PM Otanoren Arnasa

Pello Mari Otañoren arnasa1857-1910

Intxaurrondotik onbura,olerkariaren heriotzaren mendeurrenean

1910-2010

“Euskera bizi bada, Otañoren bertsoak erebiziko dira. Eta auek arnasik badute, gure

izkuntzak ere izango du” .

(Aita Zavala, 1998)

“Oroimenak” bildumaren azala: “liburu hontan jarri nahi ditut gogoratzenzaizkidanak” (Pello Mari Otaño, 1894 - Familia)

Egilea:© Hernandorena Kultur Taldea

Argitaratzailea:© Zizurkilgo Udala

Maketazioa eta inprimaketa:antza komunikazio grafikoa • Lasarte-Oria

ISBN: ????????

Lege gordailua: SS -????-2010

Aurkibidea

Sarrera .................................................................................................................. 9

1.- Euskal Herria XIX. mendean .................................................................... 13

2.- Zizurkil XIX. mendean .............................................................................. 392.1.- Zizurkil II. Karlistada bitartean........................................................ 392.2.- II. Karlistadaren eragina Zizurkilen. Belabietako guda ................ 412.3.- XIX. mendeko Zizurkil datu eta zenbakitan .................................. 44

3.- Otañotarrak eta Barriolatarrak.................................................................. 693.1.- Barriolatarrak .................................................................................... 703.2.- Otañotarrak ........................................................................................ 75

3.2.1.- Errekalde Zaharra.................................................................. 763.2.2.- Juan Pello Otaño Lasa .......................................................... 803.2.3.- Joxe Bernardo Otaño Lasa .................................................. 83

4.- Pello Mari Otaño ........................................................................................ 914.1.- Zizurkilgo urteak (1857/1873) ........................................................ 924.2.- Donostian eta Amerikarako lehen bidaia (1873/1879) .............. 1004.3.- Donostian eta Amerikarako bigarren bidaia (1880/1890).......... 1024.4.- Berriro Donostian (1890/1898) ...................................................... 1064.5.- Hirugarrenez Amerikan (1898/1910) ............................................ 1194.6.- Heriotza eta eragindako oihartzunak............................................ 1334.7.- Bilakaera politikoa .......................................................................... 137

5.- Argentinako ondorengoak ...................................................................... 145

6.- Gu ta gutarrak .......................................................................................... 159

7.- La diáspora argentina .............................................................................. 175

8.- Lore-Jokoetako poeta bat Hegoaldean .................................................. 189

SARRERA

Kulturaren esparruan kezka genuen hainbaten artean osatu genuen Zizur-kilen Hernandorena Kultur Taldea. Gure xede nagusiak honakoak dira: eus-kal historia eta etnografiaren inguruan jardutea, Zizurkilgoan bereziki;dokumentazioa biltzea, taldean hausnartzea eta herriaren esku uztea.

Eskuartean hainbat proiektu genituela, Pello Mari Otañoren heriotzarenmendeurrena gainean genuela ohartu ginen. Datak ikusita, buru-belarri ekingenion ehungarren urte horren ospakizunen diseinua prestatzeari. Proposa-mena eratu eta Udalari aurkeztu genion lehenik, ezinbesteko jo baikenuenherriko ordezkaritza ofizialaren parte hartzea. Ondoren, Otañoren familiaren,ikastetxeetako ordezkarien eta herritarren esku jarri genuen ekimena, denonartean garatzeko.

Onartu zen proposamenetako bat zuzen zuzenean zegokigun Hernandore-na Kultur Taldea osatzen dugunoi: Pello Mari Otañoren biografia egitea,Zizurkilen, Euskal Herriaren eta Argentinaren testuinguruak uztartuz. Gurelanak ez du Pello Mari Otañoren uzta literarioaren deskripzioa edo azterketaizan nahi. Ez, horrelakorik ugari baita lehendik egina gure artean, asko etataxuz burutuak gainera. Gure asmoa beste ubide batetik bideratu nahigenuen. Pello Mari Otañoren giza esparruari heldu nahi genion: zein zirenolerkariaren sustraiak, nolakoak izan ziren haren Zizurkilgo urteak, zein era-tara eragin zion hurbil hurbileko gerra giroak, nola eraman zuen batera etabestera bizitzea tokatu zitzaion garaiaren zurrunbiloak… Jakina, herria gara-tu nahi badugu geure historiaren ezagutzatik abiatu behar dugu. Lan honekXIX. mendearen amaierako Zizurkilen eta Euskal Herrian murgiltzeko etagarai hura hobeto ezagutzeko aukera eskainiko digu.

• 9

Ezinbesteko izan zaigu Aita Zavalaren lanetara jotzea, hura izan baita,orain arte, Pello Mari Otaño gehien eta hobekien ikertu duena. AuspoarenSail Nagusian bi liburukitan argitara eraman zuen “Pedro M. Otaño eta bereingurua” izan dugu bereziki eskuartean. Baina Zavalaren lan eskerga, itzela,gehienbat bertso-produkzioan oinarritutakoa zen bezala, gureak, biografia-ren bidetik jo du gehiago. Pello Mari Otañok bizitu zuena eta bizipen honenzergatiak ulertzen saiatu gara. Artxibategiak arakatu ditugu, dokumentazioaikertu, txostenak irakurri, iturrietatik edan, ondorioak atera…

Laguntza handia izan dugu bidean. Ez bakarrik eskuartean duzun idazlanhau burutzerakoan, baita gure olerkari handiaren heriotzaren mendeurrenabehar bezala gogoratzeko Zizurkilek prestatu nahi dituen ospakizunen antola-ketan ere. Denak aipatzea luze joko luke, baina ezin ahaztu Pello Mari Otañoberaren ondorengoek eta hurbilekoek eskaini dizkiguten testigantzak, argaz-kiak… Eta bereziki, gehien estimatu duguna, lan honi ekiteko erakutsi dizkigu-ten animoak eta babesa. Hor izan ditugu, hurbilean eta gurekin bat eginda beti,Teodoro Mujika, Adunibarko Serapio Mendizabal, Kamiotxikiko Miel Joxe Gar-mendia, Joxe Iztueta, Errekaldetarrak, Iragorritarrak… Herriko ordezkaritza eregertu, Maria Anjeles Lazkano alkatea eta Ainhoa Larrea kultur teknikariareneskutik. Eta, nola ez bada, ondoan beti proiektu honi beraien ilusioa eta gogoaeskaini dioten eta gurekin lankidetzan aritu diren Pello Mari, Aitor, Gari etabeste herritar asko. Aipamen berezia Leire Zubeldiarentzat ere, gure euskarabaldarra orrazten hartu duen lanagatik.

Pello Mari Otañoren Argentinako aldiari buruzko aparteko aipamena eginbeharra dugu, haiek baitziren urterik ilunenak zizurkildarraren biografian, baitaAita Zavala berarentzat ere: “Urte oiek ondo argitzea zailla da guretzat. Obetoesateko, eziñezkoa … ango azterketa angoentzat uztea erabaki dugu” adierazizuen tolosarrak Pello Mariren Ameriketako tartea jasotzerakoan. Ez genuen etsi,ordea. Iazko abuztuan Argentinan bertan informazio bila han hemenka ibiltze-ko aukera izan genuen eta harrotasunez esan behar dugu hango familiakoondorengoekin eta euskal kultura suspertu nahian dabiltzan itsasoz bestekolagunekin bat eginez, sare trinkoa eratzera iritsi garela. Diaspora suharrak PelloMari errepublikano, euskaltzale eta abertzale aurkitzeko bidea eman digu.

Argentinako informatzaile eta babesle guztien artean La Platako unibertsita-tearen euskal ordezkaritza egiten ari den lan handia eta gurekiko erakutsi dutenatxikimendua nabarmendu nahi genuke. Amerikako familiarren artean, zutiketa tinko dirauten Pello Mari Otañoren bi biloben testigantzak ezinbestekoak

Pello Mari Otañoren arnasa

10 •

suertatu zaizkigu: Olerkariaren bigarren seme Migelen alaba, Amelia Otaño, etabereziki, gure iturri nagusia, Juanitaren alaba, Susana Ardanaz Otaño, Txurilagunentzat. Txuriren testigantzatik eta bildutako dokumentazioaren haritiktiraka askatzen joan gara Pello Mari Otañoren bizitzaren Panpetako mataza,Zavala berarentzat ere argiezina zena. Gure eskertzarik handiena Txuriri.

Pello Mari Otañok memorian gordetako oroitzapenak idatzi eta bildu zituenOroimenak izenekoan, etxekoek “el libro atado” esaten dioten bilduman etaongi asko jasota dutena. Lanaren zergatia azaltzerakoan, “aztutzen dira noiz-bait izkribatzen ez diranak” zioen sorta horretan, eta arrazoi guztiz, PelloMarik. Zergati horrengatik berarengatik Pello Mari Otañoren arnasa bataiatudugu gurea, ilusio handiz aurkezten dizuegun lan txiki hau. Gure olerkariakezagutu eta bizi izan zituen Zizurkil, Euskal Herria eta Argentina jasotzen aha-legindu gara, bihotza jaten zion herriminaren testigantza biltzen, hau da, Oroi-menak deskribatzen. Idazlan honekin zizurkildar handiaren irudimena gorde-tzeko urratsa eman dugula uste dugu eta hurrengo belaunaldiek euskal olerka-ri eta bertsolari itzelaren memoria historikoa hobekiago eta sakonago aztertze-ko aukera izan dezaten euskarri txiki bat eskaintzen dugun itxaropena dugu.

HERNANDORENA KULTUR TALDEA

Pello Joxe Aranburu, Julian Arrastoa, Gurutze Asuabarrena, Joxin Azkue, Bego Gil, Lurdes Salaberria, Eduardo Tormo.

SARRERA

• 11

1.

EUSKAL HERRIA XIX. MENDEAN

1.1.- Foruak Karlistadak bitarte

Euskal Herriko bizitza politikoa eta soziala ahozko eta ohiturazko lege-dien bidez arautzen zen. Beranduago, ahozkoak ziren lege zahar horietanoinarrituta, foruak idatzi ziren. Beste hitzetan esanda, foruak Euskal Herriakizan dituen ahozko betiko legeetan oinarritutako bilduma idatzia besterik ezdirela esan daiteke.

Horrela, Erdi Aroaz geroztik, probintzietako batzarrek jaso eta erregeakonartzen zituen legeen bilduma izan ziren foruak. Beraietan jasotzen zireneuskaldunek zituzten eskubide indibidual edo kolektiboak, baita erregearenaurrean zituztenak ere: zuzenbidezko eskubideen errespetua, bake garaiansoldadutza egin beharrik eza, zerga-erregimen berezi eta pribilegiatua, adua-nako zergarik eza, etab.

Esan bezala, lurralde bakoitzeko Batzarrak foru-legeak idazteko eta alda-tzeko ahalmena zuen. Batzar horietan erabakiak gehiengoak hartzen zitueneta, gainera, Batzar Nagusiek eskubidea zuten foruen kontrako erregearenlegeak ez betetzeko. Beste hitzetan esateko, bazegoen Batzarraren eta errege-aren indarraren arteko oreka. Horregatik, erregeak ezarritako legeren bat

• 13

Batzarraren iritziz euskaldunentzat desegokia suertatuz gero, ez zitzaionjaramonik egiten: “onartzen da baina ez da betetzen” esaera erabiltzen zen.

Hori guztia, ordea, aldatzen joan zen 1800. urtearen bueltan. Foruekgeroz eta eraso gehiago eta gogorragoak jaso zituzten eta hori oso ageriangeratu zen Cadizko Gorteetako konstituzioarekin (1812): lehenengo aldizhegoaldeko euskal foruak desagerrarazteko ahalegina egin zuen.

Armada frantziarrak 1808an Espainia militarki okupatu zuenean piztuzen Independentziako gerra. Espainiako biztanleria gehiena Independentzia-ko gerran murgilduta zegoen bitartean, ilustratu batzuk Cadizko Gorteetanbildu ziren 1810ean. Ia Espainia osoa Napoleonen menpe gelditu zen, Cadizizan ezik. Han elkartu ziren frantsesek hartutako hirietatik ihesi joandakoburges liberal, funtzionario ilustratu eta intelektual asko eta han izan zutenbritainiarren itsas armadaren babesa.

Batzar horretan bi joera nagusi azaldu ziren: liberalak batetik, berrikuntzairaultzaileen aldekoak, eta absolutistak bestetik, ordena monarkiko zaharragorde nahi zutenak elizaren agintariekin bat eginez. Liberalek lortu zutengehiengoa eta Cadizko Konstituzioa aldarrikatu zuten 1812. urtean.

Konstituzio honen arabera, erregeari funtzio legegilea kendu zioten etaGorteei eman. Fernando VII.a erregea zela aitortu zuten, baina ez erregeabsolutua, konstituzio erregea baizik. Gizonezkoen sufragio unibertsala eza-rri zuten eta pentsaera eta inprimatze-askatasuna onartu eta zentsura etaInkisizioa deuseztatu ziren. Bere funtsa zera zen: estatu bakarra eta eskubidebakarrak. Beraz, espainiarren eskubideak erreinuetako eskubide historikoengainetik, hau da, foruen gainetik ipini zituzten. Ondorioz, eta herritarren ber-dintasuna lortzeko helburuz, burokrazia zentralizatu, zerga-sistema bakarra,armada nazionala eta barne-aduanarik gabeko merkatua ezarri zuten.Foruak deuseztatzea zekarren horrek.

1814an, Independentziako gerra amaitu eta frantsesek Espainiatik aldeegin zutenean, Fernando VII.a itzuli eta absolutismoa ezarri zuen berriro.Militarrak Erregimen Zaharra berriro ezartzearen aurka agertu ziren etakolpe ahaleginak egin zituzten baina gehienek huts egin zuten. Arrakastahandiena 1820ko Riego komandantearen altxamenduak izan zuen eta Espai-nian liberalismoa ezarri zen hiru urtez. Baina Frantziako armada Espainiansartu eta Fernando VII.aren absolutismoa berrezarri zuen.


14 •

1.2.- Fernando VII.aren ondorengotza-arazoa

Fernando VII.aren erregetzaren azken urteetan, 1830eko urrian, jaio zenBorboiko Isabel. Azkenean, Fernandok eta Maria Kristina errege-erreginaklortu zuten ondorengoa izatea, nahiz eta horretarako erregeak lau biderezkondu behar izan zuen.

Erditu baino hilabete gutxi aurretik, jaiotzear zegoena gizonezkoa ez iza-teak sor zitzakeen arazoak aurreikusiz, Fernando erregeak Pragmática San-ción deitutako legea onartu zuen. Beraren arabera, 1713tik Espainian inda-rrean zegoen eta emakumezkoak errege-aulkitik baztertzen zituen ondoren-gotza-legea, Ley Sálica izenez ezagutua, deuseztatu zuen.

Semea ez, alaba jaio zitzaien errege-erreginari. Lege berri honen arabera,Fernando erregearen anaia eta ordura arte bere ondorengo zen Karlos Mª Isi-drok, errege-aulkirako bidea itxita ikusi zuen eta ez zuen bere ilobaren alde-ko lege aldaketarik onartu. Gerra zetorren.

1833ko irailean Fernando VII.a, Espainiako erregea, hil zen bere oinorde-kotzaren auzia benetan ebatzi gabe. Alaba Isabeli uzten zion tronua eta hauadin-nagusitasunera iritsi arte Maria Kristina jartzen zuen erreginaorde,baina Don Karlos infanteak ez zuen onartu erabaki hau, uste baitzuen anaia-ren oinordekotza berak jasoko zuela.


• 15

Fernando VII.aren heriotza, 1833ko irailaren 29an (Mendez, 1845. Zumalakarregi Museoa)

1.3.- Lehen karlistada

1833ko irailean hil zen Fernando VII.a, Espainiako erregea, bere oinorde-kotzaren auzia benetan ebatzi gabe. Esan bezala, bere alaba Isabeli utzi ziontronua. Berehala hasi ziren han-hemenka Karlos errege-gaiaren aldekomatxinadak eta altxamenduak. Sei urte luze iraungo zituen gerra zibil luzeaekitera zihoan.

Bataren eta bestearen aldekoak bi bandotan zatitu ziren: liberal edo kristi-noak alde batetik eta karlistak bestetik. Ondorengotzaren gatazkak Espainiaosoa politikoki eta sozialki zatikatzen zuen eztabaida estaltzen zuen. Isabelerreginaren alde zeuden armadaren, elizaren eta estatuaren goi agintariak.Hauei gehitu zitzaion burgesia liberala, Isabel haurtxoaren eskubideen dinasti-koen aldeko defentsan beraien idealen garaipena ere ikusten baitzuten.

Karlisten aldean, berriz, iraultza liberalaren aurka zeuden guztiak batuziren: jauntxo nekazari txikiak, behe-kleroaren zati zabal bat eta nekazarigehienak. Azken hauek, nekazariek, liberalismoaren aldaketetan zerga-igoe-ra besterik ez zuten ikusten.

Oso kontuan hartu behar da foruen gaia Karlistaldiak ulertzeko garaian,ezinbesteko izango da. Foruen baitan oinarritzen zen euskal prozesu produk-tibo osoa eta beraien inguruan mugitzen zen bizitza politikoa. Gainera,Foruen aldeko mugimendu handiak euskal gizartearen gehiengo zabalarenkultur, giza eta ekonomiaren nortasunarekin bat egiten zuen. Bai: euskalgizartearentzat goi politika oso urrun zegoen zerbait bazen ere, ez zen gauzabera gertatzen foruekin: barne-barnean zeramatzaten.

Aduanen gaia gatazka ekonomikoaren muina bihurtu zen. Gobernu zen-tralaren presioaren eraginez Bilbo eta Donostiako kaiak geroz eta gutxiagoerabiltzen ziren, euskal burgesia liberalaren jarduera komertziala gutxituz.Hori dela eta, burges liberal hauen aldarrikapen nagusia mugak Ebrotik itsa-sora eta Pirinioetara eramatea eta, beraz, foruak deuseztatzea izango da.Asmo horrek, noski, talka egiten zuen euskal gizartearen gehiengoarennahiarekin.

Burgesiari, gainera, ez zitzaion komeni foruen baitan herrietako ordezka-ritzan oinarritzen zen Batzar Nagusien sistema. Kontrol politikoa bermatzea-rren, sufragio zentsitarioaren aldeko izango dira. Garbi geratuko da burge-siarentzat beraien krisitik ateratzekotan Foru Erakundeen aurka jo behar


16 •

zuela. Horregatik, burgesiak, askatasunaren izenean, Ebroko aduana lehorrakdesegiten eta itsasora eramaten saiatu zen, euskal gizartearen gehiengoareninteresen aurka ari bazen ere.

Horrela ulertzen da Karlismoak izan zuen indar eta eragin handia nekaza-ritza esparrutan: Euskal Herrian, Ebro haranaren iparraldean eta CastellokoMaestrazgo eskualdean gehien bat. Aldiz, Bilbo, Donostia edo Iruñea bezala-ko hiri handiak liberalen alde iraun zuten gatazka guztian zehar.

Karlismoaren ideologia “Jaungoikoa, Aberria, Foruak eta Erregea” leloanlaburbiltzen zen. Beraien programa politikoa lau zutabe hauetan oinarritzenzen:

• Betikotasuna edo, inmobilismoa, erreforma liberalen aurkakoerabateko jarrera.

• Monarkia absolutuaren defentsa, foruak bermatuko zizkielaagintzen baitzien.

• Eliza tradizionalistaren eta haren interesen aldeko bete-betekojokaera. Ezin uka herrietako elizetako pulpituetatik zabaldutakomezuek honetarako izan zuten eragina.

• Oro har, euskal foruen defentsarako jokabidea, liberalen berdinta-sunaren eta zentralismoaren aldeko asmoek eragindako mehatxu-aren aurka. Garbi zuten: foruek autogobernu eta justiziara erakun-deak bertakoak izatea eta zergarik eta soldadutzarik eza bermatzenzieten.

Hiru aldi nagusitan sailka daiteke Lehen Karlistaldia. Lehenengoan, Zuma-lakarregi buru zutela eta bataila handiegirik gabe, karlistak nekazaritza espa-rruen jabe egin ziren. Zumalakarregik liberalak behin eta berriz garaitu zituen.

Tomas Zumalakarregi Ormaiztegin jaio zen 1784an eta Zegaman hil1835ean. Espainiar eta Napoleonen arteko Independentziako gerran partehartu eta koronel-gradua lortu zuen. Ferrolgo gobernadore militar izan zen etaFernando VII.a hildakoan, Lehen Gerra Karlistan parte hartu eta karlisten burueta armada-antolatzaile izan zen. Espainiako iparraldean ari zen armada libe-ralaren kontra borrokatu zuen behin eta berriz eta gudaroste sendoa eratuzuen. Ia Nafarroa osoa, Trebiñu, Bizkaia eta Gipuzkoa (Bilbo eta Donostia izanezik) karlisten esku jarri zituen. Don Karlosen aldeko armadaren buruzagiekin


• 17

etengabe gorabeherak izan zituen. Bilbo setiatzen ari zela zauritu egin zuteneta etxerako bidean hil zen, Zegaman. Bertan ehortzi zuten.

Zumalakarregiren heriotzak gauza franko aldatu zituen. Karlisten buruza-gien artean sekulako diferentziak zeuden eta, gainera, liberalak hiriburutikkanpo garaipenak lortzen hasi ziren. Karlistak Bilbo setiatzen saiatu ziren,baina Esparterok setioa gainditu zuen. Hala eta guztiz ere, karlistek oraindikgaraipen garrantzitsuak izan bazituzten ere, lehendik lortutako plazak nagu-siak galtzen hasi ziren. Horrela, esan daiteke gerraren lehen urte horieknahasi samarrak izan zirela gatazkan ari ziren alde baterako zein besterako.Baina Zumalakarregiren heriotzaren ondoren eta 1837az geroztik bereziki,bat bestearen atzetik iritsi ziren karlisten porrotak

Hiriburuak bereganatzeko ezintasunarekin, laster hasi ziren handitzenkrisiak karlismoaren barruan. Zumalakarregiren heriotzaren ondoren karlis-ten buruzagi bihurtu zen Maroto elkarrizketatzen hasi zen Espartero libera-len buruzagiarekin eta horren aurka azaldu ziren karlistak fusilatu zitueninongo gupidarik gabe. Irtenbiderik ikusten ez zuenez, Don Karlosek amoreeman zuen eta Dantxarineatik barrena Frantziara ihes egitea beste erreme-diorik ez zitzaion geratu.

Lehen karlistada hau BergarakoBesarkadarekin (1839) amaitu zen.Akordioa Esparterok eta karlistenburuzagi bihurtua zen Marotok sinatu

zuten. Akordioaren bidez foruetakobatzuek mantentzea lortu zen,

beste batzuek galdu ziren bitar-tean. Baina Esparterok berebi-ziko garrantzia zuen eranskinagehitu zion legeari. Foruakonartzen ziren, bai, baina bata-sun konstituzionalari kalterik ezegiteko klausularen baldintzape-an: “Monarkiaren batasun konsti-tuzionalaren kalterik gabe”. Bestehitzetan esanda, foruek, oroimenhistorikoan garatu ziren eskubideizatetik garaiko erregearen mese-


18 •

Zumalakarregi (Ormaiztegi, 1788 / Zegama, 1835) -(Karl-Ferdinand Henningsen, 1839 - ZumalakarregiMuseoa)

de izatera pasatu ziren. Noski, erregeak emana baina erregeak ken zezakeena.Hortik aurrera foruei etengabeko erasoa egingo zitzaien.

1.4.- Maria Kristina Borboikoaren erreginaordetza

Fernando VII.a 1833an hil zenean, bere alaba Isabel hiru urte besterik ezzituen haurtxoa zen. Fernandoren emaztea eta Isabelen ama Maria KristinaBorboikoa ez zen liberalen gustukoa baina hauen aburuz Isabelen errege-aul-kiari eusteko gai izan zitekeen bakarra zen. Horregatik bildu ziren liberalakberaren inguruan.

Maria Kristina Borboikoa erreginaordeak Martinez de la Rosa liberalmoderatua jarri zuen gobernuburu eta karlistekin amaitzeko enkargua emanzion. Martinez de la Rosak hainbat aldaketa bultzatu zituen, garrantzi handiaizan zuen 1834ko Errege Estatutu moderatua bereziki. Bi ganbaraz osatutakoparlamentu-batzarrak eratu zituen, Gorteak (Las Cortes) izenarekin: Espai-niako goi aristokraziako handikiek osatutakoa bata eta hogeita hamar urtebeteak eta 12.000 errealetik gorako errenta zuten gizonezkoena bestea.

Bi ganbara hauek oso funtzio eta eginbehar mugatuak zituzten. Erregeakberak botere gehienari eusten zion: Gorteak nahi bezala biltzeko deitu edo Gor-teak beraiek desegiteko ahalmena zuen. Gainera, Gorteetan onartzen ziren legeguztien gaineko beto eskubidea beretzat hartzen zuen, hau da, proposatzenziren lege edo akordio guztien onarpena indargabe uzteko eskubidea zuen...

1.5.- Liberalen arteko zatiketa

Martinez de la Rosaren aldaketok eztabaida handia eragin zuten liberalenartean. Batzuentzat neurri egokiak ziren bitartean, beste batzuek eskubideeneta askatasunaren atzerapauso bezala ikusten zituzten. Eztabaida honen ondo-rioz liberalen multzoa bitan zatikatu zen: moderatuak batetik eta progresistakbestetik.

Horrela laburbil daitezke liberal progresisten asmoak:

• Erregearen eta koroaren boterearen mugatzearen aldeko ziren.

• Askatasunen zabaltzea aldarrikatzen zuten.

• Erreforma sakonen aldeko jarrera eta, bereziki, elizaren eta herri-ondasunen desamortizazioa bultzatzen zuten.


• 19

Liberal progresistak hiriko klase ertainetan oinarritu zuten beraien inda-rra: artisauak, dendariak, enplegatuak... Beraien buruzagi nagusienak Espar-tero bera, Mendizabal, Madoz, Prim... izan ziren. Maria Kristinaren erregina-ordetzan zehar oso urte gutxitan lortu zuten boterea eskuratzea baina1834ko Errege Estatutu moderatua deuseztatu eta 1837ko konstituzioaaurrera ateratzea lortu zuten.

Liberal moderatuak, bestalde, iritzi kontserbadoreagoari eutsi zioten:

• Ordena eta aginte indartsua nahi zuten: erregearen boterea sendotzeaeta askatasunak murriztea.

• Beraien eta, bereziki, handikien ondasunak zalantzan jartzeko jarrerakzapaltzea.

Moderatuen indarra goi mailako gizartean oinarritu zen: lurjabe handiak,industria-gizon boteretsuak, finantza eta komertzio-burgesia... Buruzaginagusienak Martinez de la Rosa bera eta Narvaez jenerala izan ziren.


20 •

Gasteizko plaza (Major, 1839 - Zumalakarregi Museoa)

1.6.- 1837ko Konstituzioa

Militarren arteko istiluak tarteko, Maria Kristina erreginaordeak progre-sistei agintera deitu besterik ez zuen izan. Mendizabal buruzagi progresistakeraldaketak proposatu eta bildu zituen 1837ko Konstituzio berrian:

• Subiranotasuna, zalantzarik gabe, herriari zegokion, ez erregeari.

• Gorteak bitan banatu zituen: Diputatuen eta Senatuaren ganberak.

• Lege guztiek bi ganberen onarpena lortu beharko zuten.

• Botere exekutagarria erregeari dagokio eta berari onartzen zaio.Gainera, beto eskubidearekin jarraitzen zuen, ministroak izendatu...

• Norbanako hainbat eskubide jasotzen zituen.

• Prentsa askatasuna legeztatu zen eta beste erlijioak ez ziren debekatu.

• Estatuak bultzatutako desamortizazioaren eraginez kaltetutako kleroadiruz laguntzeko prest agertu zen.

Progresistek bultzatu zuten hauteskunde legearen baitan gizonezkoen botozentsitarioa onartu zen. Zentsitarioa, zeren eta gutxieneko ondasun eta ikaske-ta-maila eskatzen zen. Gutxi gorabeherako kalkuluen arabera, esan daiteke biz-tanleriaren %2ak eskas izan zuela progresisten garaiko hauteskundeetan partehartzeko aukera. Gogoan izan progresisten garaiaz ari garela, ez moderatuenaz.

Mendizabal gobernuburuak elizaren eta herri-ondasunen desamortizazioa,kendu eta salmentan jartzea alegia, bultzatu zuen. Erdi Arotik hasita, Elizareneskuetara pasatutako ondasunak eta gehienbat lurrak oso ugariak eta zabalakziren. Nekazaritzaren berrikuntzaren eta ekonomiaren modernizazioaren ize-nean ondasun-masa hori zirkulazioan ipini nahi zuten progresistek. Bi helbu-ru garbi zituzten horretarako:

• Elizaren lurrak klase dirudunei eskaini, horrela dirudunen sektoreindartsua bere alde erakartzeko karlismoaren aurka.

• Bide batez, estatuak berak baliabide ekonomikoak lortu eta bere zorpublikoa jaitsi.

• Eta Elizari buruz esandakoak balio zuen nolabait udalen ondasunaskori buruz ere. Desamortizazioak, ordea, Karlistadetan harrapatuzuen Hego Euskal Herria; horregatik liberalak nagusi ziren lekuetanbakarrik aplikatu ahal izan zuten.


• 21

Desamortizazioak ez zuen gehiegi eragin nekazaritzaren berrikuntzan etaekonomiaren modernizazioan, progresistek nahi bezala. Izan ere, Elizaren etaudalen desamortizazioak ez zuen nekazaritzaren banaketa hoberik lortu;alderantziz, lurraren lehen baino kontzentrazio handiagoa eragin zuen, lur-sail handiak erosle dirudunen eskuetara pasaz.

1840an Maria Kristina bere kargua utzi beharrean aurkitu zen. Bereordez, Espartero jenerala jarri zuten erregeorde (1841-1843). Baina honenagindupean sortu ziren istiluek moderatuen matxinada militarra eraginzuten eta 1843an 14 urte besterik ez zituen Isabel II.a erregina aulkian jar-tzea ekarri zuen.

1.7.- Isabel II.aren erregetza: Hamarkada Moderatua(1844-1854)

Erregina berriak garbi eraku-tsi zuen hasiera-hasieratikmoderatuen aldeko joera, pro-gresisten kaltetan. Isabel II.akmoderatuen buruzagi nagusienazen Narvaez jenerala jarri zuengobernuburu.

Urte hauetan, 1844an zehaz-ki, sortu zen Guardia Zibila,Txapelokerrak deituak, nekaza-ritza ingurunetan jarduteko hel-buruz bereziki. Bide batez, Mili-zia Nazionala deuseztatu zen.Bestalde, udalen lege berriaonartu zen: horren arabera,alkateen aukeraketa gobernua-ren esku geratu zen, ez herrita-rrenengan.

Narvaezen gobernu modera-tuak oligarkiaren mesedetanprestatutako hauteskunde legeberria egin zuen. Haren arabera,


22 •

Emakume bat (Petit de Meurville, 1860 - Zumalaka-rregi Museoa)

Espainia guztiko 97.000 biztanleei soilik aitortu zitzaien botoa ematekoeskubidea. Elizarekin ere lortu zen akordioa, Konkordatua. Honen baitan,Elizak desamortizazioa onartzen zuen eta estatuak, ordainez, diru-laguntzenbidea ireki eta Elizaren gain uzten zituen irakaskuntzaren kontrola eta zen-tsura. Erlijio katolikoa Espainiako erlijio ofiziala bihurtu zen.

Gizabanako eskubideak asko murriztu ziren urte hauetan, adierazpenaskatasuna bereziki.

XIX. mendearen erdi aldera, 1855ean, oso garai nahasia iritsi zen. O’Do-nell jeneralaren progresistak eta Narvaez jeneralaren moderatuak aginteantartekatzen joan ziren. Aldiro legedia aldatzen zuten eta gizartearen egone-zina areagotzen joan zen.

Ekonomiak, ordea, gora egin zuen eta horrek hainbat obra publiko bul-tzatzeko aukera eman zuen. Horrela eraiki ziren garaiko trenbiderik ezagune-nak, gure “Norteko ferrokarrila” tarteko.

Baina biztanleriaren egonezina handitzen ari zen heinean, errepresioakere gora egin zuen. Isabel II.aren irudi publikoa lotsagarria izatera iritsia zen.Estatuko gizartea eta erregina geroz eta gehiago urrundu ziren.

1.8.- Iraultza Gloriosoa eta Amadeo Saboiakoa

Azkenik, ezinbestean, iraultza iritsi zen 1868an. Isabel II.a Donostianzegoen une hartan eta Frantziara ihes egin zuen. “Iraultza Gloriosoa” deitu-riko matxinada oztoporik gabe hedatu zen Espainia guztian zehar.

Serrano eta Prim jeneralek hauteskundeetara deitu zuten gizartea. Azpi-marratzekoa da hauteskunde hauen prozesua sekula baino garbiagoa izanzela. Emaitzetan progresistak gailendu ziren eta XIX. mendeko konstituziorikerradikalena idatzi zen 1869an. Aldaketa interesgarriak ekarri zituen konsti-tuzio berri horrek:

• Subiranotasuna herriari dagokio, ez erregeari.

• Monarkia demokratikoa onartzen zen. Beraz, erregearen botereamugatu zen.

• Botere exekutiboa Ministro Kontseiluaren esku utzi zen. Judiziala,aldiz, Epaitegiei zegokiela onartu zen.


• 23

• Sufragio unibertsala eta zuzena ezarri zen 25 urtetik gorakogizonezkoentzat. Hauek hautatzen zituzten Gorteetako ordezkariak,bai Senaturako eta bai Kongresurako ere.

• Giza eskubide zabalak aldarrikatu ziren. Lehendabizikoz biltzeko etaelkartzeko eskubidea onartu zen.

• Erlijio askatasuna onartu zen.

Borboien aukera baztertuta, errege berri baten bila hasi ziren Europakogorteetan zehar. Azkenik, Prim jeneralaren eraginez bereziki, Italia batzealortu berri zuen Viktor Manuel II.aren seme gaztea aukeratu zuten: AmadeoSavoiakoa.

Baina Amadeo Espainiara iritsi zen egun berean Prim jenerala erail zutenatentatu baten bidez. Gertakizun horrek errege berriaren egoera erruz ahulduzuen hasiera-hasieratik, bere babesle eta euskarri sendoena galdu baitzuen.Gainera, Amadeok aurrez-aurre izan zuen ia gizarte guztia: karlistak altxa-tuta zebiltzan, Borboien aldekoek ez zuten etsi eta errepublikazaleek indarrahartua zuten. Gizartearen erantzun horrek ezinbesteko pitzadura handiakeragin zituen Amadeo erregearen egoeran. Hori guztia gutxi balitz, Amadeo-ren erregetzak iraun zituen bi urteetan babesa eskaini zioten talde eta alder-dien arteko tirabirak ere areagotzen joan ziren.

Amadeok, aurrera jo ezinik eta egoerarekin nazkatuta, Espainiako errege-tzatik abdikatu eta Italiara, etxera itzuli zen. Europako koroen artean ordez-ko erregerik aurkitzeko aukerarik gabe, Espainiako Gorteek Errepublika alda-rrikatu zuten 1873an.

1.9.- Lehen Errepublika: 1873

Errepublikanoek ez zuten gehiengoa Gorteetan. Hala ere, aldarrikatu zenErrepublika. Babes gutxi izan zuen hasiera-hasieratik eta erakunde botere-tsuenak aurrean izan zituen. Goi burgesiak, lur-jabe handiek, armadakoburuzagi gehienek eta Elizaren agintariek Errepublikaren gobernu berriarenaurka jo zuten etengabe. Errepublikak alde izan zituen ia bakarrak hirietakoklase ertainak izan ziren. Nekazariek ere ez zuten begi onez ikusten Errepu-blika eta industriaren langileriak gehiago babestu zuen sortzen ari zen mugi-mendu anarkista indarrean zegoen gobernua baino.


24 •

Horrek guztiak sekulako ahultasuna eman zion Errepublikari. Hala etaguztiz ere, hainbat aldaketa esanguratsu bideratu zituzten Figueras, Pi yMargall, Salmeron eta Castelar-ek zuzendu zituzten gobernuek:

• Herriaren eskaerari jarraituz eta Errepublikaren ogasuna gehiagoahuldu bazuen ere, kontsumoaren zerga zuzenak deuseztatu ziren.

• Karlistadan murgilduta egon arren, derrigorrezko soldadutzaezabatu zen.

• Boto-eskubidea 21 urteetara jaitsi zen.

• Estatua eta Eliza bereizi zituen. Horrek Elizak jasotzen zituen diru-laguntzak moztea ondorioztatu zuen eta, noski, haren haserre bortitza.

• Haurren lan-esplotazioa debekatu zuen eta oraindik indarreanzirauen Kubako esklabotza deuseztatu zuen.

Bitartean, Bigarren Karlistada puri-purian zegoen. Gainera, errepublikanoezkertiarrenak eta anarkistak altxamenduak bultzatzen aritu ziren etengabe.Hau gutxi balitz, Kuban ere independentzia gerra lehertuta zegoen eta horrekguztiak erabat egonezina bihurtu zuen Errepublikaren egoera politikoa etasoziala.

Ondorioz, Isabel II.aren seme Alfontsoren aldeko konspirazio militarrak iaegunerokoak bihurtu ziren.

1.10.- Borboikoen Berrezartzea eta Alfontso XII.a

Alfontso XII.a Isabel II.aren eta Don Francisco Asisko eta Borboikoa prin-tzearen semea zen. Don Franciscoren homosexualitatea zela eta, EnriquePuig Molto kapitaina edo Francisco Serrano jenerala jotzen dira bere beneta-ko aitatzat, biak erreginaren maitale ezagunak.

Umea zela, 1868ko Iraultza Gloriosoak erbestera bultzatu zituen bera etabere ama Isabel. 1870. urtean Isabel II.a erreginak semearen alde utzi zituenbere eskubide dinastikoak.

1874an Pavia jeneralak estatu-kolpea zuzendu zuen Errepublikarenaurka. Gorteak deuseztatu ziren eta handik gutxira Martinez Campos jenera-lak gidatu zuen bigarren estatu-kolpeak monarkia ezarri zuen berriro eta


• 25

Alfontso XII.a errege izendatu zuten. Borboikoen dinastia Espainiako errege-tzan genuen berriro, Isabel II.aren semearen bidetik.

Berehala Gorteak, Konstituzioa bera eta eskubide eta askatasunak deusez-tatu zituen Alfontso XII.ak.

1.11.- Bigarren Gerra Karlista (1872 - 1876)

Amadeo I.a Saboiakoaren agintaldian, Serrano jenerala izendatu zuteniparreko armada buru. Lehen ahalegin batean Rada jeneral karlistak altxa-mendua bideratu zuen. Moriones liberalak, ordea, laster asko garaitu zuen etaetorri berri zen Don Karlosek Frantziara ihes egin zuen berriro. Moriones libe-ralak liskartuta zebiltzan Euskal Herriko azken karlistak garaitu zituen etaZornotzako Akordioa sinatu zuen beraiekin, baina Don Karlosek eta zenbaitburuzagi karlistek, Santa Kruz apaiza tartean, ez zuten itun hori onartu.

Manuel Santa Kruz, Santa Kruz apaiza, Bigarren Karlistadak erakutsizigun pertsonaia nagusienetakoa izan zen. Elduainen jaio zen, 1842an etaKolonbian hil 1926an. Hernialdeko erretore zela, karlisten aldeko izan eta


26 •

Azoka egun bat Tolosan (Eriz, 1879 - Zumalakarregi Museoa)

jarduteagatik ihes egin behar izan zuen. Karlisten gerrilla-buru jarri zen,baina bai liberalen bai karlisten kontra gogorkeria handiz jokatzen zuela-eta,atzetik izan zituen etenik gabe bai liberalak, baita karlistak beraiek ere. Aste-asun, 1873an, Lizarraga karlistarekin bildu zen. Bere helburu zehatza, hauda, bahitu edo bakeak egitea zen eztabaidatzen da. Ihesari eman eta izuga-rrizko mugikortasuna eta eraginkortasuna erakutsi zuen gerrillari-taldearmatu bat osatu zuen. Gipuzkoan eta bereziki Oiartzungo Aritxulegi ingu-ruan jardun zuen gehien. Gerra amaitu aurretik utzita, Ameriketara joan zen.Jesusen Lagundian sartu zen eta misiolari ibili zen Jamaikan. Kolonbiarajoan eta bertan hil zen laurogeita lau urte zituenean.

Karlistek berriro gerrari ekitea erabakia zuten 1873an. Gerraren hasierahorretan, Lehen Errepublika aldarrikatu bitartean, karlistek garaipen garran-tzitsuak lortu zituzten. Gainera, Errepublika garaian, anarkiak eta gobernua-ren erlijiogabetasunak indar berria eman zion mugimendu karlistari.

Don Karlos Nafarroara sartu zen bigarrenez. Karlistek Gipuzkoa osoamenperatzea lortu zuten (Tolosa, Donostia eta Irun izan ezik). Bizkaian, Bilboeta Portugalete bakarrik zeuden errepublikanoen esku, eta karlistek Bilboren


• 27

Don Karlosen agurra 1876an espainiar lurraldetik irtetean (J. Alaminos, 1876 – ZumalakarregiMuseoa)

setioa prestatu zuten abenduan. 1873ko maiatzeko Jurramendiko garaipengarrantzitsuaren ondoren, Lizarra ere karlisten menpe geratu zen. Ia HegoEuskal Herri osoa karlisten esku zegoenean, hauek, erasoak gelditu eta Bil-boren setioan bildu zituzten indarrak.

Somorrostron karlistek liberalak garaitzea lortu zuten eta Moriones jene-ral liberalak atzera egin behar izan zuen. Bitartean, Alfontso XII.a tronuraigoa zen Errepublikaren aurkako altxamenduaz baliatuz eta karlistek setiatu-ta zeukaten Iruñera laguntza bidali zuen. Alfontso errege berria bera ere ber-tan izan zen. Gasteiz eta Arabako kontrola galdu zutenean, karlisten buru-zagien artean eztabaida sortu zen. 1875ean armada liberalak gudaroste kar-lista menderatzea lortu zuen Katalunian eta Maestrazgon, Castello lurralde-an. Giro horretan, liberalek pixkanaka-pixkanaka Gipuzkoa eta Nafarroakolurrak konkistatu zituzten. 1876ko otsailean Don Karlosek eta bere jarraitzai-leek Frantziara ihes egin zuten. Berriro ere porrota karlistentzat.

1.12.- Foruen erabateko deuseztatzea

Euskal Foruek jasan zuten azken kolpe latza 1876an gertatu zen, AlfontsoXII.a errege zela eta Canovas del Castillo gobernuburu. Karlistadaren porro-tak Espainiako Gorteen erabakiaren menpe utzi zuen Euskal Herria. Gainera,estatuko egunkari nagusienek oso kanpaina gogorra, latza egin zuten gureForuen aurka. Eta honi guztiari aurre egitea ezinezko bilakatu zitzaion eus-kal gizarteari, Madrilgo gobernuak sekulako zentsura ezarri baitzuen hilzo-rian zeuden Foruen inguruan. Lelo bera zabaldu zen Espainia guztian zehar:“Abajo los Fueros”.

Horrela, eta Gerra Karlista galtzearen ondorioz bereziki, Canovas del Cas-tillok 1876ko uztailaren 21eko legearen bitartez foruak abolitu zituen. Hauda, nagusiki justizia-sistema, zerbitzu militarra eta zerga-sistema arautzenzuen eta antzinatik zetorren geure legedia deuseztatu zuen. Lege horrenbitartez Foru Aldundiak desegin zituen desobedientzia zibila egiteagatik eta,derrigorrezko soldadutza eta Estatuko Ogasunari zergak ordaintzeko aginduaezarri zituen.

Ez dugu ahaztu behar, gainera, 100.000tik gora zirela Euskal Herria mili-tarki okupatzen zuten soldaduak. Giro horretan, esan bezala, Foru Aldundiak,Diputazioak, deuseztatu ziren eta erabakitze ahalmena Madrilera eraman zen.Zerbait uztearren, Kontzertu Ekonomikoa ezarri ziguten 1878an. Gobernuaren


28 •

eta probintzietako aldundienarteko hitzarmena zen: probin-tziak estatuari urtero zergen zatifinko bat, kupoa, ordaintzenzion, eta aldundiek zerga gehie-nak jasotzeko eskubidea gorde-tzen zuten. Zergak Espainiakobeste probintzietan baino txikia-goak ziren eta hau, agian, kapi-talak eta inbertsioak erakartzekobaliagarria izan zen, Bizkaia etaGipuzkoa bizkor industrializa-tzen ari ziren garaian. Aldundiekgastua antolatzeko zuten auto-nomia eta erraztasuna (ez zutenestatuko administrazioak diruanoiz bidaliko zain egon behar)onuragarriak izan ziren bertakoekonomiarentzat, garraiabideenarloan batik bat.

Baina aldaketa benetan fun-tsezkoa zen eta euskal sustraiakerrotik ateratzen saiatu ziren:geure Euskal Foru-sistematikEspainiako gobernuaren boron-datearen baitango kontzertu ekonomikoen sistemara eraman gintuzten.Aldundien presioagatik eta euskal gizartean lortu zen adostasunagatik kon-tzertu ekonomikoen eredua finkatuz joan zen behintzat eta urte gutxitan ins-tituzionalizatu egin zela esan daiteke.

1.13.- Alfontso XII.a eta Canovasen garaia (1876-1898)

Canovas del Castillo politikari erreakzionario eta antidemokratikoa izanzen; sufragio unibertsalaren aurka jo zuen beti eta kontserbadoreen interesakmantendu zituen etengabe, monarkia liberal parlamentarioan oinarrituz. Bor-boikoen Berrezartzearen eragile zuzena, erregimen berriko politikari nagusienaizan zen. Angiolillo anarkistak hil zuen Santagedako bainuetxean, 1897an.


• 29

Lizarraga jeneralak Villabonako ospitale karlistan1886an aditzera ematen dio aita bati semeari

heriotza-zauriak eragin dizkiotela (Coll, 1889 –Zumalakarregi Museoa)

Esan daiteke bera izan zela 1876ko Konstituzioaren aita:

• Subiranotasuna Gorteek eta erregeak partekatzen zuten, herriarensubiranotasunari uko eginez.

• Gorteek Kongresua eta Senatua biltzen zituzten, azken hau Espainiakonoblezia eta handikiez osatutakoa.

• Erregea, koroa, oso indartuta geratzen zen: botere exekutiboa berakhartu zuen, ministroak izendatzeko ahalmenez eta Gorteetanonartzen ziren legeen gain beto eskubidea berreskuratuz.

• Giza-eskubide eta askatasunak neurri handian murriztu ziren.

• Erlijio-askatasuna ere guztiz mugatu zen. Erlijio katolikoa estatu-aren erlijio ofizialtzat hartu zen.

Canovasek alderdi politikoen txandaketan oinarritu zuen bere politika.Alde batetik, Canovas del Castillo berak zuzentzen zuen Alderdi Kontserba-dorea eta bestetik Sagastak gidatzen zuen Alderdi Liberala. Azken honi pro-gresistak gehitu zitzaizkion.

Alderdien txandaketa sistema honen helburua oso garbia zen: aginte auke-ra guztietatik kanpo uztea ezker indarrak, langileen mugimendua eta naziona-lismoak. Txandaketa hauek, noski, ez ziren hautesleen nahiaren ondorio,alderdien buruzagien arteko aldez aurreko itun eta akordioen fruitu baizik.

Sistema honen bidez, alderdien buruzagiek txandaketa adosten zutenean,erregeak gobernuburu berri bat izendatzen zuen eta Gorteak deuseztekoaukera ematen zion horri. Gobernu berriak aurretik prestatutako eta manipu-latutako sasi-hauteskundeen deia egiten zuen eta emaitzak beraiek nahibezala zehazten zituzten.

Sistema politiko hau ulertzeko garaiko egoerari so egin beharra dago.Espainia herri nekazari atzeratua zela esan daiteke eta herrietako jauntxoak,kazikeak deituak, alderdien buruek erabakitako emaitzak gauzatzeaz ardura-tzen diren.

Alderdi bakoitzak finkatzen zituen probintzia bakoitzak eman behar zituenemaitzak. Gobernazio ministroak honen berri jasotzen zuen eta horren araberaagintzen zien gobernadore zibilei. Segidan, aipaturiko jauntxo edo kazikehauek (lur jabe handiak, notarioak, dendari nagusiak…) herri bakoitzeko hau-


30 •

teskundeen emaitzak beraien nahiera moldatzen zituzten. Botoak nahi bezala-koak izan zitezen, bide asko erabiltzen zituzten: zergen murrizketa-aginduakedo igoera-mehatxatuak, soldadutzarako libratzeak, tramitazio burokratikoenarintzea… edo eta hautesleenganako biolentzia eta mehatxu zuzena. Bestehitzetan esanda, erabateko iruzurra, “putxerazoa” deitzen zena.

Alfontso XII. erregearen sasoi-aurreko heriotzak (1885. urtean hil zen, 28urte besterik ez zituenean) bere emazte Maria Kristina Habsburg-koaren erre-ginordetza ekarri zuen, Alfontso XIII.a izango zen beraien semea jaiotzearbaitzegoen aita zendu zenean. Ustelkerian oinarritutako txandaketen sistemapolitikoak, ordea, bere horretan iraun zuen.

Hau zen Espainiako esparru politikoak eskaintzen zuen irudia XIX. men-dearen azken herenean. Honen aurrean lerrokatu ziren alderdi eta taldeak ezzuten arrakasta handiegirik lortu:

• Karlistak: gerra ondorengo urteetan geroz eta ahulagoak, bide poli-tikoari soilik eustea erabaki zuten, armak utziz. Euskal Herrian halamoduzko indarra lortzen bazuten ere, ez zituzten behin ere emaitzatxukunak eskuratu egin ziren hauteskundeetan.


• 31

Antonio Cánovas del Castilloren hilketa (1897ko abuztuaren 8an) (V. Ginés, 1902 – ZumalakarregiMuseoa)

• Alderdi errepublikazaleak: beraien indarra hiriko klase ertainetanoinarritzen zen. Erregimenaren demokratizazioa eta gizartearenaldaketa sozialak bultzatu zituzten baina ia behin ere ez zutenbatzea eta elkarrekin aritzea lortu.

• Langileen mugimendua: errepresio gogorra jasan zuten. Bitan zatituziren:

•• Anarkistak: gehiengoak ziren Espainian. XIX. mendean baino,XX.ean lortu zuten indar handia. CNT (Confederación Nacional delTrabajo) sortu zuten 1910ean. Hau izango zen Espainiako sindikatunagusiena eta Andaluziako langile nekazarien eta Kataluniakoindustrietako langileen artean sekulako indarra hartu zuen. Beraienideologia politikoa elkartasunean, askatasunean, politika-ezean,antiklerikaltasunean eta iraultzan oinarritzen zen.

•• Sozialistak: gutxiengoa zuten Espainian. Pablo Iglesiasek sortu zuen1879an PSOE, Espainiako Langileen Alderdi Sozialista. Laster eratuzuten UGT sindikatu sozialista ere. Anarkistak baino moderatuagoakagertzen ziren eta anarkistak ez bezala, politika egitearen aldekoziren.

• Intelektualen oposizioa ere oso kontuan hartzeko modukoa izan zen:pentsalariak, unibertsitateko irakasleak… estatuaren modernizazioareneta Europarantz hurbiltzearen alde aritu ziren.

1.14.- Euskal Herriko gizartea mende amaieran

XIX. mendearen bukaeran aldaketa asko eta handiak izan ziren EuskalHerrian:

• Industrializazioa hasi zen eta horrekin batera emigrazioa: kanpotiklangileak trumilka zetozen Euskal Herrira eta, halakoetan gertatzendenez, bertako kultura eta etnia koloka jarri ziren.

• Krisi politiko gogorra eman zen foruak kendu zituztenean.

• Ideia nazionalistak mamitzen eta gauzatzen ari ziren Europa guztian,eta euskal nazionalismoa ere giro hartan zertzen hasi zen.

Horrela sortuko zen abertzaletasuna: foruen defentsarako giroan. Izanere, 1876ko foru historikoak indargabetzeko legeak bi erantzun mota etafilosofia eragin zituen:


32 •

• Batzuek, amore eman eta egoerari probetxua ateratzen jakin zuten,galtze hura Madrilekiko kontzertu ekonomikoan bihurtuz.

• Beste batzuek, ostera, tradizionalismoari eutsita, foruak oso osoanberreskuratzearen alde egin zuten.

Karlistadetan garaipena eskuratu zuten liberalek hirietan oinarritu zutenberaien indarra, tokian tokiko jauntxo edo kazikearen babespean sarritan.Hara hor, Donostian adibidez, Mandas Dukearen edo Fermin Lasalarenkasuak. Euskal liberal gehienek, ordea, bazuten estatuko gainontzeko libera-lengandik bereizten zituzten garrantzi handiko zera: euskal foruen aldekonolabaiteko jarrera.

Mendearen amaierako bazen gizartearen egoeraz kezka handia agertuzuen taldea: Pello Mari Otaño bezalako errepublikazaleek osatzen zutena.Hori bai, estatu guztian gertatu bezala, euskal errepublikazaleen indarrahirietan sustraitu zen. Euskal errepublikazaleek bazuten, ordea, bereiztenzituzten zerbait: foruen aldeko atxikimendua.

Egia esateko, ez dugu euskal errepublikazaleen artean izen handiko buruza-girik ezagutu eta esan daiteke beraien ideiek ez zutela oihartzun eta arrakastazabalik lortu Euskal Herrian, are eta gutxiago nekazaritza giroko esparruetan.

Burgesia

1876. urtean Bigarren Karlistaldia bukatzean, goi burgesiako jendea klasezuzendari bihurtu zen. Bilbo inguruko goi burgesiak, haren industria etanegozioak handitzen ari ziren neurrian, noblezia siderurgikoa deritzan taldeboteretsua eta atzerakoia osatu zuen. Bizkaiko goi burgesia espainiar estatu-ko gobernariekin ongi konpontzen zen eta haien negozio eta zera askotanparte hartze zuzena zuen.

Agintean zegoen Bilbo inguruko burgesia industrialak jokabide espainolis-ta erakutsi zuen, eta Madrilgo monarkak eskainitako titulu nobiliarioei ez zienmuzin egin. Karlistaldietan liberalen bandokoak ziren, eta aduanak itsasertze-ra eramatearen alde agertu ziren. Baina beren merkatua estatu barreneanzegoela ikusi zutenean, politika ekonomiko protekzionista eskatu zioten gober-nuari. Eta, jakina, Euskal Herriko ordezkaritza politikoa eskuan izan zutenbitartean, ondo babestu eta bideratu zituzten beren industrien eta enpreseninteresak.


• 33

Euskal burgesia handi hark, Bilbo ingurukoak batik bat, trebetasun enpre-sarial nabaria erakutsi zuen, eta diru kopuru handiak pilatu zituen. Hasieranmeategiak ustiatuz eta burdina salduz eta geroxeago siderurgian eta ontzi-gintzan saiatuz, sekulako dirutza egin zuten. Gipuzkoako enpresak ez zirenbizkaitarrenen mailara iritsi, eta, beraz, gipuzkoar burgesia ez zen, ekono-miari dagokionez, bizkaitar burgesiaren parekoa izan.

Langileria

Euskal Herriko ekonomia modernizazio bidean murgildu zen. Industrializa-zioaren eraginez eta ondorioz, nonahi industrialdeak eraiki ziren, Bilbo ingu-ruan lehenik, Gipuzkoako hainbat eskualdetan gero. Euskal enpresek beharzituzten eskulangileak leku askotatik etorri ziren: gutxienak Euskal Herritikbertatik, eta gehienak, biztanleriaren hazkundeak sortu zituen demografia ara-zoengatik, Kantabria, Errioxa, Leon, Gaztela eta hor beste nonbaitetik.

Gehienak Bizkaiko ezkerraldeko meategi, industrialde eta herri ingurue-tan pilatu ziren, etxe xahar eta barrakoietan, osasun egoera negargarrian.Bizkaiak 340.000 biztanle inguru zituen 1910ean (195.000 Ezkerraldean eta145.000 gainerako eskualdeetan).


34 •

Bizkaiko meatzaritza-langileak XIX. mendearen amaieran (Gallartako Meatzaritzaren Museoa)

Erabat bestela gertatu zen Gipuzkoan. Hasteko, Bizkaian baino geroagoeman zen biztanleriaren hazkundea: XX. mendea hastearekin batera. Horrezgainera, Bizkaian baino banatuago zegoen industria Gipuzkoan. Inmigrazioabera ere ez zen Bizkaian bezain handia izan.

Kanpotar langileak bereziki Bizkaira iritsi ziren, eta bertan bestelako kul-tura batekin eta hizkuntza desberdinarekin egin zuten topo. Etorkinek bizi-modu gogorra zuten mea zuloen barruan eta kanpoan: soldata kaskarrak,gaixotasunak, heriotza indize altua… Horregatik sozialismoari eta anarkis-moari heldu zioten.

Langile mugimendua indartzen eta ideia sozialistak zabaltzen hasi zireneuskal industrialdeetan. PSOE alderdia eta UGT sindikatua izan ziren eragin-korrenak, eta 1890etik 1905era egin ziren lehendabiziko grebak antolatuzituzten. Etorkinek, nola edo hala, beren egoera defendatu nahi zuten eta,zer egingo, elkarteetan bildu ziren. Burgesiak gogor erreprimitu zuen, bainazenbat eta errepresioa handiago, orduan eta sendoago zen proletarioen klasekontzientzia. Labur esateko: langileen aldeko erakundeek gero eta indar han-diagoa eta kide gehiago zuten.

Abertzaletasunaren sorrera

Norbaitek zioenez, foruak galdu genituen egun berean sortu omen zeneuskal abertzaletasuna. XIX. mendearen amaieran herriaren egoera nahikonahasia zen: euskara atzera egiten ari zen nabarmen, mugimendu naziona-listak nonahi ziren Europan, foruak desagertzeak krisi politikoa eragin zueneta industria iraultzak gizarte eraldaketa handia sortu zuen. Euskal Herrirairisten ari zen kanpotarren emigrazioaren uholdea ere hortxe zegoen etahorrek bertakoen izaera eta bizimodua eraldatuko zuen beldur zen garaikoeuskaldun asko.

Genion bezala, abertzaletasunaren iturburua karlismoa izan zen: foruzaleeta foru defendatzaile amorratuak izan ziren karlistak, luzaroan gainera.

Bestalde, esan bezala, liberal foruzale asko izan da euskal lurraldeetan.Besteak beste, Fidel Sagarminaga bizkaitarra, Euskalerria elkartearen sor-tzailea, eta Mateo Benigno Moraza arabarra. Liberal foruzale horiek ez zutenonartu euskal arazoak 1876tik aurrera Madrilen konpon zitzaten. Hori bai,foruzaleak ziren baina ez, ordea, independentziaren aldekoak. Liberal foru-


• 35

zale horiek izatez, katoliko ziren, eta nekazarien artean eragin handia izanzuten. Mugak ezarri nahi zituzten gaztelaniaren, sozialismoaren eta liberalis-moaren aurrean, eta euskaldunen odol garbia defendatzen saiatu ziren.

Nafarroan Euskara elkartea sortu zen XIX. mendearen bukaera honetan,geroko Zazpiak Bat delakoaren aitzindaria. Foruak berreskuratzeko asmotan,Euskara elkartekoek, Kanpion mugimendu-buru zutela, euskal lurraldeakbatu nahi izan zituzten. Horiek ere foruzale erregionalista katoliko ziren,baina ez independentista.

Giro horretan agertu zen Sabino Aranaren figura, denen artean gailen.1865ean jaio zen, Abandon. Handikien etxekoa zen, karlista familiakoa.Sabino Arana izan zen euskal abertzaletasunaren gidari nagusia, euskal

nazionalismoa indarberritueta suspertu zuena. AnaiaLuisi esker, argi ikusi zuenEuskal Herriko arazoeibilatu behar zitzaien irten-bidea ez zuela karlismoanaurkituko. Euzkotarrenaberria Euzkadi da, eginzuen oihu, eta hargatikzioen, karlismoak eginzuena alboratuz, euskaldu-nek ez zutela espainiar ara-zoetan sartu behar.

Sabino Aranak indepen-dentziaren aldeko zabal-kundea egin zuen EuskalHerri osoan. 1893an, JEL,”Jaungoikoa eta LagiZarra” sortu zuen, karlisten“Jaungoikoa eta Foruak”delakoa ordezkatzekoasmoz. Gero, Euzko AlderdiJeltzalea sortu zuen. Sabi-no Arana izan zen lehenda-karia 1903an hil zen arte.


36 •

Sabino Arana (Abando, 1865 / Sukarrieta, 1903) (Naparta-rra aldizkaria - 1911)

Hasiera batean burges txikiek eta erdi mailakoek osatu zuten mugimenduabertzalea, baita ontzigintzan ari zirenek ere. Abertzaletasunak eragin bere-zia izan zuen, gainera, nekazarien artean. Karlistaldiaren ondoren galdutakoeskubideak berreskuratzeko eta industrializazioa eta inmigrazioa ezartzen ariziren gizarte mota berriari aurre egiteko bidea eskaini zien abertzaletasunakberezko eta betiko euskal balioak azpimarratuz.

Garaiko bertsoek eta, bereziki, iritsi zaizkigun bertsopaperek urte horietanbizitzen ari ziren gizarte aldaketa islatzen digute era bikainean. Hori Txirrita-ren eta Pello Otañoren bertsoetan antzeman daiteke gardenki. Gehien erabilizituzten gaiak abertzaletasuna, euskalduntasuna, hizkuntza, aberria, fedea etabaserria ziren; zehazkiago esanda, euskara eta erlijioa, biak uztartuta.

Are eta gehiago oraindik Kepa Enbeita, Urretxindorra, bertsolari bizkaita-rraren kasuan. Abertzaletasuna erraietaraino sartu zitzaion eta mitinetara etaAberri Egunetara eramaten zuten hitz egitera. Oso ezagun bihurtu zen Eiba-rren, 1920an, 30.000 lagunen aurrean bota zuen bertsoa:

... Viva España! diñok berriz be,izan bei españarrentzat

baina ba diot Gora Euzkadi!guria ta guretzat

Pello Mari Otaño bera, errepublikanoa eta liberala izaki, abertzaletasuna-ren mundura hurbiltzen joan zen. Bere azken urteetan, Sabino Arana etaharen dotriña gogoan izan eta goraipatu zuen (1906):

... Jaso dezagun bere bandera

egiñ zagun alegiña,

ez dakitenai erakutsiyaz

maisu zanaren dotriña


• 37

2.

ZIZURKIL XIX. MENDEAN

2.1.- Zizurkil II. Karlistaldia bitartean

XIX. mendea ez zen makala izan zizurkildarrentzat. Antzinatik ezarritazuten ohiko giza-egitura krisian sartu zen. Mendean zehar urte zailak izanzituzten gehienak, sufrimenduz beteak asko. Horrek eraginda, gizaldiarenamaiera aldian Zizurkil berri baten aurrean aurkitzen garela esan daiteke.

Gure herria, XIX. mende hartan, Gipuzkoako nekazaritza giroko herri txikibat besterik ez zen. Mila biztanle ingurukoa (170 familia, “foguera”), guztizeuskalduna eta Erdi Arotik zetorren ahaide nagusi batzuen menpean bizitzeatokatu zitzaiona: Donemiliagatarren Leinuaren itzalean, hain zuzen ere.

XIX. mendeko Zizurkil, gaur bezalatsu, bailaratan antolatuta zegoen:Plaza ingurua edo herrigunea (“Calle San Milian”), Elbarrena, Irazu, Akezkoeta San Migel deiturak agertzen dira agirietan. Nekazaritza giroa, erabate-koa, esan bezala. Mende aldaketa hartan 120 etxe inguru ziren guztiraherrian, baserriak gehientsuenak.

Baserriak elkarri lotzeko eta harat-honat ibiltzeko, antzinatik zetorren etaZizurkil zeharkatzen zuen herri-bide sare konplexu eta zabala zegoen eratu-ta. Inguruko herriekin, hots, Amasa-Villabonarekin, Asteasu, Aduna eta

• 39

Usurbilekin lotzen gintuzten gurdi-bide zabalak zeuden. Gure eremua zehar-katzen duen Villabona eta Aia arteko errepidea, adibidez, ez zen 1893/4aarte gauzatu.

Komunikabideen iraultza Norteko trenbideak ekarri zuen guregana. Villa-bona-Zizurkilgo geltokia eraikitzeak (1882an) herritarren desplazamenduakmodu pentsaezinean erraztu eta areagotu zituen.

Mende haren hasieratik Konbentzioaren kontrako gudek (1793-1795),frantsesen kontrakoek (1808-1814) eta Lehen Karlistadek (1833-1839) sufri-menduan ez ezik, zorretan eta egoera larrian murgildu zuten herria, gerrekeragindako gastuei aurre egin ahal izateko, herri-ondasun gehienak saltzerabehartuz.

Bi karlistaldien arteko (1839-1872) egoera sozial eta politikoa ez zenbatere lasaia izan, ez Euskal Herrian eta ez Estatuan ere. Badirudi zulo bel-tzetik poliki-poliki ateratzen joateko urteak izan zirela haiek. Izan ere, artoa,babarruna, eta batez ere, patataren laboreei esker Zizurkilgo biztanleria erre-kuperatzen hasi zela esan daiteke.


40 •

Fraisoro eta Elbarrena Amasa aldetik (Indalezio Ojanguren, 1914 ing. - AGG-GAO OA 6595)

2.2.- II. Karlistaldiaren eragina Zizurkilen. Belabietako guda

Bigarren Karlistaldiak (1872-1876) kolpe latzak barreiatu zituen zizurkil-darren artean, eta bereziki, Mendi bailarako baserrietan eta beraien hazien-datan.

Karlista eta liberalen arteko liskarrek erdi erdian harrapatu zituzten zizur-kildarrak. Gipuzkoan gudaren hasieratik bi taldeen posizioak, territorioak,ongi bereiztuta gelditu ziren: Irundik Andoainerainokoa, gehi Tolosa, lurral-dearen hiriburu garai haietan, liberalen esku zeuden. Beste guztia berriz, kar-listek kontrolatzen zuten, teoriaz behintzat. Beraz, Zizurkil borrokatzen ariziren bi taldeen arteko mugan gelditu zen. Mugan eta kokapen estrategikoan,Tolosa eta Hernani nahiz Donostiaren arteko errepidearen erdian baitzegoen.Hori bai, Karlistek kontrolatzen zuten esparruan.

Bi armaden arteko borrokaldia pil-pilean zela, 1873ko hondarren eta1874ko hastapenen artean zehazki, Zizurkilgo inguru hurbilean gertaera dra-matikoa eta mingarria jazo zen: Belabietako guda.

Lizarraga jeneralaren agindupean zeuden tropa karlistek Tolosa setiatuazuten. Besteak beste, Tolosa eta karlisten arma fabrikatzailea zen Azpeitiarenarteko harremanak eten nahi zituen Lizarragak. Loma jeneral liberala setioabehin eta berriro hausten saiatu arren, karlisten presentziak bere horretanzirauen. Armada liberalaren buruzagia Moriones jeneralaren laguntzarenzain geratu zen. Bitartean, tolosarrek etsaien bonbardaketak pairatu zituzten.Setio-egunak igaro ahala, Tolosako biztanleen eta soldaduen egoera gerozeta zailagoa bihurtu zen.

Ustekabean, ordea, liberalei espero ez zuten laguntza iritsi zitzaien etsai etaarerio karlisten aldetik: Santa Kruz apaiza, gerrillari karlista sutsuarena, hainzuzen ere. Santa Kruz apaizak, liberalak eraso eta hauen atzamar artetik eten-gabe desagertzeaz gain, desadostasun handiak zituen buruzagi militar karlis-tekin, eta horien epaiengatik ihesi, Iparraldean erbesteratu zen. Handik itzulita,ordea, 1873ko abenduaren 7an Berrobin azaldu eta inguru haietan zebiltzan bibatailoi gipuzkoar matxinarazi ondoren, Asteasurantz abiatu zen han kanpa-tuta zegoen Lizarraga jeneral liberala harrapatzeko asmoz. Villabonatik pasa-tzerakoan, bertako agintea zuen Iturbe kapitain karlista preso hartu zuen.Gauza bera egin zuen Zizurkilen zegoen Vicuña kapitainarekin ere. Gero Aste-asura jo zuen, bai Zizurkilgo herrigunetik, bai beheko bidetik, Lizarragak Eliz-mendi aldean zeukan kuartela inguratzeko asmoz. Lizarraga jeneral karlistak,


• 41

ordea, egoera kontrolpean jartzea lortu zuen eta Santa Kruz apaizak eta beretaldeak ihesari eman behar izan zioten inguruetatik.

Honek guztiak Tolosa jasaten ari zen presioa ahuldu zuen. Gainera,Moriones buruzagi liberalak bere batailoiekin Donostiaraino iristea lortuzuen. Egoera horretan, liberalek erasoa jotzea erabaki zuten abenduaren 9an.

Goizean goizetik gogor jo zuten Andoaindik. Armada liberala Adunazeharkatu eta Villabona aldera heldu zenean, karlistek tinko eraso zietenUrkamendiko gainetik. Borroka latza izan eta gero, Zizurkilgo posizioa esku-ratzea lortu zuten liberalek.

Horrela kontatzen digu han gertatutakoa Francisco Hernando idazle kar-listak “La campaña carlista 1872-1876” liburuan, 122. orrialdean: “..El cen-tro de nuestra linea (karlistena, alegia), la carretera de Tolosa por Villabona,estaba defendido por el 2º, 3º y 5º Batallón de Guipúzcoa, quienes ocupabanla izquierda del Oria sobre Cizurquil y el alto de Urcamendi, mientras que el6º y algunas compañías de los otros formaban nuestra extrema izquierda que


42 •

1873ko Belabietako batailaren planoa (Armadaren Estatu Nagusia, 1887 - Zumalakarregi Museoa)

se extendía hasta los altos de Zárate… Rompióse el fuego a las dos de la tardeavanzando el enemigo por la carretera de Andoain… Los republicanos se lan-zaron al ataque con una decisión y un ímpetu nunca vistos, cargando defrente sobre nuestras posiciones… Nuestros voluntarios los recibían con mor-tífero fuego, sembraban el campo de cadáveres y les hacían retrodecer congrandes pérdidas. Los republicanos, reforzados, volvieron a la carga, y a lastres horas de combate, cuando ya empezaba a anochecer, lograron apoderar-se del sitio de Urcamendi que les abría la carretera de Tolosa y el paso pornuestro centro. Las fuerzas guipuzcoanas se replegaron entonces con todoorden a las posiciones de Asteasu… Las pérdidas… fueron espantosas, quizás,en proporción, las mayores de todos los combates habidos…”

Bidea libre geratu zitzaien. Karlistak, galtzaileak, Hernio aldera abiatzenziren bitartean, liberalek Amasatik barrena Tolosara joatea erabaki zuten.Uzturreko maldetan, Belabieta inguruan zehazki, ordu luzetan aritu zireneraso gorrian karlistak zein liberalak. Ikaragarria izan omen zen borrokaldia.Horrela azaltzen digu Antonio Pirala garai hartako historiagileak (“HistoriaContemporánea”, IV tomoa, 585): “Cansados ya los navarros de tanto tirosin rechazar a sus enemigos, cargaron a la bayoneta, que secundaba mejor sucoraje; rechazaron a los liberales y cogieron a bastantes, que pasaron acuchillo. La desesperación pareció inspirar aquel combate (...): y en estefurioso bregar cuerpo a cuerpo mezclábanse unos con otros, veíase en el sem-blante de todos la fiereza, en sus manos la sangre, casi todos herían, y el queno recibía la muerte, la daba. Fueron momentos de terrible confusión, que susolo recuerdo horroriza.” Egun samin hartan 600 lagunek baino gehiagokgaldu zuten bizitza eta beste hainbeste zauriturik gertatu ziren.

Borroka latz haren ostean, liberalak Iruran, Anoetan eta Zizurkilen geratuziren bitartean, Lizarraga jeneral karlista, bere aldetik, Zelatun aldera jo etabiharamunean Hernialde okupatu zuen Araba eta Bizkaitik etorritako batai-loien laguntzarekin. Moriones buruzagi militar liberalak berriz, Azpeitirakobidea itxita zegoela ikusirik, hainbat eta hainbat tolosarrekin batera, Donos-tia aldera itzultzea erabaki zuen.

Horrelako gertaerek ondorio zuzen eta latzak eragin zituzten, zalantzarikgabe, gure herriko biztanleen bizimoduan. Gainera, tropen mantenurako etahorniketarako herritarrei ezarri zizkioten zergak jasanezinak bihurtu ziren,bai herriarentzat, bai herritarrentzat. Urte latzak izan ziren haiek zizurkilda-rrentzat.

• 43


2.3.- XIX. mendeko Zizurkil, datu eta zenbakitan

Laurogeiko hamarkadak haize berriak eta itxaropentsuak ekarri zituenparaje hauetara. Trenbidearen eta industrializazioaren eraginez, ordura artenekazaritza girokoa zen gizartearen garapena norabidez aldatu zen.

Eskuartean ditugun datuak bi erroldetan jasota daude: 1871koan eta1883koan. Biak interesgarriak izan arren, bigarrengoan, 1883koan, oinarritugara gehienbat, aurrekoa baino osatuago iritsi baitzaigu. Esan, erroldetanagertzen diren datuak hainbatetan ez zaizkigula erabat fidagarriak iruditu.Jakitun gara gaiak beste ikerketa sakonagoa eskatzen duela baina aurkeztunahi dugun lanerako zertzelada hauek nahikoak izan daitezkeela deritzogu.Pello Mari Otañori bizitzea egokitu zitzaion XIX. mendearen azken laurdene-ko Zizurkil hura nahiko ongi taxutzen dutela uste dugu.

2.3.1.- Gipuzkoako 1882/83 eta 1883/84ko Errenta-Erroldak (pezetetan)

Gipuzkoako herrien bi urtealdi desberdinetako datuak dira hauek,1881/82 eta 1883/84koak, hain zuzen ere. Sarritan aipatu dugu urte zailakzirela haiek eta hori errenta-erroldetan islatu zen: 1882/83ko ekitaldianGipuzkoako herri guztien artean zergen bidez 300.000 pezeta biltzea aginduzuen Diputazioak. Hurrengo ekitaldian, 1883/84n, berriz, 450.000 pezetajasotzeko mandatua luzatu zuen. Alegia, urte bakar batean %50 igo zizkietenzergak gipuzkoarrei, ondorengo taulak adierazten duen bezala..

• PT (Propiedad Territorial): Zerga mota hau herri bakoitzari ezartzenzitzaion, zituen etxebizitzen eta biztanle kopuruaren arabera.Zizurkil: 92 herrietatik, 42.a zen.

• PP (Propiedad Pecuaria): Nekazaritza jarduerari zegokion zerga.Zizurkil: 92 herrietatik, 37.a zen.

• PI (Propiedad Industrial): Industria jarduerari zegokion zerga.Zizurkil: 92 herrietatik, 57.a zen.

• Orokorrean, Zizurkil: 92 herrietatik, 44.a zen.

Zizurkil, Gipuzkoako herrien artean hor nonbait zegoen, erdi aldean edo,bai biztanleriari eta bai etxe kopuruari zegokionez.


44 •

Gaur ez bezala, herriko ekonomia nekazaritzan oinarritzen zen eta ordura-ko inguruko herrietan (Tolosan, Amasa-Villabonan eta Andoainen, esaterako)hasita zegoen industrializazio prozesuaren bideari ekin gabe zegoen artean.

2.3.2.- Biztanleriaren errolda (hainbat herri eta urtetakoa)

“Fogueras”, “Hogueras”, “Hogares” deitzen zitzaion familia-unitatebakoitzari. Horrela ulertzen da etxe berean “foguera” bat baino gehiago iza-tea, garaiko hainbat baserritan gertatzen zen bezala. Guk gaztelaniazko“foguera” adierazteko euskarazko “sua” erabili dugu.

Bigarren Karlistaldian nabari da biztanleriaren murrizketa. Bi guden arte-an, ordea, biztanleriaren suspertze esanguratsua antzematen da; Gipuzkoa-ko baserrietan orduantxe hasi berria zegoen patataren laborearen hedatzeariesker, agian.

• 45

Herria PT PP PI TOTAL PT PP PI Guztira82/83 82/83 82/83 82/83 83/84 83/84 83/84 83/84

Aduna 473 186 33 692 697 274 49 1020Alkiza 660 375 17 1052 973 553 16 1542Andoain+(Sor 84) 1919 532 1958 4409 3570 1031 3174 7775Anoeta 412 118 10 540 607 174 16 797Asteasu 1345 621 122 2088 1982 914 172 3068Berastegi 1545 900 159 2604 2277 1325 241 3843Hernialde 374 169 13 556 551 250 63 864Ibarra 722 211 170 1103 1064 310 247 1621Irura 445 84 307 836 656 123 449 1228Larraul 373 230 9 612 550 338 7 895Donostia 51880 1587 20858 74325 76308 2338 33139 111785Sorabilla 504 169 6 679Tolosa 7024 1285 6444 14753 10348 1893 8294 20535Usurbil 1882 808 338 3028 2773 1190 320 4283Amasa-Villabona 1575 517 702 2794 2321 762 962 4045Zizurkil 983 476 74 1533 1595 702 117 2414


Hala ere nekez gainditu zuen Zizurkilek Bigarren Karlistaldian jasotakojipoia. Suspertze horretarako ezinbesteko bihurtu zen mende amaieran herri-ra iritsi zen Norteko trenbidea eta Elbarrenan eraiki zen haren tren geltokia.

2.3.3.- Zizurkilgo biztanleria (Emakumezkoak zein gizonezkoak)

Zizurkilgo biztanlerian desoreka handia suma daiteke emakume eta gizo-nezkoen arteko banaketan. Gizonezkoak herritarren %53 dira, eta emakume-ak aldiz, %47 besterik ez.

Proportzio bitxi hori ez dator bat Gipuzkoako batezbestekoarekin etahorren zergatiak lan honetatik kanpo dagoen ikerketa eskatzen du.


46 •

1842 1857 1860 1877 1887 1897 1900 1910Gipuzkoa 112814 156493 162547 170209 181149 192311 196531 221427

• Suak 22411 29709 30431 33144 39423 41977 42973 48959Zizurkil 901 1025 1085 940 859 887 913 920

• Suak 179 176 176 157 177 180 179 176Villabona 901 1373 1683 1393 1481 1510 1545 1508

• Suak 179 284 310 266 311 321 321 348Asteasu 871 1302 1352 1161 1177 1204 1196 1249

• Suak 173 236 253 231 227 234 258 250Alkiza 554 583 598 557 541 535 520 474

• Suak 110 99 98 97 109 100 105 95Larraul 221 306 304 300 297 285 279 277

• Suak 44 48 51 50 63 53 55 52Andoain 1490 2125 2617 2436 2600 2962 2975 2841

• Suak 296 427 512 487 538 613 611 604Tolosa 5185 7639 8182 8557 7290 8126 8100 9393

• Suak 1037 1851 1689 1569 1553 1959 1881 2169

Emakumezkoak Gizonezkoak Adierazi gabeak Guztira1871. urtean 384 430 118 932

1884. urtean 393 457 9 859

2.3.4.- Zizurkilgo bailara, etxe eta senide kopuruak

Ondorengoak Zizurkilgo erroldetatik bildutako familia-datuak dira. Gela-txo bakoitza bailara horretako etxe bati dagokio eta etxe haren familiakide-en kopurua adierazten du. Oro har, gauza jakina da orduko familietako seni-de kopurua nahiko handia izan ohi zela.

• 47

Villabona eta Zizurkil arteko Zubimusu (Indalezio Ojanguren, 1914 ing. - AGG-GAO OA 6587)

Z. S. Milian Elbarrena Akezko Irazu S.Miguel1 3 1 8 8 52 8 7 6 5 43 1 6 6 4 54 3 1 4 5 35 4 7 9 6 46 6 5 6 4 47 3 1 5 2 58 3 4 7 8 89 1 4 9 8 6

10 2 2 3 7 3



48 •

BAILARA S. Milian Elbarrena Akezko Irazu S.Miguel GuztiraEtxe

18 36 26 40 37 157kopurua

Biztanle 73 187 159 237 203 859kopurua

Z. S. Milian Elbarrena Akezko Irazu S.Miguel11 6 8 9 4 912 4 3 10 4 813 2 3 5 5 414 4 7 8 8 615 5 12 2 4 716 7 8 5 0 217 3 5 7 4 218 8 5 5 9 419 9 9 4 50 4 4 7 4

21 6 4 5 522 6 9 9 923 6 2 10 1224 8 7 4 525 5 6 8 726 7 4 8 427 3 3 328 3 13 429 4 8 530 6 8 831 6 5 1032 8 6 333 3 3 534 4 4 535 6 5 836 4 5 537 5 338 5 439 840 9

2.3.5.- Zizurkilgo senide-kopurua eta familiak

Taula honek familiakide kopuruari buruzko informazioa ematen du. Hots,zenbat etxe ziren Zizurkilen bailara bakoitzean eta horietako bakoitzaren kide-kopurua.

2.3.6.- Zizurkilgo bailarak, etxeak, jabeak eta maizterrak (1883)

Noiztik ez badakigu ere, jakina da orduko Zizurkil, gaurkoa bezala, baila-ratan banatuta zegoela. Horren frogagarri, 1843ko urtarrilaren 20ko udalaktan azaltzen dena:

“… mediante hallarse en necesidad de alguna reparacion los caminos carre-tiles, para el efecto nombraban por Comisionados, á saber para el Valle deElvarrena á D.Juan Pedro de Arizmendi y D. Juan Baupta de Loinaz; para el deYrazu vallea al d… D. José Ygnº. De Urcola y D. Franc. De Beldarrain; y parael de mendivallea al d… D. Sñor. Síndico y D. Miguel Maria de Yrazu, con lafacultad de que podran dar un chiquito de vino y media libra de pan á los peo-nes, y un cuartillo de vino á los carreteros que se ocupen con sus yuntas; ydeberan dar cuenta…”

• 49

Kide k. F.Kop. F.Kop. F.Kop. F.Kop. F.Kop. GuztiraS.Mil. Elbarr. Akezk Irazu S.Mig.

1 2 3 - - - 52 2 1 2 1 2 83 5 5 1 2 5 184 3 6 4 9 9 315 1 4 4 9 10 286 2 7 4 2 2 177 1 4 3 2 2 128 2 4 2 9 4 219 - 1 5 3 2 11

10 - - 1 1 1 311 - - - - -12 - 1 - - 1 213 - - - 1 - 1


Pasarte honetan hiru bailara soilik azaltzen badira, 1871ko erroldan lau-garren bat aipatzen da, eta honekin batera kalea ere bai. Mendi bailarari SanMiguel izenez deitzen diote gainera, nahiz erroldetan azaltzen diren izenakmantendu.

“San Milian Kalea” izena herrigunearen plaza-inguruarekin bat dator,zalantzarik gabe. Hortik, gaur egun herriguneari “kalea” deitzeko usadioa.


50 •

Zizurkilgo etxeen errolda, 1883 – “Calle de San Milian” (Udal artxibategia)

• 51

▼ San Milian kaleaEtxebizitza Jabea MaizterraArgurutzeaga Recondo, Manuel Zapirain, JosefaArgurutzeaga 1º Lerchundi, FranciscoArgurutzeaga 2º Lerchundi, FranciscoArtuchaenea Alquizalete, HilarioCasa Consistorial De la VillaCasa vicarial De la VillaEcheverricho San Milian, Marques de Mendizabal, Ignacio M.Elizalde Lerchundi, Francisco Alcorta, Miguel JoseElizondo Arizmendi, Juan LuisIriarte nuevo Olano, BaltasarIriarte viejo San Milian, Marques de Arrizabalaga, MartinLarretin Achaga, Jose JacintoPlazaecheverri Barriola, Jose DomingoSan Milian San Milian, Marqués de Bengoechea, Juan Baut.Venecia Barrena, Herederos de Zabala, Jose LorenzoVenecia 2ª San Milian, Marques deVicariechezar Muñoa. Viuda de Arsuaga, Jose Ignacio

▼ Valle de ElbarrenaEtxebizitza Jabea MaizterraAguirre 1º Echave, Francisco Segurola, FranciscoAguirre 2º Echave, Francisco Otegui, FranciscoBeibategui Gorostidi y Artola, Benito Gozategui, BernardoBeldarrain 1º Lizarraga, Pedro Usabiaga, FranciscoBeldarrain 2º Lizarraga, Pedro Dorronsoro, Jose LorenzoCamioaundi Ameztoy, BenitoCamioaundi 2ª Ameztoy, Benito Igartua, FranciscoCamiochiqui Ameztoy, Benito Zabala, PedroEcheverri 1º Añorga, Baltasar Dorronsoro, Pedro JoseEcheverri 2º Uzcudun, Juan Antonio Tejeria, Jose IgnacioEdif. F. de yeso Lizarraga, PedroGalardi Gaztesi, Javiera Bengoechea, Juan TomasGaradicho 1º Echeverria, Jose Maria Muñoa, Juan JoseGaradicho 2º Echeverria, Jose Maria Iraola, JoaquinIhartza Lizarraga, Pedro Elola, Antonio MariaIturralde 1º Galarza, Jose Ignacio



52 •

▼ Valle de ElbarrenaEtxebizitza Jabea MaizterraIturralde 2º Echave, Miguel JoseMutio Lerchundi, FranciscoOlatza Marmol, Jose Arrastoa, PedroOracaiztegui (Molino) Goenaga, Domingo Tapia, FranciscoPagamuño 1º Echeverria, Jose Maria Arrastoa, Jose MiguelPagamuño 2º Echeverria, Jose Maria Aizpurua, Jose MariaRecalde Ameztoy, Benito Otaño, Jose BernardoSusperro Irazu, Juan Ignacio Altuna, ManuelTierras de Barberotegui Iturralde, FranciscoVenta de la Caridad Aldazabal, J.A.Ventachuri Achaga, Bernardo Garaialde, IgnacioVidegurutze nuevo (Emb.) Zabala, Jose LorenzoVidegurutze nuevo (Emb.) Tejeria, Maria TeresaVidegurutze viejo ? Echeverria, Jose MariaZubiaurrecho Muguerza, Marcelino Leunda, Jose MariaZubimusu 1º Leyaristi, Jose Ignacio Beracoechea, Juan Antonio.Zubimusu 2º Leiaristi, Jose Ignacio Ubillos, Bernardo

▼ Valle de AquezcoaEtxebizitza Jabea MaizterraAlcañiz (Molino de) Irazu, Juan Jose Jauregui, RamonAltziturri Muñoa, Herederos de Arregui, Jose IgnacioAquezcoa (molino) Arizmendi, JoaquinAquezcozabal Alegria, Jose Maria Torregaray, FranciscoArangaitz Ostolaza, Francisco Otamendi, ManuelArizmendizabal Garitano y Villar, Juan J. Ezeiza, PedroBerastegui 1º Zabala, Luis Mujica, MartinBerastegui 2º Zabala, Luis Izaguirre, EstebanBurrustidi 1º Zabala, Luis Otegui, AndresBurrustidi 2º Zabala, Luis Garmendia, Manuel Fraisoro Leyaristi, Jose IgnacioIruña Gueresta, Juan BautistaLegarralde 1º Irazu, Juan Ignacio Esnaola, AntonioLegarralde 2º Irazu, Juan Ignacio Gorostegui, MartinLuzuriaga 1º Ameztoy, Benito Dorregaray, Miguel Fco.Luzuriaga 2º Ameztoy, Benito Gozategui, Baltasar

• 53

▼ Valle de AquezcoaEtxebizitza Jabea MaizterraMalcorra 1º Aizpurua, Martin Galarraga, Antonio MariaMalcorra 2º Arrillaga, FranciscoMugirozarra Cabrera, Maria Martina Loinaz, Miguel MariaNekola 1º Usabiaga, Francisco Alcorta, FranciscoNekola 2º Pagadizabal, Josefa Cruz Urdanpilleta,Ignacio ValentinOnenzaro Zurbano, Estevan Mendiguren, FranciscoSagasti Arsuaga, Juan Jose Aguirre, JacintoSagastietxeberri Villar, Isidro Dorronsoro, MartinSalugarate Recondo, Viuda de Franc. Mendizabal, Jose AntonioUgare Garaialde, Ignacio Ugartemendia, Juan J.

▼ Valle de IrazuEtxea / Saila Jabea MaizterraAbeleche Mutio, Ascensio Izaguirre, Miguel AntonioAlchurriaga San Milian, Marques de Irazusta, Juan BautistaAndiaberri Fausto Marina, Herederos Garmendia, D.F.Andrezqueta 1º Alzua, Andres Argaya, Miguel DomingoAndrezqueta 2º Alzua, Andres Astiasaran, Jose LorenzoArizmendi 1º Leturiondo, Joaquin Sarasola, AntonioArizmendi 2º Leturiondo, Joaquin Alberdi, Gabriel MariaAzcarate Muñoa, Miguel Ignacio Gozategui, Jose IgnacioBengoechea Zarauz, Jose Joaquin Telleria, Juan IgnacioBetenbarrendi 1º Soarrain, Gregorio Soarrain, Jose IgnacioBetenbarrendi 2º Soarrain, Gregorio Oiartzabal, Manuel Ign.Chorobio y Tejeria Irazu, Juan JoseCiarsoro Leturiondo, Joaquin Echave, Jose ManuelEchave Echave, Pedro JoseEchavesaleche Lazcano, Luis Egurza, Jose AntonioEtzeta Legarra, Herederos de Arruti, EstebanGarmendi Leturiondo, Joaquin Goenaga, Juan TomasIllarrachoeta 1º Aizpurua, Francisco Ant.Illarrachoeta 2º Garmendia, Felipe Garmendia, Juan I.Iragorri Barriola, Jose Domingo Gozategui, AntonioIrazu garaiena Echave, Jose BernardoIrazuazpicoa 1º Beldarrain, Jose Ignacio Cendoya, Francisco M.Irazuazpicoa 2º Beldarrain, Jose Ignacio



54 •

▼ Valle de IrazuEtxea / Saila Jabea MaizterraIrizibar Gorostidi, Jose AntonioLandare Echeverria, Jose Domingo Tapia, FelipeLarrondobuno 1º Recondo, Manuel Aritzeta, Francisco M.Larrondobuno 2º Recondo, Manuel Alcain, Jose MariaMiranda Zarauz, Fermin Zarauz, Jose MariaOdolquierraga Aramburu, Jose MariaOtazu Echeverria, Jose DomingoPorcheta 1º Sarasola, Francisco Irazu, Juan JosePorcheta 2º Sarasola, Francisco Beldarrain, Antonio M.Santa Cruz De la Villa Arga, FranciscaSarobe 1º Ameztoy, Benito Arruti, FranciscoSarobe 2º Ameztoy, Benito Uzcudun, Jose JoaquinTejeria Gozategui y Compañía, AntonUgarte Beldarrain, Jose MariaUgartecheverri Oiartzabal, Manuel Ign.Zalduazpicoa 1º Irazu, Juan Jose Urcola, Francisco Anton.Zalduazpicoa 2º Irazu, Juan Jose Urquia, MartinZaldugoiena 1º Recondo, Manuel Urcola, JoseZaldugoiena 2º Recondo, Manuel Alcorta, RamonZalduzar Urquia, Juan Fermin y M. Beguiristain, Domingo Zarate Otandi, Pedro Julian Aya, Domingo

▼ Valle de San MiguelEtxea / Saila Jabea MaizterraAmabi Ameztoy, Benito Gamborena, BartolomeAdunibar 1º San Milian, Marques de Bengoechea, SebastianAdunibar 2º San Milian, Marques de Echenagusia, JoseAizcurutzeta San Milian, Marques de Mutio, AscensioAndaberro Saralegui, Maria Ormazabal, AntonioAndia 1º Franconi, Jose Manuel Ibarbia, Antonio MariaAndia 2º Franconi, Jose Manuel Otegui, MariaAndiazabal Zumeta Zatarain, Juan Luis Iturrioz, JoaquinAraeta azpicoa 1º Mutiozabal, Jose Miguel Olazaga, Miguel AntonioAraeta azpicoa 2º Mutiozabal, Jose Miguel Mendiola, Jose IgnacioAraeta garaiena Echenagusia, Juan Baut. Arrechipi Urquia, Antonio

2.3.7.- 1883ko Zizurkilgo etxebizitzen jaberik garrantzitsuenak

Etxeen, jabeen eta maizterren datu horiek 1883ko Zerga Zuzena (“Impuestodirecto” ) txostenetik aterata daude. Bertan ez da zehazki adierazten zein zenetxearen jabea eta zein maizterra.

Etxe gehientsuenak bi laguni erantsita azaltzen dira. Horrelakoetan, jabeaedo maizterra ziren bereizteko, Zerga Zuzenen txostenak etxe bakoitzerako

• 55

▼ Valle de San MiguelEtxea / Saila Jabea MaizterraArrieta Muñoa, Herederos deAstabere Marmol, Jose Ibarbia, Jose AntonioEdif. F. de yeso Lizarraga, PedroEguieta Arrese, Jose RamonErrotaberri Cabrera, Maria Martina Alcain, Juan FranciscoGareza Larrarte, Jose IgnacioGoikoetxea Ibarbia, Antonio Ipidegui Urquia, MiguelItzumiz 1º Azcue, Miguel Ignacio Zubeldia, Juan IgnacioItzumiz 2º Mutio y Zabala Sarasola, BartolomeItzumiz 3º Zabala, Y. (Inhabilitada)Legargain 1º Mutiozabal, Jose Miguel Arruti, Jose DomingoLegargain 2º Mutiozabal, Jose Miguel Cortajarena, Juan FelipeLoidi 1º Lasquibar, Francisco Querejeta, Jose IgnacioLoidi 2º Lasquibar, Francisco Iraola, Jose BenitoMacura San Milian, Marques deMiguelchiqui… Arruti, Juan BautistaOnenzaro Echeverri Mendiguren, Jose Franc. Mendiguren, Miguel Ant.Oyarchunenea Macuso, Jose Maria Landa, Francisco MariaPagamendi 1º San Milian, Marques de Pagola, AndresPagamendi 2º San Milian, Marques de Pagola, AntonioSaizar Goenaga y Muñoa, N. Imaz, Josefa AntoniaSan Miguel San Milian, Marques de Salaberria, ManuelSarachoeta 1º Herederos de J. Montes Agote, Antonio MariaSarachoeta 2º Herederos de J. Montes Olazabal, Jose LazaroYola Zabala, Ladislao Cincunegui, FranciscoZarapegui Alegria, Jose Miguel Camio, Pedro JuanZaratecheverri Echeverria, Francisco M.


adierazten duenari erreparatu diogu. Soilik eraikuntzari zegokion zergaordaintzen zuena, nagusitzat hartu dugu eta, aldiz, haziendari bakarrik zego-kiona ordaintzen zuena, maiztertzat. Ziur asko ez genuen etxe guztietanasmatuko, bai ordea, gehientsuenetan. Era guztietara, datuok, Zizurkil XIX.mendearen azken aldera nolakoa zen erakusten digute.

Txostenetik zera ondoriozta daiteke: herriko etxe, baserri eta lur-jabeak,ez zirela gehienetan, zuzenean nekazaritzan edo abeltzaintzan jarduten zute-nak. Alderantziz, baserriaren ustiaketaren ardura ia etxe guztietan agertzenden maizterrarena zen.

Zerrendan 140 bat su edo familia agertzen dira, eta badirudi etxe hutsikez zegoela. Atxulondoko burdinola da hutsik agertzen den bakarra.

Jabe gehienak ez ziren herrian bizi. Eta horien artean bat aipatzearren,Donemiliaga markesa (San Milian) datorkigu burura: hura zen herrian etxeeta lur-sail gehien zituena. Donemiliagatarren ondasunak herrigunean(“Kale-inguruan”) eta San Miguel bailaran nabarmentzen ziren bereziki.


56 •

Jatorrizko Fraisoro baserria (1895, Kutxa fototeka 70821-E4)

2.3.8.- Zizurkilgo biztanleriaren jatorria

Azterketa honetarako hamahiru urteko tartea duten bi errolda erabiliditugu: 1871koa eta 1884koa. Hauek lagunduko digute Pello Mari Otañorengaraiko Zizurkil hobeto ezagutzen. Guztien artean, bi datu dira azpimarraga-rri iruditu zaizkigunak:

• Aipatutako bi urte hauen tartean Zizurkilek eman zuen beherakadabiztanle-kopuruan. Lehen erroldan (1871) 932 bizilagun agertzenbadira, bigarrengoan (1884) kopuru hori 859raino jaitsi zen.

• Herrira bizitzera iritsi zen etorkin-kopurua asko igo zen eta 1884koerroldan aurrekoan baino %20 etorkin gehiago agertzen dira.

• 57

Izena K EtxebizitzaSan Milian, Marques de 12 Iriarte viejo, Alchurriaga, Macura,

San Miguel, Adunibar 1º, Adunibar 2º, Pagamendi 1º, Pagamendi 2º, Aizcurutzeta, San Milian, Echeverricho, Venecia 2ª

Ameztoy, Benito 9 Camiochiqui, Camioaundi 1º, Camioaundi 2ª, Recalde, Luzuriaga 1º, Luzuriaga 2º, Sarobe 1º, Sarobe 2º, Amabi.

Recondo, Manuel 5 Argurutzeaga, Larrondobuno 1º, Larrondobuno 2º, Zaldugoiena 1º, Zaldugoiena 2º

Lizarraga, Pedro 5 Ihartza, Beldarrain 1º, Beldarrain 2º, Edif. F. de yeso 1º, Edif. F. de yeso 2º

Echeverria, Jose Maria 5 Videgurutze viejo ?, Garadicho 1º, Garadicho 2º, Pagamuño 1º, Pagamuño 2º

Irazu, Juan Jose 4 Alcañiz (Molino de), Zalduazpicoa 1º, Zalduazpicoa 2º, Chorobio y Tejeria

Mutiozabal, Jose Miguel 4 Araeta azpicoa 1º, Araeta azpicoa 2º, Legargain 1º, Legargain 2º

Lerchundi, Francisco 4 Argurutzeaga 1º, Argurutzeaga 2º, Elizalde, Mutio

Leturiondo, Joaquin 4 Arizmendi 1º, Arizmendi 2º, Garmendi, Ciarsoro

Irazu, Juan Ignacio 3 Susperro, Legarralde 1º, Legarralde 2º Leyaristi, Jose Ignacio 3 Zubimusu 1º, Zubimusu 2º, Fraisoro



58 •

Zizurkilgo herrigunea, Asteasu aldetik iritsita (Indalecio Ojanguren, 1914 ing. - AGG-GAO OA 6756

Biztanleriaren bilakaera horren zergatiak 2. Guda Karlistari begira jartzengaitu. Arrazoia bi urte horien tartean gureek jasan zuten gerrateak eraginda-ko hondamendian datza: hilketak eta heriotzak, etxeetako miseria, gosea,gaixotasunak... Horiei guztiei gerratik ihes egin beharrean aurkitu zirenzizurkildarrak gehitu behar zaizkie.

Kanpotik iritsitako horiek ingurukoak ziren gehienbat. Urte haietan inda-rrean zen trenbidegintzak horietako batzuk erakarriko zituen, baina EuskalHerritik kanpoko etorkinen benetako uholdea XX. mendeko industrializazio-ak eragin zuen eta lantegi berriak martxan jarri zirenean gauzatu zen.Orduan eratu zen gaurko Elbarrena, Ugare auzuneari dagokiona bereziki.

Zizurkilera kanpotik iritsitakoak, 1884. urteko erroldaren arabera

• 59

Herria Kop. Herria Kop. Herria Kop.Asteasu 32 Pasai Donibane 4 Lizarza 1Amasa-Villabona 22 Anoeta 4 Lezo 1Aia 12 Zumarraga 3 Legorreta 1Amezketa 11 Usurbil 3 Leaburu 1Alkiza 11 Urnieta 3 Idiazabal 1Tolosa 9 Irura 3 Hernani 1Bidania 8 Hernialde 3 Gainza 1Larraul 8 Azpeitia 3 Ezkaray 1Errenteria 7 Ataun 3 Esposita 1Aduna 7 Astigarraga 3 Elduain 1Donostia 6 Alza 3 Etxarri Aranaz 1Errexil 6 Zubieta 2 Zizur 1Beizama 6 Orio 2 Berastegi 1Andoain 6 Goiaz 2 Alzaga 1Albiztur 6 Gaztelu 2 Alesanko 1Soravilla 5 Zarauz 1 Aldaba 1Orendain 5 Idiazabal 1 Aizarna 1Lazkao 5 Urrestilla 1 Abaltzizketa 1Zaldibi 4 S.Miguel Basauri 1 Iruñea 1


2.3.9.- Zizurkilen izandako jaiotzak

Biztanleriaren piramideak Zizurkilgo populazioaren nondik-norakoak azal-tzen ditu. Oro har, biztanleria nahiko gaztea zen; garai haietan ohikoa zenhori. Nabarmena da 15 eta 50 urte bitarteko adin-tartean dagoen biztanlekopuruaren murrizketa. Adin-tarte horri Karlistaldian bete-betean murgiltzeaegokitu zitzaion, eta adierazitako murrizketa gatazkaren ondorio zuzena da.

2.3.10.- Baserrietako hazienda

Garaiko baserri guztietan behiak eta txerriak zituzten. Ohikoena dozena-erdi behi, pare bat txerri, astoren bat eta ardi gutxi batzuk izatea zen. Zaldieta behor gehiegi ez zela dirudi.

Orokorki, esan daiteke artaldeak ez zirela oso ugariak gurean. Gehienetanartalde txikitan eta ahuntz taldetxoekin batera nahasita biltzen zituzten.


60 •

Zizurkilgo biztanleriaren adinaren piramidea (1883). Nabaria II. Karlistadaren eragina 15 eta 50urteen tartean (Hernandorena K.T:)

2.3.11.- Zizurkilgo udal karguak

Deigarri gertatzen zaigu, XIX. mendean zehar nola errepikatzen direnabizen gutxi batzuk udalbatza-karguetan.

Horrek adierazten du zein esku gutxitan zebilen udalaren kudeaketa etazein zorrotzak ziren honen kide izateko baldintzak. Herriko boterearen guti-zia gutxi batzuen artean gordetzen ahalegindu ziren, bai.

XIX. mendearen lehen erdian batez ere, bi talde txandatzen joan zirenudal agintean, Estatuan gertatzen ari zen bezalatsu: liberalak edo pentsaeraaskeagokoak eta kontserbadoreak. Bi pentsamoldeen arteko erlazioak ezziren errazak izan. Euren arteko tirabirak etengabeak ziren, David Zapirainek“Zizurkil, aldaketa haizeak” lanean argi adierazten duen bezala.

• 61

BEHIAKBuru kopurua 1 2 3 4 5 6 7 8 9Baserri kopurua 2 2 7 16 22 61 10 4 4 128Guztira 2 4 21 64 110 366 70 32 36 705

ARDIAKBuru kopurua 1 16 20 21 22 30 33 36 40 103Baserri kopurua 11 3 1 1 1 1 1 2 1 1 23Guztira 11 48 20 21 22 30 33 72 40 103 400

TXERRIAKBuru kopurua 1 2 3 4 6Baserri kopurua 60 43 3 3 2 111Guztira 60 86 9 12 12 179

ASTOAKBuru kopurua 1 2 3Baserri kopurua 45 3 1 49Guztira 45 6 3 54

ZALDIAKBuru kopurua 2 5Baserri kopurua 1 1 2Guztira 2 5 7


Egoera are eta gehiago zaildu zen sozialista eta abertzaleen plazaratzearekin.

◗Alkateak


62 •

Donemiliaga eliza, XVII. mendekoa (Indalezio Ojanguren, 1914 ing - AGG-GAO OA 6746)

Izen-abizenak Urtealdiak Izen-abizenak UrtealdiakAlcorta, Juan Francisco 1855-1856 Lertxundi, Francisco 1861-1862Arizmendi, Joaquin 1865 Leyaristi, Jose Antonio 1821Barriola, Juan Perez 1810,14,19,22 Leyaristi, Juan Bautista 1832Barriola, Jose 1895 Leyaristi, Jose Ignacio 1879Echeverria, Jose Domingo 1881 Lizarraga, Joaquin Ign. 1826Irazu, Fernando 1809 Muñagorri, Jose Fco. 1857-1860Irazu, Martin Antonio 1818 Mutio, Francisco 1819Irazu, Juan Ignacio 1863 Otaño, Jose Bernardo 1884Irazu, Juan Jose 1885 Recondo, Manuel 1867

◗ Erregidore edo zinegotziak

• 63

Izen-abizenak Urtealdiak Izen-abizenak UrtealdiakAchega, Jose Eusebio 1809, 1810 Echenagusia, Jose Domingo 1885Achega, Domingo Ignacio 1832 Gueresta, Juan Bautista 1879Achega, Jose Manuel 1857-60, 1861-63 Iguaran, Juan 1819Achaga, Jose Jacinto 1885 Irazu, Juan Bautista 1810Albea, Jose Joaquin 1884 Irazu, Martin Antonio 1819Alcorta, Francisco 1865 Irazu Videgurutze, Joaquin 1819Arizmendi, Juan Pedro 1857-60 Irazu Legarralde, Juan Bautis. 1819Arsuaga, Jose Ignacio 1867, 1884 Irazu, Joaquin 1832Artucha, Andres 1855-56 Irazu, Miguel Maria 1855-56,

1861-63, 1867Artucha, Juan Miguel 1863 Iturralde, Jose Antonio 1809-10Barriola, Juan Perez 1809, 1819, 1826 Iturralde, Gabriel 1819Barriola, Jose Domingo 1881 Iturralde, Sebastian 1855-1856Beldarrain, Francisco Antonio 1809-10 Larrarte, Jose Inazio 1879Beldarrain, Gabriel 1809-10, 1832 Leyaristi, Jose Antonio 1809-10Beldarrain, Jose Antonio 1810, 1819, 1832 Leyaristi, Juan Bautista 1819Belderrain, Francisco 1832 Leyaristi, Juan Bautista 1861-1862Bengoa, Juan Tomas 1879 Lerchundi, Francisco 1867, 1884-85Bengoechea, Juan Tomas 1819 Lerchundi, Miguel Jose 1884Bengoechea Leyaristi, 1857-60, 1865 Lezo, Juan Bautista 1819Juan BautistaDonemiliaga, Jose Bernardo 1832 Lizarraga, Miguel Antonio 1809-10Eceiza, Pedro Ignacio 1884 Lizarraga, Joaquin Ignacio 1819Echave, Jose Antonio 1809, 1819, 1826, Lizarraga, Miguel Joaquin 1861-1862

1832Echave, Jose Ignacio 1861-1862 Macuco, Jose Maria 1863Echave, Miguel Jose 1881 Otaño, Jose Bernardo 1881Echeveguren, Domingo Ig. 1809-10 Otegui, Jose 1881Echeverria, Juan Ascencio 1819, 1832 Sarasola, Antonio 1879Echeverria, Jose Ignacio 1832 Torregaray, Jose Fco. 1879Echenagusia, Juan Antonio 1809-10 Urcola, Fco. Javier 1809-10, 1819Echenagusia, Juan Bautista 1819 Urcola, Fco. Javier 1819Echenagusia, Juan Bautista 1855-56, 1867 Urdampilleta, Juan Ign. 1857-1860


2.3.12.- Emakumezkoen zein gizonezkoen izenen maiztasuna

Gai bitxia erantsi diogu ikerketari: Zizurkilen zein ziren izenik ohikoenakXIX. mende hartan. Haietako batzuk ezohikoak gertatzen dira gaurko bela-rrietan: hainbat santuren izenak… Izenak konposatuak izaten ziren gehiene-tan, eta gutxitan aurki daiteke izen bakarreko graziarik. Garaiko gizartea,garaiko izendegia.

◗1884.ko urtekoak


64 •

Emakumezkoak K. Gizonezkoak K.Josefa Antonia 17 Francisco 21Josefa Ignacia 17 Jose Antonio 19Catalina 14 Jose Maria 19Maria Bautista 14 Juan Bautista 15Francisca 13 Antonio 14Manuela 12 Francisco Maria 14Dolores 11 Juan Jose 14Maria Antonia 11 Jose Manuel 13Micaela 11 Jose Ignacio 11Micaela Ignacia 10 Jose 10Josefa 8 Jose Francisco 9Maria Josefa 8 Andres 8Juana Josefa 7 Jose Domingo 8Maria 7 Juan Ignacio 8Isabel 6 Manuel 8Juana 6 Miguel Maria 8Juana Ignacia 6 Antonio Maria 7Maria Ignacia 6 Ignacio 7Maria Martina 6 Jose Miguel 7Antonia 5 Jose Ignacio 7Ignacia 5 Pedro Jose 7Juana Bautista 5 Pedro Maria 7Juana Micaela 5 Pedro 6Manuela Ignacia 5 Bernardo 5Manuela Josefa 5 Jose Bernardo 5Juana Francisca 4 Jose Joaquin 5Agustina 4 Juan Tomas 5

2.3.13.- Zizurkilgo ogibideak 1860. urtean

2.3.14.- Zizurkilgo errotak

• 65

Abizena Izena Bailara Etx. zb. Industria motaLerchundi Francisco Calle de San Milian 2 AgrimensorOtaño Pedro Maria Barrio de Elbarrena 16 Carretero de bueyesBengoechea Juan Tomas Barrio de Elbarrena 19 Carretero de bueyesLizarraga Miguel Joaquin Barrio de Elbarrena 21 Carretero de bueyesArizmendi Juan Pedro Barrio de Aquezcoa 16 Carretero de bueyesMuñagorri Jose Francisco Barrio de Aquezcoa 1 Carretero de bueyesUrcola Joaquin Ignacio Barrio de Irazu 17 Carretero de bueyesArrese Jose Calle de San Milian 1 CirujanoArsuaga Jose Ignacio Barrio de Elbarrena 1 HerreroAltuna Mauricio Barrio de Elbarrena 28 HerreroGamborena Francisco Barrio de San Miguel 2 HerreroOtaño Juan Pedro Barrio de Elbarrena Nueva C. Juego de bolosGuereño Juan Bautista Barrio de Aquezcoa 10 MolineroElicegui Jose Barrio de Aquezcoa 17 MolineroArtucha Juan Miguel Barrio de Elbarrena 26 MolineroOtaño Juan Jose Barrio de San Miguel 8 MolineroIturralde Sebastian Barrio de San Miguel 9 MolineroOlarra Miguel Ygnacio Calle de San Milian 10 Panadero con hornoGozategui Juan Josefa Barrio de Elbarrena 1 Panadero con hornoLandart Jose Miguel Barrio de Elbarrena 3 Panadero con hornoEguino Francisco Barrio de Elbarrena 17 Panadero con hornoAzurmendi Juan Luis Calle de San Milian 9 TaberneroAramburu Jose Ramon Calle de San Milian 8 TaberneroYgartua Bartolome Barrio de Aquezcoa 18 TaberneroOyarzabal Jose Manuel Barrio de Elbarrena 28 TaberneroOtaño Juan Pedro Barrio de Elbarrena Nueva C. TaberneroAya Juan Cruz Barrio de Yrazu 31 TaberneroArsuaga Antonio Maria Calle de San Milian 6 Zapatero

ERROTA Adunibar Loidi Alakañiz Akezkoa Oakaiztegi

BAILARA San Miguel San Miguel Akezko Akezko Elbarrenabailara bailara bailara bailara bailara


2.3.15.- Zizurkilgo ogibideak 1871. urtean

Diotenez, garai hartako ia baserri gehienek zuten morroia, baita askokneskamea ere. Garai zail haietan, mantenuaren (jana eta loa) truke egitenzuten lan.

Egia esan, ez ditugu morroi eta neskame asko aurkitu Zizurkilgo errolde-tan. Hori, agian, herriko baserrien batezbesteko tamaina kaxkarragatik gertadaiteke.

Ogibideen artean, bi tabernari emakumezko azaltzen dira, horietako batKaridadeko Bentako Joana Bautista Barriola Arregi da, Pello Mari Otañorenama, hain zuzen ere.


66 •

Errekalde, Pello Mari Otañoren sortetxea (Hernandorena K.T., 2005)

2.3.16.- Industrializazioa Zizurkilen

XIX. mendearen azken aldera jada industrializazio prozesuak indar han-dia hartua zuen Euskal Herrian. Amasa-Villabonan bertan lantegi multzotxiki batek sendo ziharduen jardunean.

Zizurkilen, ordea, oso gutxi ziren industria-jarduerak. Industrializazioprozesuari ia-ia ekiteko zegoen herria. Ez zen urruti ordea, Elbarrena goitikbehera eraldatuko zuen industrializazioa.

XIX. mendearen amaierara arte ogibide tradizionalak jarraitu zutenZizurkilen: errotariak, arotzak, okinak, harginak, zapatagileak… Teilagintzaedo igeltsugintza bezalako jarduerak ere aspaldikoak ziren gure herrian.Mendearen amaierarekin ordea, aldaketa haizeak iritsi ziren. Industrializazioprozesuaren eragile nagusia trenbidea izan zen.

1882. urtean, Villabona-Zizurkil izena hartu zuen geltokia eraiki eta biurteren buruan, “Diaz y Cia”, tinta eta kotoizko estanpatuak ekoizteko fabri-ka txiki bat jarri zuten martxan Zizurkilen. Denbora gutxi iraun bazuen ere,herriko industrializazioaren aldeko lehen urratsa izan zen hura.

Beranduago, 1892.an, “Ayestaran y Cia” zerratokia zabaldu zen. Tabernakugari ziren, Pasusenea tarteko (Teodosioenea, berriz, beranduxeago zabalduzuten, XX. mendea hastearekin batera).

Mende berriarekin etorriko ziren Fraisoroko “Granja Modelo” eta “PortuHermanos y Cia”, industrializazioari bultzada esanguratsua emango ziote-nak. Hori, ordea, beste istorio bat da.

• 67

O G I B I D E ALabrador/a CesadaPropietario/a Cesante empleadoZapatero/a AlguacilMolinero EstudianteJornalero/a Maestro de niñosCosturera MiraniñasTabernero/a TejeroLabradora Carpintero/aCriado PeonCriada PresbiteroCantero


◗ Zizurkilgo industria-matrikula

1900. urtea


68 •

Zizurkilgo herrigunea, kaskoa (Indalezio Ojanguren, 1914 - AGG-GAO OA 6759)

Alkatea Udal zerga Zergadunaren Zergadunaren Industria izena abizena ogibidea

Mendizabal, Martin 1.580 pzta. Barriola Juan B. EspartingileArrizabalaga Martin OkinGurrutxaga Juan F. EspartingileBengoetxea Pedro ErrotariArizmendi Bernardo ErrotariAramburu Jose ErrotariAlkain Juan F. ErrotariTapia Francisco ErrotariAiestaran Jose J. ZerrategiIrazu Juan Jose Teilagile

Tabernari (12)Sorarrain Pedro OkinMendizabal Baltasar OkinLertxundi Miguel Jose OkinIrurreta Joaquin ErrementariBeldarrain Juan Jose Teilagile

3.

OTAÑOTARRAK ETA BARRIOLATARRAK

Bi abizen ditugu Pello Mariri estuki lotuta: aitaren Otaño eta amarenBarriola. Lehendabizikoak, Otañok, Bidanitik Larraulera eta hemendik Zizur-kilera bidaiatu zuen belaunaldiz belaunaldi. Bigarrena, Barriola, Zizurkilberari atxikita azaltzen zaigu.

Otañotarren kasuan, hiru belaunaldiko bertsolariak ezagutzen dira abizenhorrekin. Hiru belaunaldi hauetako kideak Larraul, Zizurkil, Aduna, Donostiaeta Ameriketan jaio eta bizitu ziren: Errekalde Zaharra edo Pello Mari OtañoTapia, aitona; Joan Pello eta Joxe Bernardo Otaño Lasa, aita eta osaba; etaPello Mari eta Joxe Bernardo Otaño Barriola, senideak. Hiru dira Otaño abi-zenarekin bereziki loturik agertzen zaizkigun etxeak: Larraulgo Labakaneedo Larrunbide Behekoa, Zizurkilgo Errekalde eta Karidadeko Benta.

Pello Mariren Barriola bigarren abizenarekin, berriz, Zizurkilgo hainbatetxe lotuta ditugu. Esaterako, Iragorri, Plazaetxeberri, Ugarte, Erretenbarren-di eta Arizmendizabal.

Bizitzak elkartuta, elkar oso erlazionaturik ibili ziren bi familiak, Otañoeta Barriola. Bi etxeetako kideak elkarrekin ezkondu ziren, biak udal ardurakeraman zituzten Zizurkilen eta elkarri diru maileguak egin zizkioten. Gaine-ra, Errekaldeko Otañotarrak eta Iragorriko Barriolatarrak liberalak izaki, bi

• 69

familiak ihesi ibili ziren Karlistadetan. Beraz, esan daiteke bi sendien arteansare sozial estua osatu zutela.

3.1.- Barriolatarrak

Barriolatarrena ez zen edozein familia XIX. mendeko Zizurkilen eta osopaper garrantzitsua jokatu zuten herrian.

Barriola abizeneko hiru belaunaldi bederen ekarriko dira hona: JoanPerez Barriola Ostolaza (Pello Mariren birraitona, amaren aldetik), FrantziskoMaria Barriola Ameztoi (aitona) eta Joana Maria Baptista Barriola Arregi(ama). Barriola abizena Iragorri baserriarekin lotuta egon da.

Nahiz eta bataio, ezkontza eta heriotza-sakramentu liburuak ditugun,hutsune handiak topatu ditugu dokumentuetan Barriolatarren arrastoajarraitzerakoan. Inguru hauetan gehienak karlistak ziren arren, Barriolata-


70 •

Iragorri baserria, Barriolatarren iturri (Hernandorena K.T., 2005)

rrek liberalen pentsaerari jarraitu zioten. Horrekin bakarrik geratzea ordeasinplekerian erortzea litzateke: Barriolatarren ibilbideari jarraipena egitekoezinbesteko egin zaizkigu Zizurkilgo Udalak argitara eraman dituen herrikohistoriari buruzko hiru liburukiak. Hirugarrena bereziki, David Zapirainek(Trintxerpe, 1968) idatzi zuena: Zizurkil, aldaketa haizeak (1800-1950).

Argi eta garbi dago dokumentuetan Barriolatarrek Zizurkilgo jauntxonagusien aurka etengabe jokatu zutela, San Millan edo Donemiliagatarrenkontra, alegia, eta batez ere, horiek izendatzen zituzten erretoreen kontra.Frantzisko Maria Barriola (Pello Mariren aitona, genion bezala) ZizurkilgoUdaleko idazkari zen eta etengabeak izan ziren bera eta Donemiliagatarrenartean izandako demanda judiziala zein liskarrak.

Izan ere, XIX. mendean Zizurkilen boterea bi gune nagusiren inguruanbildu zen. Alde batetik zeuden Donemiliaga ahaide nagusia eta haren mendezegoen parrokia. Beste alde batetik, udala, agintari zibilak eta idazkariakzeuden. Eta ez dugu ahaztu behar Joan Perez eta Frantzisko Maria Barriolaaita-semeak herriko idazkari izan zirela urte askotan, eta beraz, aurre egitenzietela San Millandarrei, Donemiliagatarrei.

XIX. mendean zehar udal hauteskundeetan borroka eta tira-bira sutsuakizan ziren herritarren artean. Liberalen eta absolutisten garaiak ziren haieketa Zizurkilen bi talde osatu ziren. Liberalak Barriolatarren inguruan bilduziren eta absolutistek, berriz, Donemiliagatarrekin egin zuten bat. Horrenlekuko eta froga ditugu bi taldeen artean izan ziren salaketa, auzi, demanda,isun, elizako hamarrenak ez ordaintzea, ihes aldiak eta beste abar luze bat.

Gorago aipatu den David Zapirainen lanean eta Barriola belaunaldieninguruan aurkitu eta bildu dugun dokumentazioan era argian ikus daitekeaipatzen ari garen etengabeko liskar-giro hori.

Esaterako, 1821ean, Joan Bautista San Millan idazkaria hil zenean, JoxeBernardo Donemiliaga erretoreak eta beste batzuk Migel A. Etxeberria izen-datu zuten maisu eta organista idazkari. “Barriolak salatu egin zuen bidega-bekeriaz egiten eta sinatzen zituelako agiriak (idazkari berriak). Azkenean,Barriolaren salaketa aintzat hartu zen, eta agiriak Etxeberriaren esku utzibeharrean, udal-lokaletan gorde ziren. Baina zein zen lau herritar boteretsuhauen ihesa eragin zuena? Garai hartako alkatea Francisco Maria Barriolazen, Joan Perez Barriolaren semea”.


• 71


72 •

Pello Mari Otañoren aitona Frantzisko Barriolaren eta amona Joana Bautista Ameztoiren ezkontza-agiria (1823 - Elizbarrutiko Artxibo Historikoa)

Zizurkilen, 1820 eta 1830eko bi hamarkadetako auzi, gatazka eta haienatzean zeuden liberal eta absolutisten tira-birak zehatz-mehatz narraturikdaude aipatu Zapirainen liburuan. Baina auzia eta borroka ez zen bi familienartekoa bakarrik, aipatutako bi taldeek hartu zuten parte.

Lehen Karlistadaren atarian, 1834an, Frantzisko Maria Barriola “izangozen gertatutako guztiaren errudun, eta ‘iraultzailetzat’ eta etsaien aldekotzathartua dio D. Zapirainek: “Hala eta guztiz ere, udal-aktek Barriolak eginzuen sabotaje-ekintza bat jasotzen dute. 1834ko irailean Zizurkildik aldeegin zuenean, betiere udal karlistaren esanetan, erregearen aldeko bolunta-rioentzako horniduraren prestakuntzaren berri eman zion Barriolak “etsaienguarnizioari”. Eta horren ondorioz, “diruzaleek”, alegia, soldadu isabeldarrak400 anoa (razio) ogi, haragi eta ardo, eta 30 anoa bazkaren jabe egin ziren”.

Joan Perez Barriola Ostolaza, Pello Mariren birraitona, Zizurkilen jaio zen1768an. Bere gurasoak Frantzisko Antonio Barriola Iraragorri eta Maria Salba-dora Ostolaza Bidaurreta ziren. 1795ean Joana Bautista Ameztoi Lizurumerekinezkondu zen. Zazpi seme-alaba izan zituzten: Maria Salvadora (Joan PelloArizmendirekin ezkondu zen Akezkoberri edo Arizmendizabal baserrira), Fran-tzisko Maria Felix (Pello Mariren aitona), Joana Frantziska, Mikaela Inazia, (las-ter zendua?), Mikaela Inazia (berriro) eta Joxefa Inazia, bikiak, eta Joxe Inazio.

Frantzisko Maria (Pello Mariren aitona) ez zen prenda txarra izango.1817an Donemiliagako Bernarda Leiaristi eta berak elkarri ezkontzeko hitzaeman zioten nonbait. Baina Bernarda haurdun geratu eta Barriolak hitza janzuen. Ondorioz, auzi katramilatuan ibili ziren bi familiak eta auziko gastuakordaintzera zigortua izan zen mutila.

Donemiliaga etxeko Bernarda Leiaristik lehen aitortza Villabonako MigelJoxe Charroalderen notaritzan egin zuen. Zubimusun bizi zen Fraisoroko sen-dagile batek sei hilabeteko haurdunaldiaren azterketak egin zizkion. Auziak biurte iraun zuen eta bi seme-alaben guraso eta Zizurkil zein Amasako parro-kietako erretorez gainera, lekuko eta aditu ugarik parte hartu zuten auzian,besteak beste, Gorosabel Ormazabal lizentziatuak. Bernardaren haurra, 1818komaiatzean bataiatu zuten Amasan eta Manuel Maria izena jarri zitzaion.

Azkenik, ordea, Frantzisko Maria Barriola ezkondu, ezkondu zen, baina ezDonemiliagatarrarekin, Villabonako Mikaela Joxefa Arregirekin baizik.Ezkongai zizurkildarrak, urte hartan, hogeita hiru urte zituen. Joan Perez


• 73

aitak ezkonberriei hainbat finka utzi zizkien: Iragorri, Arandabarro eta eskri-turarik egin gabeko beste batzuk. Truke, aita-semeak elkarrekin bizitzeaonartu zuten, Iragorrin hain zuzen. Mikaela Joxepak, berriz, 2.000 dukatekodotea eramango zuen aipatu baserrira.

Dena ez zen, ordea, erraza Barriolatarrentzat. Galtza bete lan izan zutenaita-semeak zor eta maileguei erantzuten. Izan ere, etengabeak dira Barriola-tarrek izan zituzten auziak eta epaiketak Lehen Karlistada inguru horretan.1825ean, adibidez, Zizurkilgo Joan I. Larrondubuno erretoreak auzitan ibilizuen korrejidore edo zinegotzi zen Frantzisko Maria Barriola, Atxulondokoharria baimenik gabe eraikuntza berri bat egiteko erabiltzeagatik. Esan beharda Donemiliagatarrek bazutela Atxulundoko ondasunetan partea.

1831. urtean, Tolosako Joxe Joakin Otaduik, Barriola aita-semeen onda-sunak bahitu zituen. Nonbait, Joxe Inazio Barriola Ameztoi, Ameriketarajoatekoa zenak utzitako zorrak eskuratu nahi izan zituen: “por alimentossuministrados a su hermano Joxe Ignacio Barriola”.

Hurrengo urteak ere hari beretik joan ziren. Arnasa etorri zitzaien Barrio-latarrei Frantzisko Mariaren ezkontzarekin: gorago aipatu dugun bezala,bere emazteak dote bikaina ekarri zuen eta horren bidez aitaren zorrak kita-tzen hasi zen.

Lehen Karlistadan gauzak okerrera jo zuten oraindik Barriolatarrentzat.1837an, adibidez, Frantzisko Maria Lizarragak inguruko herrietako liberalen


74 •

Pello Mariren arbasoen izen-abizenak, jaioterria eta bataio datak

• Joan Perez Barriola Ostolaza (berraitona) Zizurkil, 1768-03-01

• Joana Bautista Ameztoi Lizurume (berramona) Zizurkil, 1771-07-14

• Pedro Maria Otaño Tapia (aitona) Larraul, 1803-04-03

• Joxepa Iñaxi Lasa Roteta (amona) Zizurkil, 1803-07-27

• Frantzisko F. Barriola Ameztoi (aitona) Zizurkil, 1802-07-04

• Mikaela Joxepa Arregi Otazu (amona) Amasa-Villabona, 1799-06-22

• Joan Pello Otaño Lasa (aita) Zizurkil, 1829-12-28

• Maria Bautista Barriola Arregi (ama) Amasa-Villabona, 1829-07-19

etxeen informazioa eta zerrenda egin zuen. Frantzisko Maria Barriolarenaitaginarreba zen Manuel Fermin Ameztoi villabonatarrari Errekalde,Kamioaundi, Kamiotxiki, Amabi eta Luzuriaga kendu nahi izan zizkien.Ameztoi familia Nafarroatik iritsia zen 1754an eta badirudi hauek eraikizutela Zizurkilgo Plazaetxeberri.

3.2.- Otañotarrak

Otañotarren artean ez ziren asko aldatzen izenak belaunaldietan zehar.Guztietan ditugu, adibidez, Pello Mari edo Joxe Bernardoren bat, eta asko-tan, ez zaigu erraza egiten familiako bakoitza identifikatzea. Hainbeste ber-tsolari eta izen eta abizen antzekoak bereizteko, Pello Mari Otaño Tapiari(Pello Mariren aitona) Errekalde Zaharra esango diogu. Joxe Bernardo OtañoLasari (Pello Mariren osaba), Joxe Bernardo. Pello Mari Otaño Barriola bera-ri, Pello Mari eta bere anaia Joxe Bernardo Otaño Barriolari, aldiz, Bernardosoilik deituko diogu narrazioa arintzearren.


• 75

Zizurkilgo plaza eta Barriolatarren Plazaetxeberri (Indalezio Ojanguren, 1914 ing - AGG-GAO OA 6757)

3.2.1.- Pello Mari Otaño Tapia, Errekalde Zaharra (1803-1883)

Pello Mari Otaño Tapia, Errekalde Zaharra, gure Pello Mari handiarenaitona zen. Larraulgo Larrunbide Behekoan jaio zen 1803an, Bere gurasoekPello Antonio eta Teresa Antoniak beste lau seme-alaba izan zituzten: MariaJoxepa, Inaxi, Pello Joxe eta Joxepa Antonia.

Lehen Karlistada aurretik, Larrauldik Zizurkilgo Errekalde baserriraezkondu zen Pello Mari Otaño Tapia, bertako alaba Maria Mikela Lasa Erro-tetarekin. Hortik datorkio Errekalde Zaharra deitura. Bere familiaz eta seme-alabez at ez dago informazio handiegirik.

Bederatzi seme-alaba izan zituen bikoteak: Joan Pello (Pello Marirenaita), Joxepa Antonia, Joxepa Inaxi, Joan Joxe, Maria Joxepa, Joxe Bernardo(Pello Mariren osaba, alegia), Maria Bautista, Joana Martina eta Joana Mika-ela. Aitona-amonak, seme-alabak, bilobak… Bazen, bai, nahiko jende Erre-kalde baserrian bizitzeko.

Aurrerago bereziki landuko ditugu Errekalde Zaharraren bi seme bertsola-riak, hots Joan Pello eta Joxe Bernardo, Pello Mariren aita eta osaba, hurre-nez hurren. Beste gainontzeko zazpi seme-alaben berri labur-labur erantsidugu jarraian, Antonio Zavalaren iturria erabiliz gehienbat:


76 •

Larraulgo Larrunbide Behekoa, Pello Mari Otañoren aitona Errekalde Zaharraren jaiotetxea (Her-nandorena K.T,, 2010)

• Joxepa Antonia, bigarrena, Zizurkilgo Joxe Frantzisko Etxenagu-siarekin ezkondu zen 1855ean. Ez dakigu noiz hil zen.

• Joxepa Inaxi, hirugarrena, Larraulen hil zen.

• Joan Joxe, laugarrena, Argentinara joan zen eta Cordoba hirian jarrizen bizitzen. Joxe Bernardo anaiak eta Pello Mari ilobak berarekinizan zituzten harremanak eta bertsoak gorde dira. Ameriketatik itzuli-ta, Donostian hil omen zen.

• Maria Joxepa, bosgarrena, Adunako Eizagirre baserriko Joxe LorentzoMendizabalekin ezkondu zen.

• Maria Bautista, zazpigarrena, Maati ez-izenez ezaguna, ZizurkilgoAntonio Mari Gozategirekin ezkondu zen, Erretenbarrendi baserrira.Barriolatarrak Iragorritik 1866an desagertu zirenean, Gozategi abizenazutenak jarri ziren bertan bizitzen XIX. mendearen amaiera arte.

• Joana Martina, zortzigarrena, Urnietako Joxe Antonio Loinazekinezkondu zen.

• Joana Mikaela, bederatzigarrena, berriz, Asteasuko Frantzisko InazioTapiarekin ezkondu zen. 1939an hil zen.

Errekalde Zaharra bertsolari ezaguna zen bere garaian. Horrela aitortuzuen Pello Mari bilobak, 1891n, Amets bat izeneko lehen bertsoan: … amaksiaskan nedukanian edo bere besoetan, kontu politak esanaz beti, kantatuazbatzubetan, geren aitonak moldatutako itz neurtu ta bertsuetan. ErrekaldeZaharra bertsolarien saioetan epaile lanetan ere ibili ohi zen, baina 1877-1879 urteetan, bere gaixotasunagatik Donostiako bertso jaietan ez zen epai-le izan. Horixe dio Euskal-Erria aldizkariak, 1880ko aleak 141. orrialdean.Gainera garaiko gehienak bezala, bat-bateko bertsolaria izan zen eta ezzaizkio bertso idatzirik ezagutzen. Bai, ordea, beste norbaitek jasotakoak.

Kontatzen denez, ateraldi bikainak izaten zituen. Lan honetarako osolagungarri suertatu zaigun Teodoro Muxikak, adibidez, Adunibar errotanjasotako pasadizoa kontatzen digu:

“Joxe Bernardo bertsolariaren anai batek, mutil gaztea zala,Larraulkoa omen zuen andregaia. Oso maitemindurik zebiltzangarai batean, despedidako karta bat jaso omen zuen andre-


• 77

gaiak. Ori irakurtzean, neskatxa au negarrez lertzen jarri omenzan, eta bere aitak galde egin omen zion:

Zer gertatzen zaizu:

Eta alabak:

Ara, aita: eskuetan dedan karta ontan irakurtzen dedanez,senargaiak utzi egiten nau.

Egun guztia negarrez zeramala bere aitak ikusirik, illunabaraldera Errekaldera joatea pentsatu omen zuen. Eta alaxe egin.Jo omen zuen Errekalden atea, eta Errekalde Zaarraren emaz-tea atera omen zitzaion, eta onela dio andregaiaren aitak:


78 •

Errekalde baserria,Pello Mari Otaño

zendu zen garaitsuan(Indalezio Ojanguren,1914 - AGG-GAO OA

6751)

Gabon.

Etxeko andreak erantzun:

Bai zuri ere. Baiñan nolatan zu eman garai auetan?

Bai; ez da garai ederra, baiñan bisita au egin bearra neukan.Etxean al dago nire alabarekin dabillen mutilla?

Bai. Ikuilluan beiak jeizten ari da.

Esaiozu datorrela pixka batean.

Etorri da mutilla eta onela dio neskaren aitak:

Zer gertatzen zaizute?

Mutillak:

Zer, bada?

Gure alabak zure despedidako karta artu du eta gaixoanegarrez lertzen dago. Ara: poltxikuan dakarkit karta ori.

Mutillak arriturik:

Nik despedidako karta idatzi diodala nire andregaiari? Eka-tzu karta ori.

Eman dio karta eta, irakurtzen asi bezain laster, au diomutillak:

Au nere aitaren letra da.

Deitu omen zioten Errekalde Zaarrari eta, etorri bezain las-ter, semeak:

Baiñan, aita? Zer egin dezu? Nire andregai gaixoari emandiozun atsekabea! Zer burutaziok eman dizu lan au egiteko?

Eta Errekalde Zaarrak erantzun:

Ik bai al uan oberik, andregaia irekin pin zebillen edo ezjakiteko?

Errekalde Zaarrak danak ao zabalik utzi omen zituen” .

Lehen esan denez, azken urteetan gaixorik ibili eta testamentua eginik,Errekalde Zaharra 1883an hil zen. Bere emazte Maria Mikaela, berriz, handiksei urtera, 1889an.


• 79

3.2.2.- Joan Pello Otaño Lasa, Pello Mariren aita (1829-1901).Karidadeko benta

Joan Pello Otaño Lasa, Pello Mariren aita, Errekalde Zaharra eta MikaelaLasaren semerik zaharrena izan zen. Errekalde baserrian jaio zen 1829an.Berak zihoenez, Bi aldiz izanduba nago Amerikan, ta naiz ez ekarri len andikdirurikan...

Joana Bautista Barriola Arregirekin ezkondu zen 1854an, Zizurkilen.Bederatzi seme-alaba izan zituzten Errekalde eta Karidadeko Bentan jaioak:Joana Bautista, Mikaela Joxepa eta Pello Mari bizkiak, Joana Mikaela, Joxe-pa Antonia, Joxe Bernardo (bertsolaria hura ere), Joan Pello, Joxe Frantziskoeta Joxe Domingo. Jaio berritan edo oso urte gutxirekin lau seme-alaba hilzitzaizkien: Joana Bautista 1855ean, Mikaela Joxefa 1858an, Joxepa Anto-nia 1864an eta Jose Domingo 1875ean.

Arestian Errekaldeko seme-alaben zerren-da adierazi denean aipatu dugu bazela nahi-ko jende baserri batean guztien urdailakasetzeko. 1859an hamar lagun bizi zirenErrekalden: Joan Bautista Lasa amaren

aldeko aitona, Pello Mari edo Errekalde Zaha-rra eta Mikaela gurasoak, eta sei seme-alaba.

Gainera, Joan Pello seme zaharrena ezkon-durik zegoen Joana Bautista emazteare-kin. Hark osatzen zuen hamargarrena.

Gainezka, beraz, etxea. Hori dela eta,Errekaldeko lurretan etxe berri bat egiteaerabaki zuten, giroa lasaitzearren. Lekuestrategikoa hobetsi eta erabaki zutenhorretarako. Bai, zeren eta KaridadekoBenta izango zen horretan elkartukoziren Zizurkilgo herrigunetik eta Adu-natik zetozen bi bideak, handik bateraVillabonara jarraitzeko.


80 •

Joan Pello Otaño Lasa (1829-1901), Pello Mari-ren aita, Donostiako El Thun Thun aldizkaritik(1894 - Familia)

Hantxe kokatu zuten, bada, eraikuntza berria, taberna izateko leku ego-kia. Zizurkilgo erretoreak bertako parrokia matrikulan, 1860an, lehen aldiz“Venta de Caridad” izeneko etxe bateko biztanle hauek adierazi zituen: JoanPello Otaño eta Joana Bautista Barriola. Pello Mari eta Joana Mikaela biseme-alabek osatzen zuten sendia. Ondoriozta daiteke urte hartan eraiki zela.Diru askorik ez eta badirudi auzolanean eraiki zutelako jarri ziotela etxeariKaridade izena.

Joan Pello hargina izanik, Karidadeko Benta nagusiki berak eraikikozuen. Baina 1873tik aurrera ez du ematen Pello Mariren aitaren egoitza etxeberria zenik, ez baita agirietan azaltzen. Donostian bizi zela dirudi eta ziurasko bera izango da 1863an Paskual Azurza harginaren menpean hiriburukoespaloietako harlosak jartzen aritu zen “Pedro Otaño” hura.

Zizurkilen 1860. urtean herriko idazkari lehen aipatu dugun FrantziskoMaria Barriola zen eta alkate, berriz, Joxe Frantzisko Muñagorri. Urtekozerga emaileen zerrenda egin zuten 1860an eta han ageri ziren herrian seinatabernari eta itzain, bost errotari, lau okin, hiru errementari eta sendagile,tasatzaile edo “agrimensor” bana zeudela. Zerrenda hartan Joan Pello Ota-ñok, Pello Mariren aitak, etxe berri batean taberna eta bola-tokia zeuzkan.Horrek ere erakusten digu Karidadeko Benta 1860rako eraikia zegoela.

Karidadeko Bentari beste izen batzuk ere eman dizkiote agirietan histo-rian zehar. Lehena, esan bezala, “Venta de Caridad”. Gero “Caridade” etxe-izena eta azkenik, Karidadeko Benta.

Joan Pello aita eta familia Donostiara bizitzera joan zirenean, Joana Bau-tista Barriola Arregi, Pello Mariren ama, izan zen bertako tabernaria 1879anhil arte. Dirudienez, Joan Pello ez zen behin ere tabernari aritu eta inoiz ezzen itzuli Karidadeko Bentara bizitzera.

Gero, Zizurkilgo parrokia matrikulan ageri denez, 1886an HernialdekoAntonio Aldazabalek eta Katalina Etxeberriak hartu zuten Karidadeko Benta.1887an, Joana Bautista Amianok, 1891n Amasako Domingo Gorostidik eta,azkenik, 1902an, Leaburuko Emilia Argaiak.

Otaño eta Barriola familiak, esan bezala, liberalen alde lerrokatuta zeu-den. Karlistada zela eta, 1873an Donostiara joan ziren otañotar batzuk.Hurrengo bi urteetan Joan Pello eta beste hainbat sendiko Trinidade kaleko33. zenbakiko laugarren solairuan bizi zirela dakigu. Beraien artean ez da


• 81

agertzen, ordea, bere emazte Joana Bautista, Pello Mariren ama. Hura, itxu-ra denez eta lehen aipatu dugun bezala, Karidadeko Bentan geratu zen eta1879an hil zen Zizurkilen. Hurrengo hamarkadan bigarren aldiz Pello Marieta, 1883an, lehen aldiz Joana Mikaela Ameriketara joan ziren, alabari Rosa-riora joateko baimena eman baitzion bere aitak.

Garai haietan ohi zen bezala, Joan Pello eta familia sarritan aldatu zirenetxebizitzaz: 1882an Amarako “Escabechería” kalean zeuden. 1885eanberriz, San Bartolomeko komentu kaleko bigarren zenbakira aldatu ziren.1887an berriro Amarako kalera itzuli ziren. Honako hauxe zioen Joan Pellokbere bertso batean: “Nitaz galdetutzera betoz San Martiña; billatzen errezada Joan Pello argiña.” Izan ere, ogibidez hargina zen. Handik, 1898an, Loio-la kalera aldatu ziren. Azkenik, Avenidako 25. zenbakian agertzen zaigu,Aita Zavalaren arabera beti ere. Joan Pello bertan hil zen 1901ean.

Joan Pellorekin bizi eta lan egin zuen Joxe Bernardo semeak, hargintzanbiak. Pello Mariren anaia hau Azpeitiko Joana Iparragirre Iturzaetarekinezkondu zen 1891n. Joxe Bernardo eta Joana bikotea gehienetan Joan Pelloaitaren etxean bizi zen. Eta horiekin batera, Pello Mari olerkaria, bigarrenezAmeriketatik etorri eta Donostian ezkondu bitarteko urteetan.


82 •

Karidadeko benta zena (1960 - Familia)

Donostiaren sute, gerrate eta harresien hertsiduraren amets gaiztoak1863an aldendu ziren betirako, Eustasio Amilibia Donostiako alkateak harre-siaren lehen harri landua kendu zuenean hain justu. Hiri zaharra lehertu etahedapen bortitzari ekin zion, hiri merkatari, udatiar eta liberalen gune bihur-tuz. Norteko trenbidea, 1864an, bertara iritsi zen eta hondartza hiri bilakatu.Donostiako XIX. mendearen azken laurdeneko merkataritza, turismoa etaeraikuntzaren erritmo eta maila harrigarria suertatu zen: 1846an 9.220 biz-tanle izatetik 1900. urtean 37.812 izatera pasatu zen hiria, mende erdianpopulazioa laukoiztu zelarik. Donostiako hedapen hori guztia, harginenpagotxa bilakatu zen. Eta hori zen, esan bezala, Pello Mariren aitaren etaBernardo anaiaren ogibidea: hargintza.

Bertsogintzan ere jardun zuten, ordea, aita-semeek. Horrela, bertso-jar-tzaile agertzen dira. “El Thun Thun” aldizkarian, 1894.go alean, beraienbosna bertso argitaratu zituzten “Ezkontza eta Ernanin pasia” izenburuekin.Baita beraien karikaturak ere.

3.2.3.- Joxe Bernardo Otaño Lasa, Pello Mariren osaba bertsolaria(1842-1912)

Joxe Bernardo Otaño Lasa, Pello Mariren osaba bertsolaria, 1842ko urria-ren 11n jaio zen Errekalde baserrian. Gurasoak, lehen esan bezala, ErrekaldeZaharra eta Maria Mikaela Lasa ziren.


• 83

Pello Mariren arbasoen ezkontza eta heriotzak

• Aita aldeko aitona-amonak noiz ezkondu ziren datarik ez dago

• Aita aldeko aitona Zizurkilen, 1883-12-27an hil

• Aita aldeko amona Zizurkilen, 1889-12-19an hil

• Ama aldeko aitona-amonak Zizurkilen, 1823-11-03an ezkondu

• Ama aldeko aitona Zizurkilen, 1869-08-12an hil

• Ama aldeko amona Zizurkilen, 1871-01-09an hil

• Gurasoak Zizurkilen, 1854-11-27an ezkondu

• Aita Donostian, 1901-12-04an hil

• Ama Zizurkilen, 1879-12-30ean hil

Ez dakizkigu zein izan ziren erabaki hura hartzeko arrazoiak, baina JoanPello, anaien artean zaharrena bazen ere, Karidadeko Benta eraiki eta bertarajoan zen bizitzera 1860an, hamahiru urte gazteagoa zen Joxe Bernardo anaiaErrekalden utzita. Hau, Joxe Bernardo, Beizamako Klara Inaxi Odriozolarekinezkondu zen 1866an, Zizurkilen. Bederatzi seme-alaba izan zituzten.

• Plazida alaba zaharrena, 1867an jaio zen. Zizurkilgo Joxe BizenteZaldua Beitiarekin ezkondu zen Azkenportu parean zegoen Bentaetxera eta 1954an hil zen. Plazida ere bertsolaria izanik, aita etaalabaren arteko bi bertso ezagutzen dira:


84 •

Aitak

Ezkondu bear denala,

oi den baloria!

Emeretzi urte den

ire edadia.

Pikara, gaizki azi,

lotsarik gabia,

ik aberastuko naun

len banaiz pobria.

Alabak

Aita, zartu ta gero

garai obia ezta,

neska gaztiak ere

badu bere kezka;

ilea zuriturik,

nobiyorik ez-ta,

orduan alperrik da

soñuba ta pesta.

• Pello Mari, bigarrena, 1868an jaio eta handik urtebetera hil zen.

• Inazio Maria izan zen hirugarrena. 1870ean jaio zen. Ezkongea,igeltsutegiko ardura eraman zuen. Horregatik Belenen bizi zen.1918an gripez hil zen.

• Joana Bautista, laugarrena, 1872an jaio zen. Errekalden bizi zen etabi aldiz ezkondu. Lehendabizi Inaxio Mari Garmendiarekin etabigarrenez, Joxe Lorentzo Iztueta Dorronsororekin. Hura ere 1918anhil zen, anaia eraman zuen gripe gaizto berberaz.

• Joxepa Antonia, bosgarrena, 1874an jaio zen. Andoaingo JoxeMaria Etxeberria Uranga dendariarekin ezkondu zen.

• Maria Katalina zen seigarrena. 1878an jaioa, lehengusu ezkontza eginzuten 1902an Zizurkilgo Joxe Kaietano Loinaz Otañorekin, Jainkoaezizenez ezagutzen zutena. Andoaingo Berrospen jarri zen bizitzen.

• Adriana genuen zazpigar-rena, 1880an jaiotakoa.Inazio Bengoetxearekinezkondu eta Adunako Belenetxean bizi eta 1963an hil zen.

• Frantzisko Maria zortzigarrena,1882an jaio zen. Apaiz genuen.Beizaman bizi eta 1963an hil zen.

• Azkenik, Delfin Sabas, 1886anjaiotakoa. Amasako Joana Inazia Zald-ua Beitiarekin ezkondu zen. Inazioanaia hil zenean, igeltsutegikoburu jarraitu zuen eta 1946an hilzen Pasusberrin.

Joxe Bernardo Otaño Lasak, PelloMariren osabak, nortasun handikogizona izan behar zuen. Bere liberal-tasunak ardura politikoak hartzera era-man zuen. Baina, era berean, enpresaeginkizunak bultzatu zituen etengabe. Etaez dezagun ahaztu bertsolari handia izanzela.

Esan bezala, ardura politikoak hartuzituen Joxe Bernardok. Itxura denez,liberala izaki, azken Karlistadan gorriakikusi zituen eta gordeta egon zen. Etxe-koek, aitzakia bezala, igeltsua eta teilakeramatera joana zela eta etxean ez zego-ela erantzuten zieten Joxe Bernardorenbila etortzen zirenei. Ez zen urruti, ordea,Teodoro Mujikak kontatu digunez: Errekalde parean, goi aldean dagoenAdunako Eizagirre baserrian babesten omen zen, arrebaren etxean alegia.Teodoro Mujika bera Otañotarren igeltsutegian lan egindakoa zen.


• 85

Joxe Bernardo Otaño Lasa (1842-1912), PelloMariren osaba, Donostiako El Thun Thun

aldizkaritik (1894 - Familia)

Karlistada amaitu bezain pronto, 1876an, Zizurkilgo alkate izateko ardu-rak eman nahi izan zitzaizkion Aita Zavalaren arabera. Geroago, alkate edoerregidore (zinegotzi) izan zen 1881 eta 1893 urteen artean. Joxe Bernardo-rekin batera, Joxe Domingo Barriola koinatuak ere hainbat kargu politikoizan zituen Zizurkilen aipatutako urte horietan.

Baina Joxe Bernardo batez ere enpresa gizona izan zen. Horren lekuko,Errekalde Zaharrak, Joxe Bernardo berak eta beste batzuk idatzitako doku-mentu ugari daude.

Joxe Bernardok kudeatzen zuen igeltsutegiarekiko 1882ko, 1883ko,1886ko eta 1890eko agiri multzoa dugu, besteak beste. Baita 1882an Ira-zuazpiko Ziortza saila Joxe Domingo Beldarraini 330 pezeta ordainduz erosizionekoa ere.

“Bankero” lanetan ere jarduna izan behar zuten Joxe Bernardok eta Erre-kalde Zaharra aitak. Hori ondoriozta daiteke behintzat, hainbat dokumentuirakurrita. Joxe Domingo Barriolari, amaren aldeko Pello Mariren osabari,adibidez, 1.250 pezetetako mailegua egin zion, %4a ordaintzekotan Maileguhura Joxe Domingo Barriolak Errekalde Zaharrari ordaindu zion 1883an.

Baina negozioak ez zituen deskuidatu. Aita-semeak dirua mailegatzen ariziren bitartean, Joxe Bernardok urte berean, Adunako Andres Zabalari lauurterako bere igeltsutegi eta teileria errentan hartu zizkion, urteko 80 pezeta-tan eta, 1890ean, 685 pzta ordainduz. Horrela deskribatzen du AntonioZavalak Joxe Bernardoren ogibidea honen iloba adunar baten hitzetan:

“Adunako Eizagirre baserriko Antonio Mendizabal Otaño zanak, berriz,onela esan zigun: Igeltsotegia eta teilleria berak erabiltzen zituen. Gertuagoegoteagatik, etxe berri bat egin zuan, Belen izenekoa, balkoi eder batekin.Erlojua ere antxe jarri zuan. Botana eta kanala ere bai, igeltsotegiarentzat.Mutil koskorretan ara joaten giñan gu igeri egitera. Igeltsoa erretzen egunbatean eukitzen zuten, eta gero igo edo txeetu errotan. Zakuetan sartu etasaltzera eraman. Gure osaba Joxe Bernardo ori gizon sendo bat zan. Soroak-eta bazituzten, baña ez det uste an lanik asko egingo zuanik… Igeltsoa etateilak Billabonara eramaten ibili gabe kamiora ateratzeko, gurdibidez ibaiertzeraiño arrimatzen zituzten. Emen kabarra aundi bat zuten, aproposegiña. Aurrean ezpaiña ateratzen zitzaion, eta gurdia, idi eta guzi, barrurai-


86 •

ño sartu. Ibaiaren alde batetik bestera soka fijo bat jarria; eta, ari eldu etaindar egiñez, kabarra alde batetik bestera eramaten zuten”.

Joxe Bernardo bertsolaria, baserritarra eta Errekaldeko oinordekoa, Arala-rren ere artalde baten jabea omen zen. Baina ez dirudi baserriko lanak gus-tuko zituenik. Ilobak arestian aipatzen zuen bezala, “…ez det uste an lanikasko egingo zuanik”. Izan ere, lehenik eta behin, Joxe Bernardo enpresa gizo-na izan zen.


• 87

“Era ontan jeixten zan 25 metroan Otañoren igeltsotegi arrobira gutxi gora bera. 1949an lur joa”(Teodoro Mujikaren marrazkia, 2009)

Ikusi dugu igeltsutegi eta teileria baten maizterra egin zela 1882an. Hala-ber, zera gehitu behar da: sortutako ekoizpena saltzen bazekiela. Hartarako,bi hitzarmen egin zituen. Lehena 1883an, Karidadeko Bentan bertan, etabigarrena 1886an, Villabonan. Horren fruitu izan zen “La Unión Yesera,S.A.” fundatzea zazpi bazkideren artean, bakoitzaren ekoizpenak saltzeko:Inazio Lizeaga Gorrotxategi (Madril), Joxe Bernardo Otaño Lasa (Zizurkil),Frantzisko Maria Izagirre Zabala (Aduna), Ramon Zalakain Itsaso (Aduna),Joan Tomas Bengoetxea Lasa (Zizurkil), Pello Lizarraga Ibarrola (Villabona)eta Joxe Joakin Sorondo Zalakain (Villabona). Hamar urte iraungo zuenelkarte anonimo berriak baina azpimarratu behar da igeltsu ekoizpenarenerdia, hots, %50, Joxe Bernardorena zela. Bazkide bakoitzak Villabonakoegoitzara garraiatzen zuen igeltsua, 46 kiloko zakutan. Elkartearen funtzio-namendua bera ondo arautu zuten estatutuetan.

Lehen Adunako lekukoak esan duenez, Joxe Bernardok gurdiz garraiatzenzuen ekoizpena Oria ibai ertzeraino. Han idi eta guzti zeharkatzen zuen ibaiagabarra batean eta igeltsu gordailura eramaten zituen aipatutako 46 kilokozakuak. Gauzak ondo lotzea gustatzen zitzaion nonbait, eta arazoak saihes-tearren, Oria ibaiaren ezker aldea ere eskuratu zuen, dokumentutan agertzenden bezala.

Errekalde baserriko eta Zizurkilgo parrokiako datuek goitik behera froga-tu digute Joxe Bernardoren ibilbidea. Esan bezala, Joxe Bernardo Otaño Bei-zamako Klara Inaxi Odriozola Urbiztondorekin ezkondu zen 1866an, 22 urtezituela. Handik hogei urtera, 1886an, 42 urterekin beraz, Errekalden bizi zenzazpi seme–alabekin. Familiarekin batera, ordea, Joxe Bernardok zituen lan-gileen zerrenda azaltzen da agirietan: Zizurkilgo 23 urteko Inazio Garmendiaeta bi artzain: 11 urteko Amezketako Joan I. Artola eta 18 urteko Ikaztegie-tako Lorentzo Aminabarro. Badira bost langile gehiago ere.

Etxe berean, 1904ko beste datu hauek ageri dira: alde batetik, InazioMaria eta Joana Bautista Otaño Odriozolak hurrenez hurren 34-32 zituzteneta seme-alabak ziratekeen, noski. Beste alde batetik, 6 urteko Maria eta 5ekoJoxe Inazio Garmendia Otaño bi haur baziren, Joana Bautistaren semea etaalaba. Gainera, 28 urteko Joxe Iztueta Dorronsoro zegoen, Joana Bautistarenbigarren senarra alegia. Joana Bautista Otaño alabak Iztueta abizena zuenbigarren senarrarekin beste bost haur izan zituen: Jexux Mari, Joxepa Anto-ni, Inaxio Mari, Frantzisko eta Anita. Dena den, Errekalden langileak eta


88 •

artzainak agertzea normaltzat jo behar da, bertako ardien lanak egin beharizaten baitzituzten.

Joxe Bernardok, etxean aurkitzen ez zuen bake bila edo igeltsutegikolanak zuzenago jarraitzearren, Belen etxea eraikitzea erabaki zuen. 1898anberari gogoko zitzaion egutera gozo batean, Ameztoiri alorra erosi zion:jaiotetxetik hurbil, Aduna parteko Errekalde parean, balkoi handi eta erlojudotore eta guzti eraiki zuen. Belenen jarri zen bizitzen Joxe Bernardo eta haneman zituen bere azken urteak.

Errekaldeko Otañotarren enpresa jardueren harira, esan lehen adierazidugun “La Unión Yesera, S.A.” elkartean ez zegoen beste igeltsutegi bataritu zela lanean 1903rako. Eta elkarte berri bat sortu zutela “Aizpurua yCompañia” izenarekin. Hiru bazkide hauek fundatu zuten elkartea: PelloMariren anaia zen Joxe Bernardo Otaño Barriolak (lehenago aipatu dugunhargina, Donostian bizi zena), Lorenzo Mendiola Mutio andoaindarrak etaZizurkilgo Joan Joxe Aizpurua industrialak.

Ezin utziko dugu Joxe Bernardoren atal hau bere bertsolari alderdia aipa-tu gabe. Joan Mari Lekuonak Joxe Bernardo batez ere bat-bateko bertsolari-tzat jo zuen, haren bertso idatziak ezagutu arren.


• 89

Joxe Bernardo Otañok Errekalde pareko Aduna partean eraiki zuen Belen etxea 1898an, berari gogo-ko zitzaion egutera gozo batean, jaiotetxetik hurbil, balkoi handi eta erloju dotore eta guzti (Familia)

Pello Errota gazteagoa izan bazen ere, herriz herri sarritan elkarrekin kan-tatu ohi zuten Joxe Bernardok eta biak. Garaiko egunkari eta aldizkariak ira-kurri besterik ez dago Joxe Bernardoren bertso saioen berri maiz ageri direlakonturatzeko: Elizondoko Lore Joko ospetsuetan (1879), Donostiako LoreJokoetan (1880), Santo Tomasetan Donostiako Antzoki Zaharrean (1881)…Urte anitzetan Donostian, Azpeitian, Zumarragan... kantatu zuen Joxe Ber-nardok. Hondarribiko 1883ko saioa luze eta zabala aztertu zuen bertakomaisu Klaudio Otaegik.

Bat-bateko bertsolaria bagenuen ere, ezagutzen dira Joxe Bernardorenbertso idatzi batzuk. Aita Zavalak sarritan aipatutako liburuan zerrendatzenditu.

Joxe Bernardoren biografia amaitzeko, esan 70 urterekin hil zela. Perle-siak jota aurkitu zuten lurrean, etxerako bidean. Adunako Belenen, berakeraikitako etxean hil zen 1912ko abenduan eta Zizurkilen ehortzi zuten. JoxeZapirain bere adiskideak honela agurtu zuen Euskal-Erria aldizkarian: Ilonen zortziyan il zan Joxe Bernardo, bertsolari legun eta izkuntzalari gozua.Zenbat aldiz kantatu degu alkarrekin, bai leku itxiyan eta bai zabalian ere.


90 •

4.

PELLO MARI OTAÑO BARRIOLA1857-1910

Pello Mari ezagutzearren orain arte egindakoa ez da, ez, lan makala izan.Idazlan honen sarreran genion bezala, norbait aipatu behar eta, nola ez, AitaZavala datorkigu gogora. Hara eta hona, gora eta behera, berak bildu zuengure bertsolari handiari buruz dakigun gehiena. Harekin batera, Pello MariOtañoren ezagutzarako iturri nagusi bilakatu zaizkigu Serapio Mendizabal,Teodoro Mujika edo Iztuetatarrak.

Arestian genion bi abizen ditugula Pello Mariri estuki lotuta: aitarenOtaño eta amaren Barriola. Bi aldeetatik eragin nabaria jasan zuen: aitarenaldetik, bertsolaritza, baserria eta lan giroa; amaren aldetik, berriz, liberalenpentsaera eta goi mailako kultura.

Pello Mariren bizitza bi zati nagusitan bana daiteke inongo zalantzarikgabe: lehenengoan Zizurkilgo urteak jasotzen dira, hau da, 1857an jaiozenetik 1873an Zizurkildik joan zeneraino; bigarrengoan, berriz, Donostianeta Argentinan zendu zen (1910) arte igarotako urteak azaltzen dira.

• 91

4.1.- Zizurkilgo urteak (1857-1873)

Pello Mari bi karlistada handien artean etorri zen mundura. Euskal Herriaerabat nahastu zuen mendearen erdialdera jaio zenez, gizartearen hausturaoso gertutik bizitzea egokitu zitzaion.

Esan bezala, Pello Mari Otañoren aita Joan Pello Otaño Lasa izan zen, Erre-kaldekoa bera. Ama Joana Bautista Barriola Arregi, 1829ko uztailaren 19anjaiotakoa, “natural por casualidad de Villabona”, haren ezkontza-agiriak dioe-nez. Pello Mari eta Joana Bautista Inazio Maria San Millan bikarioak ezkonduzituen, 1854ko azaroaren 27an, Zizurkilgo Donemiliaga parrokia-elizan. Erre-kalden jarri ziren bizitzen bertako guraso eta senide otañotar guztiekin batera.Joan Pellok eta Joana Bautistak bederatzi seme-alaba izan zituzten.

Mikela Joxepa eta Pello Mari bikiak jaio ziren, 1857ko urtarrilaren 26an,Errekalden. Badirudi egoera zailean iritsi zela mundura bikotea, sendagileakberak larrialdian bataiatzea erabaki baitzuten. Horrela dio Ignacio Maria SanMilian bikarioak Pello Mariren bataio-agirian: “...suplí las ceremonias bau-tismales por haber sido bautizado por Jose Miguel de Alegria, cirujano deVillabona, y dar esta a su satisfacción a Pedro Maria de Otaño, que dijeronhaber nacido a las nueve de aier a la noche...”


92 •

Pello Mari Otañoren oroimenez Errekalde sortetxean jarritako plaka. Olerkariaren heriotzaren dataoker jasota duela ikus daiteke. (Hernandorena K.T., 2005)

Baztandar bati moldatutako bertsoetan gogoratzen digu Pello Marik zeinmaitea zuen jaiotetxea:

Lenbiziko arnasaartu zan lekura,zeñek eztu izangojoateko arduratxoriyak kabiyarinaidiyon modura,nik maitatzen det betitxoko eder ura.

Giro horretan hazi zen Pello Mari. Hara nola azaltzen digun berak Ametsbat sailean:

Ni jaio nintzan Euskal lurrekoleku pozgarri abetan, eta euskera irintsi nubenlenbiziko asnasetan,amak siaskan nedukanianedo bere besuetan,kontu politak esanaz betikantatuaz batzubetangeren aitonak moldatutakoitz neurtu ta bertsuetan.

Egia, bai. Bertsotan asko zekitenak baitziren Errekaldeko gehienak. Aito-na, Pello Mari, Errekalde Zaharra alegia, bertsolaria. Aita, Joan Pello, ere bai.Osaba Joxe Bernardo, zer esanik ez. Baita Bernardo anaia, Mikela amona etaMikela arreba ere. Hartarako dohaina berez zuena alde batetik, eta horrelakogiroan hazia bestetik, “arnasarekin batera bertsoa irensten zuala kozkortuzan Pedro Mari”, Aita Zavalaren hitzetan.

Oso ezagunak eta oihartzun handikoak dira Pello Marik Errekalden jaiozen oheari bota zizkion bertsoak, Joxe Bernardo eta Pello Mari Otaño osaba-iloben bertsoak alegia.

PELLO MARI OTAÑO BARRIOLA 1857-1910

• 93

Pello Mari Otañoren bataio-agiria. Bezperan jaio eta Alegria sendagileak bataiatu zuela dio(1857.01.27 - Elizbarrutiko Artxibo Historikoa)


Lehen bertsoa Pello Marik Joxe Bernardo osabari egin zion agurra Ameri-ketara joan zenean, eta bigarrena, berriz, Pasaian osabak ilobari jalkitakoak.A. Zavalaren liburutik ekarri dira.

• 95

Agur, nere osabata parientiak,ariyo, adiskideta lagun maitiak;pena ematen dit zubekutzi ta joatiak,berriz etortzen banaizez itxi atiak

Nire iloba, egin bazaizuAmerikara joan naia,desio dizut izan zazulaguztiz biaje alaia;ara joatian eiten bazaizuonera etorri naia,Errekaldian an egongo dazu jaio ziñaden oia

Ameriketatik bueltan Pello Mari itzuli zenean elkarri botatako bertsoak ereez ziren gutxiagorako izan, jendearen ahotan gorde baitira gaur arte. A. Zava-lak bertsio bat baino gehiago jaso zituen; hona, Joxe Bernardoren Adriana ala-bak abestua dakargu. “Atea piska bat iriki zutela uste det, eta aitak barrendiketa Pello Marik atez kanpotik. Aurrenik Pello Marik kantatu zuan:

Nire osaba, ez baldin badueginkizun aundin bat or,gizon bat dago berorren galdez,ate ondoraño betor.bedorrek ondo dakiena daagintzen dana dala zor,bera jaio zan oiaren billailloba oraintxen dator.

Ni aditzen nengoan, eta aitak onela erantzun zion.

Nire illoba, esaten dizutongi etorri zerala,jaiotako oia jantziko dizutgusto aundiz beriala,arropa zuri ederrenekin,parpallak darizkiola,sinistamena eman deizudanbiotzez nai dizudala.


Pello Marik, guztira, zortzi anai-arreba izan zituen: Joana Bautista1855ean jaio eta berehala hil zen; bere bikia, Mikela Joxepa, urtebeterekinjoan zitzaiena; Joana Mikela 1859an jaioa; Joxepa Antonia 1862an mundu-ratu eta bi urterekin hil zena; Joxe Bernardo 1864an sortu zen; Joan Pello1866an; Joxe Frantzisko 1869an; eta Joxe Domingo 1873an, hau ere bi urte-ra hil zena.

Pello Mariren senideen xehetasunak

4.1.1.- Lehen irakaskuntza

Pello Mari Errekalden jaio bazen ere, haurtzaroa bi etxetan igaro zuen:Errekalden eta Karidadeko Bentan. Bere gurasoek, Oria ibaiaren eta Nortekotrenbideak sortutako Elbarrenaren aldeko joerak bultzatuta, etxe berria erai-ki zuten. Errekalde maizter etxea utzi eta jabetza berrira igaro ziren. Handiklau urtera, 1864an, trenbidea eraiki zen.

Zizurkilen bazen eskola, gutxienez, XVIII. mendetik zabalik zegoena.1774an, adibidez, Kaietano Gurrutxaga zen Lehen Letretako maisu tituludu-na. Postua herriko oposizioetan lortu zuen. Aurrerago, ordea, gauzak zertxo-bait aldatu ziren: 1785ean eskolako maisua eta parrokiako organista lagunbera ziren. Garai hartan, hots, XVIII eta XIX. mendeetan, bai Asteasun etabai Alkizan ere, maisutza elizaren menpean egon zen.

Zizurkilen maisua Donemiliagako erretorearen mendeko pertsona zen etahorrela ageri da Zizurkilgo Udaleko zenbait aktetan: 1843an, Joan JoxeEtxeberria zen organista eta maisua; baina ez zuen maisu titulurik, eta Fran-


96 •

Izena Jaiotza Jaiotza non Heriotza Joana Bautista 1855.07.22 Errekalde 1855.08.22Mikela Joxepa 1857.01.26 Errekalde 1858.03.01Pello Mari 1857.01.26 Errekalde 1910.05.07Joana Mikela 1859.06.12 Errekalde 1939Joxepa Antoni 1862.01.12 Karidadeko Benta 1864.02.11Joxe Bernardo 1864.05.19 Karidadeko Benta 1925.03.19Joan Pello 1866.06.29 Karidadeko Benta --Joxe Frantzisko 1869.01.18 Karidadeko Benta 1902.12.30Joxe Domingo 1873.09.04 Karidadeko Benta 1875.10.17

tzisko Maria Barriola idazkariarenaipatu aktan, titulu akademikoaeskatu zitzaion; 1862an, ordea, titu-lurik gabe jarraitzen zuen. 1864 eta1865 urteetan, berriz, Frantzisko Maria Gol-daraz eta Lorentzo Goenaga, bi maisu titu-ludun zeudela dio aipatu idazkariak.

Frantzisko Maria Barriolak lehendikidatzia zuenez, “..la instrucción públicade esta villa (Zizurkil) se halla en el mayorabandono…”. Barriola eta Otaño familiekZizurkilgo Donemiliaga erretoreekiko zeuka-ten herra eta etsaigoa ezaguturik, gerta daite-ke Pello Mari lehen ikaskuntzak egiteraVillabonara bidali izana. Bertan, espe-rientzia handikoa zen Joxe FrantziskoMurua izango zuen maisu.

Gogoan izan behar dugu PelloMariren ama Villabonan bataiatuzutela eta amona Mikaela JoxepaArregiren familia txit ezaguna zelaherri hartan, maiz udal agintarientarteko gainera. Bestalde, Errekal-de baserriaren jabe Manuel FerminAmeztoi bera ere zinegotzien zerren-dan zegoen.

Villabonan, 1860 hamarkadan,hau da, Pello Mariren eskola-garaian, JoxeFrantzisko Murua zegoen maisu. Bere irakas-kuntzari buruzko txosten adierazgarria eskuratzekoaukera izan dugu.

Eskola udaletxe berriaren bigarren solairuan zegoen. Kokapena eta neurriaazalduz deskribapen zehatza idatzi zuen. Irakasten ziren gaiak, berriz, hauek:“Religion y moral, lecturas, escritura, aritmética y gramática castellana”. Esko-letarako erabiltzen zuen metodologia ondorengo eskuizkribuan irakur daiteke.

• 97

Bernardo Otaño Barriola (1864-1925), PelloMariren anaia, Donostiako El Thun Thun

aldizkaritik (1894 - Familia)


Azpimarragarriak dira irakasteko erabiltzen zituen liburuak. Horien arte-an ditugu, besteak beste, euskarazko Dotrina (“catecismo del país en bas-cuence”) edo liberalismoarekin konpromiso handia hartua zuen José MaríaVallejo (1779-1846) zientzialariaren irakurketarako metodoa. Bere txosteninteresgarria ikasleriaren kopuruarekin, banaketa, zenbait xehetasun, berenomina, curriculuma eta historialarekin amaitu zuen.

Lehen ikasketak ez ezik, Sendotza sakramentua ere Villabonan hartuzuen. Aita Zavalak kontatzen duenez, 1863an Gasteizko gotzaina, DiegoAlguacil jauna, Villabonara etorri zen, Pietateko ermitara (artean, 2009an100 urte bete zituen parrokia egin gabe zegoen) Sendotza sakramentuakbanatzera. Tolosarrak aipatzen duenez, hartzaileen artean Pello Mari eta berebeste bi senide agertzen ziren. Dokumentuak gaineratzen du hiru senidehauek Zizurkilgo Karidade Bentan bizi zirela. “Zizurkilko Sendotza liburutik”jasotako datuak direla dio Zavalak.


98 •

Pello Mariren eskola-garaian Villabonan maisu zen Frantzisko Muruaren metodologia-agiria.(1860ko hamarkadan)

Ikusten denez, ezer gutxi dakigu Pello Mari Otañoren haurtzaroari buruz.Urte horietako zerbait garbi geratu bazaigu, gure bertsolariak Joxe Bernardoosabarekiko erakutsi zuen miresmena da.

Karidadeko Benta 1860an inauguratu zuten. Bertsolarien topaleku zenbenta haren berri eman dugu lehenago. Han ezagutu eta entzungo zituenPello Marik garaiko bertsolari handienen bertsoak. Oso adierazgarriak diraPello Errotarenak:

Karidadeko Bentan

gu sei bertsolari:

Errekalde zaharra ta

Juan Joxe Udarregi,

Bernardo Zizurkilgo,

Gazteluko Gorri,

Errenteriakua

Xenpelar jaun hori,

ni Astiasukoa

Pello Errotari.

Handik aurrera Errekalden zein Karidadeko Bentan, bietan zangalatraba-ka ibili zen Pello Mari: 1857-1859 urteetan Errekalden zen, 1860 urteanKaridadeko Bentan, 1861 urtean Errekalden, 1862-1863 urteetan KaridadekoBentan, 1864 urtean Errekalden, 1865-1866 urteetan Karidadeko Bentan,1867-1868 urteetan Errekalden, 1869 urtean Karidadeko Bentan… 1870-1872 hiru urteak ere txandaka pasatu zituen, baina, 1873an Pello Mari ez daKaridadeko Bentako ez eta Errekaldeko egoileen artean agertzen.

Pello Marik bizitza osoan mantendu zuen osabarekiko miresmena, etabere ahaideek diotenez, elkarri botatako eta idatzitako bertso asko galdu dira.Halere, 1889an, Amerikatik osabari bidalitako hogeita bi bertso leku eta eraaskotara inprimaturik gorde dira, A. Zavalaren ustez, “ziur asko, bertsotaneuskaraz inoiz idatzi dan eskutitz bikaiñena eta famatuena”. Bertso haieiesker dakizkigu Pello Mariren Ameriketako zenbait istorio eta pasarte.

• 99


4.2.- Donostian eta Amerikarako lehen bidaia (1873-1879)

Aita, Joana Mikela eta Joana Martina, Pello Mariren bi izeba gazteenak,Donostian, Trinidade kaleko 33. zenbakiko laugarren solairuan jarri zirenbizitzen 1873an. Familiaren zati batek Zizurkildik ihes egin zuenetik PelloMari Ameriketara 1875ean iritsi arteko urteak oso ilunak dira olerkariarenbizitzan. Joxe Domingo anaia 1873 eta 1875 urteen buruan jaio eta hilzitzaien, baina ez dugu horren testigantzarik aurkitu familiaren txostenenartean. Ez dakigu Pello Mari non eta zenekin bizi zen, zein itsas portutanitsasoratu zen. Dakigun apurra, hemezortzi urte zituenean Buenos Airesenbizi zela da. Horrela dio Pello Mariren ezkontza-paperak: “…desde la edad de18 años ha residido en Buenos Aires…”

1875. urtea mugarri bat izan zen, orduan joan baitzen Pello Mari lehe-nengo aldiz Ameriketara. Hala baieztatzen du La Baskonia aldizkari argenti-narrak: “..Ha estado dos o tres veces en América; vino la primera vez demuchacho, el año 75…”

Hemezortzi urte zituela, seguru asko, mundua ezagutzeko nahiagatik etasoldaduskara ez joatearren, alde egin zuen: “Argatik gerok batere kulpik ezgendubela ezertan, txit urrutira joan biarra izandu nuben batetan; oso gazte-


100 •

Donostiako Garibai kaleko obren hasiera 1864an, zabalgunearen barnean. Obra horietan arituko zenhargin-lanetan, ziur asko, Pello Mariren aita Joan Pello (Angel Pirala, 1900 - Zumalakarregi Museoa)

rik arkitu nintzan Ameriketako Panpetan”. idatzi zuen “Amets bat” izenekobertsoetan. Azken Karlistadan, euskaldun gazte guztiak armadara eramannahi zituztenez, Pello Marik garbi dio erbestera joan beharrean gertatu zela.Bera jaio zen urtean hain justu, Joan Joxe Otaño Lasa osaba Argentinarajoan zen. Aita Joan Pello bera ere, birritan Amerikan izana zen. Gainera,lehen esan dugunez, beste alde batetik ere, Joxe I. Barriola Ameztoi, aitona-ren anaia bat bazuten aurrez hara joana. Beraz, harantzako bidea aspalditikirekita eta helmugan nork lagundua bazuen iheslariak. Horri motibazio poli-tikoa gehituz gero, ihesaren arrazoiak garbi zeuzkan eta hanka egin zuen, bialdiz pentsatu gabe.

Garai honetakoak lirateke, Aita Zavalaren ustez, Lagundurikan denoi ber-tsoak. Pello Marik etxeko sukaldean aitari despedidan entzundakoak jasotzendituela dirudi: “…orain gurutze onen oñean esanak, ondo goguan artu biaitu-zu danak…” Etxetik alde egitera doan gaztetxo bati esaten zitzaizkionak alegia.

Joxe Bernardo osabak “…izan Jainko-mendean beterikan pakez, au kon-pondu artean euskaldunen bidez…” dio bere iloba Pello Mariri bidalitakokarta batean. Konpondu behar zen hura Karlistada zen, jakina, eta hurabukatu artean Ameriketan egoteko eskatzen dio ilobari.

Herri-minak estututa, Euskal Herrira itzuli zen ahal bezain laster. Aipatu-riko “La Baskonia” aldizkariak dio “…vino la primera vez de muchacho, elaño 75, yéndose apenas le apretó la nostalgia de su Guipúzcoa…”

Soldaduskara joateko Zizurkilgo 1877ko bi zerrendetan Pello Marirenizena ageri da, baina, ekainaren 13koan “con exclusion de Pedro MariaOtaño” dio A. Zavalak. Azkar itzuli zen, ordea, Pello Mari Euskal Herrira,bere soldaduskaren zama kendu ziotela jakin zuenean. Ez dakigu noiz iritsizen. Etxean zen, behintzat, 1879an. Urte horretan moldatu zizkion bertsobatzuk Villabonako alkate izendatu zuten On Fidel Lizarragari, Pello Marikberak Oroimenak eskuizkribuan idatzi zuenez.

Nahiz eta Juan Pello Otaño, Pello Mariren aita Donostiara bizitzera joan etahan erroldatu, badirudi Juana Bautista ama Zizurkilen gelditu zela KaridadekoBenta tabernako lanak egin eta gainontzeko familia zaintzen. Perlesiak jota 50urterekin hil zen Joana Bautista 1879ko abenduaren 29an, eta herriko hilerrianehortzi zuten. Pello Mariri bere amaren heriotza eta hiletaren berririk ez dioguirakurri aita hil zitzaion arte. Aipamenik behintzat ez da ezagutzen.

• 101


4.3.- Donostian eta Amerikarako bigarren bidaia (1880-1890)

Pello Mari Otañoren bizitzaz daukagun beste hutsune bat hauxe da: noizjoan zen bigarren aldiz Ameriketara? Horri erantzuteko dokumentu etaaztarna garbirik ez dugu. Bigarren aldian Pello Mari Pasaiatik abiatu zela dioAita Zavalak. Baporean sartu zenean bere osaba Joxe Bernardok Pello Mari-ren biografiaren hasieran jaso ditugun bertsoak (“Nire illoba, egin bazaizuAmerikara joan naia…”) kantatu omen zizkion.

“Oroimenak” izeneko bere idatzian dakarren bertso hura bigarren bidaia-ren baitan botatakoa dela uste dugu, beste aukera edo lekurik ez baitzaiogeratzen. Horrela zion Pello Marik:

Amerikara nua

nire borondatez,

aspertu naizelako

emengo suertez;

onetara ezkero

joan biar det nai t´ez,

emen gelditze’iranak

ondo bizi bitez.

Joan Joxe osaba Ameriketan zuen aspaldian Pello Marik. Dirudienez,etxekoek ez zuten haren berri handirik eta hortik letorke Errekalde Zaharraaitonak biloba Pello Mariri eman zion erantzuna:

Lenago’re seme bat

badet Amerikan,

ogei urte badira

joan zala emendikan.

argana bilatutzen

badek biderikan,

esaiok bizi dala

aita oraindikan.


102 •

1879-1889 hamarkadako hutsunea argitu eta osatze arren, oinarri sendoaduten susmo batzuk aurrera ditzakegu. Euskal Herrian eta batez ere DonostianJose Manterola eta Antonio M. Arzak pertsonaiek sortu, landu eta bultzatuzituzten aldizkari, mugimendu eta erakundeetan buruz behera eta supitukimurgildu zen Pello Mari bigarren aldiz Donostiara itzulitakoan. Bere ezkontzaere antzera gertatu zen. Aurrez hiriburuan jaso eta izandako informazio, harre-man eta errealitatea oso kontuan hartzekoa da, gerokoa ulertzeko.

J. Manterola, 1884an hil zenean, bere ikasle eta lankide izandakoak, A. M.Arzak Alberdik, alegia, jarraitu zion Euskal-Erria aldizkaria zuzentzen, UdalLiburutegia antolatzen eta hiriko Euskal Hitz-Jokoen Batzarra edo “Consisto-rio de los Juegos Florales” deitua bultzatzen. Hain zuzen, gero Arzak huraxeizan zen gure zizurkildar kuttunaren bigarren itzuli aldian adiskide mina.Pello Mariren poemak aipatu aldizkarian argitaratu, lan berriak proposatu,hirugarren aldiz Ameriketara joan zenean, diruz lagundu eta gomendiozkotxostenak Arzakek prestatu zizkion, Laurak Bat elkartean aurkezteko. Bestealde batetik, Malen emaztegaia eta Pello Mari garai bertsuan ezagutu ziren

• 103

Pasaiako portua. Beste euskaldun askok bezala, Pasaian hartu zuten Otañotarrek Amerikarakobaporea (J. Moinet, 1875 - Zumalakarregi Museoa)



104 •

susmoa dugu. Arzak-en bigarren abizena eta Malenen lehena berdinak ziren,baina ez dakigu zuzeneko ahaidetasunik ba ote zegoen beraien artean, A.M.Arzak-en amaren bataio agirian bigarren abizena falta baita.

Amerikako hurrengo data segurua 1889. urtea dugu. Aitonaren desioarijarraituz nonbait, Pello Mari Santa Fe-ra joan zen Joan Joxe osaba amerika-noa bisitatzera, eta goian aipatutako urtean, argitalpen ugari izandakohogeita bi bertso famatu bidali zizkion Joxe Bernardo Errekaldeko osabari:

Milla zortzireun laurogei eta

bederatziya da aurten,

orra hogei ta amabi urtek

nola arrapatu nauten,

ni ilbeltzaren hogei ta seian,

Errosariyo Santa Fe’n;

nire osaba, barkatu bizait

ixilik egon banaiz len.

Pello Mariren arreba Mikelak eskatu zizkion bertso haiek idaztea.

…

nire arrebak zer esan ziran

goguan daukat geroztik;

bertso ederrak, ordañen truka

osabak biraltzen dizkik,

oien bueltak jarri biaituk

denak aitu ez bazaizkik.

Joan Joxe osabaren eta bere pasarteak kontatu zizkion, bidaiaren distan-tzia eta urruntasuna, elkarri egindako agurra… Joxek etzuben itzik somatzeneta jarraitzen du, Joxek botatzen zituben pozez ginga añako malkuak. PelloMari bidaia hartan gaixotu egin zen, burutik eta petxutik, eta Rosarion sen-datu zuen arrebak. Susana Ardanaz Otaño “Txuri” bilobak adierazi digunez,

asma gaitzak hartu zuen Pello Mari. Bere aitona Errekalde Zaharra gaitzhorrek eraman zuen hilobira: “a causa del mal llamado asma” zioen harenheriotza-agiriak.

Asmaren eraginez edo, Pello Marik bertsoak kantatzeko arazoak izatenzituen. Oso eztarri txarrekoa zen. Horregatik jarri zioten Kattarro izengoitia,bere mintzo traketsa zela eta. Ahotsa indartzeko gaurko tramankulurik gabe,nola kantatu bada Pello Marik garai haietan? Plazetan aritzeko ezintasunakbertsoak idaztera bultzatu zuen, eta horri esker iritsi zaizkigu horietako asko.

Donostia miretsiz ere bertso batzuk erantsi zituen:

Askok diyonez, bizi gerade

txit toki aberatsetan,

bañan ez dago Donostiyarik

gure lurrian bestetan.

Bertso saio idatzia herriminez amaitu zuen hogeita biko sorta.

Nire osaba Jose Bernardo,

iritxi naiz ontaraño

ta ixiltzera nua, zer esan

asko badauzkat baño.

Gure berriyak zabaldu bitza

derizkyon lekuraño,

esanaz bere illona dala

Pedro Mari Otaño.

Bizimodua nola edo hala atera behar eta, Pello Marik edozein ofizioriheldu zion Amerikako bidaian. Maiz aipatzen dugun “La Baskonia” aldizka-rian jasotzen denez, “…cuando le ha faltado ocupación en tareas delicadas,como hacer un asiento en los libros, se ha prendido a la pata de un bagual(zaldi basatia) y le ha clavado una herradura…” edo “… alambrador (itxitura-egile) de la Pampa, hornero, tenedor de libros, herrador y poeta…”. Baitaartzain ere, berak Amerikako Panpetan bertsoetan dioenez.

• 105


Noizean behin berri negargarriak iristen zitzaizkion; Foruen galerareneraginak, adibidez. Halako batean, gaiztakeriaz galdu nahi duten amarenga-na, Euskal Herrira alegia, itzultzeko erabakia hartu zuen:

“…Ama galdu ez dezan

norbaiten gaiztakeriak,

ekairazute besarkada bat,

beragana joan nai diat…”

4.4.- Berriro Donostian (1890-1898)

1890ean, berriro Donostiara itzuli zen, bere ezkontza agiriek diotenez.Uda zen, bero egiten zuen. Errekaldera berehalako azkar batean joan nahizuen. Plazida lehengusua, Joxe Bernardoren alaba, joan zitzaion bila Zizur-kilgo tren geltokira. Bere ahaide Loinaz Otaño apaizarengandik jaso zituenhan esanak A. Zavalak:

“Pedro Mari Ameriketatik eto-rri eta Plazida eta biak joanomen ziran Errekaldera. Santioaurrea omen zan. San Pedro edoSantio inguruan etortzen ziran,ba, geienetan indianoak. Joan,berriz, azaroan. Udara gorrianetorri, beraz, baiña Pedro Mariori gabanarekin. Eta Plazidakesan omen zion:

– Bero egiten dik, motell, etagabana erantzi bearko dek.

Baiña Pedro Marik erantzunomen zion:

– Ni zer naizela uste den, auerantzita?

Eta ez omen zuan erantzi. Aul-duta etorriko zan eta etzan kentze-ra beartuko”.


106 •

Pedro Mari Otañoren irudirik ezagunenetako bat(Familia)

Pello Marik bere “Oroimenak” esku izkribuan idatzitako bertsoa ez dakiguzein datatan kantatu zuen, baina, bai non eta nori, Zizurkilgo Teodoro Muxi-kak kontaturik. Behin batean, Ameriketatik etorri berritan, VillabonakoAgustin Beloki harakinari bertso hau kantatu zion:

“Egun batez, neska-mutil oiek paseatzen zebiltzala, Pedro Mari Otañore-kin topo egin omen zuten. Au Ameriketatik etorri berria omen zan. Alkarriagur bero egin ondoren, Pedro Marik galdetu omen zion Agustin Belokiri:

- Andregaia al dek au?

Agustiñek:

- Bai.

Pedro Marik:

- Zorionak:

- Botaiok bertso bat!

Eta Pedro Marik:

Etortzen zaizunian

Agustin Beloki,

leiora tirako du

zerbait poliki;

onek deituko dizu

biziro egoki,

zuk belarriyak erne

orduban iduki;

azkar oitik jaiki

ta jantzi ederki,

beera jatxi aurki

t’atia iriki;

ortik aurrerakua

berak badaki.”

• 107


Aitarekin Amara auzoko bigarren zenbakian jarri zen bizitzen, ezkonduaurretik. Azkar batean emazte gaia hantxe egin zuen, donostiarra bera:Maria Magdalena Alberdi Deskarga, Malen Pello Mari eta etxekoentzat.Santa Mariako Elias Gorostidi bikarioak bataio liburuan jaso zuenez, 1863kourriaren 22an jaio zen Malen, “…una niña que dijeron haber nacido a lasonce y media de la noche…” Aita, Joxe Alberdi Arozena zuen, zarauztarra,eta ama, Teresa Antonia Deskarga, goizuetarra.

Lehen aipatu bezala, Malenek eta Pello Marik agian lehendik ezagutzenzuten elkar. Baina zizurkildarrak ez du bertsorik ez emaztegai ez emaztea-rentzat. Zavalaren iritziz, “…arenganako maitasuna etzuan betso-gai biurtunai izan:..” Ameriketatik etorri eta hamar hilabetera Artzain Ona parrokiaeraiki berrian, 1891ko ekainaren 11n ezkondu ziren.

Pello Mari eta Malenen ezkontza-agirien sorta oso oparoa da, sei batdokumentuz osatua dago:

• Pello Marik bere bataio agiriarekin batera Artzain Ona parrokianespedientea hasi arazi zuen.

• Donostiako epailearen antzeko bi ziurtagiritan alde bakoitzeko gura-soek baimendu zuten seme-alabak ezkon zitezen.

• Zizurkilgo erretoreak Pello Mari ezkonge eta eragozpenik ez zegoelaadierazi zuen.

• Bada,1887an, Donostiako alkateak sinatutako beste agiri bat, nonPello Mariren portaera ona ziurtatu zuen. Horrek adieraziko lukebikoteak lehendik elkar ezagutzen zutela.

• Arau kanoniko baten dispentsa. Gotzaindegiko beste agiri batean,derrigorrez ezkongaiak bizi izandako parrokietan ikerketak eginbehar izaten ziren, ezkongaiek eragozpenik bazeukaten edo ez,jakiteko. Horiei ezkon aurreko hiru deialdiak deitzen zitzaien.Gasteizko gotzainak arau hartatik dispentsatu zituen.

Ezkon berriak behin behingoz Malen emaztearen gurasoen etxean,Donostiako gasa kudeatzen zen zentralean, “Gasómetro” deituan jarri zirenbizitzen. Aitaginarreba, Jose Alberdi, zentraleko enkargatu ohia zenduabazen ere, alarguna, bertan bizi zen. Zentrala, San Bartolome mendixkarenmagalean, “al pie del cerro de San Bartolomé” kokatuta zegoela dio Saez


108 •

Garciak (Suministro de Gas de Donostia), eta A. Zavalak San Martin kaleankokatzen du. Gas zentral hura, 1891n, erdi pribatu erdi munizipala zen.1893an, Udalak erosi zuen, izaera publikoko hornitzaile bilakatu zelarik.Erosketa egin ondoren Morlansera eraman zuten. Hala, Donostiako 1891koerroldan Pello Mari eta Malen han ageri baziren, 1896koan, Alderdi Zaharre-ko Jauregi Jeneral izeneko kalean bizi zirela adierazten da.

Pello Mariren emazte eta honen ahaideak:

• 109

Donostiako Gasometroa, Amarako padura huts-hutsa zen garaikoa. Gasometroan, emaztearengurasoen etxean jarri ziren bizitzen Pello Mari eta Malen ezkon berriak (1870 - Kutxa Fototeka,Sig.1693-24 (6547-1))

Ahaidetasuna Izena Abizenak JatorriaAita Jose Alberdi Arozena Zarautz, 1831Ama Teresa Antonia Deskarga Narbarte Goizueta, 1829Emaztea Maria Magdalena Alberdi Deskarga Donostia, 1863Anaia Balentin Alberdi Deskarga Donostia, 1862


Pello Mari eta Malen bikotearen hiru seme donostiarretatik zaharrena, Ber-nardo, 1892an jaio zen “Gasómetro” izeneko etxean, Pello Mariren Bernardoanaia eta bere emaztea bataioko aita eta ama-ponteko izanik. Migel 1894anSan Martin kalean munduratu zen eta bataioko aita eta ama-ponteko JoanPello aitona eta Joana Mikela izeba izan ziren. Hirugarrena, Josetxo, 1896anjaio zen Jauregi Jenerala kalean, aita eta ama-ponteko, berriz, Joxe MariaArregi eta Klara I. Odriozola, Joxe Bernardo Otañoren emaztea izan zituen.

Pello Mari Otañoren ogibideari dagokionez,berriz, urte haietan dendari, “escribiente” eta

“empleado”, edo besteentzat lan egitenzuen zerbitzari moduan ibiltzen zelaagertzen da. Taberna baten aipua ereegiten da.

Amatxok, Malen amak Donostianseme-alabekin egiten zuen hizkuntzariburuz Teresa alaba zaharrenaren hitz inte-resgarriak dira hauek, gero gehiago gara-

tuko ditugunak: “en su tierno nidohabía tres baskitos, alguno de los cualesbalbucearía sin duda alguna palabras enEuskera... que luego olvidaría, lo digocon dolor.. “

4.4.2.- Euskal Lore-Jokoak eta Pello Mari Otaño

XIX. mendearen azkenerdian, Antoine Abbadiaremekimenez Lapurdiko Urruñan1853an hasi, eta gerora, bestebost herrialdeetara hedatu zenkultur fenomeno konplexuariLore-Jokoen izena eman zaio.

Bere barnean alderdi guztihauek biltzen ziren:


110 •

Pello Mari Otaño Barriola (1857-1910), DonostiakoEl Thun Thun aldizkaritik (1894 - Familia)

• lehen mailan eta nagusiki, euskal literatura lehiaketak, idatziaknahiz ahozkoak.

• mota askotako pilota-partiduak.

• euskal folklore zein arte saio eta txapelketak.

• erromeria eta herri bakoitzeko zenbait erakusketa berezi.

1879an, muga gainditu eta Elizondon jokatu zen lehen saioa. Hantxe izanziren Pello Errota eta Joxe Bernardo bertsolariak.

Donostia eta beste zenbait herrietako Lore-Jokoetan, Manterolak sortuzuen Euskal-Erria aldizkarian eta beste batzuetan buru-belarri sartu zen1890ko hamarkadan.

Pello Mariren bertso, poema edo olerkietara iristeko biderik errazenak etaia osoenak, dudarik gabe, Antonio Zavalaren hiru liburuak dira, Pedro M.Otaño eta bere ingurua (I) – (II) eta Pedro Maria Otaño, Bertso guziak, hogei-garren mendearen hondarrean burutuak hirurak. Pello Mari bera bizi zelabere lan batzuk Euskal Herrian eta beste batzuk Buenos Airesen argitaraeman ziren. Esaterako, 1895ean, Donostian ZERBAIT argitaratu zen, eta1904an, Buenos Airesen ALKAR. Beste ikerketa-bide bat garai hartako kaze-ta eta aldizkariak dira: Euskal-Erria eta La Baskonia. Gure bertsolaria hilondorengo berrargitalpenak ere benetan oparoak izan dira.

Informazioaren eta komunikazioaren teknologiak zizurkildarraren bertso-ak eskuratzeko bide berriak ireki ditu, Internet sarea bereziki, bertan zintzili-katurik baitago edo laster egongo da Pello Mariren ia obra osoa: Euskome-dia; Literaturaren Zubitegia; Susa literatura; Elkar; Klasikoak; armiarma…web orrietan aurki daitezke bere lanak.

• 111


Pello Marik Donostian, 1890eko hamarkadan idatzitako bertso,poema eta olerkiak


112 •

Urtea Izenburua Bertso kopurua Gaiak Ñabardurak1891 Amets bat 159 errima Haurtzaroa, amona, Saritua

herri-mina, euskaraNasketak 80 errima Ohiturekiko eztabaidak

1892 B’rekin 14 errima Joko bat TestuaOrdañak 8 hamarreko handi Lehiakideari erantzunaAma euskara 9 hamarreko handi Euskararen goraipamenak Saritua

Pernando amezketarra Bertsolariaren suaRepublika ta fueroak 7 hamarreko handi Ideologikoa

1893 Bastilla 5 hamarreko handi IdeologikoaEspañolak eta moruak 3 zortziko txiki HistorikoaLimosnatxo bat 6 hamarreko handi Itsu bati Saritua

Azpeitiko Premioa Bederatziko bat Iritzia

1894 zala taTxepetxa 5 hamarreko handi TxoriarekikoakDonostiya uxua 97 errima Laudorioak Saritua

Oroitza 11 errima Mesede egileariKaridadea! Lan luzea Itsasoko heriotzak

1895 Karidadea! Lan laburraLarriya Opera laburraLarraldeko magdalena 6 hamarreko handi Erlijiosoa

Tolosar biursari 6 hamarreko handi Tolosako Emeterio Arresegazteari Olerkari gazteari erantzuna

1896 Aitona gizagaisoa 76 errima Aitona, euskara eta bere Sarituakezkak

Kubako gure anaiai 27 hamarreko handi Historikoa SarituaAur gurgarriari 6 zortziko txiki Erlijiosoa

1897Anaitasuna 76 errima Pakea SarituaLegazpi aundiari Hiru bertso Historikoa

Besteak beste, bi bertso edo idazlan aipatuko dira hemen. Tolosako RamonArtola idazleak, 1891n, Euskal-Erria aldizkarian bertso batzuk idatzi eta hauxejarri zuen: “On Pedro Maria Otaño, euskal izkribalari berriyari” eskainiak.Berehala, urte bereko martxoaren 20an, Pello Marik “Amets bat” izenekopoema luzea eskaini zion “On Ramon Artola euskal-izkribalari zarrari ordai-nez”. Leku anitzetan argitaratu ziren bertso liriko haiek. Sortaren azken bertso-an, Euskal Herrira zertara itzuli zen adierazi zuen Pello Marik.

Ama Euskarak au esan ziran

jarri begi alaiak,

orregatikan nakar onera

berari lagundu naiak.

Gutxi nezake, oso txikiyak

dira nik dauzkadan gaiak;

bañan pozkiroz egingo ditut

gaubak egun, aste jaiak;

leku pixka bat Euskal-Erria’n

eskatze’izutet, anaiak

• 113

Urtea Izenburua Bertso kopurua Gaiak ÑabardurakBeti-betiko 4 zazpiko txiki PoemaElizakuak edo 110 errima Erlijiosoaau munduaGu ta gutarrak Hamarreko handi bat Euskaldunon nortasuna

Ez Ernani 7 hamarreko txiki Herriaren alabantzakIri apustu baten birez 9 errimako bertsoa LudikoaMaitaro Poema txikiaAitona eta illoba 14 hamarreko txiki Eskola eta euskaraLartaun Donostiako Orfeoiari eskainia


1892an, B’REKIN izeneko poema berezi-berezia oparitu zigun. Poemarenhitz guztiak b hizkiz hasi eta errima guztiak z hizkiz amaitu zituen.

Baldin bizi baleike

bat bakarrik berez,

besteren biarrikan

bage, bakardadez,

baliteke buruba

berotzia birez;

bañan bakoitzak beti

bihar badu bestez,

beti baldiñ bagabiltz

biarren biarrez…

begiratu biagu

bi begiz biyotzez;

burlarikan beñepein

bajuai beñerez,

bestela bildu biar

baletorke… baietz,

baldiñ begiramenik

bage, banidadez,

bagabiltz bekokiya

biurturikan beltz.

Bagebiltzke bein beren

besteren bildurrez,

bihar bezelakuak

bagiña barrunbez?

Ondokoak, Joan Mari Lekuonaren balorazio hitzak dira. “Donostiakogiroaz baliaturik lantzen du bere bertsogintza jakina, eta plazaratu ere bai bereburua bertsozaleen eta kultura zaleen artean. Bertso altxorrari dagokionez, ZER-


114 •

Pedro Mari Otaño (Familia)

BAIT liburua da orduko bere bertsogintzaren bilduma. Eta zabalkundeari begira-tuta, eta gure gaian bete-betean sartuz, hau da garaia, lore-jokoekin harremanestuenak eduki zituena, bere lanak sariketara aurkeztuz eta sariak irabaziz.Hemen garatzen da Otañoren heldutasun poetikoa bete-betean. Donostian etaeuskal jaien inguru iritsi zen Otañoren poesia bere umotasunera”

Hemen bizimodua ateratzea nahiko aldapa gora egiten zitzaiola dirudi.Bere dudak izango zituen; lehenik bere buruarekin, gero emazte eta familia-rekin, adiskideekin… Azkenean, ordea, familia bildu eta Ameriketara itzul-tzea erabaki zuen.

Malen eta Pello Marik Argentinara joateko zituzten asmoen zurrumurruakzabaltzen hasi zirenean, zirrara kolektibo bat sortu zen gizartean. ALKARliburua, 1895ean, argitaratu ondoren, Pello Mariren obra jendearenganaheldu eta berarentzat lan postu bat sortzeko proiektua proposatu zen, hau da,bertso eta abesti herrikoien letrak bildu, batu eta argitaratzea. Ideiak, ordea,porrot egin zuen. Lanbide hartarako pertsona egokia ez zen nonbait. Horrelakontatzen du “La Baskonia” aldizkariak: “…se pidió a la Diputación de Gui-púzcoa que creara una plaza de recopilador de cantos populares… pero losdiputados carlistas no podían hacer nada por el poeta que era liberal y losdiputados liberales no podían hacer nada por el poeta que era un desordena-do…” Bat zela eta beste zela, askorentzat erabaki lotsagarria izan bazen ere,ez zen gauza handirik egin bertsolaria Euskal Herrian eustearren.

Lagunarte zabalaz gozatzen zuen Pello Marik Donostian. Manterola(1884an hila) eta Antonio Arzak idazleek zuzentzen zuten Euskal-Erriaaldizkarian idazten zuen. Tolosako Emeterio Arrese eta Frantzisko Lopez-Alen ere, biak idazle euskaldunak, lagun-minak zituen.

Horrela, Donostiako Lore-Jokoak antolatzen zituen erakundeak eta besteelkarte batzuk bultzaturik, diru bilketa bat antolatu zuten, Pello Mari Argen-tinara eramango zuen bidaiaren gastuak ordaintzeko. La Voz de Guipúzcoaegunkarian diru biltze publikoa ireki zen. Bertan, Donostia, Tolosa eta Villa-bonako zerrendak ageri dira. Biltze publikoan parte hartu zutenen arteanzenbait aipamen esanguratsu egiten dira: Antonio Arzak, Euskal-Erria aldiz-kariaren zuzendaria, Ramon Artola idazlea, Luis Cendoya, Pello Marik Erna-ni bere poeman aipatua... Diru biltzea urtarrilaren 21ean itxi zen. Handikaste betera abiatu zen Argentinara.

• 115


Puntu honetara iritsita La Voz, aspaldiko egunkari liberala aipatu beharda. Beasaingo CAF lantegiaren fundatzaile izan zen Pako Goitia liberal etaideologoa aipatu egunkariaren akzionista nagusia zen. Berri-paper honetan,Pello Mariri, Ameriketara joan aurreko egunetan, azken agurrak eskaini ziz-kioten Emeterio Arrese, Joxe Zapirain, Kaietano Santxez eta beste idazlebatzuek. “..t’arantza billa nola zuazen utzirik baratz loria?...” zioten.

Beste bertsolari batzuekin batera Txirrita ere Pasaian zen, bere Testamen-tu izeneko idazlanean esaten duenez.

Ilbeltz illaren ogei ta seian

San Polikarpo eguna,

makiña jende Antxo aldera

pausua eman deguna,

Amerikara dijualako

gure Pello Mari ona,

zierto dakin fameliatik

aita faltatzen zaiguna.

Pello Marik Oroimenakizeneko esku izkribuan Txirri-taren presentzia jasotzen du.

Emeterio Arresek ondokohitz hauekin kontatu zuenOtaño eta bere arteko despe-dida: “…irten zanako aurregu-nean, elkar-izketa luzean jar-dun giñan. ‘Amets-egille batzara ta zure urrungaitzaknoraño ta noiz arte eramangozaitun Jainkoak daki’ esannion garaian, aren begietakonegar-malkoak… Gero, laztanmaitetsu bat elkarri emanik,agur… agur..!”


116 •

Pello Mari Otaño hirugarrenez Ameriketaraeramango zuen baporea hartzerakoan (1898.01.26),olerkaria agurtzera Pasaiara bertaratu zenetako batJoxe Manuel Lujanbio Txirrita (1860-1936) izanzen. (Indalezio Ojanguren, 1930 - AGG-GAO_OA03524 1930)

Argentinara joan bezperako gauean Loiola kaleko 10ean lo egin zuen,han bizi baitziren aita eta Bernardo anaiaren familiakoak. Donostiako Orfe-oiak gaueko hamar eta erdietan joaldi bat oparitu zion. Saioa amaitzean,kalera jaitsi eta emozioz blai hiru bertso eskaini omen zizkien; ez zirengorde. Ondorengo besarkada eta oihu artean Orfeoiko zuzendariak dokumen-tu hauxe eman zidan -dio bere idatzian:

“Al distinguido poeta éuskaro: El Orfeón Donostiarra, enprueba de cariño y consideración por sus hermosas composi-ciones poéticas éuskaras, y muy especialmente por la dedica-da a dicho Orfeón, titulada Laurtaun, ha acordado nombrar aV. Socio Honorario del mismo y obsequiarle con una serenatael día de hoy, con motivo de su proxima marcha a América.

Sirva, pues, la presente como cariñosa despedida de esteOrfeón, cuyos individuos nos honramos con su amistad.

A esta despedida se asocia San Sebastián y Euskaria ente-ra, que llora la partida para lejanas tierras de su hijo másquerido.

¡A América marchó el inolvidable Iparraguirre! ¡A Améri-ca marcha nuestro querido Otaño! …”

Dokumentu horrekin batera, beste agiri komenigarri batzuk eman zizkio-ten Argentinako “Laurak Bat” elkarterako sarreratzat, Antonio Arzak lagu-nak idatzirik “El Consistorio de Juegos Florales euskaros de S.S.” izenekoa,“Unión Artesana” elkartearena eta abar. Hurrengo egunean, urtarrilaren26an, Pasaiako portuan jendetza bildu zen.

Pello Marik hiru bidaia egin zituen aipatu kontinentera. Soilik azkenen-goaz dakigu hainbeste. Pasaian, urtarrilaren 26an, itsasoratu ziren. “Alembarcarnos en Pasajes, como antes digo, el 26 de Enero del 98, día en queyo cumplía cuarenta y un años de edad, fuimos objeto también de tiernísimadespedida. Improvisaron en nuestro honor , colocandose junto al vapor Cór-sica, en el que estábamos embarcados (eran las dos de la tarde) y rodeados deinfinidad de parientes y amigos nuestros, mis inolvidables Gaztelu (Gorriya),Chirrita y mi compadre José María Arregui, de Montefrío (Urnieta)”.

• 117


Teodoro Mujikak dioenez, aurretik honako bertso hau kantatu omen zuenPello Marik: “Ez nua borondatez, bearrak narama, nerekin daramazkit iruume ta ama; iñork inguratu nai badu neregana, pozik egingo diyot posiblededana.” Agian bosgarren puntu bat ere gehituko zuela dio Teodorok.Pasaiako kaian bildutako jendetzak goibel hartuko zuen etxerako bidea itsa-soak Corsica baporea ezkutatu zuenean. “La despedida de que fuimos objetono la olvidaré nunca” idatzi zuen Pello Mari Otañok.

Biharamunean La Voz de Guipúzcoa egunkariak Pello Marik itsasoratuaurretik igorritako honako ohartxoa argitaratu zuen: “Agur. ¡¡Eskerrik asko!!Pedro Maria Otaño.”

Otaño familia joana zen. Hainbati, ordea, ez zitzaion buruan sartzen nolautzi zioten Pello Mariri Euskal Herritik alde egiten. Horietako bat zen Jero-nimo Elizegi:


118 •

Bernardo eta Joan Pello Otaño Barriola, Pello Mariren anaiak, beren emazte eta ondorengoekin(Familia / Zavala)

“Bañan ez al da tristia, jaunak,gizon bat bakar-bakarrikzeguan euskera ezagutubaaiñ jakintsu ta azkarrik,eta guk ala juaten uztiabera sortu zan erritik?”

4.5.- Hirugarrenez Amerikan (1898-1910)

Oso sarritan aipatzen dugun Teodoro Mujikak kontatzen duenez, “PedroMari Otaño azken bidaian Amerikara joan zenean, Buenos Airesko lurralde-ak bistaratu zituenean, Itxas-ontziaren ertzetik, eskuan zeramakien makillaaltxarik agurtu omen zituen paraje aiek, bertso gozo eta sentikor bat abes-tuz… Azken bi lerro edo puntuan era ontan abesten zituen:

Bañan natorren bide beretikjira nai nuke atzera,ni jaiotako lur maiteariezurrak entregatzera.”

Berdintsu esango zuen hango onbu arbolari jarritako bertsoetan, erbestehura ez zela betikoa izango pentsatuz.

Pello Marik Laurak bat elkartean aurkezteko bi gomendiozko gutun era-man zituen, Donostiako Lore Joku eta Unión Artesana elkarteek eginak. Biakbere Oroimena esku izkribuan eta Donostiako egunkarietan argitaratu ziren.

Bidaia Pasaiatik “Corsica” itsasontziz egin ondoren, bazuten aurrez bizile-ku bat hautatua. Lehendik Joana Mikela eta Joan Pello bi senideak bizi zirenPehuajó herrian egoitza hartu zuten.

Bitartean, kezkati zituen Euskal Herriko adiskideak. Pello Marik Argenti-natik bidalitako berriek Jeronimo Elizegi bezalako euskaldun askoren biho-tza alaitu zuten:

“Zu jaio ziñan lur eder ontanzenbait euskaldun pin dagon,pozturik daude dakitelakoondo zerala Pehuajón”

• 119


Pello Mariren bertsioari jarraituz, gomendiozko bi gutunak, otsailean,Juan Sebastian Jakaren bidez aurkeztu zituen, eta martxoaren 20an, LaurakBat elkartetik erantzun baikorra jaso zuen, besteak beste, hitz hauekin: “Alpropio tiempo me encarga manifieste a V. que, tanto particular como colecti-vamente, estamos todos a sus órdenes, para cuanto crea que podamos serleútiles”. Luis Labadens lehendakariak eta C. Orbea idazkariak sinatu zutenerantzuna. Pello Marik, apirilaren 14an, Pehuajótik erantzun zion aipatuelkarteko zuzendaritzari, bere burua edozertarako eskainiz.


120 •

Amerikara joateko Pello Marik, Malenek eta hauen hiru semeek erabili zuten pasaportea: “Autoriza-ción para que puedan embarcar con destino a Buenos Aires” (1898 - Familia)

Esan bezala, Pello Mariren bi senideek Pehuajó aukeratua zuten bizileku-tzat eta berak ere harat zuzendu zituen bere urratsak. Pehuajók badu berexarma berezi-berezia Argentinako XIX. historian. Gaur 30.000 inguru bizila-gun dituen hiria, orduan Panpetan galdutako herri txiki bat zen, era ofiziale-an 1883an sortu berria. Pehuajóren inguruan gertatu berri zen Amerikaosoan sekula egin den talka armaturik handienetakoa: Argentinako armadaeta 4000 indio malpuchez eta ranculchez osatutako taldeak aurrez aurreborrokatu ziren 1872an. Armadaren garaipenak ez zuen erabateko bakeaekarri eta bi urte beranduago iraultza handi bat lehertu zen lurralde haietan.

Argentinako gobernuak paraje haietako giroa lasaitzea lortu zuen 1880urtean. Han sortua zen Las Mellizas izeneko kolono-gunea, gero, 1883an,Pehuajó (zingira sakona, ranculcheen hizkuntzan) bihurtu zena. Horrek guz-tiak Argentinako historian eman den immigrazio uholderik handiena eraginzuen. Pehuajó ingurua, Mendebaldeko muga arriskutsu izatetik, bizitza berribati ekiteko aukera paregabea eskaintzen zuen herri bilakatu zen kanpota-rrentzat, eta horien artean, euskaldunentzat. Otañoren biografia landu zuenAlberto Azcona epaile argentinarrak zioen bezala, “…un santuario paratodos los hombres de buena voluntad que quieran venir a trabajar, vivir enpaz, formar familias y realizarse, en suma, como personas”.

Pehuajón sustrai sendoak bota zituzten Pello Mari, Malen eta hiru semedonostiarrek. Kanpotarren etorrerarekin herria erruz hazi zen, bertakoenkopurua gainditzeraino. Sinbiosi berezi bat sortu zen. Rafael Hernandez poli-tikari eta La Platako unibertsitatearen sortzailearen aginduz, esaterako, kaleeta plazei olerkari eta idazle izenak ezarri zizkieten.

Malen eta Pello Marik, lehengo hirusemeez gainera, beste hiru alaba sortuzituzten Pehuajón: Teresa, zaharrena,1899. urteko irailaren 20an jaioa; Joana,bigarrena, 1903ko martxoaren 18an mun-duratua; eta Malentxo, gazteena, 1907kourtarrilaren 28an erditu zuen amak. Nahizeta 1907an Buenos Airesen bizi, Pehuajóraaldatu ziren familia izateko orduan, Susa-na Ardanaz Otaño “Txuri” bere bilobakesan digunez.

• 121

Pehuajóra lehen trenbidea iritsizeneko irudia (1889 - Familia)


Malen eta Pello Mariren seme-alaben xehetasunak

Zalantzak eragin dizkigu Donostian eta Pehuajón etxean familiak erabil-tzen zuen hizkuntzak. Otañoren euskararekiko pentsaera jakinik, harrigarriasuertatu zaigu aita Pello Marik Bernardo semeari gazteleraz eskutitzak egiteaeta Teresa alaba zaharrenak erretiroa hartu ondoren euskara ikastea. Teresaberak dudatatik atera gaitu bere amari buruz hau idatzi zuenean: “A ellamisma, una niña donostiarra, hija del encargado del Gasómetro Viejo de SanSebastián, la habían educado en castellano. En la nueva tierra contaba, rezabay a veces regañaba a sus hijos en euskera, pero nada más. Era una formidablemujer euskalduna que imponía su vasquismo en erdera. Al morir el maridoguardó celosamente sus manuscritos en un cofre de madera que conserva lafamilia. Los hijos se educaron en castellano. María Teresa estudió el euskeradespués de jubilarse como docente”. Pello Mariren emazte donostiarrak, aitaazkoitiarra eta ama goizuetarra zituen, baina erdal irakaskuntza jaso zuenDonostian; euskaraz atzendu zen, eta seme-alabei ez zien taxuz irakatsi.

Horren harira dator Susana Ardanaz Otaño “Txurik” kontatu digun pasa-dizoa: “Pello Mari y dos hijos, Miguel de 10 años y Josetxo de 8 años, esta-ban conversando en castellano. Ambos eran alumnos de Euskera del padre.De repente el padre les propuso esto: -“escuchad!: al que hable mejor en Eus-kera le haré un regalo!- . Josetxo se subió a un árbol en silencio; Miguel queestaba abajo le ordenó a su hermano a los gritos:

- ¡Josetxo!bajatupaloakra – krá!

El padre ante esta demostración se echó a reír y les hizo regalos iguales aambos.”


122 •

Izena Jaioterria Bataioa HeriotzaBernardo Donostia 1892.02.10 1959.04.23Migel Donostia 1894.08.22 1946.06.13Josetxo Donostia 1896.03.21 1982.02.21Teresa Pehuajó 1899.09.20 1989.12.22Juanita Pehuajó 1903.03.18 1998.01.05Malentxo Pehuajó 1907.01.28 1977.06.01

Pello Mariren 43-44 bi urteak, 1899-1900 mendearen amaierakoak alegia,oso oparoak izan ziren: Pehuajón egoitza berria antolatu zuen, olerkigintzarigogotsu ekin zion eta lehen alaba jaio zen. Teresa izan zen Otaño-Alberdi ezkon-tzaren lehen kimu sendo argentinarra. Urte hauetan euskara izango da olerka-riaren ama “poetikoa”: Zugandik urruti, Lagundurikan denoi, Zazpiak bat...

Bi mendeen arteko mugan FelixOrtiz San Pelaio musikariarekinegin zuen topo. Karlistaldiarenondoren atzerrian han-hemenkazebilen azpeitiarra, 1886anArgentinan finkatu eta 1941eanheriotzak eraman zuen arte. Jaunhau izan zuen Pello Marik lagunikbereziena Argentinan. Lehen eresarritan egin zuten elkarrekin lan,musika jarriz batek, letra beste-ak. Azpeitiarrak Artzai Mutillaopera egiteko lankidetza eskatuzion zizurkildarrari, baita gazte-lerako itzulpena egitea. Hori PelloMarik ukatu egin zion: “…no estápreparado para tal empresa por nohaber estudiado la versificación caste-llana. Se lo dice en una carta del 19 deSeptiembre de 1899…” dio bere biloba“Txurik”. Artzai Mutilla Euskal Herritikkanpo eta euskaraz sortu den opera bakarra da. Gazume magaleko mendi-zokoan, Erdoiztan gertatzen da, Otañoren Zizurkil eta Ortiz San PelaiorenAzpeitia arteko erdi bidean. Azkenik, 1900 urtean Buenos Aires-eko Victoriaantzokian aurkeztu zuten opera berria, arrakasta handiarekin gainera. Ekital-di gehiago ere izan zituen. Musikariaren ohoretan edo, “Urolari” izenekobertsoak eskaini zizkion Felix azpeitiarrari.

Pello Marik ogibide ugari frogatu zituela oso zabaldua da, baina inorkgutxik dakizkien kontuak kontatu dizkigu “Txuri” bilobak: “…En Pehuajópone en practica sus conocimientos de veterinaria lo que le vale el mote de‘malas artes’…”.

• 123

Otaño eta Ortiz San PelaiorenArtzai Mutilla operaren berri ematen

zuen iragarkia. (1900 - Familia)


Pello Mariren aita, Joan Pello, 1901eko urtarrilaren 4an, Donostian hilzen. Semeak berehala jakin zuen berri tristea eta bere sentimenduak adierazizituen ondorengo urteetan. 1902ko abenduaren 1ean, Jeronimo Elizegirenbertsoei honela erantzun zien: “Aita ta anaia (Joxe Frantziskoz ari da ziurasko) il ziran ezkeroztik, bertsuak illunpian gelditu zaizkit; nola etzetorkidaninondikan pozik”. Urte berean ere bere samina aitortu zigun “Iñuzenteeguna” izeneko bertsoan: “Gaitzik gabien egun onetan jaio zan gure aitazana, urtiak joanik egun berian ill zan amatxo laztana; iru arreba umerikillak anai bat berriro joana”. Goibeldurik zebilen Pello Mari, baina, 1903an,lau poema pizgarri argitaratu zituen “La Baskonia” aldizkarian: Lehena,“Urte berri” poema “Ogeigarren eunkiyan kristauben bizitzan, bi urte igaruakdauzkagu desditxan”; bigarrena, “Auntza larrera” izeneko prosa eta bertsoek,bere aldiko arrakasta lortu zuten, han eta hemen berrargitaratuak izanik.

Migel Unamuno Salamancako unibertsitateko erretoreak, 1901ean, Bilboneuskararen heriotza iragarri eta beraren hiletak ponpa handiz ospatzekoeskatu zien euskaldunei. Pehuajótik Pello Marik, 1903an, ironiaz jositakopare bat poemekin erantzun zion “maisubari”.

Euskararen egoerak kezka handiak eragiten zizkion Pello Mariri. Bazirenetsipenez negarrari ematen ziotenak. Ez, ordea, gure zizurkildarrak. Negarra-ri ez, lanari ekin behar zitzaiola esaten zuen:

“Egunen baten iltzen bazaigu

ainbeste nai diyoguna,

zorigaiztuan etortzen bada

ain patu beltz ta illuna,

ordubantxe bai, negar samiña

orduban, nire laguna.

Baña bizi dan arte ez da ori

guk egin biar duguna.”

Pello Mariren Argentinako bizitzan 1904. urteak badu bere xarma etainformazio oparotasuna: Pehuajó utzi eta sendi osoarekin Argentinako hiri-burura aldatu zen: Buenos Airesera, Lima kaleko 969.go zenbakira, aipatu“Txuri” bilobaren iturria erabiliz. Urte bereko hiru efemeride historiko


124 •

dakarzkigu hona: ALKARPello Mariren liburua argita-ratu zuen La Baskonia aldiz-kariak; Laurak Bat elkartearenegoitza berriaren inaugurazio-an Pello Mari berak hitzaldisonatua eman zuen; eta azke-nik, aipatutako erakundeakEuskararen Katedra fundatueta bertako lehen irakasleizendatu zuten Pello Mari.Jaiotetxe nahiz jaioterritikiheslari, Donostian askotanaintzat hartu gabea eta atze-rrian estimatua izatera iritsizen gure zizurkildar hizlaribikaina eta euskal maisua.

Laurak Bat elkartearen Bel-grano kaleko etxe berria inau-guratu zenean, urtearen azkenaldera, azaroaren 20an, LaBaskoniak argitaratu zuenPello Mariren hitzaldia:ZUTIK, “Discurso pronuncia-do por el Sr. Pedro MariaOtaño en la fiesta inaugural de la Sociedad Laurak Bat”. Hitzaldia bi hizkun-tzetan egin zuen, gaztelera dotorez hasi eta euskara bikainez amaituz. Min-tzaldi abertzalea izan zen, euskara eta Euskal Herriarekiko justizia eskatuz.Bere hitzaldia euskararen ikertzaile ospetsuetan oinarritu zuen. “Entre losdedicados al estudio del euskera en Francia, Alemania, Inglaterra, Holanda yHungria, figuran…”. Izen zehatzak eman zituen, esaterako, Vinson, Bonapar-te, Humbold, Larramendi, Arturo Campion... Badirudi bertso honekin amaituzuela hitzaldia: “O, Amatxo! Zu beti gure Ama zera! Odolik degun arte goa-zen laguntzera”.

Beste alde batetik, La Baskonia argitaletxeak “ALKAR, Poesias escogidasde Pedro M. Otaño” liburua kaleratu zuen. Erruz zabaldu eta berehala agortu

• 125

Pello Mari Otañoren ALKAR bildumaren azala (La Bas-konia, Buenos Aires, 1904 - Familia)


zen, La Baskonia aldizkariak dioenez. Donostian bere anaia Bernardok salduzituen ale batzuk. Izen ezberdinak erabiliz, Donostian 1930ean eta Zarautzen1959an berrargitaratu zen. Lehen berrargitalpenari (OLERKI ONENAK, 1930)Aitzolek egin zion hitzaurrea, Otañoren herri olerkigintza, sinismena, aberriaeta maitasuna nabarmenduz. Guk bilduma horren ale berezia erabili duguazterketa egiteko orduan; Pello Mari beraren iloba Eusebi Otañok, hau da,Bernardo anaiaren alabak Donostiako etxean gordetzen zuena. Eusebirenalaba Juana Garmendia Otañok eskuratu zigun liburua. ALKAR liburuxkarenbigarren argitalpena, berriz, Itxaropenak burutu zuen Aita Unzurrunzagarenhitzaurre batekin. Basarri bertsolariak aurkezpenerako prestatu zituen bostbertsoak irakur daitezke liburuaren hasieran.

Urte berean Laurak Bat elkarteak euskarazko klaseak haur eta helduentza-koak hasi zituen, Pello Mari irakasle zelarik. La Baskoniak hauxe dio: “Tanpronto como se inaugure oficialmente el hermoso edificio del Laurak Batdarán comienzo las clases de vascuence, que estarán bajo la acertada direc-ción del señor Pedro M. Otaño”. Eskolak urriaren 21ean hasi ziren, asteanhiru egunetan, goizez haurrentzat eta gauez helduentzat. Hurrengo urteetanere aldizkariak propaganda egiten jarraitu zuen.

Bi urte iraun zuten eskolek, Laurak Bat elkarteak irakaslearen lanaordainduta eta ikasle guztiek doan hartuta. Garai hartan ez zegoen euskarairakasteko metodologia eta ariketa libururik. Beraz langintza honen aitzinda-ri baten aurrean gaude. Berak asmatu eta erabilitako metodologia gehiegi ezda ezagutzen. La Baskonia aldizkariak argitaratutako ereduak ikusi ditugu.Laurak Bat berriaren inaugurazioan dioenez, ezagutzen zituen Larramendi-ren eta Arturo Kanpionen gramatikak, baina ez dakigu zenbateraino erabilizituen. Dakiguntxoa, ordea, beste hauxe da: metodo funtzionala, praktikoaerabili zuela, hau da, metodo modernoa. Hori ziur ondoriozta daiteke La Bas-koniak 1905eko apirila eta maiatzeko aleetan argitaratu zituen Otañoren ira-kasteko ereduak ikusirik. Gaur Carlos Pellegrini deitzen zaion Buenos Airese-ko Unibertsitateko Merkataritza Eskola Nazionalaren egoitzan egin zituen1906an azken ebaluazioak, bere ahaideek diotenez. Ikasleen zabarkeria jasanezinik, Pello Marik berak proposatu zion 1905eko azaroaren 27an LaurakBat erakundearen lehendakariari euskarazko klaseak bertan behera uztea.Proposamena onartua izan zen eta bertsolariaren ametsek porrot egin zuten.

Pello Marik Buenos Airesen, 1904-1906 urteetan, bertso eta olerki ugariidatzi eta La Baskonia aldizkarian argitara eman zituen. Ale batzuk, berriz,


126 •

• 127

Pello Mari Otaño eta familiaren bizileku izan ziren Argentinako herriak, Buenos Aireshiriburuaren inguruan beti (Hernandorena K.T eta Familia)


Oroimena bere esku izkribuei esker iritsi zaizkigu. Sarritan bertso bakarrekoemaitzak izan ohi ziren. Besteak beste, 1906an, Buenos Airesen La Euskariaegunkariak lehiaketa bat antolatu zuenean, Pello Marik Gu ta Guk izenekoolerkiarekin irabazitako saria eta ARANA ETA GOIRI’TAR SABIN ZANARIBERE ERIOTZAREN IRUGARREN URTE-MUGAN idatzitako bertsoak berezikiazpimarratzen dira. Sabino Aranari eskainitako bertsoak gutxi hedatuak izanziren, baina, Pello Mariren pentsaera ezagutzeko giltzarria dira.

1907. urtean, LORA izeneko opera berri bat lantzen ari zen Pello Mari.Oraingo hau, aurrekoa bezala, Felix Ortiz de San Pelaiorekin batera presta-tzen jardun zuen. Baztanen eta Gernikan gertatzen da. Baina ez zen osorikinoiz antzeztu. Data haietako La Baskoniak dioenez, hiriburuan saiakerabatzuk egin bai, baina bere hartan geratu zen opera proiektua. Pello Marikbazuen, bere esku izkribuetan ageri denez, data zehatzik gabe eta amaitzekeutzitako opera itxura duen beste idazlan bat. Izenburu hau ipini zion: Aitor-en semeak eta Erroma. Euskal mito ezagun batean oinarritutako obra izanbehar zuen.

Pello Mariren familiak hiriburua utzi zuen 1907an. Malentxo, seigarrenalaba Pehuajón izan zutela esan digu biloba “Txurik”. Ezezaguna zitzaigunbertsolariaren azken lanbide-abentura baten berri ere eman digu: “…En 1908,a raíz de un contrato acordado con la empresa Defensa Agrícola – Leyes 3708– 4863 Sección Rosario, se traslada a esta ciudad movilizándose hacia Firmat,San Genaro y Pérez, todas pertenecientes a la provincia de Santa Fe. Allí rea-liza el Censo Agrícola Distrital e interviene en las campañas de lucha contra lalangosta “Campaña Langosticida” según Pello Mari. Su hijo Bernardo queda enFirmat y con él se escribe..” La Baskonia aldizkariko zuzendariak, hots, JoseRufo Uriartek, langosta edo matxinsaltoaren izaeraren gainean olerki bat eska-tu zion Pello Mariri. Pello Marik euskaraz egindako bertsoari iruzkin hau gehi-tu zion: “…aunque hacía mucho tiempo que no escribía yo versos, me ha sali-do muy a mi paladar la composición pedida por Uriarte a quien se la he dedi-cado. Se titula Martinsalto (Langosta)..”.


128 •

MARTINSALTO (Langosta) (1)

Nere adiskide Uriarte-ko José R.-ri

Galdetutzen dirazu “Langosta zer dan,”eta nik aditzera nai dizut eman,jakin dezazun,pishti edo zomorro oyen izaera;bañan ezdakit ongi zure galdeeranola erantzun.

Asian eta Afrikan indar daukalaeta Europan ere agertzen daladiyote, baña,ezderitzat eguzkiyaren azpiyan,izan litekianik mundu guztiyan,emen dan aña.

Maná-ren ondorengo pishti kaltarrak,euki zituben Moises ta israeltarrak,ikaratuak;Ejipto elchoz bete zan, Sodoma malkoz;bañan emen geyago dirade askozmartinsaltuak.

Simoun-ak daramatzien Sahara-koondar aleak, eta Dilubio-koeuri tantuak,oyek guztiyan ziran eziñkontaala;nik uste det oraindik geigo diralamartinsaltuak.

Mingañez eztitsubak, bañan biyotzez,lagun urkoa gaizki jartzeko pozez,gaur zenbait dago!eziñ konta litezke jende gaiztuak,banan oraindik dira martinsaltuakaskoz geyago.

• 129

Pello Mari Otañoren azken bertsoetakobat, “Martinsaltoa”, nahiko ezezaguna:.“Me ha salido muy a mi paladar” zioenolerkariak. (La Baskonia, 1908 - Familia)


Elur-jasa ugari, zabal, luziak,zuk badakizu nola iparraiziakziarkatuak,egaatutzen diraden pishtiyen gisan;ber-bera dirudite emen dabiltzanmartinsaltuak.

Elurra jachitzen dan gisa berian,arbiska(2) oyek ezartzen dira lurrian,

¡aiñ gosetuak!Non bukatzen dituzten osto ta izpiyak,eta gero elkar jaten dute pishtiyak,martinsaltuak.

Atila-ren gudari, huno-tzar pillabezela datoz oyek zerbaiten billa,amorratuak;ta eziñ sinistu leike, ikusi gabe,nola egiten diraden jaun eta jabemartinsaltuak.

Nonnai biltzen ditugu zomorro pillak,ta milloika gelditzen dirade illak,lurperatuak;bañan; zertarako da gure egiñala?Esan leike len baño geiago diralamartinsaltuak.

Zarrak etortzen dira Chako-tik onuntz,eta jartzen dituzte ainbeste arraultzkabiratuak,zeñaak laster zomorro sortzen diraden;ala ugaritzen dira, lenak ill arren,martinsaltuak.


130 •

Arrastaka lenbizi, gero saltari,sayatzen dira jaten emengo gari,liño ta artuak;ta eguak luzatzian, ariñ Chako-ra,igesi joaten dira zarren chokoramartinsaltuak.

Chako-n ortzak chorroisten neguba igarota, indio erantsi bat(3) bezela gero,elkar artubak,udaberriyan datoz, lurra betian;baña ezdira etortzen danen kaltianmartinsaltuak.

¿Gauza ugariyagorik ezdala izan oi?- Bai: geiago dira oraindik gure arrazoioiñperatuak.Esan det kontaeziñak dirala, baña,ezdirade esk-aldunen arauak(4) aña,martinsaltuak.

PELLO MARI

(1) Larrapotea, -Othia, -Otiya = Martinsalto

(2) Insecto

(3) Una invasión de indios

(4) Derechos

• 131


Jose Rufo Uriarte Bermeon jaio zen 1867an eta Argentinara joan zen bizi-tzera. La Baskonia aldizkariaren lehen sortzailea, Frantzisko Grandmontagnehil zenean, 1902an, bermeotarrak jarraitu zion zuzendaritzan 1903-1932urteen artean, hots, hil arte.

Aipatu aldizkarian kazetari aparta eta oparoa izan bide zen euskal gaietan.Hiru artikulu dira aipagarrienak bere bibliografian: 1910ean, (artikulu hartanPello Marik parte hartu zuen), “Los baskos en el Centenario”; 1919an, “Los bas-cos y la Nación Argentina”; eta, 1930ean, “¿Quiénes son los baskos?” Berme-on omenaldia eta oroitarria ipini zitzaion seme jakitun izendatuz.

Pello Marik, 1909an, nekazaritza-erroldarekin jarraitu zuen, bere egoitzaPerez herrira aldatuz, han baitzeuden matxinsalto edo otien jaki edo soroak.Otien erauntsi bortitza gertatu zen 1910eko urtarrilean, baina erasoa garaizgeldiarazi zen. Pello Mariren azken ekintza zuhurretako bat izan zen. AitakBernardo bere semeari idatzitako eskutitzean hauxe aitortu zion: “las andan-zas recientes me quebrantaron bastante ... ya voy a viejo de veras, ché, pues-


132 •

Pello Mari Otaño Laurak Bat elkartearen ikasle eta agintarien artean. Zizurklidarraren hiru semeakere agertzen dira argazkian: Bernardo, eskuin-eskuinean; Migel, goiko lerroan, ezkerretik 3.a etaJosetxo, lurrean eserita, eskuinean. (Familia)

to que el día 26 del corriente cumplo 53 años. Aurrera”. Zailtasunen aurreanbeti baikor. Hori bere azken urtarrilaren 17an izan zen.

Handik bi hilabetera Buenos Aireseko “Barrio de Once” izeneko auzorajoan zen, La Baskonia aldizkarirako idazlan bat zuzentzera: “EuskaldunakArjentinan dierri onen lokabetatasunaren lenengo euki-mugan”. Aipatualdizkariak, Argentinaren askapenaren mendeurrena ospatzeko prestatzenziharduen lana zen hori. Pello Marik euskaraz bere eskaintza oparitu zionJose Rufo Uriarteri, “Los Bascos en el Centenario” izena izango zuen libu-ruaren artikulurako. Teresa alabak itzuli zuen gero gaztelerara. Hiriburukobisita honela amaitu zuela dio bere bilobak: “Concurre a las oficinas de laDefensa Agrícola. Visita a sus amigos, muy especialmente a Juan S. Jaca yseñora, Magdalena Otaño (Michi).”

4.6.- Pello Mari Otañoren heriotza (1910) eta eragindakooihartzunak

Martxoaren 18an, Perez-era itzuli zen. Bere gaixotasuna areagotu eginzitzaion. Bernardo bere semeari larrialdian deitu zioten, maiatzaren 5ean.Maiatzaren 6an familiak Rosariora eraman zuen, non bihotzak huts egin etazendu zen. Rosarioko Erregistro Zibilak jaso eta sinatutako 6289 agiriak dio-enez,

“…en Montevideo 270 ha fallecido Don Pedro Maria Otaño … decincuenta y tres años de edad, de estado casado y de profesiónmaestro a consecuencia de Sincope cardiaco según consta en elcertificado médico expedido por…”

Sarritan aipatu dugun Susana Ardanaz Otaño “Txuri” bilobaren lekukota-sunak zera gehitu digu: familia berehala Pehuajóra itzuli zela. Gorpua, ordea,Rosarioko kanposantuan hobiratua geratu zuten.

Otaño-Alberditarrak, esan bezala, Pehuajón berrantolatu zuten bizitza.Ama eta sei seme-alaba, zazpi aho denera, eta aurrezkiak eskasak eta urriak,hutsaren hurrengoak. Hiru mutilek, Bernardok, Migelek eta Josetxok, etxekozaharrenek, lanaren bidea hartu zuten laster asko. Haien ahaleginek hiruarreba gazteagoen ikasketak bermatzea eragin zuten. Bai, Teresak, Juanitaketa Malentxok, hirurek, maistra titulua erdietsi zuten. Bizitzaren zurrunbilo-an, ordea, Otaño-Alberdi familia La Platan biltzen joan zen poliki-poliki, eta

• 133


hara ekarri zituzten Rosariotik Pello Mariren hezurrak. Gaur La Platako kan-posantuko “nichario” batek (“Sección V-A, Lote 40”) jasotzen ditu PelloMariren eta Malenen gorpuzkiak. Aitaren eta amaren gerizan daude hobira-tuta Josetxo, Teresa, Juanita eta Malentxo seme-alabak ere, beste hainbatahaideekin batera.

4.6.1.- Heriotzaren oihartzunak

Pello Mari Otañoren heriotzak hango eta hemengo euskaldun asko goibel-du eta samindu zituen. Pello Mariren heriotzaren oihartzuna hiru eremutarairitsi zen: familiara, Argentinara eta Euskal Herrira. Familia, esan bezala,Pehuajóko bere santutegira itzuli zen. Urteetan sasoiko aita izan zutenareneguneroko ekintza eta gauzak oroitzeko, kutxa batean gorde zituzten. Horiziurtatu digute bere ondorengoek.

Etxekoek olerkariaren memoriari tinko eta harro eutsi zioten. Teresa alabazaharrenak Baserriri aitortu zionez, “…desde el año 1910, que falleció mipadre, hasta el año 1934, que dejó de existir mi madre, en nuestro hogar nohubo un solo día sin mencionar a papá. Siempre lo tuvimos presente, parti-cularmente mamá…”

Argentinako euskaldunen artean halako zirrara eragin zuen Otañorenheriotzak. La Baskonia aldizkariak berehala hil kanpaiak jo zituen. Orrialdeosoa eskaini zion, bere argazkia koroi itxura zuen irudi baten barruan kolo-katurik.

Aldizkariak, izenik gabeko artikuluan, heriotzaren bat-batekotasuna etautzitako hutsunea nabarmendu zuen. Pello Mariren bizitzarekiko laburpenbat egin eta olerki hautatu batzuk eskaini zituen, euskal gramatika berri battaxutzen ari zela gehituz. Euskal Herrira etortzea amesten zuela azpimarratuzuen. La Baskoniak berak Laurak Bat elkarteak antolatu zuen diru-bilketarenberri ere eman zuen, “…con el fin de aliviar la precaria situación de la fami-lia del finado poeta…”.

Euskal Herriko aldizkari eta egunkarietara, berriz, oihartzuna beranduxe-ago heldu zen. Donostiako Euskal-Erria aldizkariak heriotzaren berri ematenzuen: “…Igaro berriya dan maiatz-illaren zazpiyan, Pello Mari-ren ill berri-yak izan dira: gizagajua!...Orra Ama Euskerak zer seme zintzo eta argiyagaldu duben, eta guk zer anai ona…”


134 •

• 135

Pello Mari Otañoren heriotza-agiria: “…de cincuenta y tres años de edad, de estado casado y deprofesión maestro a consecuencia de Sincope cardiaco…” (1910.05.07, Familia-Zavala)


Jose Mª Salaberria idazle ezagunak ere Otañoren heriotza jaso zuen Nove-dades aldizkarian: “…Muchas gentes habrán llorado la muerte de Otaño, conlágrimas sinceras arrancadas del corazón, cosa que no lograrán, seguramente,otros poetas mucho más célebres, universales y de gloria más altisonante…”Euskaraz zein gaztelaniaz, samina bihotzetan. “…ill da Otaño gizarajua, gai-tzarekin Amerikan, fameliyan da Euskal erriyan negar asko utzirikan” zioenKaietano Sanchez Irurek. Edo Jose Marino Arrietak, “on Pedro Maria Otaño illzan ordutikan, zer pena senti dan emen da Amerikan”. “…ill dala seme doaka-bea jakindu dan ezkerotik, zeruba ere estalitzen da triste ta goibel geroztik”:

Txirrita berak ere gogoan izan zuen Pello Mari Otaño. Zizurkildarra Eus-kal Herrian izan zen urteetan elkar ezagutu eta lagun bihurtu ziren. TxirritakPasaian agurtu zuen Otañok Argentinara hirugarrenez jo zuenean. Eta gero,elkarren berri izaten jarraitu zuten hernaniarrak eta zizurkildarrak. Hona zerzioen Joxe Manuel Lujanbiok, Txirritak:

“Zizurkilgo seme batain gizon umilla,euskaldun jakintsuna,eskolaz abilla;zenbait saio egiñaklege zarren billa,nik aginduta eztaJaungoikuak illa,zeruaren erdiyangertatu dedilla”

Etengabekoak izan zirenkomunikabideetan olerkarizenduaren ohoretan idatzizituzten bertso eta artikuluak:Emeterio Arrese, Joan I. Uran-ga, Jose Gamboa, Felipe Casal,Rosario eta Jose Artola, Bikto-riano Iraola, Jose Zapirain etabeste batzuk. Hil ondorengo


136 •

Otaño – Alberdi familiaren “nitxarioa”, La Platako kan-posantuan. Han familiako gorpuzkinak jasota daude:Pello Mari eta Malen, haien seme Josetxo eta Teresa,Juanita eta Maletxo hiru alabak, Beltxa biloba etabeste hainbat ahaide (Hernandorena K.T., 2009)

dolumin beroa beranduegi eskaini zitzaion. Ura pasaturik presa egitearenantzeko zerbait izan bide zen.

4.7.- Pello Mari Otañoren bilakaera politikoa

Pello Mari bere ideologia politikoaren bilakaeran, errepublikazale izanik,foruzale eta abertzale bihurtu zen. Bide hartan bi eragin nabarmentzen diraliburu honetan: alde batetik, Pello Mariren biografian eta bere bizitzan agertu-tako hainbat pertsona eta erakunde zehatz; bestetik, gure bertsolari herrikoi etaolerkari landuak erabili zituen bitartekoak. Laurak Bat elkarteko hitzaldianaipatu eta eskuartean izan zuen bibliografia da diogunaren lekuko.

Lehen eraginari dagokionez, hainbat pertsonaren eta talderen eraginabarneratu zuen Pello Marik: Zizurkilen ama eta Jose Bernardo osabarenak,Donostian Arzak eta Lore Jokoen inguruko idazle frankorenak, eta Argenti-nan Laurak Bat elkarteko eta La Baskonia aldizkariko idazleenak.

Pello Mariren obra literarioari gainbegirada bat emanik, bilakaera argi etagarbia agertu zaigu. Jarraian doan zerrenda lagin bat besterik ez da, azterke-ta luzeegia egin eta liburua irakurtzeko oztopoak saihestearren.

“La Juventud Republicana” izeneko aldizkarian, 1893an, Donostian ida-tzitako bi poemak irakurtzea aski da: Republika ta fueroak. . . eta Bastillaalegia.

Uzta-illaren amalaubian,

gaur eun ta lau urte,

frantsesak azañ izugarri au

egiñ izan ez balute,

etorkizuna etzitekian

daukan aña argiz bete.

Bai, animako ogiya denoi

bidean jarri digute;

agur ditzagun gure maisuak,

guztiya merezi dute.

• 137


Pello Marik, 1896an, Arrasateko Lore Jokoetan bi sari jaso zituen, Euskal-Erria aldizkarian datorrenez: Kubako gure anaia eta Aitona gizagaisoa izene-koak. Azkeneko hartan euskara eta eskola darabil gaitzat, sarritan “gure eus-kara gaixua” lelo bezala errepikatuz.

…Esan ziran: “Ai! Denak nai dutelege zarrak dakarrena,eta ez dute ezagututzenizkuntza dala aurrena.Miru gaiztoak menderatutzenduten bezela uxua,etzazutela illtzera utzigure euskara gaxua.

Handik aurrera arrapaladan erabili zituen gai abertzaleak, esaterako, Guta gutarrak, Aitona eta illoba bi poemetan, 1876ko uztailaren 21a burutapenken ezina eta olerki gai amai gabea bilakatu zitzaion.

Milla zortzireun irurogei taamaisegarren urtian,uztailaren hogei ta batanola aztu gure artian!Egun orretan loitu gintuztenEuskal-erri txit maitian,gaizkilleentzat mesede gabeeta guretzat kaltian;o, euskaldunak, lots au kentzekodenok alkartu gaitian.

Bizitzaren hondarrean ondorio batera iritsi eta hauxe adierazi zigun Men-diburuko maizterraren hitzetan: “...diyozu erreplurikak puerua dakarrela ...Orduban saia gaitezen denok ta lenbailen datorrela.”


138 •

Pello Mariren bilakaera politikoaren norabidean esanguratsuak suertatuzaizkigu idazlan honetako beste atal batean argitaratu ditugun “Martinsalto”bertsoak. Dozena bertsotan matxinsalto edo otien ugaritasuna irudikatzensaiatzen da zizurkildarra. Hamahirugarrenean, ordea, mezu politikoa zabaltzendu: matxinsaltoak hain dira ugari Panpan, jaki edo soroak oso-osorik irentsieta xahutzeko adinako lainoak osatzen dituztela. Hain dira ugari, baina…

…geiago dira oraindik gure arrazoioiñperatuak.Esan det kontaeziñak dirala, bañaez dirade eskaldunen arauak (eskubideak) aña…

Bilakaera horren agiri eta argibide, bertsolariaren sinadura bera: urteetanPedro Mari sinatu badu ere, azkenean Pello Mari izenpetuko ditu bere lanak.Izena eta izana. Izena, euskal nortasunez idatzita. Eta izana, etxeko eta hur-bilekoentzat beti Pello Mari, eta ez beste, baitzen.

Zurrunbilo hartan guztian murgilduta zebilela, politika abertzalearenbidera eraman zuen pertsona azpimarratuko genuke: Sabino Arana Goiri,

• 139

Euskarari laudorio mitikoak egin zizkion Pello Mariren Gu ta Guk olerki saritua: “…ha obtenido elpremio de 120 francos (1er premio) en el primer concurso de poesías euskaras…” (La Euskaria, 1906- Familia)


hain zuzen ere. Haren heriotzaren berri izan zuenean nahiko ezezagun direnbertsoak eskaini zizkion:

Bera izan zan, Sabin aundiya,ondokitatu (sortu) ziguna,gaur euskaldunok hainbeste maitedegun dierritasuna (abertzaletasuna).

eta aurrerago:

Jaso dezagun bere banderaegiñ zaigun alegiña,ez dakitenai erakutsiyazmaisu zanaren dotriña.

Amaitzeko, aipatu ezagutzen ditugun Otañoren azken bertsoak, Argenti-nari berari eskainitakoak. 1910ean Pello Mariren bizileku bihurtu zen estatuaespainiarrekiko independentziaren mendeurrena ospatzen ari zen. Argenti-nako iraultza urte horretako maiatzean hasi zen eta beraien banderan eguz-kia irudikatzen dute. Hortik letorke maiatzeko eguzkiyak aipamena. Itxuradenez, Pello Marik berak ez zituen bere azken bertso hauek argitaratuta ikusi.

Denok maitaro agurtzen degunmaiatzeko eguzkiyak,aska ditzala euskal lurra takatibu dauden guztiyak.

Honakoa da Pello Marik Amerikan, 1899-1910 urteetan idatzitako prosa,bertso, poema, olerki eta operen bilduma. Batzuk edonon argitaratuak izanziren:


140 •

• 141

Urtea Izenburua Bertso kopurua Gaiak Ñabardurak1899 Laztan edo 41 bertso-oin Musu ezberdinak Bertso-oin

musurik onena denak antzekoakZugandik 8 olerki Urrutiko Bi abeslarientzat urruti herri-mina letraUrolari 7 bertso Urola ibaiari Abeslari tenore

laudorioak batentzako letraAmari 3 bertso Ama hizkuntza Joxe Egigureni

eskainia1900 Nere Kabiya 3 bertso Baztan jaioterria Luis Labadensi

eskainiaEder Bati 3 bertso Triste ikusten Abeslari baritono

duen bati batentzako letraPerrando Prosa laburra Amezketako Amezketarra-ren Pernandorenaterkari bat kontaketa batAita-Semeak 6 bertso Gurasoen agurreko

aholkuakZazpiak Bat 4 bertso Euskal aberriaAmeriketako 5 bertso Panpetako Panpetan herri-minaOrfeon Bertso bat Donostiako OrfeoiakDonostiarra-ri egin zion agurra agur gogoratuzUrte Zar Bertso bat Urteari agurraArtzai-Mutilla Hiru zatiko Benetako euskal Arrakasta handia

opera luzea opera Argentinan1901 Ongi-Etorriya 2 bertso Ongi etorria1902 Noizbait 6 bertso J. Elizegiren

bertsoei erantzunezIñuzente-Eguna Bertso bat Egun beltza,

sendikoen heriotzagatik

1903 Urte Berri 6 bertso Urteberriaren Luzio Kortejarenaagur kritikoa lagunari eskainiak

Auntza Larrera Prosa eta Bertsolarien bertsoak bizitzaren

laudorioak



142 •

Urtea Izenburua Bertso kopurua Gaiak Ñabardurak1903 Berri On Bat 32 bertso-oin Bilbon Unamunok

berdinak jarraian eman zuen hitzaldiakomentatuz

Maisubari 8 bertso Unamunori kritika1904 Amatxo laztana 3 bertso Euskara da Pello

Mariren amaBidaniako Labaka Bertso bat Bidaniko

palankaria Urdaneta-ko 3 bertso A. Urdanetaren Andres Aundiari bere ohoretantalluntzarenagerketanBukatu bedi Bertso bat Fueroen galeraJulio 21 De 1876 Bertso bat Galera beraBeregandua Bertso bat Artzain izatearen (Ensimismado) laudorioakEgurretan Bertso bat Su-egurraren(De hacer leña) beharra Zutik (De pie) Prosa elebiduna Pello Mariren

hitzaldiaLaurak Bat 4 bertso Buenos Airesko

egoitzareninauguraziokoa

Batasuna 8 bertso Euskaldunon batasuna

1905 Nire adiskide 6 bertso Herri eta Boni Latxari Bonifazio euskararen mina erantzunaLatxa-riSendagaiaIritzi bat 5 bertso Euskararekiko Paulo Zamarriparen

maitasuna hiru bertsori erantzuna

Bukatu bitez Bertso bat Urte berrirako gaiztakeriak… desioak

1906 Gaztelu-Gorriya 2 bertso Usurbilgo Gaztelu Oroitza bertsolaria hil

zenari

• 143

Urtea Izenburua Bertso kopurua Gaiak Ñabardurak1906 Oroitza Bertso bat Otxandioko Arrese

Beitiaren heriotzazela eta

Gure aritza 3 bertso Gernikako haritza Buenos Airesen

Biyotza 3 bertso Bi atzerriraturen Luzio eta Eujeniobisita Euskal Herrira zuten izena

Oroitza 3 bertso Donostiako “El Pueblo Vasco”Orfeoiaren egunkarian garaipena Parisen irakurria

Orra Bertso bat Ramon Artolaren heriotza zela bide

Gu Ta Guk 22 bertso Euskarari laudorio Olerki saritua mitikoak Buenos Airesen

Arana eta 8 bertso Sabin Arana ArgitalpenetanGoiri´tar Sabin Goitiaren nahiko ezezagunazanari bere goraipamenak eriotzarenirugarren urte-muganAitor-en semeak Opera baten Ernioko mitoan Argitalpenetan eta Erroma proiektu amaitu oinarritua nahiko ezezaguna

gabea1907 Lora Hiru zatitako Ipuina Saiakerak

opera bakarrik egin ziren

1908 Martinsalto Poema Otiari buruzkoa Ezezaguna(Langosta)

1910 Euskaldunak 22 bertso Argentina Arjentinan errepublika Dierri onen bilakatu zenarenlokabetasunaren mendeurrena lenengoeunki-mugan


5.

ARGENTINAKO ONDORENGOAK

• 145

Otaño-Alberdi familia, Pello Mari zendu ondoren. Zutik, ezkerre-an, Josetxo; erdian, Migel eta eskuinean, Teresa. Eserita, amatxoMalen eta Bernardo. Behean, Malentxo, ezkerrean eta Juanita,eskuinean (Familia)

5.1.- MALEN ALBERDI DESKARGA

(1863.10.22 – 1934.05.05)

Pello Mari Otañorekin batera, familia hartu eta Argentinan zehar ibili zen,hara eta hona, olerkariaren lanaren baitan beti. Senarraren heriotzak seiseme-alabekin utzi zuen munduan.

45 urte zituen Malenek alargundu zenean. Familia bildu eta Pehuajóraitzultzea erabaki zuen, han bizi ziren Pello Mariren anaiaren eta arrebarenbabesera. Horrela elkartzen eta handitzen joan zen otañotarren sendia. Ama-txo seme-alabentzat, Abuelita Amoña bilobentzat, handik aurrera DoñaMagdalena izenez ezagutuko zuten herrikideek.

Etxekoei, alabei eta bilobei zor diegu gehienbat Maleni buruz dakiguna.Familia guztiaren itsasargia omen zen Abuelita Amoña. “Recuerdan su ter-nura, su nobleza, su valor”, dio Txuri bilobak.

Ez omen zuen izan egunik senarra Pello Mari gogora ekarri gaberik.Malenek bihotzez gorde zituen olerkariaren eskuizkribuak zurezko kutxatilabatean, familiak maitekiro jasota dituenak. Pello Marik idatzitako Oroimenakdira horiek, “el libro atado” etxekoentzat.

Inguruan familia zuela zendu zen Malen Pehuajón, 1934ko maiatzaren5ean. La Platako kanposantuan daude Pello Mari eta Malen, familiako nitxa-rioan eta betirako elkarrekin, hilobi berean. Altzoan dituzte Josetxo semea,Teresa, Juanita eta Malentxo alabak eta beste hainbat senide.

Teresa alabak Urte berria izeneko olerki zoragarria eskaini zion Maleni1956an. Amatxoren baikortasuna eta alaitasuna ditu aipagai. Horrela dio:


146 •

AÑO NUEVO

“Año nuevo, vida nueva”

nuestra amacho nos decía,

encerrando en esas frases

toda una filosofía.

Aún apreciando su gracia

y su fina picardía,

no comprendimos entonces

todo cuanto ella decía.

Pero los años pasaron

y hoy viviendo sus abriles,

qué claro y nítido vemos

lo agudo de sus decires:


sin penas y sin dolores,

que las penas del recuerdo

son los tesoros mayores.


como las plantas con flores

que en cada estación ofrecen

sus perfumes y colores.-

María Teresa Otaño AlberdiBernal, 1956


• 147

Malen Alberdi Deskarga (1863-1934), Pello MariOtañoren emaztea (Familia)

5.2.- BERNARDO OTAÑO ALBERDI

(1892.06.10 – 1959.04.23)

Pello Mariren seme zaharrena, Donostian jaio zen 1892an. Bost urte betezituenean gurasoek, Migel eta Josetxo bi anaiekin batera, Argentinara era-man zuten. Pehuajón jarri zen familia, han bizi baitziren jada Joan Pello etaJoana Mikaela osaba-izebak, aitaren anaia eta arreba. Hurrengo urteetanPehuajón jaio ziren Bernardoren hiru arrebak, Teresa, Juanita eta Malentxo.

Aitaren lanbideagatikSanta Fe-ko Firmat-erajoan ziren bizitzera, bainaPello Mariren heriotzakama alarguna eta seiseme-alabak Pehuajóraitzularazi zituen.

Bernardok BuenosAireseko Provincia Ban-ketxean lan egin zuen,bere anaia Josetxok beza-la. Hiriburuaren hegoal-dean, kosta partean dago-en Necochean ekin zionbanku-lanbideari. Han,Juanita Cazenaverekinezkonduta, bi seme izanzituen (Pedro Maria etaDorita). Laster alargundu-ta, Olavarriako sukurtsa-lera aldatu zuten ugaza-bek eta ondoren Moron-ekora. Herri horretanbigarrenez ezkondu zenbere lehengusu txiki Jua-nita Jaka Otañorekin.Juan Antonio Suarezen


148 •

Bernardo Otaño Alberdi (1892-1959), Pello Mari Otañorenseme zaharrena (Familia)

alarguna zen Juanita eta Juan Antonio (“Cuco”) Suarez Jakaren ama. Juani-tarekin izan zuen hirugarren semea, Bernardo, “Aitor” bezala ezagutua.

Adrogue herriko sukurtsaleko zuzendari izendatu zutenean bertara jozuen bizitzera familia osoak. Bernardo han zendu zen 1959an.

Pedro Mari semea (1924-1987) Buenos Aires hiriburu federalean abokatueta epaile izan zen. Dorita alabak (1926-1985) lau seme alaba hazteari atxikizion bizitza. Aitorrek, hirugarrenak, (1938-2005) kiroletara jo zuen. 1965eanArgentinako errugbi taldeko kapitain aukeratu eta 1966an Argentinako kiro-laririk hoberenaren izendapena eman zioten.


• 149

BERNARDO(1892 - 1959)

Juanita Casenave Juanita Jaca

MaitenaPedro Mari Mª JoseEduardo RamiroSoledad

ValeriaMarcos BernardoMatias

Santiago

Aitor

DoritaNorberto S.

Juan Antonio

Pedro MariNelly C. / Elena E.

AitorIsabel R.

5.3.- MIGEL OTAÑO ALBERDI

(1894.08.22 – 1946.09.13)

Migel, Pello Mari eta Malenen bigarren semea, 1894an sortu zen, Donos-tian, gainontzeko beste anaiak bezala.

Hiru urte bete zituenean Argentinara eraman zuten gurasoek bere bianaiekin batera. Pehuajón ezarri zuten egoitza, han bizi ziren Joan Pello etaJoana Mikaela osaba-izeben ondoan.

Amelia alabak kon-tatzen digunez, ikaste-ko aukera gutxi izanzuten hiru senideek.Aita galdu zutenean 15urte besterik ez zitueneta lanean jarri zirenhirurak familia aurreraateratzeko eta arrebenhezkuntza ziurtatzeko.

Migel autodidaktaomen zen oso. Anaiekbezala, banku-lanetanjardun zuen, BancoEspañol-ean zehazki etazuzendar i tza-kargugarrantzitsuak eskura-tzera iritsi zen.

Aita hil eta Pehuajó-ra itzulita, Migel Clotil-de Volantirekin ezkon-du zen. Clotilde emaz-teak herrian bertanmaistra lanetan jardunzuen, Teresa koinatare-kin batera.


150 •

Migel Otaño Alberdi (1894-1946), Pello Mari Otañorenbigarren semea (Familia)

Joan Migel Otaño Alberdi 1946ko irailaren 13an hil zen. Clotilde emazte-ak hartu behar izan zuen orduan alabak aurrera ateratzeko lan guztia,1986an zendu zen arte.

Migelek eta Clotildek bi alaba izan zituzten. Malen amonak (Amatxo esa-ten zioten guztiek etxean) justu-justu ezagutu zuen bietan zaharrena, bereizena zeraman Maria Magdalena biloba, 1933an jaiotakoa. Lehen alaba hau,aitaren eraginez edo, banketxe lanetara dedikatu zen. 2002ko apirilean hilzen.

Amelia, bigarren alaba, aitaren lanagatik lekualdatutako Pergaminohirian munduratu zen. Ernesto Sosarekin batera urrezko ezteiak beteko dituaurtengo 2010ean. Bikoteak hiru seme-alaba izan ditu: Maria Fernanda,arkitektoa, Pablo Miguel, kirol arloko enpresa-gizona eta, hirugarrena,Mariana, diseinatzaile grafikoa.


• 151

MIGEL(1894 - 1946)

Clotilde Volanti

MarianaMª Fernanda

Pablo Miguel

AmeliaErnesto S.

Malena

5.4.- JOSETXO OTAÑO ALBERDI

(1896.03.21 – 1982.02.21)

Jose Ignacio Otaño Alberdi, Josetxo etxekoentzat, 1896ko martxoaren21ean jaio zen Donostian. Pello Mari Otaño eta Malen Alberdiren hirugarrensemea, Buenos Aireseko Provincia Banketxean lan egin zuen, baita bertanjubilatu ere.

Argentinan Maria ElenaSanchez Piaggiorekin ez-kondu zen eta bikoteak semebakarra izan zuen: Luis OtañoSanchez, “Bocha” bezala eza-gutua.

Josetxo 1982an zendu zen.Aita Pello Mariren eta amaMalenen altzoan ehortzitadago La Platako kanposan-tuan, beste familiakideenondoan.

Bocha zigor-arloko aboka-tua izan zen. Bere seme Marti-nek dioenez, “un gran tipo,inteligente, ocurrente, divertidoy muy gruñon” omen zen.

Bocha bitan ezkondu zen.Lehendabizi Marta Gil Tetta-mantirekin eta bi seme-alabaizan zituzten, Marta, Alema-nian bizi den sendagilea etaMarcelo, basogintzako inge-niaria, La Platako unibertsita-tean irakasten duena.


152 •

Josetxo Otaño Alberdi (1896-1982), Pello MariOtañoren hirugarren semea (Familia)

Bigarrenez Margarita Bronquinirekin uztartu zen Bocha eta honekin bestehiru seme izan zituen: Luis Mari, Italian jokatzen duen errugbilari profesio-nala, Josechito, Mar del Platan bizi eta epaitegian lan egiten duena eta Mar-tin. Hirugarren honek zera dio bere buruaz: “actor, recitador, poeta y jardi-nero.. manejo un bar y hago radio tambien... vivo en el barrio de La Boca,Buenos Aires...cuna del tango”


• 153

JOSETXO(1896 - 1982)

Elena Sanchez P.

Marcelo EMarta Isabel Jose I.Luis M.

Martin I.

Jose Luis “Bocha”Marta G. Margarita B.

5.5.- TERESA OTAÑO ALBERDI

(1899.09.20 – 1989.12.22)

Maria Teresa, Otaño-Alberditarren laugarrena eta nesketan zaharrena,Pehuajón jaio zen, gainontzeko ahizpak bezala, 1899ko irailaren 20an.

Irakaskuntza-ikasketak amaitu ondoren, Pehuajóko ikastetxe mistoanaritu zen irakasle moduan. Urteak aurrera, ikastetxe bereko zuzendari izate-ra iritsi zen.

Bizitzak 1955ean hiribururaeraman zuen, Buenos Airesera,eta han, behin erretiroa hartu-ta, sutsu ekin zion euskaraikasteari Laurak Bat elkartean,Isaak Lopez Mendizabal ira-kaslearen eskutik.

“Xabiertxo” liburua muga-rri dugu haur literaturan, NazioBatuen Erakundeak haur peda-gogiarako ofizialki aitortutakoeuskarazko lehena. Xabiertxo-ren 5. edizioan, haren 21.orrialdean, Xabier Lopez Men-dizabal Olanok bere aitarenikasle Teresaren aipua egitendu. Gogora ekartzen ditu, baitaere, Teresak prestatutako aitaPello Mari Otañoren olerkienitzulpenak.

Euskaraz adinez nagusi zelajabetu bazen ere, barnean zera-man aitaren sena poetikoa;noiznahi eta nonahi aritzenomen zen bertsotan. Edozeinaitzakia zen ona horretarako,


154 •

Teresa Otaño Alberdi (1899-1989), Pello MariOtañoren alaba zaharrena (Familia)

primeran ezagutu zuen Txuri ilobak kontatu digunez. Ez du zalantzarik: “Yopienso que si hubiera vivido en Euskadi, María Teresa habría sido bertsolari”dio ilobak.

Teresa banketxeen munduan ziharduen Armando Moujan Guarda-rekinezkondu zen. Bikoteak alaba bakarra izan zuen, Magdalena Araceli izenekoabaina “Beltxa” bezala ezagunago bihurtuko zena. Alabaren biografiari atalberezia eskaini diogu lan honetan.

Urteak aurrera, alabaren lana eta beste zela, familiako hainbat kiderekinbatera La Plata hirian biltzen joan zen eta han zendu zen 1989ko abendua-ren 22an.


• 155

TERESA(1899 - 1989)

Armando Moujan G.

Magdalena A.“Beltxa”

5.6.- JUANITA OTAÑO ALBERDI

(1903.03.18 – 1998.01.05)

Gainontzeko bi ahizpak bezala, Argentinako Pehuajón jaio zen, 1903komartxoaren 18an. Eta bi ahizpak bezala, Magisteritza ikasketak egin etaPehuajó bertako ikastetxe mistoan aritu zen irakasle moduan Remigio Gre-gorio Ardanaz Ayerra ezagutu zuen bitartean. Honekin ezkondu zen 1928aneta bikoteak bi seme-alaba izan zituen, Susana Esther eta Hector Pedro.

Juanitak Mar del Plataneman zituen azken urteak etabertan zendu zen 1998an. AitaPello Mariren eta ama Malenenaltzoan ehortzita dago La Pla-tako kanposantuan, Remigiosenarra, eta beste hainbatahaide ondoan dituela.

Susana Esther, Txuri bezalaezaguna, 1929ko ekainaren13an jaio zen Pehuajón. LaPlatako unibertsitatean KimikaDoktoregoa eskuratzera iritsizen. Egun, Mar del Platan bizida eta idazlan honen garape-nerako ezinbesteko iturri bila-katu da.

Hector Pedro, “Nere” bezalaezagunagoa, 1934ko martxoa-ren 16an jaio zen eta Mar delPlatan zendu 2001ean. Txurikbezala, La Platako unibertsita-tera jo zuen eta IngeniaritzaZibila ikasi zuen. Carla VianiCalvellirekin ezkondu zen etahiru seme-alaba izan zituzten:


156 •

Juanita Otaño Alberdi (1903-1998), Pello MariOtañoren bigarren alaba (Familia)

Alejandro Pedro (Sandro), publizista dena, Maria Carla, anaia bezala publi-zista bera ere eta Lucia Susana, Biologia Zientziatan lizentziatua. HirurakMar del Platan bizi dira, ama Carla eta izeba Txuri bezala.


• 157

JUANITA(1903 - 1998)

Remigio G. Ardanaz A.

Susana Esther“Txuri”

Lucia S.Alejandro P.

Mª Carla

Hector P. “Nere”Carla V.

5.7.- MALENTXO OTAÑO ALBERDI

(1907.01.28 – 1977.06.01)

Bere bi ahizpak bezalaxe, Ma-ria Magdalena, Malentxo, Pehua-jón etorri zen mundura 1907kourtarrilaren 28an. Sei senidetatikhiru anaiek bizimodua banketxe-tan lanean jardunez atera bazuten,ahizpek ere lanbide berari helduzioten hirurek: Magisteritza ikas-ketak egin eta Pehuajó bertakoikastetxe mistoan aritu zen irakas-le moduan.

Lanari utzita, egoitza hiriburu-ra, Buenos Airesera eraman zuen1955ean. Geroxeago, ahizpa Tere-sarekin eta honen alaba Beltxare-kin bildu zen La Platan. Hanzendu zen 1977an.


158 •

Malentxo Otaño Alberdi (1907-1977), Pello MariOtañoren alabarik gazteena (Familia)

MALENTXO(1907 - 1977)

6.

GU TA GUTARRAK

6.1.- MAGDALENA MOUJAN OTAÑO “BELTXA”(1926.03.26 / 2005.07.17)

Magdalena Moujan Otaño, Beltxa etxekoentzat eta hurbilekoentzat, Tere-sa Otaño Alberdiren alaba zen eta, beraz, Pello Mariren biloba. Ama bezala,Pehuajón jaio zen 1926an.

La Platako Unibertsitatean egin zituen Matematika ikasketak, 1950eandoktoretza eskuratuz. Lanean jardun zuen, besteak beste, Energia Atomikoa-ren Batzorde Nazionalean, Barilocheko Balseiro Institutu ospetsuan, BuenosAires-eko Probintziako Energia Zuzendaritzan... Hainbat unibertsitate erelantoki eta ikerketagune izan zituen: La Plata, Lujan, Buenos Aires, Cordoba,Limako Ingeneritza Nazionala (Peru)... Beltxa ez zen, ez, edonor. Ezagutuzuten guztien aburuz, langilea, euskalduna eta handi bezain apala zen.

Kontaezinak dira matematika arloan argitaratu zituen lanak. Baina harri-garria bada ere, Beltxak bere lanbidearekin zer ikusi gutxi zuen genero lite-rario batean lortu zuen izen handia: zientzia fikzioaren esparruan. Harrezgero, Beltxaren lanak hainbat antologietan bildu dira entzute handiko besteidazleekin batera; Jose Luis Borges da horietako bat.

• 159

Pello Mariren bilobaren lanak lortu zuen mailaren lekuko, jarraian eskain-tzen dugun eta 1968ko Argentinako zientzia fikzio alorreko Sari Nagusia esku-ratu zuen “Gu ta gutarrak” ipuina dugu. Hamaika hizkuntzetan argitara era-man den ipuinak, ordea, bide zaila izan zuen Espainian. Nueva Dimensiónargitaldariak publikatu nahi izan zuen 1970ean, baina Fraga Iribarnek, Infor-mazio ministro zenak, zentsura ezarri zion eta ipuina kaleratzea debekatuzuen, “por atentar contra la unidad de España”. Orain ipuina irakurtzeko auke-ra duzu, bere osotasunean, Beltxak idatzi zuen bezala, gaztelaniaz.

Azken urteak Mar del Platan eman zituen. Bertan zendu zen 2005ean, 79urte zituela. Beltxaren gorpuzkinak La Platako kanposantuan daude jasota,ama Teresa eta Pello Mari eta Malen aiton-amonen ondoan.


160 •

Pello Mari Otañoren hiru biloba: ezkerrean, Magdalena Moujan Otaño, “Beltxa” (1926-2005). Eskui-nean, goian, Susana Ardanaz Otaño, “Txuri” (1929), eta behean, Amelia Otaño, “Melita” (1937).(Familia)

6.2.- GU TA GUTARRAK(Nosotros y los nuestros)

Magdalena Mouján Otaño

Aldiaren zentzunaz euskotarra naiz (Basko soy, y con sentido del humor)

Los baskos (no es un error, es la ortografía correcta) nada tenemos deracistas. No somos una raza, sino especie. Una especie que al mezclarse conla otra sigue dando como resultado baskos puros. El Evangelio dice algosobre levadura y mostaza que no recuerdo bien, pero creo que tiene algo quever con esto. Me basta considerar mi propio caso, pues por la ascendencia mecorresponde solo un 50 % de basko, y cada vez que me presentan un francés,el gabacho me pide cuentas por lo de Roncesvalles. (Dicen que los moros nosayudaron pero no es cierto, hicimos solos la tarea. Y no es cierto que atacá-ramos a traición, haciendo rodar peñas y provocando avalanchas. Fue defrente, y las peñas las alzábamos en vilo, y cuando faltaban las peñas nosdespeñábamos nosotros. Bueno ellos, pero cuando un basko habla, por suboca habla la especie entera.)

Es sabido que cuando un gobierno no nos gusta, emigramos. En generalla violencia nos desagrada, somos gente pacífica, enemiga de matar, sobretodo si no es a mano limpia. Generalmente los que emigramos hacemos laAmérica. Ese ha sido mi caso, y Jainkoa (o Jaungoikoa, el Señor que está alláarriba) me ha castigado por haber querido ser tan rico, pues he estado siem-pre solo. Porque hay que ver que los baskos nacidos aquí son distintos. Debeser la abundancia de terreno llano y fértil, el basko es montañés, por eso aquímuchos baskos han degenerado convirtiéndose en estancieros, y después enniños bien, gente sin las virtudes de la raza. Si hasta juegan rugby, en lugarde practicar los deportes nobles y tradicionales: hachar o arrancar árboles decuajo, barrenar piedras, y para los refinados pelota y frontón (a mano, mejorque a cesta o a pala).

Con esto de estar solo he pensado y leído mucho sobre la especie baska, yhe sabido que somos un misterio, que nada tenemos que ver con el resto delos habitantes de Europa, que parece que siempre hemos vivido aquí, junto alos Montes Cantábricos, los Pirineos y el mar. Que algunos dicen que descen-

GU TA GUTARRAK

• 161

demos de los atlantes, cosa que no creo, porque Jainkoa no destruiría uncontinente poblado por baskos. Que siempre tuvimos el mismo estómagofuerte, la misma forma de ser y la misma lengua. Que nuestro especial tipo desangre ha dado mucho que cavilar. Y que en resumidas cuentas nadie sabenada sobre nuestro origen, y que lo único que hay sobre esto es una leyenda,la de Aitor y Amagoya, que llegaron a aquel lugar en tiempos muy remotos,y sus siete hijos que fundaron las siete provincias: Zazpiak-bat.

He vuelto muchas veces a la Euskalerria, y mucho la he recorrido aunqueno he podido quedarme, pues árbol transplantado soy. He tratado de vercuanto se ha hallado de nuestros antepasados prehistóricos, y muchas veceshe trepado hasta la Gruta de Orio, y mirando aquellos dibujos en sus paredeshe pensado que los baskos siempre tuvimos mucho de niños y que siemprehemos sido los mismos.


162 •

Magdalena Moujan OtañoBeltxaren (1926-2005)“Gu ta Gutarrak” eta bestehainbat idazlan jaso dituenbilduma. Susana ArdanazOtaño (“Txuri”) izan zeneditore eta azalaren egile,honen anaia Hector PedroArdanaz Otaño (“Nere”)(2006, Familia)

Tengo parientes en la Euskalerria, pero no me he atrevido a verles, pueshubo un feo lío, cuando la primera Guerra Carlista, entre mi abuelo y el bisa-buelo de ellos. He cuidado en mi testamento de dejarles todo lo que tengo.Quizá entre ellos haya alguno con suficiente cabeza como para averiguaralgo sobre el origen de nuestra especie.

Todo empezó cuando después de saber que el tío Isidro había muerto enAmérica, sin que ello me entristeciera, Jainkoa me perdone, nunca habíavisto al tío Isidro; llegó la noticia de que yo era su único heredero. Pensé queahora podría comprar una barca nueva y corrí a casa de Gregoria, a pedirleque nos casáramos. Luego supe que el dinero era más de lo que yo pensabay le propuse una locura: pasar nuestra luna de miel en el extranjero. Contralo que yo esperaba, ella aceptó. Nos casamos en la iglesia de Guetaria y via-jamos a Málaga, y luego a Palomares. Estábamos allí cuando chocaron losaviones y se desparramaron las bombas de hidrógeno y tanto trabajo hubopara subir la que había caído al fondo del mar. (La sacaron porque era elMediterráneo, que en el Cantábrico otra cosa hubiera sido.) Y unos mesesdespués me dice el Doctor Ugarteche:

—Mira Iñaki, mejor que estés prevenido sobre el hijo que esperáis. Grego-ria y tú habéis recibido una dosis muy fuerte de radiación. —Y siguió hablan-do, repitiendo muchas cosas que no entendí y preguntándome otras que sondemasiado íntimas para repetirlas, Gregoria la cabeza me partiría.

Xaviertxo (pronúnciese “Shaviercho”) llegó muy bien, sólo que tardóonce meses. Era un niño muy robusto, que a los tres meses partía una vara deun dedo de grueso con sus manitas. En un basko eso no llama la atención.Pero lo que sí nos extrañó fue que a los cuatro meses hablase el euskeramejor que cualquiera de nosotros, incluido el Padre Lartaun. El Doctor Ugar-teche cuando le veía, solía decir cosas no muy comprensibles, repitiendomuchas veces: “mutación favorable”. Un día me llamó aparte y me dijo:

—Mira Iñaki, ahora puedo decírtelo. Tu mujer y tú habéis quedado afecta-dos genéticamente para siempre por la radiación recibida. Pero, Jainkoaries-kerrak (“gracias a Dios”), parece que ha sido para bien. —Y agregó otras cosassobre el deber de traer al mundo más críos como ése.

Jainkoa nos mandó seis más: Aránzazu, Josetxo (“tx” se pronuncia como“ch” en castellano), Plácido, Begoña, Izaskun y Malentxo. Todos, Jainkoaries-

• 163

GU TA GUTARRAK

kerrak, sanos y robustos como el que más. Y éstos hablaron perfectamente eus-kera a los cuatro meses, y leyeron, escribieron e hicieron cálculos a los nueve.

Cuando Xaviertxo cumplió ocho años viene Gregoria y me dice:

—Mira Iñaki, Xaviertxo quiere ser físico.

—¿Quiere fabricar bombas? Eso no es cristiano.

—No, Iñaki, dice algo así como que quiere estudiar la estructura del conti-nuo espacio-tiempo.

—Primero tendrá que hacer el bachillerato.

—No, Iñaki, quiere empezar ya a estudiar en la Universidad. Y dice quetenemos que ir pensando lo mismo para Aránzazu y Josetxo, para dentro depoco tiempo, que tendrán que ir a estudiar electrónica a Bilbao. En cuanto aél, le apena irse al extranjero. Pero dice que por ahora estudiará física teóri-ca, y para física teórica, Zaragoza.

—Pero mujer, mira que sólo tiene ocho años.

—Y qué vamos a hacerle, Iñaki, si superdotado es.

Y siendo superdotado, en Zaragoza le recibieron, y a los trece años eradoctor en física. Aránzazu y Josetxo de modo parecido se portaron en Bilbao,y los más pequeños parecían también inclinarse hacia la física o la ingenie-ría y yo recordaba siempre el testamento del tío Isidro, donde había escritocuánto le agradaría que alguno de la familia estudiase el origen de los bas-kos, y pensaba que mis hijos, pese a ser superdotados, no habrían de cumplirel deseo del difunto.

Pronto Xaviertxo nos dijo que tenía que viajar a Francia, Estados Unidoso Rusia para perfeccionar sus estudios. El Padre Lartaun dijo que París no eralugar para un muchacho de su edad.

—En cuanto a Estados Unidos o Rusia, países herejes son, de modo que nosé qué decirte y por otro lado no debes cortar la carrera del pequeño. Lomejor, Iñaki, es que lo decida la madre.

Por una vez Gregoria no sabía qué decidir, pero al fin tuvo una idea bri-llante. Se fue a San Sebastián, y con licencia del Padre Lartaun vio todas las


164 •

películas del Festival Internacional que allí daban. Volvió bastante escanda-lizada.

Y decidida a enviarle a Rusia, diciendo:

—Allí, por lo menos, mujeres ligeras de ropas no verá.

Xaviertxo pasó cuatro años en Rusia. Lo primero que hizo fue derrotarles alcampeón mundial de ajedrez. Los rusos enseguida le pusieron de profesor enAkademgorodok, y los alumnos de Xaviertxo grandes cosas hicieron. Los rusosa Xaviertxo el oro y el moro le ofrecieron con tal de que no les dejara: queríannombrarle Académico, y Héroe de la Unión Soviética, darle el premio Lenín yun palco, de por vida, en el Teatro Bolshoi, pero Xaviertxo no aceptó.

—Mirad, Ama eta Aita (Madre y Padre): no soporto estar lejos de vosotrosy del Cantábrico. Además allí te dan grandes laboratorios y muchos ayudan-tes, todo lo que yo quiera para poder investigar, pero no me dejan trabajar enel problema que más me interesa. Dicen que mis teorías contradicen la Dia-léctica de Marx y Engels y que la máquina es una contradicción en sí misma.

—¿Qué máquina, Xaviertxo?

—Una máquina del tiempo. Naturalmente, sólo un proyecto es.

—Pues si te dicen que no la construyas, debes construirla. El que contradicea un euskalduna lo que hace no sabe —dijo Gregoria muy firme, y en esemismo momento decidió que Xaviertxo, Aránzazu y Josetxo salieran paraEstados Unidos.

Allí los tres pasaron dos años. Los yanquis, con tal de que se quedaran, lesofrecieron grandes contratos, muchos automóviles, ciudadanía honoraria yun rancho en Texas cuyas paredes íntegramente pantallas de televisión eran,pero mis hijos no aceptaron.

—Nosotros no soportamos estar lejos, Ama eta Aita, y además los yanquisno quieren ni oír hablar de la máquina del tiempo. Dicen que es una contra-dicción en sí misma y un peligro para el “American Way of Life”.

—Pues si todos dicen que no hay que construirla, debéis construirla cuan-to antes —dijo firmemente Gregoria—. Lo que haréis será construirla aquí.

• 165

GU TA GUTARRAK

—Pero necesitaremos más gente que trabaje con nosotros, y muchos ins-trumentos, y una computadora, y muchos libros.

—Eso puede hacerse —dije yo—. Nunca os dijimos cuán ricos somos, peroel tío Isidro nos dejó una cantidad enorme de dinero, repartida en muchosbancos de Europa. —Les dije la cantidad y ellos se santiguaron. Aránzazucomentó:

—El tío Isidro no puede haber sido todo lo honrado que un basko debe ser.

—No debes hablar así de él, pues muerto está. Y debo deciros que en sutestamento pone que le alegraría que alguien de la familia averigüe de dondevenimos los euskaldunas, cosa que parece nadie sabe. ¿Sirve para eso lamáquina del tiempo, Xaviertxo?

—Sirve.

—Pues entonces, a construirla.

—Pero está el problema de la gente. Habrá que traer extraños, y necesita-remos algo así como un instituto científico.

—Pues el Instituto lo fundaremos nosotros. Y funcionará aquí, junto alCantábrico. Y lo dirigirás tú, y la gente que te dé la gana traerás a trabajarcontigo. Y aquí estudiarán tus hermanos más pequeños, que no tendrán asíque viajar al extranjero, y con gente extraña tratar.

Fundamos el INSTITUTO DE INVESTIGACIONES DE LOS ORIGENES DE LOSBASKOS en un valle cercano a Orio, bien escondido entre las montañas y bienalejado de las carreteras, para que nadie molestase. Sobre unas ruinas muy vie-jas que allí había construimos un bonito edificio de piedra, grande como paraque en él se albergaran y trabajaran todos los que en el proyecto de Xaviertxointervendrían, y le agregamos una capilla y un frontón. Luego Xaviertxo,Aránzazu y Josetxo viajaron a Bilbao, y empezaron a encargar material para eltrabajo científico, y a buscar gente que se les uniera en la tarea.

—Necesitamos gente muy, muy capaz, pues el problema muy difícil es. Ymuy honrada. Para que no venda la máquina a quien la use para mal.

—Pues busca entre los baskos que sepan de estas cosas, ellos no te traicio-narán. Y para los extranjeros, impón que hablen el euskera. El extranjero que


166 •

lo aprenda muy inteligente ha de ser, y bueno además, pues Jainkoa no deja-ría aprender el euskera a un malvado. El Demonio estuvo aquí siete años, ycon nadie entenderse pudo.

En un plazo de dos años el Instituto empezó a funcionar. Había en éltreinta físicos e ingenieros, hombres y mujeres aparte de mis hijos. De esostreinta, quince eran baskos, y el resto extranjeros: catalanes, gallegos, caste-llanos y un argentino de sangre baska, llamado Martín Alberdi, que siemprebromeaba y a Gregoria llamaba Dona Goya.

—Yo trabajo aquí porque ustedes me son enormemente simpáticos, Arán-zazu especialmente —decía—, pero este asunto de la máquina del tiempo nopuede tener éxito. Imagínese, Dona Goya, que con su máquina del tiempouno podría viajar al pasado y matar a su abuelo. Y entonces, adiós uno, yagur máquina. ¿No ve que la idea contiene una contradicción fundamental?

—Ninguna contradicción veo, pues a ningún basko se le ocurriría a suabuelo matar, así que un basko la máquina puede construir —contestaba Gre-goria.

Nuestros hijos, en cambio, había veces que no estaban tan seguros. Elproblema, según decían, muy difícil estaba resultando, y los cálculos eranterriblemente complicados, pese a contar con la computadora JAKINAISU-GURRA (“hocico inquisitivo”), íntegramente construida en Eibar.

—Es un problema que con la lógica común no podemos manejar. Dema-siadas paradojas. Otra lógica necesitamos, que aún no ha sido construida.

Un día Xaviertxo dijo que las cosas iban demasiado mal, y que no eracosa de hacer perder tanto tiempo a la gente, y que esto era derrochar laherencia del tío Isidro, y que el Instituto mejor haría en dedicarse a algo másproductivo. Su madre le regañó entonces como antes nunca lo había hecho.

—Parece que basko no fueras, pues echarte atrás quieres. ¿Has olvidadoque tu madre nació en Guetaria, lo mismo que Sebastián Elcano?

—Barkatu Ama (perdón madre) —dijo Xaviertxo, y volvió a escribir fór-mulas. Al fin Malentxo, la más pequeña, les dio la solución, inventando lanueva lógica que necesitaban.

• 167

GU TA GUTARRAK

Entraron entonces en lo que ellos llamaban la ETAPA EXPERIMENTALPREVIA y con unos extraños aparatos algunas cosas raras hicieron con miboina, que a mí trucos de feria me parecieron. Sin embargo ellos excitadísi-mos estaban, y decían que había que empezar a verlo todo de una maneratotalmente distinta, y el argentino Martín Alberdi me decía que se había pro-ducido la GRAN REVOLUCION EN LA FÍSICA, algo mucho más importanteque la Relatividad, y que la Teoría Cuántica y la Bomba Atómica, y luego mellamó aparte, y con una cara de zozobra que en otro me hubiera engañadome dijo:

—Don Inaki, las grandes potencias se nos van a echar encima para arre-batarnos EL SECRETO. Y aquí no se toman medidas de seguridad. ¿Cómo esque no hay guardias? ¿No desconfían de nadie? ¿Han estudiado nuestrosantecedentes?

—Mira Martín. Sólo a ti se te puede ocurrir hacer bromas sobre la honradezde sus compañeros. ¿Y de dónde has sacado que no tenemos guardias? —leseñalé mis tres perros, Nere, Txuri y Beltxa, que echados al sol estaban—. Ysabes que hay otros más, perros y perras de buena raza, pescadores y pastores,y que a los baskos otra clase de guardianes no nos gustan, y a ti tampoco.

Con su carácter tan distinto, Martín trabajaba muchísimo, Xaviertxodecía que era muy, pero muy inteligente, y Aránzazu lo miraba con buenosojos, y todos le queríamos mucho. Él solía decirme:

—Sus hijos serán superdotados, pero yo soy muy vivo.

Y pronto empezó a llamar Ama a mi mujer y Aita a mí, y luego, con suhabitual falta de respeto, Ama Goya y Aitor.

Después de los experimentos con mi boina, mis hijos y sus compañerospasaron un tiempo armando un extraño chisme metálico, lleno de lucecitasde colores. Muy bonito era, y los muchachos le llamaron PIMPILIMPAUSA(Mariposa).

—Y ahora habrá que probarlo —dijo Xaviertxo, un poco preocupado—.Alguien tiene que ir.

—Naturalmente, debes ir tú —dijo Gregoria—. Y como es natural, toda tufamilia contigo irá. —Y nadie pudo discutir cosa tan justa.


168 •

En el día de San Sebastián el Padre Lartaun ofició misa en la capilla del Ins-tituto y bendijo a PIMPILIMPAUSA, a la que Gregoria había pedido que unaimagen pequeñita del Sagrado Corazón pegaran. Habíamos colocado a PIMPI-LIMPAUSA alejada del edificio, en el centro mismo del valle. Nos colocamosalrededor, toda la familia, incluidos los tres perros, Txuri, Beltxa y Nere. Nues-tros amigos, desde el edificio del Instituto, cantaron para despedirnos:

«Agur Jaunak,

Jaunak agur,

Agur ta erdi...»

(Adiós señores.

Señores adiós.

Adiós y medio...)

Xaviertxo apretó un botón rojo y la máquina zumbó. Xaviertxo dijo:

—Parece que no ha funcionado.

Desde el edificio volvieron a cantar:

«Agur Jaunak,

Jaunak agur,

Agur ta erdi...»

y vuelta a apretar el botón rojo, y nuevo zumbido, y caras cada vez másdesoladas entre los jóvenes.

Después de probar dos o tres veces más, Xaviertxo dijo:

—Fracasamos.

Estuvimos un rato callados y luego Xaviertxo se echó la boina haciaatrás, rascó las cabezas de los perros y con cara triste se echó a caminarhacia las montañas. Gregoria dijo que mejor era dejarle solo, y que al díasiguiente discutiríamos si convenía revisar a PIMPILIMPAUSA para ver porqué habla fallado o empezar directamente a fabricar otra máquina. Los tresperros por esta vez no hicieron caso de lo que Gregoria decía y detrás deXaviertxo se marcharon.

• 169

GU TA GUTARRAK

Nadie habló cuando al Instituto regresamos. Xaviertxo no volvió en todala noche, y los tres perros tampoco, y en el Instituto nadie durmió. Amane-ció, y pasaron unas dos horas desde el amanecer, y de repente oímos en lamontaña el Irrintzi (grito de júbilo o de guerra), y oímos los ladridos de Nere,Txuri y Beltxa, y vimos que los perros a todo correr bajaban la montaña, ydetrás de ellos, a grandes saltos, Xaviertxo, y con él otro hombre, con trazade basko también. Y llega Xaviertxo y dice:

—Lo que ha pasado es que el radio de acción mucho mayor que lo previs-to ha sido. Me eché a caminar, y crucé los montes, y con este pescador meencontré en la playa. Él me vio la boina echada hacia atrás y me ofrecióayuda para lo que necesitara. Comenzamos a charlar, y como ocurre siempre,empezamos a hablar mal del gobierno central, y de lo poco que respeta losFueros. Y él me dice que lo peor son los flamencos que se ha traído consigoDon Carlos. Y yo casi pierdo el sentido y le pregunto la fecha. Y hoy estamosa 7 de julio de 1524. Lo que ocurre es que nos hemos venido al pasado todos,con el Instituto, con todo lo que hay en el valle.

—Diría que esto cosa del Diablo es, si en Euskera no hablárais. Además, siSebastián Elcano, el de Guetaria, dio la vuelta entera sin caerse, habrá quepensar que cualquier cosa es posible —dijo el pescador.

Martín, con cara preocupada, llamó aparte a Xaviertxo para decirle:

—Hermano, tené cuidado, que me parece que este tipo te está metiendo elperro.

Fue muy difícil convencerle, pese a que cuando las pruebas en el labora-torio había estado tan seguro, y sólo aceptó la verdad después de ver, desdelo alto de un monte, con sus prismáticos, dos carabelas que al puerto de SanSebastián se acercaban; después de comprobar que la carretera de SanSebastián a Guetaria había desaparecido y después de visitar Guetaria y nohallar la estatua de Sebastián Elcano, pero hallar en cambio sí a SebastiánElcano.

—Lo que me sorprende, Doña Goya —decía después Martín en la comilonaque dimos en el Instituto, mientras se servía sardinas asadas y sidra, es quecon estas ropas baskas del siglo veinte, y este idioma euskera que hablamos,no llamemos la atención en el siglo dieciséis. ¿Es posible que en cuatro sigloslos baskos no hubieran cambiado nada?

170 •


—Un pueblo que no evoluciona. Grave, grave —decían los demás extran-jeros, saboreando el bacalao y las angulas al pil pil.

—¿No les decía yo? —continuaba Martín—. En las provincias vascongadaslos neolíticos son llamados nuevaoleros, y son muy mal vistos. —Y todos reían.

Muchas bromas hicieron, y mucho comimos y bebimos, y bailamos laezpatadantza, y aurreskos y zortzikos, aunque tuvimos que llamar al orden aMartín, que se había unido a nuestro grupo de txistularis (de «txistu», silbo,silbato; quienes ejecutan música con txistu) y cada tanto el ritmo cambiabay tocaba cosas que de baskas nada tenían. Y después nos reunimos paradecidir qué haríamos.

—Pues saltar de nuevo atrás dijo Gregoria, pues muy lejos del origen aúnestamos.

Pasó la noche del 7 al 8 de julio de 1524, y al amanecer todos, incluido elpescador que había dado a Xaviertxo la buena nueva, nos preparamos paradar otro salto al pasado. El Padre Lartaun mucha preocupación tenía.

—Es que, sabéis, nuestros antepasados mucho en convertirse tardaron.Natural es, pues somos un pueblo terco. El próximo salto nos ha de llevar atierra de paganos.

PIMPILIMPAUSA funcionó de nuevo. Esta vez se hicieron muchos cálcu-los y dijeron que iríamos al siglo octavo, y allí fuimos. El valle no habíacambiado, pero cuando nos movimos, ya no estaban ni Guetaria, ni SanSebastián, ni el castillo sobre el Monte Urgull. Pero las barcas de pesca en elCantábrico eran las mismas, y en todas había perros blancos, negros o depelo áspero, color castaño, muy parecidos a Txuri, Beltxa y Nere. A nadiellamábamos la atención cuando con otros baskos por los caminos nos cruzá-bamos. Alguna vez nos preguntaban, en un euskera igual al nuestro, si porahí habíamos visto alguna partida de godos. Más o menos la mitad de losbaskos que encontrábamos eran cristianos.

—En cuanto a los demás decía el Padre Lartaun, dicen que la nueva reli-gión buena es, pero que cambiar la religión de los padres es cosa mala. Hicemal en llamarles paganos, pues siguen la religión natural...

Y usted no les predica, Padre?

• 171

GU TA GUTARRAK

—¿Predicarles? Bueno, algo intenté, pero ya sabéis que conseguir que unbasko cambie de idea es algo muy, pero muy difícil...

Un grupo de caminantes pasó, y a comer en su caserío fuimos invitados.Avergonzados estábamos por no poderles decir de dónde (de cuándo) venía-mos. Hasta el Padre Lartaun estaba de acuerdo en que la verdad pareceríacosa demasiado extraña, cosa del Diablo, o del Basajaun (el Señor del bos-que, en la mitología de la tierra baska). Había que mentir, diciendo que éra-mos baskos del otro lado de las montañas, y a ningún basko le agrada men-tir. Aceptamos la hospitalidad, comimos y bebimos (angulas, tocino conhabichuelas rojas, queso y sidra), bailamos aurreskos, cantamos, agradeci-mos y nos despedimos con el Agur. Y otro salto dimos enseguida, muy aver-gonzados por haber mentido. El Padre Lartaun estaba ahora preocupadísimo.

—¿Es que no os dais cuenta? Vamos ahora a una época en la que todavíael Salvador no habrá venido.

Allá fuimos. Y en lo que se veía el cambio no era mucho. Casas y puebloseran casi todos los mismos que habíamos dejado. Se bailaba, se cantaba y secomía lo mismo, y todos nos entendíamos perfectamente, en un euskera sintraza de cambio alguno. Claro que la cruz faltaba, y el Padre Lartaun estabasiempre preocupado.

—Es que mi deber seria predicar a los paganos. ¿Y cómo voy a predicar, siCristo todavía no nació?

—Si no puede predicar, profetice Padre —le dijimos—. No habrá profecíasmás seguras que las suyas —le dijo, riendo, Martín, que por otro lado estabaescandalizado de encontrar baskos iguales a lo que los baskos siempre serían.

Nuevamente aceptamos la hospitalidad de la gente, con mucha vergüen-za por mentir acerca del lugar y el tiempo de los que veníamos. Comimosangulas y sardinas asadas, y tocino con habichuelas rojas, y todos nos pre-guntaban si no habíamos visto a esas gentes del Sur, que estaban cruzandolas montañas con aquellos monstruos de largas narices. El Padre Lartauncontó algo sobre Asdrubal, Aníbal y su familia, y todos le miraron con granrespeto. Martín empezó a contar unos chismes sacados de un libro de esosque no deben ser leídos, llamado «Salambó», pero Xaviertxo no le dejó con-tinuar, diciéndole:


172 •

—Los baskos amigos fueron, según la historia, de los cartagineses. Altera-rías la historia si los convencieras de que los cartagineses eran, son, unosdegenerados.

Y como alterar la historia es grave responsabilidad , Martín no siguióhablando.

Volvimos a saltar al pasado, ahora mucho más atrás, y sin embargo todoera muy parecido a lo que habíamos dejado, sólo que había menos caseríos,y muchas gentes entraban y salían de las cuevas de las montañas, y muchosvivían en ellas. Ya no nos sorprendía que todos fueran tan parecidos a noso-tros, ni que nuestro idioma fuera el de ellos.

Trepamos hasta la gruta de Orio, y entramos en ella, mientras decía Martín:

—Hoy está de moda ser espeleólogo. Va a tener que pasar una punta demiles de años para que la moda vuelva.

Luego decía, mirando aquellas pinturas:

—Quizá con el próximo salto podamos conocer al artista que decoró estacueva.

Nos hicimos amigos de los pescadores y en sus barcas salimos al mar, conNere, Txuri y Beltxa, que mostraron su habilidad en la pesca del bonito. ElCantábrico estaba mucho más poblado, y hasta vi grandes cachalotes cercade la isla de Santa Clara.

Tuvimos una reunión y Xaviertxo, muy preocupado, nos advirtió:

—Debemos decidir ahora. PIMPILIMPAUSA frágil es, y un nuevo salto laarruinará. ¿Volvemos a nuestro tiempo, o seguimos hacia el pasado paraenterarnos, en definitiva, de cuál fue nuestro origen?

—Esto es cosa para votar, y debe ser votada —dijo Gregoria. Y trajo habasblancas y negras y tomó mi boina . El que esté por volver, eche una habanegra. El que esté por seguir, eche una haba blanca.

Así se hizo, y al volcar mi boina sólo habas blancas cayeron.

Dimos el salto. Y lo dimos para no hallar traza de ser humano en estas tie-rras. Entre hielo y nieve trepamos a la gruta de Orio, y en ella no había pin-tura alguna. Y PIMPILIMPAUSA no funcionó más.

• 173

GU TA GUTARRAK

De todo eso han pasado algunos años. Desde entonces muy contentoshemos vivido. No importa el frío, que es mucho, pues tenemos buen abrigo ytrabajamos duro, y para el alimento ahí está el Cantábrico, libre de hielo ycon pesca tan abundante. Mis hijos y sus amigos se lanzan al mar, a sacarpeces y cazar cachalotes y ballenas, acompañados de Nere, Txuri y Beltxa yotros muchos perros, hijos y nietos de los tres perros pescadores. Van en bar-cas iguales a las de siempre, que ellos han construido con madera acopiadaaquí antes del último salto. Y llegan muy lejos.

Todos estamos a gusto. Claro que nos preocupa que falte tanto tiempopara la fundación de la Santa Madre Iglesia, sobre todo porque como elPadre Lartaun no es obispo, no puede ordenar a nadie. Jainkoarieskerrak, elbuen cura está muy fuerte, y tendremos para rato religión como la de nues-tros padres. Para después habrá que confiar en la providencia.

Se han formado ya algunas familias. Aránzaza y Martín se casaron y tie-nen una hijita. A la niña le encanta dibujar y constantemente lo hace sobrelas paredes de la gruta de Orio, donde vive con sus padres.

Estamos muy contentos, porque vivimos, en lo esencial, como hemosvivido siempre. Y muy conformes, pues PIMPILIMPAUSA cumplió su come-tido y sabemos al fin quienes dieron-dimos-daremos (lío este difícil hastapara Jainkoa) origen a los baskos. Nosotros y los nuestros: gu ta gutarrak.


174 •

7.

LA DIÁSPORA ARGENTINA

Cesar Arrondo irakaslea Argentinako Buenos Aires probintziako Lapridansortu zen 1955ean. Historia irakaslea da, eta bere jarduera profesionala LaPlatako Unibetsitate Nazional handiari atxikita dago. Historia irakasteazgain, Nazioarteko Harremanetarako Institutua kudeatzen du bertan.

Erakunde askotako kide dugu Arrondo irakaslea: Argentinako ZientziaElkartea, Ikerketa Historikoen Zentrua, Arturo Campion Ikerketa Zentrua,Yrigoyen Institutua, Zuzenbide falkultateko Nazioarteko HarremanetarakoInstitutua…

Hamaika lan argitaratu ditu eta ehundaka hitzaldi eskaini itsasoz bi alde-etan. Hernandorena Kultur Taldea osatzen dugunok Cesar Arrondo irakasle-arekin elkartzeko aukera izan genuen bitan, iragan otsailean Euskal Herriraegin zuen azken bisitaldian.

Elkartze horien ondorio da jarraian irakurri ahal izango duzuen Arrondoirakaslearen lana: “La diaspora vasco argentina”.

• 175

LA DIASPORA VASCO ARGENTINA

Cesar Arrondo

El colectivo vasco argentino organizado, tiene su origen con la fundaciónen el siglo XIX del actual centro vasco Laurak Bat de Buenos Aires. Podemosdestacar, a grandes rasgos tres momentos en la organización de la colectivi-dad vasco argentina:

Primera etapa va desde la Fundación del Laurak Bat de Buenos Aires afines del siglo XIX, hasta la década del 30 en el siglo XX. Un ejemplo de esteperíodo, lo constituye la fundación entre otros de los centros vascos: el Lau-rak Bat de Buenos Aires, La actual Unión Vasca de Bahía Blanca, el CentroVasco de Necochea, el Centro Vasco de Rosario y el Centro Vasco de Iparral-de, donde sus miembros en el momento de su fundación son casi con exclu-sividad vascos nativos.


176 •

Cesar Arrondo (Laprida, 1955) Zizurkilen Pello Mari Otañoren irudiaren aurrean. Arrondo irakaslea-ren jarduera profesionala La Platako Unibetsitate Nazional handiari atxikita dago. Historia irakaste-az gain, Nazioarteko Harremanetarako Institutua kudeatzen du bertan (Hernandorena K.T., 2010)

Una segunda oleada tiene como principal causa la finalización de la Gue-rra civil española, y como consecuencia de esa última inmigración, se fun-dan entre otras, las siguientes instituciones vascas: Centro Vasco de LaPlata, Centro Vasco de Mar del Plata, Centro Vasco de Lomas de Zamora,Centro Vasco de Pehuajó, Centro Vasco de Tandil. Estas instituciones tuvie-ron como objetivo central mantener la cultura, ante las prohibiciones enEuskalherría de ciertas manifestaciones culturales.

Un tercer momento es el que va desde 1980 hasta la actualidad, dondesobre todo en las ciudades del interior del país, comienzan a surgir centrosvascos, donde sus dirigentes y socios son argentinos étnicamente vascos, desegunda y tercera generación, y en la mayoría de los casos, con una ínfimaformación en lo cultural vasco, pero con una fundamental dosis de senti-miento vasco, como rasgo principal de identidad. Como ejemplo de esta últi-ma oleada de centros vascos podemos mencionar: Centro Vasco de GeneralVillegas, Centro Vasco de Villa Mercedes, Centro Vasco de Rauch, CentroVasco de Laprida, Centro Vasco de Chaco, Centro Vasco de Junín, CentroVasco de Chivilcoy, Centro Vasco de Balcarce, etc.

A partir del año 1955, la colectividad vasca de la Argentina se encuentraorganizada a través de una Federación de Entidades Vasco Argentinas(FEVA). Es en artículo primero de la institución donde se establece: “las enti-dades siguientes: ASOCIACION CORAL LAGUN ONAK (buenos amigos), dela Capital Federal, CENTRO LAURAK de Capital Federal, CENTRO ZAZPIRAKBAT de Rosario, Provincia de Santa Fe, CENTRO BASKO EUSKO ETXEA, dela ciudad de La Plata de la Provincia de Buenos Aires, CENTRO VASCODENAK BAT (todos uno) de la ciudad de Mar del Plata, Provincia de BuenosAires, CENTRO VASCO ARGENTINO EUSKO ETXEA de la ciudad de Neco-chea Provincia de Buenos Aires, CENTRO VASCO TODOS UNO (denak Bat) dela ciudad de Temperley, partido de Lomas de Zamora, Provincia de BuenosAires, CENTRO VASCO LAGUN ONAK (buenos amigos) de la ciudad de Per-gamino, Provincia de Buenos Aires, ASOCIACION DE MUJERES VASCAS dela ciudad de Rosario, Provincia de Santa Fe, ASOCIACION UNION VASCA deMacachin, Provincia de La Pampa, EUSKALDUNAK DENAK BAT (los vascostodos unos),SOCIEDAD DE SOCORROS MUTUOS de la ciudad de Arrecifes,Provincia de Buenos Aires, FUNDACION VASCO ARGENTINA JUAN DEGARAY, de la Capital Federal, CENTRO GURE ETXEA de la ciudad de Tandil,Provincia de Buenos Aires, UNION VASCA DE SOCORROS MUNTUOS de

• 177


Bahía Blanca, Provincia de Buenos Aires, CENTRO VASCO EUSKO ETXEA deVilla María, Provincia de Córdoba, que en adelante se consideran fundado-ras deciden agruparse y constituir el 24 de junio de 1989, por tiempo inde-terminado, una Asociación Civil sin fines de lucro que se llamará FEDERA-CION DE ENTIDADES VASCO ARGENTINAS F.E.V.A. – EUSKO ARGENTI-NAR BAZKUN ALKARTASUNA, con domicilio legal en la ciudad de BuenosAires, la cual se regirá por el presente Estatuto y por las leyes nacionales entodo aquello que no hubiera sido previsto en el mismo y que los objetivosque se mencionan en el presente son idénticos a los de la entidad que conigual denominación funcionara desde 1955.1

La diáspora argentina representa, desde el punto de vista institucional, ala mitad del total del colectivo vasco del exterior. En este sentido, desde elpunto de vista cuantitativo, la diáspora argentina tiene, en sí misma, un pesoimportante, al poseer unos 90 centros Vascos. Pero cuando se realizan valo-raciones en función económica, tienen hoy más importancia, las tres institu-ciones de Chile, o la recientemente inaugurada en China, que los casi 100centros vascos de Argentina.


178 •

La PlatakoUnibertsitatearen

egoitza nagusia(Hernandorena

K.T., 2009)

1 FEVA, Estatuto actual de la Federación Vasca de Argentina, P 1

De todas maneras para quienes estamos convencidos que la diásporaargentina constituye una reserva étnica a tener en cuenta por Euskal Herria,nos resulta imprescindible historiar sobre el rol que nuestras instituciones hantenido, al menos en el siglo XX:

No podemos hablar de una diáspora, sino de diversas diásporas, porque elpapel que han jugado y juegan en la actualidad las diásporas vascas, han sidoy serán diversos. El colectivo vasco argentino ha tenido un importante rol, nosolamente como país de acogida a fines del siglo XIX, sino también, despuésde finalizada la guerra civil española. En tal sentido, miles de vascos quedebieron marchar al exilio cuando el desconcierto era total, nuestro país cons-tituyó una esperanza. Mientras que para quienes quedaron en Hegoalde, (Eus-kadi sur), la situación no era mejor, ya que el sufrimiento y la opresión, seconstituyeron en una realidad cotidiana. Como ejemplo de lo antes afirmado,el dictador Francisco Franco prohibió toda manifestación cultural vasca, entreellos el uso del Euskara; y para la mayoría de los niños vascos, cuya única len-gua era el euskera, de un día para el otro se les obligaba a hablar en castella-no. En este sentido, los castigos corporales a los niños eran una medida normaltomada por los educadores, serviles del régimen franquista, con el propósito dehacer entrar por medio de este sistema de tortura el idioma español, que paralos niños vascos era el idioma de los extranjeros.

Los vascos que marcharon al exilio, finalizada la guerra civil, pensaban quelo harían por pocos años, porque para ellos la posibilidad de retorno era posi-ble a corto plazo.

Una vez constituido el Gobierno Vasco en el exilio, y mientras se desarro-llaba la segunda guerra mundial, los vascos deciden tomar partido por los alia-dos, ofreciendo su servicio de inteligencia. La hipótesis del gobierno en el exi-lio era la siguiente: si triunfaban los aliados, quedarían derrotadas Alemania,Japón e Italia, y como consecuencia directa, caería el régimen franquista deEspaña. Este nuevo panorama posibilitaría el retorno de la República a Espa-ña, y con ello el restablecimiento del Gobierno Autónomo Vasco.

Lo cierto es que, cuando finalizó la segunda guerra mundial, un nuevo esce-nario comenzó a configurarse, el cual fue denominado “mundo bipolar”, dondebajo la autoridad de Estados Unidos y la URSS, las naciones del planeta se ali-nearán detrás de cada potencia mundial. En este sentido, la URSS formó unimportante bloque, con presencia en el centro y sur de Europa, Asia y África.

• 179



180 •

Esta situación, trajo como consecuencia el comienzo de la “guerra fría”, apartir de la cual, estas potencias se enfrentaban, pero en de terceros países,como, por ejemplo, Corea y Vietnam.2

Ante este nuevo marco planetario, que posibilitó la presencia de la URSSen el Mediterráneo y cercano oriente, se produce una reacción de los EstadosUnidos, quién evaluará la posibilidad de que España pase, de ser consideradoun enemigo, a ser un posible aliado. Luego de la firma del tratado firmadoen el año 1953 entre USA y España, ésta le ofrecía a Estados Unidos lugaresestratégicos para la colocación de sus bases misilísticas, a cambio de ayudaeconómica para su desarrollo y además salir del aislamiento internacional.En este sentido, la hipótesis del Gobierno Vasco en el exilio se derrumba,quedando en solitario, con la sola alternativa de esperar un pronto cambiopolítico en la España franquista, contando en adelante con el apoyo moral yeconómico de la diáspora americana, conformada ésta por los centros vascosy por los vascos exiliados o emigrados en distintos momentos y sus descen-dientes.

En los próximos años y hasta la muerte de franco en 1975, la diásporavasca, tendrá un rol fundamental en el mantenimiento de la cultura y elespíritu de la Patria Vasca. En este sentido, la Argentina jugará un rol funda-mental, al poseer para el momento la mitad de las instituciones vascas orga-nizadas, si bien Estados Unidos, Venezuela, y Uruguay también ocuparán unlugar importante en esta tarea, de mantener en pie la Causa Nacional Vasca.

Los exiliados que, luego de pasar por muchas penurias habían llegado aestos países americanos y en su mayoría tenían en mente, que en pocos añosretornarían a Euskadi, debieron mirarse en el espejo de la realidad que lesmostraba que el regreso sería imposible. Era el fracaso de la apuesta delGobierno Vasco en el exilio.

El viraje de los Estados Unidos a favor de España había hecho añicos lossueños de muchos circunstanciales inmigrantes.3

Los vascos y argentinos vascos colaborarán de varias maneras en el soste-nimiento de la Causa Nacional Vasca. Lo cierto es que muchos vascos como el

2 Arrondo, César, La Nación Vasca ayer y Hoy OP. Cit, p 13 3 IBIDEM, P 14

Dr. Garciarena (argentino-vasco), pusieron a disposición de la causa vascasumas extraordinarias de dinero para el mantenimiento de la acción vasquista.

Resulta importante destacar la actividad del Comité Pro InmigraciónVasca, del cual formó parte, entre otros, don Diego Ibarbia, un argentino deorigen vasco, que llevó adelante las acciones y negociaciones necesariasfrente al Gobierno argentino del Dr. Ortiz, con el propósito de posibilitar lallegada de miles de vascos que habían quedado en Iparralde, sin documenta-ción y ante la amenaza de nazis y falangistas. Las gestiones llevadas adelan-te por el Comité dieron sus frutos, y si bien la Argentina había cerrado lainmigración, el Presidente Ortiz firmará un Decreto, por el cual se posibilita-ba que los vascos que se encontraban en Iparralde pudieran venir a laArgentina con el documento que poseyeran, o simplemente sin documentos.4

• 181

Buenos Aireseko La Boca kaia. Hona iristen ziren etorkinen uholdeak Europatik, tartean euskaldu-nak, Pello Mari Otaño bezala (Buenos Aires, 1888)

4 IBIDEM, P 14


Más allá de las reiteradas presiones y quejas interpuestas por el Embaja-dor de España, el Decreto estuvo vigente desde 1940 hasta la llegada al poderdel Peronismo en el año 1946. Esos paisanos vascos, ingresaron al país, conel sólo aval de los miembros del Comité Pro Inmigración Vasca, los cualesdaban fe de su hombría de bien, como así también de que los mismos erangente trabajadora. En definitiva, la diáspora cumplió con su rol, no sólamen-te por los hechos antes comentados, sino también por convertirse desde el finde la guerra civil española y hasta la muerte de Franco en el principal sopor-te moral y económico de la cultura y de la Causa Nacional, en momentos deextrema gravedad para el futuro de la Nación vasca

Otra referencia importante del rol de la diáspora argentina en la décadadel 60, lo constituye una prolongada conversación entre el Lehendakari JoséAntonio Aguirre con el Don Garciarena. La misma tuvo lugar, en un viajepor ferrocarril entre las ciudades de Buenos Aires y Mar del Plata, donde ésteúltimo le ofreció al Lehendakari vasco en el exilio, la ayuda económica queestaban dispuestos a llevar adelante unos siete estancieros de origen vasco,para instalar en Iparralde un Laboratorio de la Lengua Vasca, con el fin degarantizar la pervivencia del Euskera.5

Hoy la diáspora vasco argentina cumple un rol cultural muy importante.En cada una de las Euskal Etxeak se preserva y difunde la cultura, el depor-te y demás manifestaciones características del pueblo vasco. La preguntaque el colectivo vasco argentino debería hacerse hoy sería: ¿cuál debe ser elrol de la diáspora vasca en el siglo XXI?

Si partimos de la realidad, de que existen más de 70 centros vascos enArgentina, donde sus miembros dan testimonio diario de la cultura, y si aello le agregamos, que los vascos son una “Nación sin Estado”, como lo hansido durante gran parte del siglo XX, Irlanda, Israel y Armenia, ¿cuál debe-ría ser su rol? ¿El cultural, o también incidir en los intereses soberanistas delpueblo vasco, en este caso en la diáspora argentina?

En el colectivo vasco-argentino, hay seis centros vascos denominados“grandes o tradicionales”, los mismos son: Laurak Bat de Buenos Aires,Eusko Etxea de La Plata, Unión Vasca de Bahía Blanca, Eusko Etxea de Neco-


182 •

5 IBIDEM, P 15

chea, Zazpirak Bat de Rosario, y Denak Bat de Mar del Plata. Desde la crea-ción de la FEVA y hasta la actualidad, en el Consejo Directivo de FEVA,siempre tienen una representación asegurada, es más, la mayoría ocupa unlugar en la mesa de la FEVA, quedando para los centros vascos medianos ypequeños, los restantes lugares en el Gobierno de la Federación.

Los centros vascos denominados grandes se encuentran ubicados en ciu-dades de Argentina que tienen entre los 100.000 a los 2.900.000 habitantes(Buenos Aires, Mar del Plata, Necochea, Bahía Blanca, Rosario y La Plata),con un censo que va desde los 400 y 600 asociados. Mientras que en loscentros pequeños, que se ubican en ciudades que tienen entre 10.000 y100.000 habitantes, sus censos de asociados oscilan entre los 150 y 400.¿Podríamos hablar de un fenómeno de centros abiertos y centros cerrados?

Es cierto que los centros de localidades pequeñas se encuentran muy vincu-lados a sus comunidades, y estos se relacionan con otras instituciones de sucomunidad, manteniendo una buena sintonía con el poder político local, delcual en muchas oportunidades hasta forman parte del mismo. No es menoscierto, que en los centros tradicionales, existe entre sus miembros la fuerte ideade que ellos constituyen el núcleo de la colectividad, haciendo una valoracióncualitativa de lo vasco en Argentina y desdeñando la variable cuantitativa.Asimismo, hoy es posible encontrar cuadros dirigentes más formados en loscentros medianos y pequeños que en los denominados grandes.

No existen campañas de asociación en los centros vascos, si bien enmuchas oportunidades miembros del colectivo vasco organizado hacen gala,cada vez que acceden a los medios de comunicación, de que en la Argentinahay 3.000.000 de personas con apellido vasco, cuando el colectivo asociadoa las Euskal Etxeak no alcanza a las 20.000 personas. ¿No es éste un índicedel desaprovechamiento estratégico del potencial de la diáspora vasca?. Eneste sentido, la pregunta siguiente sería ¿De quién es la falla del GobiernoVasco, de la diáspora, o de ambos?

Una rápida mirada, nos muestra que los centros tradicionales cuentan conimportantes instalaciones, y que desarrollan actividades deportivas, gastro-nómicas, enseñanza del Euskera, etc.,. Pero la experiencia de conocer “insitu” unas 60 instituciones vascas, muestra a las claras, que últimamente elmayor peso de la actividad cultural y el acceso a los medios, recae en loscentros vascos del interior, denominados “chicos”, que tienen programas de

• 183


radio y acceso a la televisión y medios escritos, como, así también, dan cla-ses de historia vasca en las escuelas del Estado, realizan conferencias, parti-cipan en ferias del libros, tienen sus boletines, y manejan con mucha inteli-gencias una herramienta tan importante como Internet.

En cuanto a temas como dar a conocer el “conflicto vasco” a los asocia-dos y al público en general, es una tarea que recae en los miembros de insti-tuciones pequeñas y medianas, quedando a los centros vascos grandes el rolde “acompañar” a las autoridades o funcionarios que de Euskadi vienen, sinmás compromiso que el de buscar alguna relación con sus pares argentinos,más allá de la falta de un “Lobby Vasco”. En este sentido, el “Plan Ibarretxe”,fue difundido mediante conferencias en los centros del interior y con difu-sión en los medios, y los únicos actos que tuvieron lugar en centros vascos“grandes” para explicar la propuesta soberanista, denominada “Plan Ibarre-txe”, estuvieron a cargo de políticos vascos, que visitaron el país como, porejemplo, el propio Lehendakari en el Laurak Bat de Buenos Aires.

Mucho se habla en la diáspora vasco argentina de la formación de dirigen-tes. En este sentido, algunas actividades se han llevado adelante en dosrubros: formación en la historia, la política y geografía del país, cuyos cursosestuvieron a cargo de personas del propio colectivo, mientras, que la forma-ción de temas de índole administrativo – financiero, estuvieron a cargo de téc-nicos del Gobierno Vasco. No existen datos de evaluación de estos cursos aus-piciados por el Gobierno. Además, la pregunta inicial para abordar esta proble-mática tan importante como es la formación de dirigentes sería: ¿qué debesaber un dirigente de la diáspora de un centro vasco del siglo XXI?

¿Cómo se reconoce vasco una persona de tercera o cuarta generación deinmigrante en Argentina?

En Argentina, algo que sobra en el colectivo vasco es sentimiento vasco.¿Cómo se manifiesta? Sencillamente, cuando una persona manifiesta enpúblico y con orgullo, su pertenencia al colectivo vasco ya sea por tradición,más allá del escaso conocimiento de lo vasco, de la forma en que su abueloo quien fuere vinieron al país, como así también en otros casos por el cono-cimiento de parte de la cultura. Con lo cual, lo que se aprecia, es que elpotencial descansa en el “sentimiento”, mejor dicho, habría que indagar, quées lo que le produce tanto sentimiento y emoción, a esa argentina o argenti-no étnicamente vasco, al reconocerse que a pesar de los 12.000 Km de dis-


184 •

tancia con Euskal Herria, él también es vasco, y tan vasco como el que viveen Euskal Herria.

Gran parte del colectivo, necesitaría el complemento de una formaciónvasquista, desde lo geográfico al conocimiento de la historia del país, como asítambién el origen del conflicto vasco como nación sin Estado. Ya resulta bas-tante difícil explicar, que la nación vasca se encuentra asentada sobre dos esta-do (Francia y España) y que posee tres sistemas políticos administrativos, y apartir de todo ello, que no hay vascos franceses, ni vascos españoles, y que losvascos, son simplemente vascos. Muchas veces, cuando uno dice esto, alguienpodrá afirmar con todo derecho “eso es política”, y es cierto, es política nacio-nal, no partidaria, lo mismo que festejar el Aberri Eguna, concurrir al AlderdiEguna, conformar la extraterritorial del PNV, o el Alkartetxe de EA o manifes-tarse militante de Batasuna etc. Lo cierto es que minimizamos algunas cues-tiones que son importantes porque rozan lo político, cuando también lo esestablecer una política, como la de aquellos que quisieran una diáspora, que

• 185

“Denak-bat Euzko-batzokia”, Mar del Platako Euskal Etxea (Hernandorena K.T., 2009)


solamente juegue al Mus, que baile y coma y beba bien, “como les gusta a losvascos”. Si nos referirnos al Estatuto de la FEVA, donde en el artículo segundose establece que “la FEVA es apolítica”, debería corregirse y debería decir“apartidaria”. Mientras que el artículo siguiente estipula:

“La Federación procurará que entre sus afiliadas reine la mayor armonía,aspirará a la unión de las fuerzas vascas y vasco – argentinas y contribuiráen la forma más eficaz al mejor conocimiento de Euskadi (Araba, Benabarra,Bizkaia, Gipuzkoa, Lapurdi, Navarra, y Zuberoa) en la República Argentina,y a exaltar y defender los imprescriptibles derechos de los pueblos vasco yargentino, manteniendo relaciones institucionales con los Gobiernos de losTerritorios Históricos e Instituciones Vascas Intercontinentales”.6

Aquí encontramos una referencia política inapelable, que en este artícu-lo del Estatuto no hace más que encabezar el capítulo de las finalidades de laFEVA. En tal sentido, si hablar de Zazpirak Bat y de derechos imprescriptiblesdel pueblo vasco, si ésa no es una definición política, ¿qué queremos decircuando hablamos de política? En tal sentido, se debería modificar el Estatu-to. Es más, en el último Congreso Mundial Vasco, uno de los talleres estuvointegrado por miembros de tres diásporas, de naciones sin Estado, que ya nolo son, como Israel, Irlanda y Armenia. Es de imaginar, que su convocatoriafue para que les comentaran a los vascos allí reunidos, cuáles fueron losroles de estas diásporas cuando eran una Nación sin Estado que buscabanlograr su autodeterminación. 7

CONSIDERACIONES FINALES

La diáspora vasco argentina constituye la mitad del total de la diásporamundial, y se encuentra en una saludable y plena expansión, al menos así locertifican las solicitudes de afiliación que en forma constante, hacen suingreso a la FEVA Ya conocemos sobradamente el rol que le cupo a la diás-pora en general y a la argentina en particular, en los distintos momentos delsiglo XIX y XX, cuando la diáspora se transformó en el único sostén cultu-ral y económico de la Nación vasca. Falta definir cual será en el futuro.


186 •

6 FEVA, Estatuto, Op. Cit., P 17 Congreso Mundial Vasco, Gasteiz, 2003.

Un fenómeno, aún no abordado, se ha producido en la diáspora argentinaa partir de 1980, cuando en el interior del país comienza a producirse un flo-recimiento de centros vascos, donde personas y colectivos étnicamente vas-cos toman la determinación de organizarse institucionalmente, muchas vecesde la mano de sus escasos conocimientos, pero con algo que es fundamental:“el sentimiento” de sentirse vasco, tanto o más que alguien nacido en Eus-kalherría. Este fenómeno, ha provocado un cambio en la composición de ladiáspora vasco argentina, que hoy está compuesta por unos 70 centros vas-cos entre activos y adherentes, habiendo unas treinta postulantes más, que seencuentran en estado de formación. Ante estos nuevos acontecimientos, ladiáspora argentina ya no es la de las grandes oleadas migratorias, la de loscentros vascos de acogida y socorros mutuos, o la del sostenimiento econó-mico del Gobierno Vasco en el exilio. Un nuevo rol de la diáspora se deberáir elaborando y los centros vascos y sus dirigentes serán los responsables deadecuar estas Euskal Etxeas a los desafíos del siglo XXI.

Mientras todo esto se debate, laformación y capacitación de diri-gentes seguirá siendo una prioridad.La diáspora vasco argentina definirun nuevo rol para el siglo XXI, ygarantizar la pervivencia de lacolectividad vasca. En este sentido,temas como la participación y apor-tación a la resolución del conflictovasco, ser un puente en las relacio-nes entre Euskal Herria y Argentina,deberán estar en la agenda. El desa-fío parece estar planteado; de lafuerza y capacidad de trabajo surgi-rá la resultante. El último CongresoMundial Vasco ha colocado a losvascos del mundo frente a un espejodonde mirarse: Irlanda, Israel yArmenia, diásporas de Naciones sinEstado, que lograron diseñar su rol,y colaboraron en la consolidación desus naciones en Estados Soberanos.

• 187

Pello Mari Otaño Buenos Aireseko Laurak Batelkartean, hango bi kiderekin solasean

(1906.06.15 – Familia)


Hoy la diáspora vasca es un gigante dormido, que intenta muy lentamen-te despertar de su letargo y comprometerse con los problemas del país. Peroresulta necesario una toma de conciencia de los vasco-europeos, del poten-cial que constituyen estas casi 200 casas vascas, y su asociados, como asítambién, los 6 millones de vascos mundiales. En tal sentido, y bajo la premi-sa que para lograr los objetivos soberanistas “no sobra nadie”, se deberá acomenzar a transitar un sendero de integración y de plena colaboraciónentre Euskal Herria y el Octavo Herrialde, que abarque los más variadostemas y que implique a los más diversos colectivos, para lograr tejer losmimbres necesarios, que permitan avanzar hacia la conformación de unaRepública Vasca en Europa.


188 •

8.

Pedro Mari Otaño: Lore-Jokoetako poeta bat Hegoaldean

Juan Maria Lekuona BerasategiOiartzunen jaio zen 1927an. Euskal-tzale eta euskal ikertzaile-familiaezaguneko kidea, nabarmen gera-tzen da ume-umetatik euskaraz izanzuen prestaketa. Euskal idazle etaapaiza, “Oianburu” ezizena erabilizuen idazten hasi zenean.

Poeta moduan nagusiki nabar-mendu zen arren, bestelako lanakere egin zituen: saioak, antologiak,biografiak… Manuel Lekuona osaba-ren eragina argi asko suma daitekeilobarengan; ahozko euskal literatu-raz egindako ikerketetan batez ere.Eusko Ikaskuntzako kide, 1987aneuskaltzain oso izendatu zuten.Donostian hil zen 2005ean.

• 189

Juan Mari Lekuona Berasategi (1927-2005),euskaltzale, ikertzaile eta idazlea (Juan Mari

Torrealdai, 1997 - Euskal Kultura Gaur)

Juan Mari Lekuonaren “Pedro Mari Otaño: Lore-Jokoetako poeta batHegoaldean” idazlana ekarri dugu liburu honetara. Idazlan hori, lana argita-ratzea ahalbideratu digun Eusko Ikaskuntzaren eskutik Antoine d’Abbadie(1891-1997) Ezhoiko kongresuan aurkeztu zuen Juan Mari Lekuonak.

Pedro Mari Otaño: Lore-Jokoetako poeta bat Hegoaldean

JUAN MARI LEKUONA

Biografia on bat ezinbestekoa da poeta baten lana ikertu nahi baldin bada.Bizitzak lan hori histori barruan kokatzen du, historiak zehazten dituelarikpoesigintza horren aro nagusiak, inguruneak eta eraginak, emanaldiak eta gel-dialdiak, izateko arrazoiak eta nolakotasunak. Biografiarik gabe, oso zaila dazehazten autore baten poesi mailako emaitza, zehatz-mehatz behintzat.

Guri dagokigun arloan, Pedro Mariren poetikan, hor dugu zorionez A.Zavalaren lan oparoa, Pedro M. Otaño eta bere ingurua deritzana, bi tomotanargitaratua1. Eskuarteko gure lan honen oinarri hartuko dugu, bai datu histo-rikoetan, bai testuen idazkera ziurtatuan. Eta jakina. testu azterketa izangoda guretzat hartzen dugun asmoa eta zeregina.

Lehen puntu batean agertuko dugu zein izan diren aro nagusiak Otañorenpoesigintzan, garbi geratzen delarik haren poetikan lore-jokoek duten eraginbetea. Bigarrenik, Donostian Otañok egindako bertsoen sailkapena egiten da,eta poema hauek guztiak lore-jokoekin duten zerikusia ispilatzen. Hirugarre-nik, leienda-poemen aipamen berezia damagu, Otañoren zenbait ezaugarriazpimarratuz. Eta azkenik. Pedro M. Otañoren nortasun poetikoa zirriborra-tzen da, bertsolaritzaren histori esparrutik egin ere, zízurkiltarrari buruzkoirizpide orokorrago bat ematen dela.


190 •

1 A. ZAVALA. Pedro Mari Otaño eta bere ingurua, “Auspoa Sail Nagusia”, “Sendoa”, Oiar-tzun, 1993, 2 t. Sigla hauen bidez emango dugu aditzera: AZ, 1, 39, lehenego zenbakiaktomoa emango duelarik aditzera eta bigarrenak orrialdea.

1. ARO NAGUSIAK OTAÑOREN POESIGINTZAN

Otañoren biografia bidaietan eta kokaleku jakinetan gauzatzen da. Hirualdiz joaten da Ameriketara eta bi aldiz handik etortzen, hirugarrenez etor-tzeko aukerarik gabe. Bertsolari trebea eta onartua gazte-gaztetatik. Orainbehar dugu ikusi zer izan den biografiak erakusten diguna Otañori buruzbere bizitzako alderdi desberdinetan.

1.1. Poesia-prestakuntza urteak: 1880-1890

Pello Mari Otaño denbora gutxian bi aldiz joaten da Ameriketara:1875ean, behar bada bigarren gerra karlista deitutakotik ihesi, baina handikazkar itzuli zen hona, gerra bukatu zelako edo. Berehala, ordea, 1880an,bigarren txandan joaten da Argentinara, aldi honetan hamar urte egin zitue-larik han. Urtealdi hau da, hain zuzen, guk prestakuntza garaia deitzeaduguna, Otañoren lana eta izena sendotzen hasi ziren garaia.

Formazio-urteak bezala har daiteke denboraldi hura, baina xehetasunhauekin: ordurako Pello Mari promesa bat baino zerbait gehiago ere bazelabertsolaritzan. Bereak zituen etxeko bertsogintza-giroa, bere lehenengokantu-ikasketak eta kantu saioak, bere lehenengo bertso idatziak, “On FidelLizarragari’’ eskainiak, 1879an2. Ordurako, esperantza bat zen euskal ber-tsogintzan, fruitu ederrak ematen hasia.

Beraz, ondare hau eta trebakuntza hau berekin zituelarik, hamar urte iga-rotzen ditu emigrazio-eremuetan. Urruti egonik ere, bertsolaritzaren ildotiklantzen ditu bere poesi dohaiak. Bi emaitza aipatuko nituzke, han urrutianegindako bertsogintzaren zehazgarri: eskutitzak bertso berrietan idatziak,hemen zabalkunde bat izan zutenak3, eta Ameriketatik bigarren aldiz zeto-rrelarik, “Bera jaio zan oiaren eske” bere baserriko atean kantatutako bertso-ak, bertsozaleek hain gogoan hartuak4.

Ezbairik gabe, bertsolari eginaren jarrera, onarpena eta agiria dira datuhoriek guztiak. Izen bat duen bertsolariaren harremanak bertso-zaleekeiko.

• 191

PEDRO MARI OTAÑO: LORE-JOKOETAKO POETA BAT HEGOALDEAN

2. AZ, 1, 171-1733. AZ, 1, 179-1924. AZ, 1, 198-208

1.2. Poesi heldutasun urteak: 1890-1898

Bigarren txandan Ameriketatik etorritakoan, Donostian bizi izan zen. Etahemengo giroaz bailaturik lantzen du bere bertsogintza jakina, eta plazaratzenere bai bere burua bertsozaleen eta kulturzaleen artean. Bertso-altxorraridagokionez, Zerbait liburua da orduko bere bertsogintzaren bilduma5. Etazabalkundeari begiratuta, eta gure gaian bete-betean sartuz, hau da garaia,lore-jokoekin harreman estuenak eduki zituena, bere lanak sariketetara aur-keztuz eta sariak irabaziz. Hemen garatzen da Otañoren heldutasun poetikoabete-betean. Donostian eta euskal jaien inguru iritsi zen Otañoren poesia bereumotasunera.

Zerbait deritzan liburuko bildumandago, batez ere, garai honetako poesiemaitza. Bertso idatziak ditugu: bataldizkarietakoak (“Juventud Republi-cana”, “Ei Thun-Thun”, “Euskale-rria”); bai esker onez eginak (Iraolari,Emeterio Arreseri), bai sariketekin zeri-kusia dutenak asko (sarituak edotaparte-hartuak); bai pertsona jakinieskainiak: bai bere altxorrekoak (Oroi-menak); bai bertso solteak (“Iri apustubaten birez”, “Azpeitiko premioa zala-ta”); bai musikariek eskatutakoak...Bete-betean plazaratua gertatzen daegilea, eta garaiko literatur agerpene-tan murgildua, garaiko bertsogile aipa-tuenekin harremanak dituena, garaikosentiberatasun ideologikoekin uztar-tua, eta bere poesi altxorra mukuru-tzen eta gordetzen hasi zen garaia.

Bestalde, lore-jokoekin duen loturaadierazteko, sariketetan izan zuenonarpena aipa dezagun: lfarraldeko


192 •

Pello Mari Otañoren antologia bat argitara-tu zen Donostian 1930ean, “Olerki onenak”izenarekin. Aitzolek egin zion hitzaurrea. Alehau Pello Mariren osaba Joxe Bernardorenalaba Eusebirena zen, lehengusuarena ale-gia. Honek azalean idatzita utzi zuena irakurdaiteke: “Versos del tío Pedro Mari”.

5. P. M. Otaño, Zerbait “Victoriano Iraola-ren moldizkiran”, Donostia, 1895

lehiaketetan hartu izan zuen parte: Donibane Lohitzunen, 1897an, “Limos-natxo bat’’, poemarekin bigarren saria jasoz, nahiz eta poema hau 1893anargitaratua izan6. Maulen 1896an, “Aur gurgarria’’ Larraldeko Magdalena,izan zelarik, ezarritako gaia saritu gabeaz. Gai honekin aurkeztu zen Berakosariketetara ere7, baina hutsean geratu zen denentzat orduko sariketa,1895ekoa. Hala ere, harrera hobea izan zuela esan behar hegoaldeko sarike-tetan: lehenengo saria Donostian, 1892an, “Ama Euskara” gaiarekin8; lehe-nengo saria Donostian, “Donostiya uxua” poemarekin, 1894an9: lehenengobi sari Arrasaten, “Kubako gure anaiei’’ eta “Aitona gizagaisoa” poemekin,1896an10; eta lehenengo saria Oiartzunen, “Anaitasuna” poemarekin,1897an11. Lore-Jokoak eragin ona dira Otañorentzat poesi lanetarako, etaplataforma ezin hobea bere poesia herrian txertatzeko, ezagutza eta izenaeskuratuz. Ikus gero.

1.3. Euskal poeta heldua Argentinako giroan (1898-1910)

Pello Mari Otañok, bere bizitzako azken hamabi urteetan, han Argenti-nan, poesia aldetik begiratuta, Donostian burututako bertsogintzari darraioneurri batean. Gure ikuspuntutik begiratuta, Jadanik ez du harreman aipa-tzekorik, noski, lore jokoekin. nahiz eta lehenengo saria irabazi zuen “en elprimer concurso de poesías eúskaras, celebrado en América, Buenos Aires,noviembre de 19O6’’12.

Ameriketako azken egoitzan, asko aldatzen zaio ingurugiroa olerkigintza-rako. Antzekoa du bere bertsoak argitaratzeko eskea, 1904an Alkar liburuaplazaratzen duelarik Buenos Airesen13. Antzekoa du aldizkarietan berepoema llaburrak plazaratzeko eskabidea, aldian aldian bertsozko pieza txi-kiak gauzatuz. Baina erabat aldatzen zaiola esan daiteke, poseía jendaurreanemateko era eta modua. Haren poesiak ez dira hainbeste jendaurrean kanta-

• 193

6. AZ, 1, 381-3857. AZ, 1, 432-4388. AZ, 1, 366-3709. AZ, 1, 407-416

10. AZ, 1, 456-466; 1, 446-45611. AZ, 1, 478-48812. “Gu ta guk” poemarekin, 1906. urtean, AZ, 2. 174-18213. AZ, 1, 259-269


tzen, ohiko doinuetan, gutxiago noski, errezitatzen. Argentinan, Otañorenpoesiak kantu eta pianoa lagun eman ohi dira, musikagileak bere protago-nismoa duelarik: musika bigirietan aurkeztuak dira, poeta ia bigarren plano-an geratzen delarik, musikalarien ondoan, edota haren mende, euskararikongi, edota batere menderatzen ez dutenen aurrean. Eta Ameriketako giroa-ren adierazgarri dira bi euskal opera: “Artzai mutilla` (Opera) (1900)14 eta“Lora” (Opera) (1907)15 libretoak Otañorenak direlarik eta Felix Ortiz y SanPelayo, azpeitiarra, berriz, delarik bi lanon musikagilea.

Ameriketako bertsoetan hauek dira aipagarrienak, ahozko zirkuituansartu direnak, “Alkar` liburuari esker, eta aldizkarien laguntzaz ere bai: “Altasemeak” (“Lagundurikan denoi’’), (1900)16: “Ameriketako Panpetan”, (1900)onbu eta intxaurra erkatuz landua,17 “Zazpiak bat” (1900) (Orixek bere poe-man sartua baina bertsoak norenak diren esan gabe17a; “Maisubari” (1903)18,Migel de Unamunori zuzendua. Beraz, esan daiteke lore-jokoen giroan ondu-tako olerkaria dugula Pello Mari Otaño; eta Argentinara itzulitakoan gehiagohartzen duela musika-bigirien girotik, bertsozaleengandik baino; eta bereolerkigintza gero eta gehiago doala ahozko estilotik idatzizko estilora. Ikus-pegi ezinbestekoa da lore-jokoen giroarena Otaño behar den lekuan kokatu-ko bada, eta bere ibilbidea finkatu nahi badugu.

2. DONOSTIAKO BERTSOEN SAILKAPENA

Otañok Donostian eginiko bertsoak dira idazkitik ahozko zirkuituan sartuzirenen artean lehen fruituak eta, bestalde, hemen bereganatu zuen olerkariizena; hemen hartzen ere du bere bertsogintzazko nolakotasuna. Aski da ber-tsoen sailkapen bat, hori ikusaraz dezagun.


194 •

14. AZ, 2, 199 eta hur.15. AZ, 2, 273 eta hur16. AZ, 2, 48-5517. AZ, 2, 61-6717a. AZ, 2, 56-6018. AZ, 2, 108-110

2.1. Kantagarriak ohiko eran landuak

2.1.1. Sariketei loturiko poemak (Guztira 5)

a) Sarituak

- “Ama euskara” 1892, Donostiako Euskal-festetan, “izkrlbatzaileen indar neur-tzean”, ohorezko aipamena, (mención honorifica). Hamarreko nagusian 19.

- “Limosnatxo bat” 1893an egina, Donibane Lohitzunen Euskal Festetanbigarren saria, 1897. Hamarreko nagusian20.

- “Kubako gure anaia!”, 1896, Arrasateko Euskal Festetan lehenengo saria.Hamarreko handian21.

b) Aurkeztuak

- “Larraldeko Magdalena”, 1895, Berako sariketara bidalia, non erabakibaizen saririk ez ematea atal honetan. Hamarreko handian22.

- “Aur gurgarriari”, 1896, Mauleko sariketara bidalia seguru aski, bainainolako aipamenik jaso gabe Euskal Festa horietan. Zortziko txikian23.

2.1.2. Aldizkaritakoak (Guztira 4)

- “Republika ta Fueroak’*, 1893, “Juventud Republicana”, Hamarreko han-dian24.

- “Bastilla”, 1893, “Juventud Republicana”. Hamarreko handian25.

- “Españolak eta moruak” 1893, “Juventud Republicana” Hamarreko txikian26.

- “Txepetxa” 1894. Hamarreko handian. “EI Thun-Tun”27.

• 195

19. AZ, 1, 366-37020. AZ, 1, 381-38721. AZ, 1, 456-46622. AZ, 1, 432-43823. AZ, 1, 469-47324. AZ, 1, 373-37525. AZ, 1, 376-37826. AZ, 1, 379-38027. AZ, 1, 403-406


2.1.3. Poeta lagunen aipamena eskertuz (Guztira 2)

- “Ordañak”, 1892, Biktoriano Iraolari. Hamarreko handian.

- “Tolosar biursari gazteari’’. 1896, Emeterio Arreseri. Zortziko handian28.

2.1.4. Eskainiak (Bat)

- “Ernani”, datatu gabea, (On Manuel Zendoyari). Hamarreko txikian29.

2.1.5. Oroimenak altxorrekoa (Bat)

- “Aitona eta illoba”, datarik gabe. Hamarreko txikian30

2.1.6. Estrofa bakarreko solteak (Guztira 2)

- “Azpeitiko premioa zala-ta”, 1894, bederatzi puntukoan31. “Iri apustu batenbirez”, datarik gabe, bederatzi puntukoan32.

Sailkapen soil honek badarama berekin argibiderik gure gaiaren ezagu-tzarako. Oro har, Donostiako literatur mugimendua dago; eta inguramenhonetan bizi da P.M. Otaño eta hor mamitzen du bere bertsogintza, EuskalFesten barruan, lore-jokoen eraginpean. Esku-hartzen du poesi lehiaketetan;“Izkribatzaileen indar neurtzean”, bulko bat direlarik kreakuntzarako horre-lako deiak, gaietan ezezik, poesi ikuspegian, estiloan eta estetikan ere bai.

“Euskalerria” aldizkariak Donostiako literatur mugimenduaren erakusketaizateaz gain, garaiko espiritua eta eragina biltzen ditu, lore jokoetako berriak,testuak. ospakizunak; eta aldizkariko arduradunak dira, hain zuzen lore-jokoensustatzaileak ere hego aldean. Otañok Donostian idazten duen lehen saioan;“Amets bat” izenekoan (1891), amona xaharrak, Ama Euskerak, esaten dio “bilaezazu Euskal Erria izendatzen dan papera”, “joan zaitu aien artera”, eta lekupixka bat eskatzen du Euskal Errian33. Aldizkari hau lotura bat da Otañorentzatlore-jokoekiko. Eta giro honetan sortzen dituen poemen argitaleku berezia.


196 •

28. AZ, 1, 360-36529. AZ, 1, 398-40130. AZ, 1, 474-47731. AZ, 1, 40232. AZ, 1, 43933. AZ, 1, 345-347

Poeten arteko giroa ere eragin ona izan zela esan behar Pello Mariren oler-kigintzan. Ameriketatik bigarren aldiz etorri bezain laister, Biktoriano Iraolakkanta dezala eskatzen dio; eta Otañok erantzuten nik desio det ibilitzia / zureatzetik soldadu”34. Beste aipamen bat ere badakar, “Tolosar biursari gazteari”,hau da Emeterio Arreseri. honek Zerbait liburuaren esperantzetan dagoela esa-ten dio. Eta Pello Marik erantzuten, gorazarre askoren artean “gure illobakautan izango / zaituzten biursaria”35. Bertsotako gaitzat hartu zituen olerkariezgain, jakingarri ere da, nori eskaini zizkion Otañok bere poemak. Adibidemodura, bi aipatuko ditugu orain: Ramon Artola, etorri berri hartan36; etaAntonio Artzak azkenaldian37. Bakarrik esan nahi dut, harreman poetiko haue-tan nabaritzen dela poeta hauei esker Pello Marik izan zuen olerki-bultzada;eta non den Otañori dagokion lekua euskal poesiaren historian, eta zein denbertsolaritzaren historian hartzen duen eremua. Eta sugeritzen digu zizurkilda-rrak duen lotura pertsonala beste euskal poetekin; bereziki Emeterio Arresere-kin eta, honen bitartez, “Euskal-esnalea”-ko beste olerkari batzuekin.

Lehenengo azpisail hau, ‘’kantagarriak ohiko eran’’ deiturikoa, bukatzean,ohartarazi nahi genuke, horrelakoak direla ifarraldeko sariketetara aurkeztuak,nahiz eta hegoaldean leienda poemak ere aurkezten dituen berehala ikusikodenez. Poema kantagarriok izango dira bertsolaritzaren zirkuituan sartukodirenak, herriak memorizatuz, eta horiek izango dira ere, kantutegietako anto-logietan jasoko direnak, klasizismo bat emanez Otañoren bertsogintzari.

2.2. Leienda-Poemak eta beste

Otañok Donostian eginiko bertso-sail berezienetako bat da, ahoz kantatu-takoen sailean sartzen ez dena, eta guk Ieienda-poema deitzen duguna. Tira-detan emaniko bertso-andanak dira; gehienetara luzeak; Ieienda antzekokontaera elekatzen dutenak, hitz lauz izan beharrean, puntu bereko esaldiakerrenka emanez garatuak.

• 197

34. AZ, 1, 364 eta 36135. AZ, 1, 442 eta 44136. AZ, 1, 339. “On Ramon Artola euskal izkribalari zanari ordainez”, eskaintzen dion poema

“Amets bat” delarik.37. AZ, 1, 382: “On Antonio Arzac jaunari donkitua”. “Limosnatxo bat” (1893) eskaintzen dion

olerkia


Izena jartzerakoan, Antonio Arzaken poesigintza eduki dugu gogoan.Donostiar olerkari honek baditu bertso-saioak, Otañoren hauekin antza han-dia dutenak, A Zavalak ‘poemak’ deitzen dituenak38. Bidezko zen gai berariizen bera ematea. Baina poema hitza generikoegia zenez, hitz mugatzaile bateranstea pentsatu genuen, “Ieienda” hitza aukeratuz horretarako. Bi arrazoihauengatik: handia zen garai haietan Ieiendekiko joera; eta bestetik antzeko-tasun bat nabari zaie Otañoren poema jakin hauei eta orduan ahotan zebil-tzan leiendei. Hortik leienda-poema deitu izana.

Leienda-poemak

2.2.1. Sariketei loturikoak

- “Donostiya uxoa” 1894. Donostiako “izkribatzaileen indar neurtzean” lehe-nengo saria39.


198 •

Errekalden intxaurra bazen, Argentinan onbua (Chascomus, 2009 - Hernandorena K.T.)

38. A. ARZAK Idazlan-sorta, “Auspoa” 233 z., Oiartzun, 1995, 31 or.39. AZ, 1, 407-413

- “Amona gizagaisoa”, 1896, Arrasateko Euskal festetan lehenengo saria40.

- “Anaitasuna”, 1897, Oiartzungo Euskal Festetan lehenengo saria41.

2.2.2. Sariketez kanpo daudenak

- “Amets bat’’, Euskal-Erria-n argitaratua, aldizkari honetako ateak ideki-tzeko eskatuz. Ameriketatik etorri eta lehendabiziko idazlana 189142

- “Eizakuak”, datarik gabe. Oroimenak altxorrean jasoa43.

- “Karidadea”, 1895, Zerbait bertso-liburuan argitaratua44.

2.3. Teknika berezidunak

- Estrofako oin hautsiak errenka errepikatuz bukatzen da estrofa.

“Egon oi dira gurdiakloriak;

nik nai det billatzen saiausaia,

eta arki Ieike errezberez,

nola dakarkiyen legezloriak usaia berez”45.

- Akrostikoa: “Oroitza”, 1895, (Sociedad Union Artesana)46.

- “LetriIIa-k”, azken bi bertso berdin(tsu) errepikatuz estrofa guztietan.

lkus’* “Limosnatxo bat’’ eta “Aitona gizagaisoa”, gorago emanak47.

• 199

40. AZ, 1, 446-45541. AZ, 1, 478-48842. AZ, 1, 339-35043. AZ, 1, 392-39644. AZ, 1, 415-42245. AZ, 1, “Pernando Amezketarra” (1883), AZ, 1, 371-37246. AZ, 1, 41447. AZ, 1, 381-382, eta 447-450


2.4. Hizkuntz abileziak eta ezagutza

- Hitz homofonoen desberdintasuna erakutsiz: “Nasketak”, 1892, homo-fonoak izanik ere, poto egiten ez dutenak heterografoak direnez48.

- -Letra berarekin hasiz estrofako hitz guztiak, “B” letrarekin, 1892.Antzeko bertsogintza Pope Artolak, adibidez49

“Baldin bizi baleike

bat bakarrik berez,

besteren biarrikan

bage, bakardadez,

baliteke buruba

berotzia birez’’

2.5. Doinu berrien letrak musikaren eskariz edo

- “Beti-betiko”, Buenabentura Soroaren musika (d.g.)50.

- “Gu ta gutarrak” d.g., Antonio Espondak eskatua51.

- “Karidadea”, Migel Oñateren doinuan, 189552.

- “Larriya”, Romanza de Oñate,189553.

- “Maitaro”, (d.g.) Migel Oñateren musika54.

- “Legazpi Aundiari”,1897, musika Busca Sagastizabalena55.


200 •

48. AZ, 1, 351-35749. AZ, 1, 358-35950. AZ, 1, 388-39151. AZ, 1, 39752. AZ, 1, 425-43153. AZ, 1, 425-43154. AZ, 1, 467-46855. AZ, 1, 489-491

Otañoren bertsogintza, kantagarria den hura, ahozko zirkuituan sartzenda, bertsozaleek buruz ikasi eta kantatzen dutelako. Baina badu beste bertso-gintza bat kantatzeko ez dena, eta idatziaren munduan geratzen dena, kide-kotasun bat agertuz estilo idatziarekin erakusten du antzeko gustamolde bat;orduan idazten eta dastatzen diren eleketekin; antzeko onarpena grafiareki-ko eta honek dakarren ziurtasunerako, antzeko berrikuntz nahia poesi tekni-ketarako; antzeko egokitzapen gogoa emanaldi poetikoetarako, euskal hitzabigirietan sartuz. Otañok, nahiz eta formazio apartekorik ez bazuen ere, ber-tsolariek eskuarki ez duten prestakuntza erakusten du hizkuntzari eta berezi-ki poesigintzari dagozkienetan.

Hiru leienda-poema ditu hegoaldean saritutakoak. Eta joera hori Donos-tiara etorri berri zenetik hartzen badu ere, gogora “Amets bat” 1891koa dela,eredu honetakoak ditu azken aldian saritutako olerkiak.

Letrak enkarguz ere egin ohi ditu; musikariek eskatuz, kantu berriak sortze-ko. Zeregin hau oraindik areago gertatuko zaio azken txandan Argentinaradoanean. Pello Mari gero eta gehiago erabili izan da letragile bezala. Honekerakusten digu nola Otañoren poesigintza neurri batean antzekoa dela musika-rien formazio eta gustuekin. Eta izen bat baduela zizurkiltarrak, eta onarpenkultural bat ere bai, bere poesia garaiko musikalanen osagai izateraino.

Alderdi hauek guztiak Otañoren Donostiako bertsogintzan azaltzen dira.Familiatik eta herritik zekarren bertsokora hiri nagusiko joera berriagoetantxertatzen da, honetan mamituz, lore-jokoen inguru-minguruan, Otañorenpoesia ikasia, hizkera garbikoa, esaldi zorrotzekoa, ongi neurtua, irudimenezaberatsa, arrazoitara sakona, erromantizismo sentiberatasunez josia, kantua-ri atxikia.

3. LEIENDA-POEMEN AIPAMEN BEREZIA

Poema kantagarriak alde batera utziz, horien nolakotasuna ezagunagoadenez, guk leienda-poemak hartzen ditugu aztergai, gutxiago ezagutzendirelako eta Otañoren ezaugarri berezienetako bat erakusten digutelako. Poe-mok sentiberatasunez garaiko eleberrien otina dakarte, hemen erderaz idaz-ten zenaren sentiberatasuna. Helburu pedagogiko bat dute, zeregin didakti-koa gogoan, hartzaileen heziketa bilatzen dutela kulturan, ohituretan etaherrigintzan, batez ere euskararen arloan.

• 201


3.1. Poemetako osagaien aukera

- “Donostiya uxoa”: Gipuzkoako hiri nagusiari gorazarre egiten zaio, usoa-ren iruditik Donostiaren irudia emanez alegorizazio landuan. “Sartugabe kondaira / luziagoetan / urra nere iritziz / Donostíya zer da”56.

- “Aitona gizagaisoa”: Aitona zaharra eta olerkari gaztea euskararen etor-kizunaz elkarrizketa “Miru gaiztoak menderatutzen / duten bezela uxua /etzazutela iltzera utzi / gure euskara gaixua” 57.

- “Anaitasuna”. Ezarritako gaia, “pakearen mesedeak’’. Gerrik onena zer daazkenik? / Da doakabetasuna: / biotz gogorren zitalkeria, / pozoiezko erantzuna;/ arlotegintza ta oñazea. / gosea t’ eritasuna; / eriotza eta infernua... / Tapakea?.. Osasuna”58.

- “Amets bat’’ Umetzaroko oroitzapenak, herrimina Ameriketan; ametsegiten du poetak: etxean dago aita-amekin. Etxean ostatuz amonaxahar bat daukate, Euskara. Poeta etzanik dagoela gelan amona xaha-rra agertzen zaio ‘’Euskal-Erria aldizkarian esku-har dezan eskatuz59.

- “Elizakuak”: Mundu zaharra eta mundu bema; elizakoak beren aintzinate-ko xarmaz; eta gaurko egoera jakina, elkar ezagutu gabe bizi beharra60.

- “Karidadea”: Itsaso zakarra, ekaitza. Hondamendia: ontzia ondora.Negarra. Karidadea. “Au da egiñ bearra l daukagun tarea. / 0, zer gauza ede-rra / dan karidadea”61

Pello Mari Otañok kontakizun bat hartzen du ardatz, han josten dizkiola-rik bere pentsamentu eta sentimentuak. Prosa egin beharrean badirudi ber-tsoak ez diola debekurik ematen kontaerarako, baizik eta baliabide poetikoakugari datozkiola, hitz lauz bezain eroso aritzeko bertsotan, bere eleketa poe-tikoan. Ugaritasun hau, eta bertso-klitxeen berritasuna gogoan, garatzen dupoema, otañotar seilu bereziaz.


202 •

56. AZ, 1, 41257. AZ, 1, 44958. AZ, 1, 48559. AZ, 1, 345-34760. AZ, 1, 392-39561. AZ, 1, 420-421

3.2. Metrika oharrak

Leienda-poemetaz ari garelarik, oso berezia da Otañok horietan erakustenduena: tirada dela horien modulu nagusia. (Ez bakarra, noski, estrofak ere tar-tekatzen dituenez). Tirada luzeak gainez, 17, 12, 32, 30, eta 24 puntuko zerren-dak adibidez, nahiko harrigarri dirudien arren.

Bada leienda-poemetan hoskidetza bat homofonoa ezezik homografoa eredena, zerrenda guztiak beti berdin esaten eta idazten direla, eta guretzaterdarazko errimarekin antzarik handiena duena. Baina hor ez da agortzeneta bukatzen hoskidetza. Gauza gehiago sartzen dira euskal hoskidetza ber-tsolaritzakoan, eta xehekiago Otañorenean.

Hotsen eta grafemen berdintasuna baino gehiago (hala nola erdaran),ingurune foniko bat bilatzen eta gauzatzen da, lege batzuen barruan:

1. Ez da onartzen Otañoren ber-tsogintzan atzizki hutsez egin-dako hoskidetzarik.

2. Atzizkiaren aurretik bokal batedota kontsonante bat hartukodu beti; hori gutxienez. Halanola desiUAK, IUAK; eguNA,gizoNA.

3. Azkenaurreko silaba hori oso-rik hoskidetu dezake, seriazio-ak eginez. Adibidez: beSUE-TAN, baTZUETAN, berTSUE-TAN, oSUETAN, peTXUETANeta abar; edota poztasUNA,jUNA, osasUNA, txukUNA, etaabar.

4. Heren silabako bokala berdinaeman dezake, hoskidetza abe-rastuz zenbait kasutan. Ikusta-gun: bATETAN, pAnPETAN,AnBERTAN, pAKETAN, dANE-TAN, ArrETAN, gAUbETAN...

• 203

Buenos Aireseko Laurak Bat elkartea 1877ansortu zuten. Pello Mari Otañok lotura bereziaizan zuen elkarte honekin eta bertan euskara

irakasten ere aritu zen (Ontzalu, 2007)


Otañok, tradizioari jarraituz, ingurune fonikoa bilatzen du, ingurumariaberatsa, azkenaurreko silaba osoa hoskidetzea ezezik, heren silabatik ereinoiz asonantzia bat markatzen duela. Eta multzoak bilatzen ditu, bakoitza-rekin seriazioak egiteraino.

Behar bada, ingurune foniko hori finkatzeko, Otañoren bertsogintzan ezdago hain markatua zenbait kontsonanteren baliokidetza, nahiz eta joerahori nabaritzen den zenbait kasutan. Ikus gorago, bATETAN, pAnPETAN,pAKETAN, nahiz ez oso zehazki eman baliokidetza hori.

Beraz, esan liteke, Otañok leienda-poemetan ingurune fonikoa bilatzenduela, aberatsa, ez zehatza eta seriazioak eginez ere gauzatzen dena. Bertso-laritzako eskola ongi menderatzen duenaren ekarria, lore-jokoetako mun-duaren osagarri. Aberastasuna sartu zuen euskal hoskidetza idatzian eta esti-listika bat ezarri bertsolaritzan, Xenpelar eta Bilintxen ildotik.

4. ONDORIOAK

4.1. Berezko dohaiak ditu Otañok bertsogintzaren alorrean, ugaritasuna,zehaztasuna, abilezia. Ugaritasuna datorkio bertsolaritzaren altxorramenderatzetik, etxean ikasitakotik noski. Zehaztasuna bere izaeratikdatorkio, bere formaziotik, bere langintza pertsonaletik. Eta abileziaere berdin: bere ikasketetatik, poesi manejuak jakitetik.

4.2. Lore-jokoek ematen diote beren eragina. Zuzenean behartzen dutegai jakinak mamitzera, teknika berriak bilatu eta lantzera, maila baterakustera, altxor bat edukitzera. Zeharka ere eragiten diote antola-tzaileen poetika ezagutzera eta poeten belaunaldi jakin batekinharreman ongarriak edukitzera.

4.3. Lore-jokoak direla-ta, ezagutza eta izen publiko bat bereganatzenditu poesi alorrean. Otaño, sariak jasotzerakoan, kantatua izan zenjendaurrean; eta bere leienda-poemak irakurriak ere izan ziren, halanola Donostian, Arrasaten, Oiartzunen. Ezagutza eta izen publiko batirabazi zituen entzule haietan. Beraz, Donostian hasi zen mamitzenOtañoren bertsozko emaitza, Argentinan gero eskainitakoa hemen-goaren jarraipena baizik izan ez zelarik.


204 •

4.4. Baina Otañoren zabalkundea liburuetatik etorri da. Zerbait (Donos-tia, 1895) eta Alkar (Buenos Aires, 1904; Donostia, 1930), bertso-antologietatik, lore-jokoetan hasitako liburu-emaitzatik.

4.5. Pedro Mari Otañoren errainua, lore-jokoez kanpo, ahozko zirkuituanbiztua izatetik nabarmentzen da. Gerraurrean eta gerrostean, bertso-zaleek buruz ikasten dute Otaño, eta erreferentzia klasikotzat har-tzen. Eta nabarmenago dena, Basarrik eta Uztapidek, eredutzat har-tzen dute Otaño, jantzia delako, ugaria, euskara garbikoa, arrazoiz-koa, errespetuzkoa, garaiko eskakizunei egokituagoa. Geroztik,Amuriza etorri arte behar bada gehienik eragin duen maisua izan daOtaño bertsolaritzan. Baina arazo hau lore-jokoen girotik kanpogeratzen da.

• 205

Lekuona, Juan Mari: “Pedro Mari Otaño: Lore-Jokoetako poeta bat Hegoaldean”. Non: Antoi-

ne d’Abbadie 1891-1997 : Congrès International = Ezhoiko kongresua. Hendaia - Sare, 1997.

Donostia: Eusko Ikaskuntza ; Bilbo: Euskaltzaindia, 1998; 523-534 or.


INFORMAZIO ITURRIEN BERRI OROKORRAK

Bibliografia:

Aizpuru, Mikel – Gerónimo de Uztariz: Vascófilos y bertsolaris, conformadoresdel nacionalismo vasco en el último tercio del Siglo XIX –nº 16.

Aranburu, Pello Joxe, eta beste batzuk:Claudio Otaegi (1836-1890), IV. GerrikoIkerlan Sariketa - 1993

Idem: Norteko Trenbidearen eraikuntza, ebaluaketa eta ondorioak Gipuzkoan, ILiburukia. - 2006,

Arostegui, Julio eta abar: El Carlismo y las guerras carlistas – La esfera de loslibros – Madrid, 2003

Arozamena Ayala, Ainhoa eta beste: Historia del Pueblo vasco 3 - E.U.T.G. -Erein - 1977

Caro Barojak, Juliok zuzendua (Apalategi, Castells, Elorza eta abar): HistoriaGeneral del País Vasco –– Haranburu-Editor, Donostia.

Dueso, J.-k zuzendua (Eyara, Zabala, Txillardegi eta abar): Historia de EuskalHerria -– Ediciones Vascas argitaletxea – Donostia

Estado Mayor del Ejército: Narración militar de la Guerra carlista, 1869 á1876. Tomo III – Madrid, 1884.

Fernandez de Pinedo, Emiliano, Crecimiento económico y transformacionessociales del País Vasco 1100/1850 – Siglo XXI editores – Madrid

Goikoetxea, Joseba Salbador: Sorabilla, Karlistaldien hondamendiaren lekuko -2009,

Goñi, Joseba eta abar: Historia del Pueblo Vasco - EUTG-Erein

Hernando, Francisco: La campaña carlista (1872 – 1876) - Roger & Chernoviz,1877

Hernandorena K.E.: Sustraiak, 1 zenb., Zizurkil 2008

Lekuona, Joan Mari: Ahozko Euskal Literatura - 1982

Mora, Juan Carlos: Zizurkil (II) – Gizarte tradizionala Zizurkilen (1615-1800) -2006

Pirala, Antonio: Historia contemporánea - IV tomoa – M Tello, 1880

• 207

Rodríguez Ranz, Jose Antonio: Gipuzkoako komunikabideen historia 3/1833-1937 – Gipuzkoako Foru Aldundia, 2003.

Tuñon de Lara, Manuel: Historia de España - Ed. Labor

Tuñón de Lara, Manuel: La España del siglo XIX - Edit. LAIA. Barcelona. 1976

Ugalde, Martin: Historia del País Vasco - Elkar

Zapirain Karrika, David: Zizurkil (III) – Aldaketa haizeak (1800-1950) - 2007

Zavala, Antonio: Pedro Mari Otaño eta bere ingurua (I eta(II) - 1993

Artxiboak:

Donostiako DEAH: Sakramentu agiriak; Zizurkilgo parrokia matrikula; ArtzainOna parrokiako agiriakDonostiako UA: PadroiakOñatiko GPHA: 3/2946; Hipoteka liburua (H)Tolosako GAO: Protokoloak (PT), Korrejimendua (CO,LCI edo UEJ); Karlisten fon-doa(CA); Junta Jeneralak (JD,IT);Villabonako VUAZizurkilgo ZUA

Internet sareko webguneak:

susa-literatura.comargia.comeuskalkultura.comEuskomedia Fundazioa, Euskal Kultura OnlineEuskosare.orgine.esLiteraturaren zubitegia. OtañoKlasikoen gordailua. Pedro Mari Otaño


208 •

INFORMAZIO ITURRIEN BERRI ZEHATZA KAPITULUKA

Informazio iturrien berri zehatza erantsi dugu kapituluka. Ohar bakoitzak libu-ruko orrialdea eta lerroa adierazten du lehenik eta artxiboko iturriaren xehetasu-nak gero.

1. - EUSKAL HERRIA XIX MENDEAN33-20, Aizpurua

2. - ZIZURKIL XIX. MENDEAN (40+1-3) Rodríguez, J.A, 125, 132 ; (40+4-6), Aranburu, Pello Joxe, 166-167;(40+4-6), Hernandorena, 1. zenb.; (41+15), Goikoetxea, J. 53-61 ; (41+15) Cuer-po del Estado Mayor del Ejército; (42+11), Hernando,118; (44+13), ZUA,254-04;(45+4),www.ine.es; (47+1), ZUA,254-04; (49+9), ZUA, 172, 196 eta 196bis;(49+9), ZUA, 254-04; (55+2), ZUA, 189-01; (57+3), ZUA, 189-01/189-2; (60+8),ZUA, 254-04; (64+1), ZUA, 189-02; (66+1), ZUA 189-1); (67+13), Zapirain,63-106; (68+2), GAO,JD IT,576a,2.

3. - PELLO MARIREN AURREKOAK: OTAÑO ETA BARRIOLATARRAK71-5, Zapirain,63-106; 74-15, GAO, CO LCI, 5230; 74-19, PT. 2177, 115-117, PT,2928, 170-172, PT, 794, 177-178; 75-3, CA 3,4; 75-4, Zapirain, 12; 79-27, Zava-la I, 31-32; 81-12, GPAH, 3/3037, 2036-2044; 81-20, GAO, JD IT, 576a, 2; 82-7,GPAH, 3/3500; 85-14, Zavala I, 91-101; 86-3, Zavala I, 47-49; 86-18, PT, 3430,335-336; 86-22, PT, 3430, 481-482 eta 3704, 2375-2378; 87-3, Zavala I, 54-56;88-3, PT, 3430, 915-918; 88-13, PT, 3433, 881-892; 88-20, PT, 3752, 382-384;88-22, DEAH, 3299-4; 89-8, GPAH, 3/3973, 112-114; 89-15, PT, 3825, 597-602;.

4. - PELLO MARI OTAÑO BARRIOLA (1857-1910)98, VUA, 1092-6 eta 305-4; 111-5, Aranburu, 1993, 75-82: 115-5, Lekuona.

BIBLIOGRAFIA

• 209

PELLO MARI OTAÑOREN ARNASA

(1857-1910)

Liburu hau2010eko apirilean egin zuen

antza inprimategiak.

Documents

PM Otanoren Arnasa