodnost. Geološke karakterisitke terena su obrađene na osnovu OGK list Trebinje, te na osnovu ostale dostupne literature i geološkog rekognosciranja terena izvedenog u toku izrade predmetnog Projekta. Na širem području Ljubinskog polja sedimenti donje jure (lijasa) su konstatovani kao najstariji, a litološki su predstavljeni krečnjacima. Mezozoik je najvećim dijelom zastupljen stijenama kredne starosti, a znatno manjim dijelom i stijenama jurske starosti. Tercijarni sedimenti su predstavljeni paleocenskim i eocenskim sedimentima. Tokom kvartara obrazovane su proluvijalne tvorevine koje grade cijelo Ljubinsko polje kao centralno područje na kome se realizuje projekat navodnjavanja. Prikaz litoloških članova prostorno je definisan na inženjerskogeološkoj i hidrogeološkoj karti u prilogu plana, a opisuje se u nastavku: Na slici br. 1 dat je prikaz šematske geološke karte Ljubinskog polja.


Slika br. 10 Šematska geološka karta šireg područja Ljubinskog polja.

M e z o z o i k Stijene mezozojske starosti u širem području Ljubinskog polja su predstavljene sedimentnim stijenama, a pretežno su to karbonatne sedimentne stijene tj. različiti varijeteti krečnjaka i dolomita. Ove stijene dominantno izgrađuju Hercegovinu. KREDA Tvorevine krede izgrađuju najveći dio teritorije koju obuhvata opština Ljubinje. Izdvojene su donja i gornja kreda. Donja kreda je predstavljena krečnjacima i dolomitima različite slojevitosti. VALENDIN-BAREM (1K1) Ovi sedimenti su na površini zastupljeni takođe u jugoistočnom dijelu opštine i nešto su više rasprostranjeni od jurskih sedimenata. To su slojevito bankoviti krečnjaci, svijetlosmeđe i bijele boje, kriiptokristalaste strukture sa visokim sadržajem SaSO3 (95%) sa brojnim pukotinama naknadno ispunjenim kalcitom i obiljem mikroorganizama.


APT-ALB (2K1) Serija tankopločastih i slojevitih krečnjaka sa rjeđim proslojcima dolomita predstavlja sedimente apt-alba. Tankopločasti krečnjaci su najčešće laporoviti ili bituminozni, rjeđe dolomitični. Boja im je siva, smeđa ili tamnomrka i nalaze se u nižim dijelovima serije. Slojeviti krečnjaci su smeđe ili svijetlosive boje, kristalasti su i jedri, a količina SaSO3 se kreće 97-99,5%. Gornja kreda je predstavljena krečnjacima i dolomitima. Razvijena je cijela gornja kreda i izdvojena su sva tri kata. CENOMAN (K12) U nižim dijelovima predstavljen je dolomitima (od tankopločastih do slojevitih) sa proslojcima krečnjaka. Viši dijelovi su od slojevitih krečnjaka bez proslojojaka dolomita. Boja dolomita je siva i žućkastosiva, sadržaj SaSO3 je povećan, a struktura zrnasta. Tankopločasti krečnjaci su žućkastosive, sive i sivobijele boje, a struktura im je kriptokristalasta. TURON Krečnjaci i dolomiti turona zauzimaju dominatno mjesto među svim tvorevinama na ovom terenu. Tamo gdje je bilo moguće, na osnovu litoloških i paleontoloških razlika izdvojena su tri paketa. TURON UOPŠTE (K22) Na zapadnim padinama Bjelasnice i sjeverozapadnim padinama Viđuše nije bilo moguće izdvajanje članova turona zbog neprohodnosti terena i nedostatka paleontoloških dokaza na profilima. Predstavljen je krečnjacima sa proslojcima dolomita. Krečnjaci su organogeno-detritični i dolomitični, smeđe do zatvorenosmeđe boje. Izdvojen je i u području Bregave, na Hrgudu i području Komaljeg brda. Turon na ovom terenu u nižim dijelovima izgrađuju uslojeni dolomiti sive i smeđe boje sa proslojcima krečnjaka sa hondrodontama. U višim dijelovima su organogeno-detrtični krečnjaci sa hondrodontima i rudistima. Krečnjaci su jedri i kristalasti, dobro su uslojeni i debljina slojeva je 10-100 cm. Boja krečnjaka je u nižim dijelovima tamnosiva, a u višim svijetlosiva i smeđa. Turonski sedimenti imaju znatno rasprostranjenje , kako na površini tako i po debljini. SENON (K32) Senon je ovom dijelu predstavljn bankovitim ili masivnim krečnjacima, svijetložute do bijele boje. Zbog velike karstifikovanosti slojevitost je zamaskirana, a sadržaj SaSO3 je visok. Ovi sedimenti zauzimaju veliko prostranstvo i negdje je bilo moguće izdvojiti dva superpoziciona člana. K e n o z o i k U kenozoiku su izdvojeni tercijar sa stijenama paleogene starosti i kvartar. T e r c i j a r Kao što je navedeno tercijar je predstavljen stijenama paleogene starosti. U okviru paleogena na terenu se izdvajaju paleocenski krečnjaci, alveolinsko-numulitski krečnjaci i liburnijski slojevi. PALEOCENSKI I ALVEOLINSKO-NUMULITSKI KREČNJACI (Rs,E) Sedimenti paleocena su izdvojeni na više mjesta u izolovanim zonama. Kod sela Obzir predstavljen je smeđim i rjeđe žućkastim slojevitim, laporovitim i mikrogrudvastim krečnjacima. To su uglavnom tvorevine brakične facije.


U predjelu Pustipuha-Bančića-Ljubinja su uglavnom uski pojasevi krečnjaka sačuvani ispod reversnih rasjeda. Predstavljeni su organogeno-detritčnim slojevitim i bankovitim krečnjacima, svijetlosmeđe do bijele boje sa pojavama rožnačkih mugli. LIBURNIJSKI SLOJEVI (Rs,E) Izdvojeni su u području sela Ubosko i Vlahovići i predstavljeni su tamnosmeđim, smeđim i tamnosivim krečnjacima. To su uglavnom laporoviti krečnjaci, a nekada se sreću i kalkareniti. Dobro su uslojeni, debljina slojeva je 10-40 cm, jedri i kompaktni sa školjkastim prelomom. Česte su i partije bituminoznih krečnjaka koji su djelimično pjeskoviti. Leže diskordantno preko gornjokrednih sedimenata, a na kontaktu sa starijim sedimentima su česte pojave boksita što ukazuje na prekid sedimentacije. K v a r t a r Kvartar je najizraženiji u kraškim poljima, većim vrtačama te škrapama, a predstavljen je proluvijalnim. Proluvijum (pr) Proluvijalni nanosi su konstatovani u Ljubinjskom polju i zoni Ubovskog. Materijal donošen kratkim bujičnim tokovima površinskih potoka deponovan je u zapadnom i istočnom dijelu polja. Javljaju se u vidu krupnijih i sitnijih, vrlo malo zaobljenih komada krečnjaka i dolomita, dolomitičnog pijeska i crvenice. U najnižim dijelovima ovaj materijal je prožet bigrom. Hidrogeološke karakteristike terena

Prilikom hidrogeološkog rejoniranja uzeti su u obzir litološki sastav kartiranih jedinica, tektonski sklop terena, geomorfološke karakteristike, tipovi izdani i njihovo rasprostranjenje, zatim njihova izdašnost, uslovi prihranjivanja i dreniranja podzemnih voda. Cilj hidrogeološke analize je bio da se utvrdi da li na predmetnom području ima smisla da se deficit voda za potrebe navodnjavanja rješava na račun podzemnih voda te uslovi za njihovo zahvatanje. Na osnovu navedenih činilaca na istražnom prostoru izdvojeni su sljedeći tipovi izdani:

zbijeni tj. intergranulani tip izdani;

karstni tip izdani;

karstno-pukotinski tip izdani;

uslovno ''bezvodni'' dijelovi terena. Zbijeni tj. intergranularni tip izdani formiran je u proluvijalnim sedimentima, koje karakteriše srednja vodopropusnosti. Imajući u vidu relativno malo rasprostranjenje ovih sedimenata, i njihova hidrogeološka uloga nije velika. Debljina ovih sedimenata, a samim tim i debljina zbijenog tipa izdani je do 5 m. U ovim sedimentima je formiran zbijeni tip izdani sa slobodnim nivoom izdani. Prihranjivanje izdani se vrši na račun infiltracije atmosferskih taloga, te prihranjivanjem iz površinskih tokova (u periodu hidrološkog maksimuma kada je pojava površinskog oticaja prisutna) ili drugih izdani. Karstni tip izdani je formiran u krednim krečnjacimama alb-apta, krečnjacima sa rudistnom faunom turona, krečnjacima senona i srednjejurskim sedimentima. Karstni tip izdani je okarakterisan kao dobro vodopropusni koji je formiran u različitim varijetetima krečnjaka


kredne i srednjejurske starosti. Vodonosnost ovog tipa izdani zavisi od stepena skaršćenosti krečnjačkih sedimenta. Prihranjivanje ove izdani se obavlja na račun infiltracije atmosferskih taloga dok se drenirnje obavlja preko ponora. Izvori koji dreniraju ovu izdan se nalaze na kontaktu između ovih vodopropusnih krečnjaka i dolomita valendin-barema koji su u ovom slučaju hidrogeološki izolatori. Vode iz karstog tipa izdani su karakteristične hidrokarbonatno-kalcijumske, i najčešće su zadovoljavajućeg kvaliteta. Više o vodama će biti opisano u dijelu koji se odnosi na mineralne resurse. Pukotinski tip izdani je formiran u karbonatnim sijenama paleocensko-eocenske i eocenske starosti koje karakteriše srednja vodopropusnost i koje imaju ograničeno rasprostranjenje na opštini Ljubinje. Ovdje se prije svega misli na laporovite krečnjake. Ovi krečnjaci su jedri, kompaktni, mjestimično karstifikovani, a pukotine imaju orijentaciju upravnu na slojevitost. Karstno-pukotinski tip je formiran u cenomanskim i turonskim dolomitima i krečnjacima i krečnjacima sa proslojcima dolomita gornjojurske starosti. U ovom kompleksu dominatna je karstno-pukotinska poroznost srednje vodopropustnosti. Uslovno ''bezvodni'' dijelovi terena su predstavljeni valendin-baremskim karbonatnim sedimentima. Ovi sedimenti su hidrogeološki izolatori, ali je i u njima moguće formiranje manjih količina podzemnih voda koje se mogu lokalno koristiti za vodosnabdijevanje. Ovi sedimenti takođe predstavljaju i barijeru kretanja voda karstnog tipa izdani, te se na kontaktu ovih sedimenta i donjokrednih krečnjaka alb-apta pojavljuju izvori. To su slojevito bankoviti krečnjaci, kriiptokristalaste strukture sa brojnim pukotinama naknadno ispunjenim kalcitom i obiljem mikroorganizama. Na sledećoj slici dat je prikaz šematizovane hidrogeološke karte Ljubinskog polja.

Slika br. 11 Šematizovana hidrogeološka karta Ljubinskog polja

Za potrebe realizacije ovog Projekta izvršena su tri uzorkovanja tla za potrebe definisanja granulometrijske analize koja će se koristiti i u daljoj fazi Projekta. Na sledećoj slici date su granulometrijske krive uzetih uzoraka.


Podaci o uzorkovanju Datum uzorkovanja 02.07.2015. Laboratorijska oznaka 169/15 170/15 171/15 Oznaka bušotine jame Uzorak 1 Uzorak 2 Uzorak 3 Koordinate X=4754173

Y=6510525 X=4754302 Y=6510308

X= 4754604 Y=6510754

Granulometrijski sastav Glina (%) 1.1 0.7 1.8 Prašina (%) 40.2 19.1 22.9 Pijesak (%) 12.8 26.6 25.0 Šljunak (%) 45.9 53.6 50.3 > 60 mm (%) 0.0 0.0 0.0

Slika br. 12 Granulometrijske krive uzetih uzoraka

Na slici br. 9 se vidi da je granulometrijski sastav raѕličit i da je prisutna granulacija svih prečnika što ovo područje ima sposobnost da brzo propušta vodu tako da je to jedan od dokaza da je dominantan podzemni oticaj sa sliva. Sa druge strane ovo je bitan podatak i kod definisanja potrebnih ili optimalnih količina voda z potrebe navodnjavanja Imajući u vidu da se na ovom dijelu vrši intenzivna proizvodnja voća te da je preko 280 ha pod voćem koje u ljetnjim danima ima deficit vlage neophodno je realizovati projekat navodnjavanja.

3.1.2. Biološke karakteristike

Istočna Hercegovina pripada mediteransko-dinarskoj vegetacijskoj oblasti, a u skladu sa opštim fizičko-geografskim karakteristikama, osnovno obeležje je degradirana vegetacija. Brežuljkasti tereni razmatrane oblasti pokriveni su kraškim rastinjem, šumom i šikarom, a između njih blage padine i ravni tereni pokriveni su pašnjačkom i livadskom vegetacijom. Obradive površine se nalaze uglavnom u ravnim dijelovima polja i oko naselja. Veći stepen šumovitosti imaju viši dijelovi, gdje sastav šuma čine lišćari (bukva, hrast, grab, jasen, klen, javor, lipa, breza, jasika, brijest) i četinari (jela, bor, smrča, omorika, kleka). U kotlinama rijeka i potoka rastu: vrba, jova, topola i vrste kojima pogoduje veća vlažnost


U okolini postojećeg puta, u srednjem toku Zovidolke, prisutna je i šuma medunca i crnog graba (Guerco-ostryetum carpinifoliae). Ova termofilna šuma se javlja na strmim južnim ekspozicijama na krečnjaku i dolomitu i rendzina zemljištu. Pojavljuju se slijedeće vrste drveća: Ostrya carpinifoliae, Quercus pubescens, Quercus cerris, Fraxinus ornus i dr. Prisutna je i bukva ali sa umanjenom vitalnošću. Od žbunastih vrsta prisutne su: Cornus mas, Cornus sanguiea, Vuburnum lantana, Ligustrum vulgare, Crategus momogyna, Juniperus communis i dr. U prizemnoj flori prisutan je jako veliki broj vrsta, a najčešće su: Geranium sanguineum, Polygonatum officinale, Trifolium rubens, Inula hirta, Mercurialis ovata i druge. Pokraj navedenih šumskih zajednica, ovo područje karakterišu i slijedeće vegetacijske zajednice, čiji areal uslovljen specifičnim orografsko klimatskim karakteristikama. To su: zajednice higrofilnih livada dinarsko gprocjepka i sibriske sabljice, higrofilnih livada beskoljenke i busike, hogrofilnih livada različka i grahora, trstika i šašika, higrofilnih livada košute, mezofilnih livada pahovke, rosulje i vlasulje, termofilnih livada ovsika i vrnog korijena, mediteransko-montanih kamenjara crvenog vrijeska, šibljaka košaraste vrbe, rakite i barske vrba, bijele vrbe i poljskog jasena, higrofilnih i eutrofnih livada, drijemovca, higrofilnih livada ilirske gladiole, livada dinarsko procjepka i uskolisne bokvice, livada panonskog različka i divljeg peršuna, šibljaka rakite i barske ive, submediteranskih kamenjara sa bijelim vrijeskom. Od divljači na ovim prostorima sreće se uglavnom divlja svinja, zec, vuk, divokoza, jarebica kamenjarka, medvjed, itd. Areal ovih vrsta je usko vezan za pojedine tipove staništa. Kraška polja ovog sistema, se nalaze na koridoru većeg broja migratornih vrsta ptica, koje na svom putu ka toplijim krajevima privremena staništa nalaze baš na ovim područjima. Jedan broj tih vrsta se nalazi na IUCN Crvenoj listi. To su: Anthya nyroca, Aquila pomarina, Falco neumanni, Crex crex. Pokraj ovih vrsta svoje privremeno stanište za opstanak i reprodukciju, nalaze i sljedeće vrste: Gavia artica Ixobrychus minutes, Nycticorax nycticorax, Ardeola ralloides, Egretta alba, Egretta garzetta, Ardea purpurea, Platalea leucordia, Plegadis falcinellus, Ciconia ciconia. U ponornicama jugoistočne Hercegovine, vrelima ili estavelama i u njihovoj blizini, žive tri vrste riba, i to: gatačka gaovica (Paraphoxinus metohiensis), trebinjska gaovica (Paraphoxinus pstrossi) i popovska gaovica (Paraphoxinus ghetaldi). Ove riblje vrste kao endemske vrste imaju privredni značaj i od posebnog su značaja jer se nalaze u lancu ishrane salmonidnih vrsta. Gatačka gaovica naseljava vode Gatačkog polja, takođe je ima u Gračanici, Mušnici, njenim pritokama, zatim u Zalomki i njenim vrelima oko Fojnice, plavnim vodama Lukavačkog i Cerničkog polja. Karakteristično za sve vrste je da su one veoma prilagodljive uslovima vodotoka, što znači da kada rijeka presuši povlače se u svoj ponor i tu provode sušni period godine. U kišnom periodu, kada ima vode u reci, ova riblja vrsta pokraj ponorskih kanala i hodnika, nastanjuje površinski tok. Gaovica najčešće koristi estavele za komunikaciju podzemlje – povremeno jezero. Proučavanjem gaovice u Popovom polju utvrđeno je da se ona vraća u iste estavele iz kojih je potekla. Osim u rijeci Zalomci i pritokama, prisustvo gaovice je registrovano i u vodi toka Vrijeke i ponora Ponikve u Dabarskom polju, ako i u ponoru Pasmice u Fatničkom polju. Za razliku od popovske gaovice (Paraphoxinus ghetaldi) i trebinjske gaovice (Paraphoxinus pstrossi), koje su imale značajnog udjela u ishrani lokalnog stanovništva, gatačka gaovica je malobrojna i pretežno služi u lancu ishrane salmonidnih vrsta.


3.1.3. Socio-kulturološke karakteristike

Poredeći podatke broja stanovnika iz 1991 i 2013. godine se može zaključiti da postoji negativan trend u razvoju populacije opštine Ljubinje. Značajan prekid normalne vrste razvoja populacije se dogodio u periodu 1991 - 1995 zbog rata. Veliki dio populacije je otišao u druge zemlje. Najveće preseljenje se dogodilo unutar zemlje, najviše u odnosu na etničke linije, što je izazvalo da veliki dio populacije ode u područja gdje su se osjećali manje ugroženi. Povratak raseljenih lica u prijašnje prebivalište se također odvija uglavnom u odnosu na etničke linije. To vodi ka slabom nivou povratka i značajnim promjenama u strukturi državne populacije. Migracija, posebno mlađe populacije u radnoj dobi, se nastavila i nakon rata. Poslijeratna migracija je bila izazvana siromaštvom, teškim životnim uslovima, slabim mogućnostima za zaposlenje i niskim životnim standardom. Tendencija smanjenja broja stanovnika posledica je istovremenog uticaja više međusobno povezanih činilaca u dugom periodu, i to: ratno stradanje u 2. svjetskom ratu, ekonomska nerazvijenost, niska stopa nataliteta, te iselјavanje u druge regione bivše SFRJ, prvenstveno Srbiju, zbog ekonomskih motiva. U periodu 1991-2009. godine, zbog poznatih događaja (raspad SFRJ, ratni sukob, postratno kretanje i grupisanje), demografske prilike u Opštini Ljubinje su dijelom izmjenjene. Dio stanovnika se iselio, a dio izbjeglog stanovništva sa drugih područja (FBiH, Hrvatske) se doselio u Ljubinje. Starosna struktura stanovništva Ljubinja je nepovolјna i neprekidno se mijenja u pravcu povećanja učešća starijih i smanjenju učešća mlađe populacije. Prema procjenama, polnu strukturu stanovništva Ljubinja karakteriše stalan i nešto veći broj muške populacije. Ratna zbivanja od 1991. do 1995. godine su dijelom promjenila nacionalnu strukturu stanovništva Opštine. Posmatrajući 1991. i 2009. godinu, Srbi su činili većinsko stanovništvo Opštine (1991. godine su činili 89,83%, a 2009. godine zbog ratnih dešavanja i iselјavanja čine čak 99,20 % stanovništva). Učešće Muslimana i Hrvata 1991. godine je bilo 8,90% stanovništva Opštine, a 2009. godine samo oko 0,56 % (povratnici). Ostalo stanovništvo 1991. godine čini 1,27 %, a 2009. godine tek 0,24%. Iselјavanje Ljubinjaca traje vijekovima i u raznim pravcima. Odlaženja na rad u Dubrovnik, Mostar, Sarajevo trajalo je dеsetinama godina i tako su mnogi Ljubinjci ostali kao stalni stanovnici u tim gradovima. O migracijama ne postoje tačni podaci. Kretanje stanovništva iz Opštine u druga mjesta npr. Trebinje je posledica rješavanja raznih potreba stanovništva: zdravstvene usluge većeg nivoa, trgovina, odlazak đaka i studenata u školu - svakodnevno i sedmično. Sezonske migracije su takođe prisutne, u kojima radno stabilno stanovništvo (uglavnom mlađe) radi zarade, odlazi u druge regije na rad u oblasti turizma, građevinarstva, kampanje berbe polјoprivrednih proizvoda i sl. Posebno su značajne, sa razvojnog aspekta, migracije mladih koji ostaju u mjestima školovanja, studiranja sa cilјem trajnog nastanjivanja i života. I pored stimulativnih mjera, negativni prirodni priraštaj i migracije predstavlјaju ogroman problem sa kojim se suočava Ljubinje, pa je strateški presudno pitanje: kako unaprijediti opšti kvalitet života i mogućnosti sticanja prihoda građana na području opštine. Tabela 4 Pregled broja stanovnka stanovnika opštine Ljubinje za period 1971 – 2013

Opština Populacija

1971 1981 1991 2013

Ljubinje 4,837 4,516 4,172 3,756


Ukoliko analiziramo podatke koji se odnose na period od 2005 do 2009 godine, na području opštine Ljubinje broj zaposlenih se nije značajnije mjenjao u tom periodu. Broj zaposlenih se kretao između 824 i 864, ali bez nekih primjetnih i jasnih tendencija. Prema raspoloživim podacima koji se odnose na period od 2005 do 2009 godine, a odnose se na razvrstavanje zaposlenih prema privrednim djelatnostima, zaklјučujemo da je evidentan rast broja zaposlenih u javnom sektoru. Takođe, nema naznaka razvoja neke nove privredne djelatnosti koja već nije bila zastuplјena na teritoriji opštine Ljubinje. Privredni sektor je u potpunosti smanjio svoje kapacitete, izuzev građevinarstva koje je za čak 200% povećalo broj zaposlenih 2009 godine u odnosu na 2008 godinu. Trgovina na malo i veliko, kao i ugostitelјstvo bilјeže blag pad broja zaposlenih, što je vjerovatno u krajnjoj instanci posledica pada kupovne moći odnosno smanjenja potrošnje građana opštine. Prema veličini preduzeća, najviše zaposlenih (63%) se nalazi u malim preduzećima koja imaju između 10 i 49 zaposlenih, dok je u srednjim preduzećima kjoja imaju između 50 i 250 zaposlenih zaposleno oko 26%, u mikro preduzećima koja imaju do 9 zaposlenih zaposleno je oko 11% od ukupnog broja zaposlenih u preduzećima. 2009. a posebno 2010. godina obilјežene su ekonomskom krizom koja je rezultirala gubitkom brojnih radnih mjesta (tekst. industrija i dr.) i snažnim padom inače skromne potražnje radne snage. Prosječna plata na nivou opštine Ljubinje je u poslednjih 5 godina koje su uzimane u obzir prilikom analize bila značajno niža od prosječne plate na republičkom nivou. Prema obrazovnoj strukturi najveći broj (preko 70%) nezaposlenih je KV i SSS. Broj nezaposlenih sa VSS kretao se između 2 i 4%. Starosna struktura nezaposlenih lica je šarolika i možemo reći da su sve generacije gotovo podjednako zastuplјene. Stopa nezaposlenosti u periodu od 2005 do 2009 godine nije imala nekih značajnih trendova rasta odnosno pada i kretala se oko 40% (tačnije od 39-41%). 2010-te godine trendovi su pogoršani. Sve u svemu krupno strateško pitanje je: kako privući nove investicije a održati i ojačati postojeću privrednu strukturu. Zaključak demografske analize je:

- Negativan rast populacije je karakteristika opštine Ljubinje;

- Značajan broj raseljenih lica zbog rata i nakon njega živi u lošim uslovima;

- Značajno manji broj stanovnika u poređenju sa 1991. godinom;

- Visoka stopa nezaposlenosti. Cjelokupan demografski rezultat je nepovoljan jer većina opština, to se posebno odnosi na opštinu Ljubinje, ne mogu pružiti osnovne životne uslove da bi se zadržala populaciju u području i ohrabrio dalji razvoj demografije.

3.2. Opis mogućih uticaja projekta na životnu sredinu

3.2.1. Uticaji na riječni podsliv

Područje Ljubinja ima deficit vodnih resursa i to u periodu kad su vode najpotrebnije. Površinske vode gotovo izostaju tako da je prisutan jedan povremeni površinski tok pod imenom Bukov potok. Bukov potok ponire sjeverozapadno od Ljubinja. Oticaj sa područja opštine je dominantno podzemni zahvaljujući velikim površinam izgrađenim od karbonatnih naslaga.


Zona karstifikacije je duboka tako da voda koja se istaloži atmosferski ponire jako brzo. Imajući u vidu ovu činjenicu izvora gotovo i da nema, osim dvije pojave na lokalitetu Slavan i Krtinje. Pojave ovih izvora se vezuju za dolomitične naslage 1K1 koje predstavljaju hidrogeološku barijeru koja sprečava procjeđivanje podzemnih voda u dublje horizonte. Ovi izvori su kontaknog gravitacionog tipa. S obzirom, da je hidrogeološki problem zahvatanja podzemnih voda veliki na području Ljubinja, metode skupe, a ishod rezultata istraživanja nesiguran, planirano je da se problem deficita voda rješava na račun površinskih voda tj. Bukovog potoka. Međutim, nikada ranije nisu rađena nikakva hidrološka istraživanja podzemnih voda na ovom mikro lokalitetu, ali postoje određena istraživanja koja su rađena u okruženju sa ciljem energetskog iskorištavanja površinskih vodotoka i njihovih uticaja na podzemne vode. Konkretno rađena su studijska istraživanja energetskog korišćenja vode rijeke Bregave, koja isto ponire kao i Bukov potok, kao i dosta obimne analize koje su rađene u okviru projekta Gornji Horizonti i provođenja voda iz jednog slivnog područja u drugo i u svim slučajevima analizirani su uticaji na podzemne vode. Na osnovu nalaza spomenutih istraživanja može se zaključiti da je predmetno područje u hidrološkom smislu uvezano u jedinstven sistem preko bogate mreže površinskih i podzemnih vodotoka od kojih većina završava u Neretvi. Kako se radi o privremenom vodotoku čija će voda, u slučaju realizacije ovog projekta, biti zahvaćena u akumulaciju i korišćena za potrebe navodnjavanja poljoprivrednih površina, ne očekuje se uticaji na riječni podsliv Bukovog potoka, pogotovu zbog činjenice da je predmetno područje u hidrološkom smislu uvezano u jedinstven sistem preko bogate mreže površinskih i podzemnih vodotoka. U prilog ovoj procjeni ide i činjenica da na pomenutom potoku već postoji površinska akumulacija koja je u funkciji navodnjavanja Ljubinskog polja. Kako je ova akumulacija male zapremine oko 50000 m3 predlaženo je samo povećanje njenog kapaciteta. Sa druge strane izgradnja akumulacije imaće dosta pozitivnih uticaja na okolinu jer omogućava da se voda koristi i za druge namjene kao što su akumuliranje tehničke vode za bgašenje požara, napajanje stoke, rekreacije, ribogojilišta i dr.

3.2.2. Uticaji u fazi izgradnje

Projekat navodnjavanja u Ljubinjskom polju je planiran kako bi se kroz revitalizaciju i modernizaciju sistema za navodnjavanje i odvodnju osigurale ekonomske, socijalne i okolišne koristi, korisnicima zemljišta i lokalnoj zajednici u ovom području. Ranija iskustava sličnih projekata, kao i iskustva iz probnog perioda sa postojećom manjom akkumulacijom, govore da će projekat imati brojne pozitivne uticaje na životnu sredinu kroz promociju dobrih praksi upotrebe zemljišta, metoda uzgoja i prerade poljoprivrednih proizvoda. Projekt bi trebao pomoći ojačati lokalne kapacitete u ekološki održivim pristupima razvoju poljoprivrede. Potencijalni pozitivni uticaji na životnu sredinu kroz implementaciju ovog projekta uključuju: (i) smanjenje gubitaka vode kroz poboljšani rad i održavanje; (ii) smanjenje rizika od zaslanjivanja i zabarivanja tla putem poboljšanja odvodnjavanja; (iii) efektivnije zbrinjavanje otpada kroz veće učešće zajednice. Planirani građevinski radovi će imati za cilj proširenje akumulativnih kapaciteta za vodu, revitalizaciju i poboljšanje dijelova distributivnog sistema za navodnjavanje. Radovi će se izvoditi samo na određenim područjima unutar sistema za navodnjavanje.


Imajući u vidu da se projekt odnosi na revitalizaciju i modernizaciju postojećeg sistema, očekuje se da će njegovi direktni uticaji na životnu sredinu biti mali do neznatni. Bezobzira na veličinu uticaja mjere za njihovo sprječavanje/ublažavanje moraju biti sastavni dio procesa projektovanja i implementacije. Potencijalni negativni uticaj projekta uključuje: (i) štete uzrokovane radovima na izgradnji od strane izvođača radova uključujući odlaganje iskopane zemlje i drugih materijala iz kanala za navodnjavanje i drenažnih kolektora; (ii) dugoročni rizik od kontaminacije površinskih i podzemnih voda uslijed agrohemijskog zagađenja kao rezultat povećane upotrebe pesticida u budućnosti; i (iii) erozija zemljišta povezana sa postojećim praksama poljoprivredne proizvodnje. Za potrebe izgradnje sistema neophodno je prisustvo građevinske mehanizacije (rovokopača, buldožera) manjih gabarita i radnika na terenu, te uspostavljanje gradilišne zone. Glavni uticaji izgradnje će uključivati upravljanje iskopanom zemljom i građevinskim otpadom te otpadnim vodama i gorivima i mazivima na gradilištu, ali također mogu uključivati: (i) ometanje pristupa i kretanja, (ii) poremećaj u odvijanju poljoprivrednih aktivnosti koje proizlaze iz pristupa ograničenja, sabijanje tla i kopanja kanala, (iii) otpad, buku, blato i prašinu na lokaciji i na pristupnim cestama, (iv) oštećenje stabala ili drugog rastinja na mjestu izvođenja radova i (v) uznemiravanje životinjskog svijeta na i u blizini područja. Zagađenje tla

Građevinski radovi, uključujući uklanjanje površinskog sloja zemljišta (humusa), kopanje, kao i samo prisustvo mašinerije i radnika na gradilištu može imati negativan uticaj i na kvalitetu zemljišta. Prema tome, identifikovani su slijedeći uticaji:

Zauzimanje zemljišta novom akumulacijom; Mehanički uticaj na tlo tokom iskopavanja kanala; Stimulacija erozije vjetrom i vodom; Zagađenje zemljišta zbog prosipanja ili odlaganja ulja i uljnih derivata, motornog

ulja i sličnog otpada koji potiče od uređaja i vozila na gradilištu; Zagađenje zemljišta zbog nekontroliranog odlaganja čvrstog otpada na zemljište; Zagađenje zemljišta zbog nekontrolisanog ispuštanja na zemljište ispusta iz

toaleta za radnike na gradilištu; Odlaganje vraćanja zemljišta u prvobitno stanje.

Privremeno uspostavljena mreža gradilišnih puteva će biti uklonjena i zemljište vraćeno u prvobitno stanje nakon završetka građevinskih radova, osim u situacijama gdje je neophodno da se putevi zadrže radi održavanja. U područjima gdje je potrebno preći preko strmih nagiba, građevinski radovi mogu prouzrokovati eroziju tla i transport nanosa. Implementacijom predloženih mjera za ublažavanje uticaja kao što su korištenje privremenih nasipa, ograda i rovova koji bi umanjili i ograničili nivo zagađenja, spomenuti uticaji će se minimizirati. Vraćanje zemljišta u prvobitno stanje je standardna procedura koja se provodi nakon zavarivanja i zatrpavanja cijevi. Vraćanjem zemljišta u prvobitno stanje nastojat će se ostvariti dva cilja (i) kratkoročni cilj, koji se ogleda u zatrpavanju, odvodnji i stabilizaciji tla radi trajnog sprječavanja erozije i rekultivacija, odnosno nanošenja očuvanog ili zamjenskog površinskog sloja kako bi se omogućio rast autohtone vegetacije i (ii) dugoročni cilj, koji se ogleda u uspostavljanju odgovarajućeg vegetacijskog pokrivača, kojim bi se nastojalo vratiti lokalne biljne zajednice i ekosistem u prvobitno stanje.


Odlaganje vraćanja zemljišta u prvobitno stanje može uzrokovati pogoršanje kvaliteta očuvanog površinskog sloja zemljišta, kao i povećati troškove naknadnog vraćanja zemljišta u prvobitno stanje. Gore navedeni uticaji su privremenog karaktera i moguć je povratak u prvobitno stanje prije izvođenja radova. Uticaj može biti značajan ukoliko se ne primjene mjere iz dobre građevinske prakse u skladu sa Zakonom o građenju koje će biti preporučene ovom Studijom, te izvrši vraćanje zemljišta u prethodno stanje. Zauzimanje zemljišta novom akumulacijom

Problematika zauzimanja površina neophodnih za izgradnju ovakvih objekata, jedan je od parametra mjerodavnih za definisanje odnosa izgradnje objekta i životne sredine. Izučavanje ove problematike postalo je aktuelno onog trenutka kada se napokon shvatilo da površine koje zauzimaju akumulacije, predstavljaju izgubljeni resurs i da se teško mogu privesti svojoj predhodnoj namjeni. Zaposjedanje prostora ima više ekoloških aspekata, među ostalim: uništavanje ili značajno oštećenje zatečenih, ali i drugih, s njima povezanih ekosistema i gubitak zemljišta za druge privredne namjene (u prvom redu zemljoradnju). Međutim, kako je ukupna površina akumulacije 3,4 ha vidljivo je da se radi o maloj površini, što znači da se radi o površini koja ne predstavlja značajnu privrednu vrijednost za opštinu Ljubinje. Na obalama akumulacije ne postoji polјoprivredno zemlјište koje će biti potoplјeno zbog toga što se akumulacija formira između dva nasipa koja su ranije izgrađena za potrebe postojeće akumulacije. Međutim, ukoliko bi se zauzimalo i poljoprivredno zemljište za potrebe izgradnje čitavog sistema, u slučaju ovakvih projektata, gubitak obradivog zemlјišta se delimično kompenzuje kroz povećanu mogućnost navodnjavanja polјoprivrednih površina i smanjenjem rizika od plavlјenja. Poslije završenih građevinskih radova vršiće se sanacija zemlјišta koje je zauzeto građevinskim i drugim radovima prema projektnoj tehničkoj dokumentaciji. Zagađenje vode

Procjenjuje se da bi građevinski radovi mogli negativno uticati i na kvalitet podzemnih i površinskih voda i to:

povećana sedimentacija i erozija izazvana iskopnim radovima, što će uticati na kvalitetu vode i prouzrokovati promjene stabilnosti obale akumulacije;

zagađenje površinskih i podzemnih voda putem prosipanja ili odlaganja ulja i uljnih derivata, motornog ulja i sličnog otpadnog materijala koji potiče od uređaja i vozila na gradilištu;

promjene u kvaliteti površinske vode zbog nekontrolisanog odlaganja iskopnog materijala u površinsku akumulaciju;

promjene u kvaliteti površinskih voda zbog nekontrolisanog odlaganja čvrstog otpada u površinsku akumulaciju;

promjene u kvaliteti površinskih i podzemnih voda zbog nekontrolisanog ispuštanja iz toaleta za radnike na gradilištu.

Svi gore navedeni uticaji su privremenog karaktera. Ovom studijom će se predložiti mjere za ublažavanje kojima će se nastojati umanjiti negativni uticaji u fazi izgradnje i osigurati vraćanje u prethodno stanje.


Zagađenje vazduha

Kao posljedica izvođenja građevinskih radova očekuje se povećana koncentracija zagađujućih materija, prvenstveno prašine i izduvnih gasova iz motornih vozila. Aktivnosti koje će prouzrokovati emisiju zagađujućih materija su: izgradnja privremenih pristupnih puteva, prijevoz nepokrivenog građevinskog materijala, kretanje mašinerije i vozila na gradilištu, kao i radovi na iskopavanju rovova u koje će se polagati cijevi. Uticaj na kvalitet vazduha se očekuje na području udaljenom nekoliko stotina metara od mjesta na kojem će se odvijati radne aktivnosti. Ipak, značajan uticaj na lokalno stanovništvo se ne očekuje, kao ni prekoračenje zakonom dozvoljenih koncentracija za emisije u vazduh. Stoga su svi uticaji usko vezani za lokaciju izvođenja radova, privremenog su karaktera sa tendencijom vraćanja u prvobitno stanje po završetku radova. Uticaj na nivo buke

Izgradnja će napredovati postepeno što će prouzrokovati pojavu privremene buke. Proces izgradnje se ne može procijeniti na ovom stepenu, s obzirom da isti ovisi o nizu različitih faktora kao što je broj radnika, vrsta mehanizacije, vrsta tla, prisutnost ostalih faktora (postojeće podzemne cijevi) itd. Građevinski radovi će se uglavnom odvijati tokom radnih sati u danu, ali ovisno o prirodi posla, postoji mogućnost da će se određene aktivnosti obavljati izvan navedenog vremenskog okvira. Stoga će se kroz mjere za ublažavanje uticaja propisati dnevno radno vrijeme u zonama pod najvećim uticajem. Ovaj uticaj se ocjenjuje kao privremen i manje značajan. Uticaj na floru i faunu

Prilikom izvođenja građevinskih radova uz korištenje teške mehanizacije može doći do oštećenja biljnih kultura koje se uzgajaju. Malo je vjerovatno da se mogu očekivati značajni negativni uticaji na floru i faunu. Kao što je ranije naglašeno vegetacija predmetnog područja je izuzetno siromašna vrstama. Siromaštvo biljnog svijeta prati siromaštvo životinjskog. Ukoliko se analiziraju uticaji na migratorne ptice onda procjena uticaja, treba da budu zasnovana na međunarodno priznatoj metodologiji, Scottish National Heritage (“SNH”) metodologija. Kada se radi o analizi uticaja na ptice onda se oni obično prikazuju kao skup sledećih vrsta uticaja:

stvaranje efekta barijere redovnom kretanju ili migraciji;

gubitak ili fragmentacija staništa;

raseljavanje i uznemiravanje, i

kolizija sa objektima sistema. U slučaju izgradnje i eksploatacije predmetnog sistema navodnjavanja možemo govoriti jedino o fragmentaciji staništa i raseljavanju i uznemiravanju ptica. Stvaranje efekta barijere redovnom kretanju ili migraciji i kolizija sa objektima sistema u ovom slučaju nije ostvariva. Ukoliko se pogleda veličina koju zaposjedaju elementi sistema navodnjavanja (akumulacija i svi objekti) može se zaključiti da će i uticaji na gubitak ili fragmentaciju staništa, raseljavanje i uznemiravanje sa i na predmetom prostoru biti minimalni i zanemarivi.


Uticaj na kretanje stanovništva

Uzimjući u obzir da će projekat možda podrazumijevati izgradnju gradilišnih puteva, postavljanje radničkog kampa, kretanje mašina lokalnim cestama, kopanje rovova radi polaganje cjevovoda, postoji mogućnost da će sve navedene akivnosti ometati uobičajene rute kretanje stanovništva i motornih vozila. Ovi uticaji se mogu ublažiti primjenom mjera dobre građevinske prakse uključujući planiranje razmještaja mašina i opreme u vrijeme kada nisu velike dnevne gužve u saobraćaju te osiguranjem sigurnog prolaza kroz gradilište ili alternativnog prolaza za pješake i vozila u saradnji sa lokalnim vlastima. Osim toga postoji potencijalna opasnost po zdravlje vezana za prisutnost otvorenih rovova u blizini naseljenih mjesta koja se može ublažiti odgovarajućom signalizacijom i ograđivanjem. Uopšteno govoreći, svi uticaji izazvani građevinskim radovima su privremeni i moguć je povratak u prvobitno stanje prije izvođenja radova. Uticaji se mogu ublažiti odgovarajućim dobrim građevinskim praksama koji će se propisati ovom Studijom.

3.2.3. Uticaji u fazi korištenja

Pored mnogih značajnih koristi koje navodnjavanje ima u poljoprivrednoj proizvodnji, navodnjavanje može imati i neželjene posljedice, naročito ukoliko se nepravilno primjenjuje ili se primjenjuje u neodgovarajućim uslovima. Potencijalni negativni uticaji koji su identifikovani u fazi korištenja se odnose na: (i) probleme sa zabarivanjem, zaslanjivanjem i erozijom zemljišta, (ii) kvalitetom površinskih i podzemnih voda zbog agro‐hemijskog zagađenja, (iii) te poremećaju ekološkog balansa u smislu pojave određenih vrsta štetočina i korova. Uticaj na zemljište

Zabarivanje zemljišta nastaje kada nivo podzemne vode pređe kritičnu visinu koja je nepovoljna za razvoj većine poljoprivrednih kultura. Tada dolazi do potpunog zasićenja zemljišta vodom. Zabarena zemljišta ne mogu se na vrijeme, ili se uopšte ne mogu pripremiti za sjetvu, niti se mogu blagovremeno zasijati. Za rješavanje problema zabarivanja zemljišta potrebno je odvodnjavanje i primjena drugih agromelioracionih mjera. Zaslanjivanje zemljišta navodnjavanjem može nastati podizanjem nivoa podzemne vode koja je zaslanjena i kada se navodnjava vodom koja sadrži povećanu količinu soli, a naročito kada se primjenjuju velike zalivne norme. S obzirom da nisu rađene analize zemljišta, u ovom trenutku nije moguće tvrditi da je područje ugroženo. Ipak je potrebno naglasiti i ovu mogućnost i preporučiti praćenje stanja saliniteta zemljišta koje se navodnjava. Pravilnim određivanjem zalivnih normi, izborom odgovarajućeg načina i opreme za navodnjavanje i njihovim prilagođavanjem uslovima zemljišta, sprječava se ili umanjuje pogoršanje vodno‐fizičkih svojstava zemljišta i pojava irigacione erozije. Ključna mjera prevencije se odnosi na stalnu edukaciju poljoprivrednika o pravilnim metodama navodnjavanja i dobrim poljoprivrednim praksama te praćenje kvaliteta zemljišta koje se navodnjava. I u fazi korištenja nastavljaju se ranije izraženi uticaji koji se odnose na zauzimanje zemljišta akumulacijom i svim objektima sistema, tako da se mora računati na njih.


Uticaj na vode

Primjena hemijskih sredstava u poljoprivredi uključujući primjenu fitofarmaceutskih sredstava i mineralnih i organskih đubriva transportnim mehanizmom procjeđivanja i površinskog oticanja mogu dospjeti u površinske vode i podzemne vode, te na taj način ugroziti njihov kvalitet. Nivo podzemne vode se nalazi relativno blizu ispod površine terena, te bi time eventualni uticaj bio značajniji. Planom praćenja će biti predviđeno redovno vršenje analize kvaliteta vode iz akumulacije kopa ne samo radi utvrđivanja uticaja projekta na kvalitet već i radi utvrđivanja kvaliteta vode koja će se koristiti za navodnjavanje kako bi se izbjegli negativni uticaji po usjeve i zemljište. Uzimajući u obzir prezentovane rezultate analize uticaja na pod‐sliv ne očekuju se da će se zahvatanjem vode za navodnjavanje ugroziti ni kvaliteta ni količina vode raspoloživa za vodosnabdijevanje naselja, kao ni bilo koji drugi korisnici. Uticaj upotrebe pesticida i drugih hemikalija

Generalno, povećana poljoprivredna djelatnost, te upotreba pesticida i drugih hemikalija je jedan od indirektnih uticaja i rizika na vode i životnu sredinu koji su uvijek vezani za izgradnju i korištenje ovakvih sistema za navodnjavanje. Međutim, na prostoru Ljubinjskog polja do sada se sva proizvodnja zasnivala uglavnom na tradicionalnim metodama, tzv. organske proizvodnje, sa veoma malo ili nimalo upotrebe pesticida i drugih hemikalija. Izgradnjom sistema za navodnjavanje doći će do povećane upotrebe fertilizatora kroz upotrebu vode za navodnjavanje obogaćene sa njima. Međutim, ukoliko se primjena fertilizatora ograniči na propisane koncentracije i količine one ne bi trebalo da imaju negativne uticaje na životnu sredinu, jer bi trebalo da u potpunosti budu prihvaćene od strane kultura koje se navodnjavaju. Upravo zbog navedenog, sa aspekta prevencije uticaja neophodno je primijeniti mjere koje se prvenstveno odnose na stalnu edukaciju poljoprivrednika o pravilnim metodama navodnjavanja i dobrim poljoprivrednim praksama uključujući integralne mjere prevencije štetočina. Uticaj na faunu Većina sredstava za suzbijanje štetočina u poljoprivredi predstavlja opasne otrove za pčele i druge korisne insekte. Da bi se pri njihovoj primjeni izbjeglo trovanje pčela neophodno je primjeniti odgovarajuće mjere primjene ovih sredstva koje se odnose na vrijeme prskanja, vremenske prilike i odabir pesticida. Također je potrebno ostvariti kontakte sa udruženjima pčelara, te ih blagovremeno obavještavati o akcijama korištenja sredstava kako bi oni mogli pravovremeno djelovati i zatvoriti pčele u košnice. S obzirom da se projekat navodnjavanja odnosi na područja na kojima se već vrši poljoprivredna proizvodnja, što znači da se ne planira širenje na veća područja, te da je intencija povećati obim proizvodnje na prijeratni nivo, ne očekuje se značajan poremećaj u ekološkom balansu i povećana najezda štetočina. Međutim, neophodna je stalna edukacija poljoprivrednika o dobrim poljoprivrednim praksama uključujući integralne mjere prevencije štetočina.


Uticaji na zdravlje ljudi

Za bilo koji sistem brane i akumulacije vode najveća incidentna situacija koja može imati

uticaj na zdravlje ljudi jeste prolom brane i upravo zbog toga pri projektovanju brane,

pošlo se od zahtjeva da se ostvari maksimalna bezbjednost. Brana ispunjava uslove

hidrauličke, statičke i konstrukcione stabilnosti i u toku eksploatacije, nalaziće se pod

oskultacijama i analizama ponašanja. Obzirom na sve preduzete mjere zaštite prolom

brane je najpesimističnija situacija koja se analizira.

Druga vrsta potencijalnih opasnosti koja može ugroziti zdravlje ljudi jeste neovlašteni

pristup akumulaciji. Da bi se minimizirala vjerovatnoća da se to desi, tj. da ljudi ili životinje

slučajno upadnu u akumulaciju, predviđeno je postavljanje ograde oko nove akumulacije,

na isti način kao što je to urađeno i sa starom akumulacijom.

Kod pripreme i nanošenja fitofarmaceutskih sredstava u slučaju neodgovarajuće zaštite korisnika može doći do trovanja. Rastvori pesticida mogu proći kroz kožu, disajne puteve (udisanje pare pesticida) ili probavni trakt (konzumiranje). Trovanja nisu samo akutne prirode (jednokratan unos velike količine, neposredan dodir s kožom), nego se mogu pojaviti i zbog dugotrajnog i ponavljajućeg nanošenja manjih količina, koje u primjeru jednokratnog unosa ne pokažu posljedice (hronična trovanja). Dodir sa kožom predstavlja najčešći oblik trovanja pesticidima. Do prodiranja pesticida kroz kožu dolazi puno brže ako su ruke, dlanovi, noge i lice nezaštićeni. Visoke temperature i znojenje ubrzavaju prodiranje pesticida kroz kožu. Uzimajući u obzir prethodno navedeno, prilikom primjene pesticida neophodno je korištenje zaštitne opreme (gumene rukavice, gumene čizme, zaštitno odijelo, pokrov za glavu, naočale, masku za nos i usta). Otpad koji nastaje od primjene pesticida se smatra opasnim otpadom te se kao takav treba adekvatno privremeno skladištiti i odložiti u saradnji sa operaterima ovlaštenim za zbrinjavanje opasnog otpada.

3.2.4. Pozitivni uticaji projekta na upravljanje okolinom

Izgradnjom sistema za navodnjavanje osiguraće se ekonomske, socijalne i ekološke koristi, korisnicima zemljišta i lokalnoj zajednici u ovom području. Iskustava sličnih projekata, govore da će projekat imati brojne pozitivne uticaje na životnu sredinu kroz promociju dobrih praksi upotrebe zemljišta, metoda uzgoja i upravljanjem štetočinama. Projekt bi trebao pomoći ojačati lokalne kapacitete u ekološko održivim pristupima razvoju poljoprivrede. Potencijalni pozitivni uticaji na životnu sredinu kroz implementaciju ovog projekta uključuju:

bolji nadzor nad korištenjem vodnih resursa;

racionalnije korištenje vodnih resursa kroz poboljšani rad i održavanje;

smanjenje rizika od zagađivanja vode hemikalijama.


Dodatno zapošljavanje

U slučaju nezaposlenosti i siromaštva u projektnom području, izvori radne snage neće biti smanjeni. Ako se zapošljava iz grupe nezaposlenih ili zapošljavanje ima uticaj na nezaposlenost, projekat stvara društven koristi zbog smanjene društvene podrške ili pomoći nezaposlenima. To je slučaj u projektima navodnjavanja. Nastat će slijedeće društvene koristi od dodatnog zapošljavanja:

- Povećanje broja radnih mjesta tokom implementacije investicije (privremeni efekt);

- Povećanje radnih mjesta zbog potrebe za obavljanjem poslova održavanja;

- Nova radna mjesta kao posljedica ekonomskog razvoja koji je omogućen implementacijom investicije.

Smanjenje razvojnih razlika među regijama

Uticaj projekta na smanjenje razvojnih razlika među regijama proizlazi najviše iz proširenja pristupa tehničkoj infrastrukturi. Zadaci završeni u okviru projekta imaju pozitivan uticaj na povećanje investiranja u cijeloj regiji. Dva aspekta su od ključne važnosti za smanjenje stepena razvoja među regijama:

- Proširenje infrastrukture je osnovni element razvoja u regiji i stanovnici ga smatraju uslovom. Nedostatak infrastrukture vodi ka degradaciji u regiji i odlasku ljudi u područja koja su razvijenija;

- Drugi element u smanjenju razvojnih razlika među regijama se tiče uske veze između proširenja infrastrukture i adekvatnog navodnjavanja. Projekat omogućava poslovni razvoj u području proizvodnje poljoprivrednih proizvoda, kao poluproizvoda tako i gotovih proizvoda, trgovine i usluga. Ovakva situacija ohrabruje potencijalne investitore za dalje investiranje razvojnih aktivnosti u ovom području.

3.2.5. Opis mogućih (pozitivnih i negativnih) uticaja projekta na društvo

U nastavku su prezentovani glavni nalazi Društvene procjene Projekta razvoja navodnjavanja na projektnoj lokaciji Ljubinskog polja, dok je detaljna analiza dana u Prilogu dokumenta. Relevantni akteri. Na osnovu rezultata pregleda postojećih podataka i kvalitativnog istraživanja identifikovani su relevantni ključni akteri, odnosno institucije, organizacije i zainteresovane grupe, u vezi s Projektom razvoja navodnjavanja na lokaciji Ljubinskog polja, opština Ljubinje u Republici Srpskoj. Najznačajniji uticaj na situaciju u poljoprivredi i vodoprivredi imaju opštinske vlasti nadležne za oblast poljoprivrede i vodoprivrede, sami poljoprivredni proizvođači, udruženja i preduzeća/poljoprivredna dobra: Opština Ljubinje i PZ "STELA" Ljubinje i poljoprivrednici naselja Dubočica, Štit, Vođeni, Krajpolje, Ograda, Grablje i Gradac. Za predstavnike korisnika zemljišta opštinske vlasti su ključni akteri u poljoprivrednoj djelatnosti. Predstavnik Opštine Ljubinje smatra da svi navedeni akteri imaju jednako važan uticaj u lancu poljoprivredne proizvodnje. Trajno/privremeno preseljenje i izuzimanje zemljišta. Na osnovu podataka prikupljenih tokom kvalitativnog istraživanja, zaključujemo da na projektnoj lokaciji Ljubinskog polja većina zemljišta u vlasništvu opštine Ljubinje, a jedan dio se nalazi u vlasništvu individualnih poljoprivrednih proizvođača sa kojima je već obavljen razgovor tako da neće biti nikakvih problema u vezi sa rješavanjem imovinsko - pravnih odnosa. – Zaključak donosimo na osnovu stava predstavnika lokalnih vlasti.


Konkretno, lokacija nove akumulacije obuhvata površinu od cca 3,4 ha od čega je u vlasništvu opštine 2,4 ha, a u privatnom vlasništvu 1 ha. Od 13 planiranih krakova cjevovoda njih 10 u potpunosti prolaze kroz opštinsko a 3 kraka kroz privatno zemljište. 6 domaćinstava sa ukupno 20 članova će biti pod uticajem projekta vezano za otkup zemljišta (sa njima je već postignut usmeni dogovor). Putem ankete prikupili smo i podatke o raspoloženju poljoprivrednika po pitanjima trajnog ili privremenog preseljenja, izuzimanja ili korištenja njihovog zemljišta za potrebe Projekta. Većina ispitanika je spremna ustupiti dio svoje zemlje za potrebe realizacije projekta (za postavljanje cijevi, kanala, pumpe), ali pod uslovom da ne ugrozi njihovu proizvodnju. Kada su u pitanju eksproprijacija, trajno ili privremeno preseljenje, ispitanici u preko 69,2% slučajeva ne bi pristali, ni pod kojim uslovima, na neku od navedenih mjera za potrebe realizacije Projekta. Međutim, realizacija predmetnog projekta neće zahtijevati bilo kakvo preseljenje, ni trajno ni privremeno. Karakteristike domaćinstava i zajednica. Na području Opštine Ljubinje, konkretno u okolini lokacije na kojoj je planirana projektna aktivnost navodnjavanja, Ljubinsko polje, živi oko 500 stanovnika, od kojih se 60% bavi poljoprivrednom djelatnošću. Projektom razvoja navodnjavanja obuhvaćena je rekonstrukcija postojećeg sistema navodnjavanja na površini od 214 ha, u državnom vlasništvu. Istraživanje je prošireno na stanovništvo u neposrednoj blizini projektne lokacije, te su putem ankete prikupljeni podaci o karakteristikama ovih zajednica i domaćinstava. Prema anketi, zemljište koje nije u vlasništvu opštine Ljubinje (cca 85% opštinsko, 15% privatno) je u privatnom vlasništvu poljoprivrednika i u 73,1% slučajevima je naslijeđeno. Trećina ispitanika (30%) za poljoprivrednu proizvodnju koristi zemljište na više odvojenih parcela. Prosječan broj parcela je 3. Jedna od karakteristika vlasništva je više parcela, što otežava poljoprivrednu proizvodnju uslijed gubitka vremena i snage poljoprivrednika tokom prelaska s parcele na parcelu. Vrijednost zemljišta u vlasništvu većina ispitanika (80%) nije mogla ili nije bila sigurna za procjeniti, što je samo jedan od pokazatelja da ne postoji potražnja za istim. Na osnovu naknadnih istraživanjima i informacija koje smo dobili od predstavnika opštine Ljubinje saznali smo da je prosječna cijena zemljišta u Ljubinjskom polju 3KM/m2. Na osnovu podataka prikupljenih kvantitativnim istraživanjem nalazimo da je 82,9% ispitanika, korisnika, poljoprivrednog zemljišta i poljoprivrednih proizvođača muškog pola, dok je u 17,1% domaćinstava to osoba ženskog spola. Prosječna starost poljoprivrednih proizvođača je 52 godina. Domaćinstva u prosjeku imaju po 3 člana. Kada je riječ o obrazovnom profilu

Documents

Plan upravljanja životnom sredinom i procjena uticaja na ...documents1.worldbank.org/curated/pt/281971468200066537/...2016/04/04 · rezultati obnove tradicije voćarstva i savremeni