Po czym biegnie czas? Modele pojęciowe czasu a

(nie)racjonalność podróży w czasie w science fiction.

Krystian Apartakrystian.aparta@gmail.com

Semantyka kognitywna

• Semantyka – badanie znaczenia (języka, znaków, symboli).

• Znaczenie ucieleśnione – ani odbicie,ani reprezentacja rzeczywistości.

• Znaczenie pochodzi z ludzkiego doświadczenia, wynika z interakcji człowieka (organizmu biologicznego)z otoczeniem.

Pojęcia i poznanie ucieleśnione

• Doświadczenie kształtowane jest przez fizjologię człowieka (obecność zmysłów, procesy fizjologiczne), cechy środowiska kulturowego (np. obecność grawitacji).

• Pojęcie to aktywacja określonej struktury umysłowej: cech interakcyjnych(np. wygląd), oraz innych pojęć, konotacji, itp.

Przestrzenie mentalne

• Struktury, które pojawiają się „na żywo” podczas myślenia czy rozmowy, umożliwiające nadanie organizacji zawartości umysłowej.

• Przestrzenie zawierają elementy(np. pojęcia) i relacje.

• Rozszerzeniem teorii przestrzeni mentalnych jest teoria amalgamacji pojęciowej (ang. conceptual blending).

Przykład: Ten chirurg to rzeźnik.

Amalgamat (przestrzeń amalgamatu):

Stopiona zawartość z innych przestrzeni, oraz zawartość nowa. Znaczenie emergentne

Przestrzeń wyjściowa 1:CHIRURG

Przestrzeń wyjściowa 2:RZEŹNIK

Przestrzeń generyczna:to, co wspólne

Pochodzenie pojęcia CZAS – Amalgamacja 3 domen

pojęciowych

1. Domena zdarzeń (E)– Kolejność zdarzeń, typy zdarzeń,

subiektywne doświadczenie zdarzeń

Fauconnier i Turner, 2006

2. Domena ruchu (X)

• Część domeny zdarzeń: doświadczenie ruchu i przemieszczania sięoraz pochodząca z niego logika

• Schemat Źródło-Ścieżka-Cel

Rola schematu Źródło-Ścieżka-Cel

• W wyniku amalgamacji reprezentacji mentalnych za pomocą schematu Ścieżki, pojawia się „nowy byt” – abstrakcyjna trajektoria (tor, ścieżka).

• Dla nas trajektoria jest rzeczywistai istnieje w świecie. Wymiar fizycznego istnienia pojawia się w wyniku amalgamacji.

Rola struktur domeny ruchu (X)

PRZYKŁAD:

– X: Jeśli istnieje bezpośrednia droga między A i B, a my przemieszczamy się nią w stronę B, oznacza to, że jesteśmy coraz bliżej B.

– E: Jeśli obiad kończy się na drugim daniu,to im więcej zjemy drugiego dania,tym bliżej jesteśmy końca obiadu.

• Struktura domeny ruchu (X) stapia się łatwo ze strukturą domeny Zdarzeń (E). Przestrzenna logika i relacjez domeny ruchu nadają wewnętrzną logikę konceptualizacji zdarzeń.

Rola struktur domeny ruchu (X) – c.d.

• Przestrzenna logika domeny ruchu wywołuje konceptualizację takich „obiektywnych i racjonalnych” aspektów Zdarzeń jak:– Długość zdarzeń, kolejność zdarzeń, szybkość

przebiegu zdarzeń, równoległość przebiegu zdarzeń, kierunek przebiegu zdarzeń, itp.

• Racjonalna konceptualizacja Zdarzeń bez takiej przestrzennej logiki nie jest możliwa. Struktura Xto nie dodatek, ale „treść” Zdarzeń.

3. Domena zdarzeń uniwersalnych (M)

• Składa się z 2 domen: Cyklicznej dobyi Czasomierza.

• Cykliczna doba: Amalgamat reprezentacji wielu nocy i dni tworzy nowy, „realny” twór – abstrakcyjną Dobę, która się powtarza (codziennie przeżywamy dobę).

Domena zdarzeń uniwersalnych (M) – c.d.

• Czasomierz: zdobyte kulturowo mentalne reprezentacje powtarzających się działań pewnych mechanizmów, np. ruch pręcika między 2 punktami

• Struktura ich spaja się ze strukturą Cyklicznej doby: np. reprezentacja pewnej pozycji wskazówek spaja sięz elementem Południe

Amalgamat E/X/M = Czas

• Amalgamacja E/X/M daje nowy byt: powszechne, abstrakcyjne, niezmienne, obiektywne zdarzenia, w których rozgrywa się wszystko we wszechświecie.

• Każde rzeczywiste zdarzenie „lokalne” rozgrywa się w wydarzeniu uniwersalnym z sieci M (minuta, itp.)

Źródło fizycznej rzeczywistości czasu

• Dzięki amalgamacji domen E/X/M, reprezentacja mentalna doświadczenia fizycznego, subiektywnegoi bezpośredniego stapia się ze zdarzeniem abstrakcyjnym.

• Powstaje nowy byt: doświadczenie subiektywne i fizyczne zdarzenia abstrakcyjnego (niefizycznego)i obiektywnego (np. zeszły piątek).

Podróż w czasie i przestrzeni

• W przestrzeniach wyjściowych są 2 różne Miejsca umysł tworzy amalgamat oparty na schemacie Ścieżki z domeny X (=„jak przebyliśmy z jednego do drugiego miejsca”)

• Jak zawsze, w amalgamacie Ścieżka abstrakcyjna zyskuje wymiar istnienia realnego i „jakby fizycznego”

Podróż w czasie i przestrzeni – c.d.

• Amalgamat importuje pojęcie dające lepszy wgląd i zrozumienie zmiany miejscaw przestrzeni, oparte na schemacie Ścieżki,ale bardziej szczegółowe.

• Pytanie: Dziś jesteś w Londynie. Wczoraj byłaś w Paryżu. Jak się tu dostałaś?– Jakiś model dostarcza nam kompresji (np. PODRÓŻ

SAMOLOTEM)

Konsekwencje „fizyczności” abstrakcyjnej Ścieżki

• Choć Ścieżka (trajektoria) jest abstrakcyjna, dzięki amalgamacji zyskuje wymiar istnienia fizycznego. Dzięki temu możemy na przykład narysować ją, wrócić tą samą drogą, odtworzyć trajektorię, itp.

• Konceptualizacji tego, jak wracamy Ścieżkąz amalgamatu, dostarcza zaimportowanydo amalgamatu pojęciowy model zmiany miejsca (np. pojęcie LOT SAMOLOTEM = lecimy z powrotem itp.)

Podróż w czasie i przestrzeni – c.d.

• Czasami nie ma dostępnych modeli,które dostarczyłyby racjonalnej kompresji fizycznej ZMIANY MIEJSCA.– Pytanie: Dwa dni temu byłaś w kuchni. Dzisiaj

jesteś w salonie. Jak się tu dostałaś?

– W podobnych przypadkach pozostajemy przy abstrakcyjnej Ścieżce z amalgamatu E/X/M – przemieszczamy się po Ścieżce CZASU

Podróże w czasie w science fiction

• Abstrakcyjna Ścieżka z amalgamatu E/X/M ma wciąż wymiar fizyczny (droga od jednegodo drugiego miejsca / wydarzenia istniejejako abstrakcyjno-fizyczna Ścieżka)

• W science fiction dodajemy nowy model ZMIANY LOKALIZACJI, umożliwiając powrótpo tej „fizycznej” Ścieżce, tak jak robimy toprzy dostępności innych modeli poruszania się po „fizycznych” trajektoriach (np. LOT SAMOLOTEM)

Podróże w czasie w science fiction – c.d.

• Racjonalność (zasady) podróży w czasie zależy od przyjętego pojęcia MIEJSCA:

• Lokalizacja OSOBY to CIAŁO osoba podróżuje między różnymi („swoimi”) ciałami (n.p. Voyager „Before and After”)

Podróże w czasie w science fiction – c.d.

• Amalgamat OSOBA+CIAŁO – Lokalizacja OSOBY to wszystko oprócz tego,

co nie jest ciałem (np. nagie podróżew Terminatorach)

– Lokalizacja OSOBY to jedno z pojęć MIEJSCA: miejsce „zwyczajne” (pokój, podłoga – wszędzie, gdzie można dojść), położenie w przestrzeni absolutnej(po podróży w czasie lądujemy w próżni,bo Układ Słoneczny „odleciał”)

Podróże w czasie w science fiction – c.d.

• Inne ciekawostki:– „Rozpakowanie” amalgamatu powoduje kłócenie się

odczucia „abstrakcyjności” i „fizyczności” Ścieżki (różne rozwiązania: osoba podróżująca w czasie jest niematerialna, „niby materialna” ale nie da się jej dotknąć, itp.)

– Paradoksy: pojęcie PRZYCZYNY ma w sobie schemat Ścieżki z E/X i jego „oczywistą i racjonalną” logikę (jedno zdarzenie to obszar Ścieżkiprzed drugim wydarzeniem. Co się stanie,jeśli zmienimy kolejność? Przecież to nieracjonalne).

Nadszedł czas (M) końca (X) prelekcji (E).

Więcej materiałów pod adresem: timetravel.net46.net/

Pytania, komentarze, fan-mail: krystian.aparta@gmail.com

Bibliografia• Amalgamacja pojęciowa:

– Aparta Krystian. Conventional Models of Time and their Extensions in Science Fiction. Unpublished Master’s Thesis. Kraków, Uniwersytet Jagielloński, 2006. <http://www.timetravel.110mb.com/Aparta_Models_of_Time.pdf>

– Cichmińska Monika. Spokojnie, to tylko amalgamat. 2004. <human.uwm.edu.pl/polonistyka/P_J_2004/Cichminska.doc>

– Fauconnier, Giles i Mark Turner

• 2003 The Way We Think. New York: Basic Books.

• 2006 Rethinking Metaphor. <http://www.cogsci.ucsd.edu/~faucon/RethinkingMetaphor19f06.pdf>

• Pamięć epizodyczna:

– Corballis, Michael C. i Thomas Suddendorf. Mental time travel and the evolution of the human mind. 1997. <http://cogprints.org/725/00/MentalTimeTravel.txt>

– DeNoon Daniel. Memory is Mental Time Travel. WebMD Medical News 21 December 2005. 2005. <http://www.webmd.com/content/Article/116/112273.htm>