Kaczmarek, Ł. (2008). Podstawy neuropsychologiczne wpływu afektu pozytywnego na procesy poznawcze w

kontekście rozbudowy zasobów osobistych. W: A. Słapińska (red.) Pojęcie zmiany w teorii i praktyce

psychologicznej (s. 67-90). Poznań: Wydawnictwo Naukowe UAM.

Podstawy neuropsychologiczne wpływu afektu pozytywnego na

procesy poznawcze

Streszczenie

Wiele badań oraz propozycji teoretycznych wskazuje na to, że pozytywne stany afektywne pełnią ważną funkcję adaptacyjną. Proces rozwoju, który prowadzi do innowacji w sposobie myślenia oraz działania uruchamiany jest pod wpływem afektu pozytywnego. Uzasadnienie dla tej tezy wynika nie tylko z obserwacji behawioralnych oraz poznawczych, lecz również z analiz na poziomie neurofizjologicznym.

Słowa kluczowe:

Afekt pozytywny, pozytywne emocje, twórczość, neuropsychologia, procesy poznawcze, zasoby

1

Wprowadzenie

Przeciwstawiając się powszechnym w przyrodzie procesom entropii, człowiek

nie dąży do homeostazy, rozumianej jako powrót do status quo ante po każdym

zachwianiu równowagi, zarówno w aspekcie biologicznym jak i psychicznym.

Człowiek w swej istocie jest systemem dynamicznym, którego główną zasadą jest

stałość rozwoju. Jak uważa Antonio Damasio (2005): „Wrodzone mechanizmy

regulacji nie mają na celu li tylko osiągnięcia nijakiego, neutralnego stanu między

życiem a śmiercią. Zadaniem homeostazy jest raczej zapewnienie stanu lepszego niż

neutralny, jaki my – istoty myślące i obficie wyposażone – nazywany dobrym

samopoczuciem” (s. 34). Zamiast zasady stałości, lepiej można opisać człowieka na

wielu wymiarach z perspektywy zasady stałej zmienności, przy czym nie jest to

zmienność chaotyczna, lecz ukierunkowana. Podobny pogląd wyraża Kazimierz

Obuchowski (2004), jak również rozszerza go o spostrzeżenie, że mechanizmy

regulacji, które warunkują stałość rozwoju, same w sobie podlegają entropii, a przez

to muszą być rozwijane. Obaj wspomniani teoretycy, którzy czerpią z osiągnięć

neuropsychologii, dochodzą w swoich wywodach do wniosku, że rozwój zachodzi

pod wpływem pozytywnych stanów afektywnych. Pozytywne emocje nie są jedynie

wyrazem tego, że człowiek się rozwija. Analiza danych eksperymentalnych

dostarczyła wielu przesłanek do takiego wniosku, natomiast wiedza

neurofizjologiczna przyczyniła się do zrozumienia niektórych zależności, które

zachodzą na poziomie ludzkich zachowań i przeżyć.

Jakie zatem zmiany w procesach poznawczych zachodzą pod wpływem

pozytywnych stanów afektywnych bezpośrednio i jakie są ich długofalowe skutki o

charakterze rozwojowym? Jakie jest podłoże neurofizjologiczne tych zmian? W celu

odpowiedzi na te pytanie dokonany zostanie przegląd kilku teorii ukazujących wpływ

pozytywnych stanów afektywnych na przebieg procesów poznawczych. Opisana

zostanie Teoria Kod-Emocje Kazimierza Obuchowskiego, Teoria Poszerzającej i

Budującej Funkcji Pozytywnych Emocji zaproponowana przez Barbarę Fredrickson

oraz Teoria Dopaminowa Pozytywnego Afektu Alice Isen i współpracowników.

Opisywane teorie, choć często wychodzą z różnych założeń teoretycznych i tradycji

badawczych w podobny sposób przedstawiają funkcje pozytywnych emocji. Ich

wspólnym mianownikiem jest czerpanie z osiągnięć neuropsychologii w celu

wyjaśnienia zaobserwowanych zależności. Zazębianie się psychologii poznawczej,

2

psychologii emocji i neuropsychologii jest procesem, dzięki któremu wyłania się

pełniejszy i bardziej wiarygodny obraz funkcjonowania umysłu. Ponadto wiedza

neuropsychologiczna pozwala na formułowanie wielu interesujących hipotez

związanych z relacją między emocjami a poznaniem.

1. Stany afektywne - definicje

Jak zauważa Jerome Kagan (1997, s. 70), psychologia tym różni się od nauk

biologicznych, że w przypadku nauk przyrodniczych pierwszym etapem poznania jest

precyzyjny opis wyróżnionego zjawiska, określenie jego natury i właściwości

funkcjonalnych oraz powiązanie z innymi poznanymi zjawiskami. Dopiero po tym

etapie zostają utworzone pojęcia wyjaśniające. Trudno zachować taką procedurę

postępowania w przypadku poznawania zjawisk afektywnych, ponieważ z jednej

strony jest to obszar trudny do eksploracji, a z drugiej – istnieje pilne

zapotrzebowanie społeczne na wiedzę o emocjach oraz sposobach wykorzystania tej

wiedzy w celu rozwiązywania problemów praktycznych. W przypadku emocji kryteria

obiektywności spełniają jedynie ekspresja emocjonalna oraz zmiany fizjologiczne.

Natomiast przeżycia towarzyszące zjawiskom afektywnym są dostępne jedynie na

drodze introspekcji. Również reakcje ekspresyjne oraz fizjologiczne są trudne do

badania ze względu na ograniczenia współczesnych narzędzi pomiarowych. Dlatego

większość teorii stanów afektywnych musi opierać się na fragmentarycznym

materiale. Z tego może wynikać zamieszanie terminologiczne dotyczące takich pojęć,

jak emocje, nastrój, uczucie i afekt (por. Doliński, 2000).

Keith Oatley oraz Jennifer Jenkins (2003) wyróżniają następujące właściwości

emocji, najmniej kontrowersyjne w porównaniu z bardziej specyficznymi definicjami

emocji, których można doliczyć się aż dwudziestu dwóch (Van Brakel, za: Oatley,

Jenkins, 2003). Otóż emocje wywoływane są przez wartościowanie przez podmiot

zdarzeń jako istotnych dla realizacji jakiegoś ważnego celu. Emocja odczuwana jest

jako pozytywna, jeżeli zdarzenie sprzyja osiągnięciu celu, a jako negatywna, jeżeli

utrudnia. Proces wartościowania może przebiegać świadomie lub nieświadomie.

Emocje nadają priorytet jednemu lub kilku rodzajom działania. Doznawane są jako

odrębny typ stanu umysłowego, z którym występują zmiany somatyczne, akty

ekspresji oraz działania. Emocjom przypisuje się funkcję wywoływania

ukierunkowanych zmian w zakresie subiektywnego doświadczania, ekspresji

mimicznej, procesów poznawczych i zmian fizjologicznych (por. Levenson, 1998;

3

Frijda, 1998, s. 104; Doliński 2000). Pojęcie nastroju odnosi się do długotrwałego i

bezprzedmiotowego stanu afektywnego (Watson, Clark, 1998; Oatley, Jenkins,

2003). Nastrój swoją walencję (pozytywną lub negatywną) oraz intensywność. Pod

tym względem podobny jest do afektu z tą różnicą, że zawiera bardziej rozbudowany

komponent poznawczy w postaci oczekiwania kontynuacji odczuwanych stanów

zgodnych z walencją w przyszłości (Doliński, 2000). Uczucia stanowią rozbudowany

poznawczo świadomy aspekt emocji. Według metafory drzewa Damasio (2005)

uczucia stanowią najwyższe części jego korony. Są psychicznym odzwierciedleniem

bardziej podstawowych procesów emocjonalnych.

Afekt zajmuje centralne miejsce w strukturze analizowanych zjawisk.

Definiowany jest na dwa względnie różne sposoby. W ujęciu wąskim, „afekt jest

chwilową, pozytywną lub negatywną reakcją organizmu (wegetatywną, mięśniową,

doznaniową) na jakąś zmianę w otoczeniu lub samym podmiocie. Za sprawą

procesów neurohormonalnych powoduje on tendencję od/do spostrzeganego lub

pomyślanego obiektu, zbliżanie/oddalanie i bywa odczuwany jako

przyjemność/przykrość” (Kolańczyk i in. 2004, s. 16). Przez chwilowość (od

milisekund do kilku sekund) należy rozumieć długość trwania reakcji po usunięciu

bodźca. W przypadku stałej obecności bodźca czas trwania afektu może utrzymywać

się relatywnie długo. Ta definicja odnosi się do tradycji wywodzącej się z badań

Murphy i Zająca (1994), ukazujących pierwszeństwo procesów emocjonalnych

względem poznania. W tych badaniach opierano się na minimalnych bodźcach

zdolnych do pobudzenia systemu afektywnego. Siła oddziaływania bodźca była na

tyle mała (np. ultrakrótka ekspozycja obrazu emotogennego za pomocą

tachistoskopu), aby nie został on opracowany na poziomie świadomym.

Znacznie częściej (np. Isen, 2005, Cacioppo, Berntson, Larsen, Poehlmann,

Ito, 2005) stosuje się pojęcie „stan afektywny” na określenie elementu wspólnego

grupy pojęć obejmującej zarówno opisany powyżej „minimalny afekt” jak i emocje

oraz nastrój. Afekt jest wspólnym mianownikiem wielu różnych pojęć emocjonalnych,

które zawierają w sobie ocenę na wymiarze przyjemność – nieprzyjemność,

niezależnie od czasu ich trwania i intensywności. Stanowi wspólny rdzeń tych

stanów, stąd propozycja by określać go jako „afekt rdzeniowy” (Russell, 2003).

4

2. System afektywny

Afekt powstaje jako rezultat aktywności struktur systemu nerwowego

odpowiedzialnych za przetwarzanie informacji w celu określenia ich właściwości

apetytywnych bądź awersyjnych i motywowania do zbliżania lub unikania. Obecnie

konkurują ze sobą dwa modele funkcjonalne systemu afektywnego. Model starszy

zakłada, że afekt jest wynikiem działania systemu, który ocenia bodźce na wymiarze

intensywności oraz walencji przykrość – przyjemność (Russell, 1980, 1999).

Jednakże coraz więcej danych empirycznych przemawia za tym, że układ nerwowy

przetwarza informacje równolegle w dwóch systemach, z których jeden czerpie

informacje o pozytywnych, a drugi o negatywnych właściwościach bodźca (Watson,

Wiese, Vaidya, Tellegen, 1999; Cacioppo, Berntson, 1999). Na poziomie

subiektywnym przemawia za tym proste doświadczenie introspekcyjne. Zgodnie z

teorią bipolarną w sytuacji ambiwalentnej (gdy ten sam obiekt posiada cechy

pożądane oraz awersyjne) powinniśmy odczuwać stan obojętności, ponieważ

pozytywność oraz negatywność równoważyłyby się wzajemnie. Jednak częstsze są

reakcje silnego napięcia, nacechowanego współwystępującym afektem pozytywnym

oraz negatywnym. Za odrębnością systemów przemawiają również badania, w

których osoby deklarowały ambiwalentne przeżycia (Larsen, McGaw, Cacioppo,

2001). Ponadto pewne grupy środków psychoaktywnych wykazują specyficzne

działanie na system afektywny, np. benzodiazepina stosowana jako środek

uspokajający wpływa na zmniejszenie efektów warunkowania w oparciu o karę (afekt

negatywny), lecz nie ma związku ze skutecznością pozytywnych wzmocnień

(Cacioppo, Berntson, 1999).

Istnieje wiele przesłanek do wniosku, że bodźce negatywne wywierają większy

wpływ na różne aspekty funkcjonowania niż bodźce pozytywne o takim samym

natężeniu (przegląd: Baumeister, Bratslavsky, Finkenauer, Vohs, 2001). Cacioppo i

Berntson (1999), przypuszczają, że ta zależność nazwana „negatywną

stronniczością” (ang. negative bias) zachodzi w warunkach silnego pobudzenia. W

ten sposób człowiek unika ryzyka poniesienia poważnych strat kosztem braku

korzyści, co w perspektywie ewolucyjnej może stanowić warunek przetrwania. W

stanie niskiego pobudzenia emocjonalnego dominuje aktywność systemu

pozytywnego. Dzięki „pozytywnemu równoważeniu” (ang. positive offset) podmiot jest

motywowany do eksploracji otocznia w poszukiwaniu możliwych korzyści. Podejmuje

5

działalność niejako „na kredyt” przeżywając pozytywną aktywację, która może

dopiero zostać uzasadniona w wyniku eksploracji. Potwierdza się tutaj myśl zawarta

we wstępie, że człowiek w stanie homeostazy powinien doświadczać pozytywnego

afektu, a nie stanu obojętnego (Damasio, 2005). Jest to stan motywujący i

przygotowujący poznawczo do eksploracji otoczenia, jak i zapewne świata idei oraz

własnych możliwości, a w konsekwencji tego prowadzący do rozbudowy zasobów.

Próbuje się wykazać empirycznie, jakie powinny być wzajemne relacje między

pozytywnym i negatywnym afektem, aby ich wpływ na funkcjonowanie był optymalny.

Funkcjonowanie charakteryzujące się niepowtarzalnością, innowacyjnością,

elastyczność i dynamiczną stałością funkcjonowania zależy od proporcji afektu

pozytywnego do afektu negatywnego. W badaniach Fredrickson i Losady (2005)

obserwowano taki wzorzec, gdy przewaga pozytywnego afektu nad negatywnym

była nie mniej niż 2,9-krotna, lecz nie więcej niż 11-krotna. Wynika z tego, że pewien

poziom afektu negatywnego jest komponentem istotnym dla optymalnego

funkcjonowania. Z drugiej strony istnieją dane wskazujące, że nawet bardzo duża

przewaga pozytywnego afektu nad negatywnym nie musi prowadzić do zaburzeń

adaptacji w wymiarze psychicznym, fizjologicznym oraz behawioralnym (Friedman,

Schwarz, Haaga 2002). Ta kontrowersja wskazuje, że obszar optymalnych

wzajemnych proporcji oraz wartości bezwzględnych pozytywnego i negatywnego

afektu wymaga dalszej eksploracji.

3. Zmiany w funkcjonowaniu poznawczym wywołane emocjami pozytywnymi

3. 1. Teoria Kod-Emocje

Jedną z wcześniejszych propozycji teoretycznych ukazujących wpływ

pozytywnego afektu na procesy poznawcze sformułował Kazimierz Obuchowski

(2004) w ramach Teorii Kod-Emocje. Pojawia się w niej rozróżnienie na „emocję

pozytywną” oraz „emocję negatywną”. Emocja ujęta jest jako uprzedmiotowiona

reprezentacja świata wyrażająca się w kategoriach siły oraz znaku, która nie posiada

komponentu treściowego. Wyznacza tendencje do zbliżania lub unikania (2004, s.

232). Zgodnie z zaproponowanymi w poprzednich punktach podziałem, termin

„emocja” używany jest w Teorii Kod-Emocje na oznaczenie pozytywnego i

6

negatywnego afektu1. Z kolei „kod umysłu” to sposób, za którego pomocą podmiot

przetwarza napływające informacje. Podobne znacznie posiada pojęcie „modalność

przetwarzania” (por. Oatley, Jenkins, 2003).

Wyróżnione zostały cztery poziomy kodów (Obuchowski, 2004, 2002). Kod

monokonkretny, najbardziej podstawowy i zarazem najwcześniejszy zarówno w

rozwoju filogenetycznym jak i ontologicznym, wykorzystywany jest w celu tworzenia

najprostszych związków między bodźcami i reakcjami, które nie są zapośredniczone

w wyższych procesach psychicznych. Tworzy on nieprzetworzoną statystykę

doświadczenia. Dopiero wyższy kod polikonkretny pozwala na stworzenie obrazu

świata oraz organizację informacji w oparciu o deskryptywne funkcje języka. Na

przykład, umożliwia wyłonienie podgrup w grupie przedmiotów według ich

konkretnych cech: pojęcia „rybak, sieć, strzelba, myśliwy” mogą zostać

zorganizowane na zasadzie łączności tematycznej (współwystępowania w pewnych

sytuacjach) jako pary „rybak – sieć” oraz „myśliwy – strzelba”. Organizacja materiału

według nadrzędnych kategorii (np. zawód: rybak, myśliwy) wymaga zastosowania

kodu hierarchicznego. Rezultatem operacji zachodzących w oparciu o kod

hierarchiczny nie jest precyzowanie obrazu świata (czyli „sortowanie” bezpośrednich

danych percepcyjnych), lecz elaboracja jego modelu na dowolnym wyższym

poziomie ogólności. Podstawą tego kodu są operacje na pojęciach abstrakcyjnych

organizowanych w struktury hierarchiczne.

Trzy opisane kody stanowią podstawę systemu poznawczego, jednak nie

tłumaczą przebiegu procesów twórczych, które wymagają procesów poznawczych

bardziej zaawansowanych niż liniowe rozwijanie hierarchii pojęć. Kod twórczy musi

zatem przebiegać według wyższych niż językowe zasad organizowania informacji.

Jedną z przesłanek do takiego wniosku mogą być introspekcyjne opisy przytaczane

przez wynalazców. Często dokonują oni wtórnej werbalizacji pomysłu, który pojawia

się umyśle w formie olśnienia lub wglądu trudnego do wyrażenia za pomocą słów.

Stąd przypuszczenie, że proces poznawczy przebiega według kodu nadjęzykowego.

Pod pojęciem kodu twórczego może kryć się po prostu „bardziej abstrakcyjny poziom

wiedzy pojęciowej” (Nęcka, 2001, s. 80).

1 W dalszej części pracy używane będzie pojęcie „afekt” wszędzie tam, gdzie Kaziemierz Obuchowski posługuje

się pojęciem „emocja” w takim znaczeniu, w jakim pokrywa się ono ze zdefiniowanym w tej pracy pojęciem

„afektu”.

7

Jaki jest udział procesów afektywnych w „przełączaniu” kodów umysłu? Afekt

w Teorii Kod-Emocje rozumiany jest zgodnie z koncepcją Simonowa (za:

Obuchowski, 2004), jako proces kompensujący deficyt lub wykorzystujący nadmiar

informacji koniecznej do wykonania zadań, do których podmiot jest motywowany.

Deficyt informacji, czyli ilość niewystarczająca do podjęcia czynności

umożliwiających realizację zadań, wywołuje afekt negatywny. Pod jego wpływem

umysł przełącza się na kody konkretne i zaostrza procesy generalizacji, które

redukują deficyt informacyjny. Generalizacja umożliwia orientację szybszą, lecz mniej

adekwatną. Gdy zostanie wzbudzony silny afekt negatywny (np. w sytuacji

zagrożenia rozumianego tutaj jako zmiana w otoczeniu wymagająca nowych

informacji dla czynności zaradczych) umysł przestawia się z odbioru i analizy

bodźców na działanie. Stan taki może sprzyjać wykonywaniu zadań wymagających

kodów konkretnych, ponieważ pozwalają one na sprawne działanie w sytuacjach

rutynowych, natomiast w kontakcie z sytuacjami nowymi umożliwiają jedynie

zachowania reaktywne.

Równowagą dla występujących deficytów informacyjnych są procesy

poznawcze zachodzące pod wpływem afektu pozytywnego. Wzbudzany jest one

wtedy, gdy otoczenie spostrzegane jest jako obfitujące w informacje. Wywołuje

antycypacyjny proces hiperkompensacji, zarówno w sferze biologicznej

(gromadzenie rezerw energetycznych), jak i psychologicznej (np. rozwój

reprezentacji poznawczej świata). Pozytywny afekt sprzyja poszukiwaniu zachowań

nowych, dla których nie ma standardowych schematów działania. Motywacja

poszukiwania nowości opiera się na eksperymentowaniu w celu rozpoznania nowych

sposobów funkcjonowania podtrzymujących trwający stanu przyjemności.

Podsumowując, wyraźnie zaznacza się w Teorii Kod-Emocje wpływ

pozytywnego afektu na włączanie kodu umysłu umożliwiającego wnikliwą analizę

sytuacji, która nie ogranicza się do analizy obrazu świata, lecz pozwala wydobyć jego

ukrytą strukturę. Udział w tym procesie może mieć kod twórczy, który umożliwia

najbardziej masywne transformacje materiału poznawczego, a w konsekwencji

najbardziej innowacyjne modyfikacje modelu świata oraz własnego zachowania.

Pozytywny afekt uruchamia również procesy hiperkompensacyjne, czyli

rozbudowujące zasoby.

8

3. 2. Badania eksperymentalne nad wpływem pozytywnego afektu na procesy

poznawcze

Pozytywny afekt tworzy taką organizację procesów poznawczych, która

sprzyja dokładniejszej analizie materiału neutralnego i pozytywnego (Isen, 2005).

Dzięki wyróżnieniu większej liczby cech możliwe staje się zarówno skoncentrowanie

na podobieństwach, jak i dostrzeganie różnic analizowanych pojęć. Usprawnienie

procesu spostrzegania różnic i podobieństw wpływa na poprawność procesów

kategoryzacyjnych.

Znane powszechnie choćby z treningów twórczości są zadania polegające na

tworzeniu jak największej liczby skojarzeń z podanym bodźcem, np. „podaj przykłady

pojazdów”. Osoby w pozytywnym stanie afektywnym oprócz podania typowych

elementów danej kategorii (np. samochód, rower, itp.) częściej generują odpowiedzi

takie jak: „winda, ruchome schody, czy deskorolka”, które również pełnią funkcję

umożliwiającą przemieszczanie się. Afekt pozytywny prowadzi zatem do tworzenia

szerszego i bardziej zróżnicowanego zakresu skojarzeń. Również łatwiej tworzą

wspólne kategorie dla pozornie odległych semantycznie obiektów. Dzięki temu

efektowi, ludzie wprowadzeni w pozytywny stan afektywny, dostrzegają więcej

podobieństw i zależności w otaczającym ich świecie. Ponadto równie skuteczniej

spostrzegają różnice między pozornie podobnymi obiektami. Isen nazywa tę cechę

funkcjonowania poznawczego elastycznością procesów poznawczych.

Decydujące znaczenie dla przebiegu opisanych powyżej procesów posiada

wartość emocjonalna treści materiału. Powyższe ustalenia, jak wspomniano, dotyczą

materiału neutralnego i pozytywnego. W przypadku kategoryzacji materiału

negatywnego osoby wprowadzone w pozytywny stan afektywny i dążące do jego

utrzymania radzą sobie gorzej niż osoby w stanie neutralnym (Isen, 2005).

Pozytywny afekt prowadzi do zachowań nowatorskich lub twórczych (Isen,

2005). Osoby, u których wzbudzono pozytywny stan, osiągają lepsze wyniki w

testach odległych skojarzeń i lepiej rozwiązują „problem świecy”. Jest to efekt, który

nie następuje pod wpływem negatywnych emocji oraz bezafektywnego pobudzenia,

które uaktywnia raczej reakcję dominującą. Zadań rutynowych nie wykonują z

większym zaangażowaniem, niż osoby pozostające w stanie neutralnym. Ich lepsze

wyniki nie są zatem skutkiem ogólnego wzrostu motywacji do wykonania zadania.

9

Choć opisane wyniki eksperymentów nie odnoszą się wprost do Teorii Kod-

Emocje, widać dużą zbieżność w zakresie kierunku zmian w funkcjonowaniu

poznawczy, za które odpowiedzialny jest pozytywny afekt. Elastyczność myślenia

zbieżna jest z rezultatami operacji poznawczych przebiegających według kodów

hierarchicznych. Potwierdza się również w wielu eksperymentach wpływ

pozytywnego afektu na włączanie kodu twórczego prowadzącego do wglądu.

3. 3. Teoria Poszerzającej i Budującej Funkcji Pozytywnych Emocji

Analizowane w poprzednim punkcie zależności opisują funkcje pozytywnego

afektu. W dużej mierze udało się udzielić ogólnej odpowiedzi i szczegółowych

konsekwencji na pytanie: jaką funkcję pełni pozytywny afekt? W najogólniejszym

ujęciu powoduje zbliżanie (w sensie behawioralnym oraz poznawczym) oraz tworzy

potencjał poznawczy, szerszą organizację procesów psychicznych. Jednakże do

tego nie ogranicza się funkcja pozytywnych emocji. Pozytywne emocje łączy

występowanie pozytywnego afektu. Ponadto posiadają one aspekt treściowy dla

poszczególnych emocji, który wyznaczają przyczyny emocji.

Długofalowym skutkiem przeżywania pozytywnych emocji jest rozbudowa

zasobów. Rożne pozytywne emocje wykorzystują potencjał pozytywnego afektu w

różny sposób. Fredrickson (1998, 2001) konceptualizuje opisane powyżej zjawiska w

kategoriach poszerzania aktualnego repertuaru myśli i zachowań (ang. momentary

thought-action repertoir). Pod wpływem pozytywnych emocji poszerza się zakres

uwagi, procesy poznawcze prowadzą do większej liczby i większej różnorodności

pomysłów, co prowadzi do bardziej nowatorskiego (twórczego) zachowania

(Fredrickson, Branigan, 2005). Ten aspekt ogólny pozytywnych emocji

wykorzystywany jest specyficznie dla poszczególnych emocji pozytywnych

(Fredrickson, 1998). Radość motywuje oraz tworzy potencjał poznawczy do zabawy

społecznej, intelektualnej i artystycznej. Sprzyja podejmowaniu, eksperymentowaniu i

ćwiczeniu nowych zachowań. Zadowolenie wykorzystuje ten sam potencjał

poznawczy w celu delektowania się bieżącą sytuacją i odniesionymi sukcesami.

Prowadzi do lepszego opracowania poznawczego nowych osiągnięć i lepszej

integracji nowych przeżyć z wcześniejszymi. Zainteresowanie prowadzi do

eksploracji świata (fizycznego oraz świata idei). Duma służy dzieleniu się

unikatowymi informacjami z otoczeniem społecznym.

10

Każde z tych zachowań prowadzi do rozbudowy zasobów osobistych

(Fredrickson, 1998, 2001). Pod wpływem emocji pozytywnych rozwijany jest

potencjał, który w przyszłości może pomóc w skutecznym radzeniu sobie z

trudnościami. Proces budowy zasobów zachodzi na poziomie fizjologicznym (np.

gromadzenie tkanki mięśniowej) (por. McEwen, Lasley, 2003), psychicznym (np.

wzrost odporności psychicznej) (Fredrickson, Tugade, Waugh, Larkin, 2003) oraz

społecznym (np. integracja sieci wsparcia).

Pozytywne emocje pozostają również w związku funkcjonalnym z

negatywnymi. Wycofują zmiany, które następują pod wpływem emocji negatywnych,

np. pobudzenie fizjologiczne (Fredrickson, Mancuso, Branigan, Taugade, 2000).

Wykorzystywane są przez osoby odporne psychicznie (ang. resilient) w celu

odzyskania równowagi oraz nadania sensu negatywnym zdarzeniom (Tugade,

Fredrickson, 2004). W sytuacji kryzysu mogą chronić przed objawami depresji.

Emocje takie jak wdzięczność, zainteresowanie i miłość sprawiają, że przebycie

kryzysu może doprowadzić do rozbudowy zasobów powyżej stanu początkowego

(Fredrickson, Tugade, Waugh, Larkin, 2003). Jak zostało nadmienione we wstępie,

po zachwianiu równowagi osoba nie tylko powraca do stanu homeostazy, lecz osiąga

wyższy poziom rozwoju (por. Obuchowski, 2004; Damasio, 2005).

4. Teoria dopaminowa pozytywnego afektu

We współczesnej neuropsychologii brakuje ogólnych teorii wyjaśniających

związek między mózgiem a zachowaniem. Powstają natomiast węższe modele

analizujące pewne problemy i wyjaśniające ograniczoną klasę zjawisk (Herzyk,

2002). Przykładem takiej teorii może być model warunkowania lęku Josepha Le

Doux (Herzyk, 2002, s. 18-27). Teoria dopaminowa pozytywnego afektu,

zaproponowana przez Ashby’ego, Turkena oraz Isen (1999; Isen, 2004, 2005)

również odnosi się tylko do ograniczonego obszaru relacji między mózgiem a

poznaniem i afektem.

Ashby i współpracownicy proponują odwołać się do procesów

neurofizjologicznych, aby wyjaśnić wpływ pozytywnego afektu na zmiany w

procesach poznawczych, a w szczególności wzrost elastyczności myślenia oraz

twórczości. Zaproponowany model opiera się na poszukiwaniu wspólnych obszarów

mózgowych, które związane są funkcjonalnie z procesami poznawczymi i

afektywnymi. Taka metoda nie pozwala wykluczyć, że obserwowane zależności

11

między afektem pozytywnym a zmianami neurofizjologicznymi pozostają w pozornej

zależności przyczynowej, bądź też istnieje między nimi związek przyczynowy

przebiegający w odwrotnym kierunku niż postulowany. Minimalną wartość swojej

teorii autorzy określają jako „umożliwienie stwierdzenia przynajmniej tego, że afekt

pozytywny można pogodzić z hipotetycznym procesem mózgowym” (Isen, 2004, s.

285). Mimo tych ograniczeń, wiedza zgromadzona w ten sposób może wzbogacić

rezultaty analizy poznawczej oraz behawioralnej oferując modele wyjaśniające, jak

również dostarczając materiału do stawiania nowych hipotez.

Neuropsychologiczna teoria pozytywnego afektu i jego wpływu na poznanie

wywodzi się z badań nad uczeniem w oparciu o nagrodę. Otrzymanie nagrody na

ogół stanowi bodziec wywołujący pozytywny afekt. W badaniach eksperymentalnych

często wykorzystuje się nagrodę w celu wzbudzenia afektu, np. wręcza się badanym

drobny upominek lub wyraża pochwałę po wykonaniu wieloznacznego zadania (por.

Kaczmarek, Krawulska-Ptaszyńska, 2005). Głównym hormonem wydzielanym w

trakcie oczekiwania na nagrodę oraz w odpowiedzi na nią jest dopamina (Kelley,

Berridge, 2002). Odczuwanie przyjemności spowodowane jest wydzielaniem

dopaminy w brzusznym polu nakrywki w pniu mózgu oraz wzrostem dostępności

dopaminy w jądrze półleżącym w podstawie przodomózgowia (Ashby i in. 1999;

Damasio, 2005). Prześledzenie połączeń części brzusznej nakrywki z innymi

strukturami mózgu wskazuje, które funkcje poznawcze powinny ulec zmianie pod

wpływem pozytywnego afektu. Przeanalizowane zostaną funkcje kory przedczołowej,

przedniego zakrętu obręczy, hipokampa oraz kory węchowej.

4. 1. Kora przedczołowa, zakręt obręczy i hipokamp

Pod wpływem pozytywnego afektu następuje projekcja dopaminy z

brzusznego pola nakrywki między innymi do kory przedczołowej oraz do przedniego

zakrętu obręczy (Ashby i in., 1999). Tego rodzaju oddziaływanie powinno sprzyjać

stymulacji funkcji, w które te struktury są zaangażowane. Kora przedczołowa stanowi

najmłodszy filogenetycznie obszar mózgu i umożliwia realizację najwyższych funkcji

integracyjnych. Otrzymuje wysoko przetworzone informacje z najważniejszych

struktur mózgu. Wzrost aktywności kory przedczołowej następuje w trakcie procesów

kategoryzacji, abstrahowania oraz zmiany perspektywy poznawczej (np. pod

wpływem zmiany warunków otrzymywania wzmocnień) (Miller, Freedmann, Wallis,

2002). Jest ona również bardzo silnie związana z ciałem migdałowatym przez co

12

uczestniczy w procesie wiązania pojęć z emocjami (Collins, za: Zagrodzka, 2002). O

roli kory przedczołowej w procesach poznawczych mogą świadczyć zmiany w

funkcjonowaniu osób z uszkodzeniami organicznymi, z tzw. zespołem płata

czołowego: między innymi zaburzenia myślenia abstrakcyjnego, niezdolność

planowania i rozwiązywania zadań (Walsh, 2000). Kora przedczołowa

odpowiedzialna jest również za działanie pamięci operacyjnej (Ashby, Valentin,

Turken, 2002). Przy czym korzystny dla funkcjonowania pamięci operacyjnej jest

raczej umiarkowany wzrost pozytywnego afektu. Zbyt silne reakcje mogą powodować

podwyższenie poziomu dopaminy powyżej poziomu optymalnego (Ashby i in. 1999).

Zakręt obręczy posiada połączenia z innymi strukturami związanymi z

emocjami: z ciałem migdałowatym, z jądrem półleżącym oraz z korą przedczołową.

Pełni różnorodne funkcje związane z afektem, procesami poznawczymi oraz

motoryką. Wzrost jego aktywności następuje, gdy zaangażowana jest tzw. uwaga

wykonawcza, czyli system odpowiedzialny za monitorowanie rozbieżności między

celem oraz aktualnie realizowanym zadaniem (Posner, Rothbart, 1998). Przejawia

się on w trakcie wykonywania zadań selekcyjnych, np. polegających na określeniu

funkcji danego słowa („młotek” – „wbijanie”), radzenia sobie z konfliktem

poznawczym (np. w trakcie wykonywania zadania Stroopa) oraz wykrywania błędów

(tamże). Przedni zakręt obręczy odgrywa również rolę w rozwoju jednostek

psychopatologicznychi: jego nadaktywność obserwuje się przy zaburzeniach

obsesyjno-kompulsywnych a obniżoną aktywność w schizofrenii (Yucel i in. 2003).

Może to skutkować obniżeniem dostrzegania rozbieżności (schizofrenia) lub

nadmiernym wyczuleniem (zaburzenia obsesyjno-kompulsywne) na różnice między

celami a wykonywanymi czynnościami (tamże).

Kolejną strukturą, na którą wywiera wpływ część brzuszna nakrywki jest

hipokamp. Bierze on udział w procesie konsolidacji śladów pamięci epizodycznej.

Ponieważ dopamina powoduje większe wydzielanie acetyloholiny w hipokamie, po

wzbudzeniu afektu pozytywnego następuje skuteczniejszy proces zapamiętywania.

Prowadzi to do lepszej konsolidacji śladów pamięciowych zdarzeń pozytywnych oraz

neutralnych (Ashby i in., 1999). Istnieją również powiązania ciała migdałowatego

zarówno z hipokampem, jak i z korą przedczołową.

Te powiązania mogą wyjaśniać szereg opisanych wcześniej zależności:

13

1. Dają poparcie dla tezy, że rozwój pozytywnych stanów afektywnych w toku

ewolucji mógł wynikać nie tylko z ich sygnalizującej funkcji. Już na poziomie

neurofizjologicznym można wyróżnić układy funkcjonalne świadczące o tym, że

pozytywny afekt może stymulować procesy poznawcze, w tym procesy twórcze.

Zwiększony zakres uwagi oraz sprawniejsze wykonywanie operacji poznawczych

może stanowić podstawę lepszej orientacji w otoczeniu. Biorąc pod wagę, że

przyczyną wzbudzenia pozytywnych stanów afektywnych jest pozytywna ocena

sytuacji (Cacioppo, Berntson, 1999), czyli na przykład odniesiona korzyść lub sygnał

dostępności nagrody, należy się spodziewać, że osoba, która będzie przeżywała

stany pozytywne może dokonać bardziej wnikliwej oceny tej sytuacji, jej

konsekwencji, oraz możliwości spożytkowania ewentualnych korzyści.

2. Z drugiej strony dane neurofizjologiczne wskazują na to, że intensywne

stany pozytywne mogą pełnić funkcję dezorganizującą przynajmniej dla niektórych

procesów; podobnie jak emocje negatywne, lecz w oparciu o inny mechanizm.

Przekroczenie poziomu optymalnego dopaminy w korze przedczołowej powoduje

zaburzenia w funkcjonowaniu pamięci operacyjnej. Zatem „wstępująca spirala”

(emocje pozytywne korzyści emocje pozytywne) opisana przez Fredrickson ma

pewien pułap, powyżej którego możemy spodziewać się utrudnień w funkcjonowaniu

(por. Fredrickson, Losada, 2005). Być może zasadniejsza byłaby metafora „coraz

szerszych kręgów”, ponieważ dzięki pozytywnym emocjom dostrzegamy więcej

możliwości dostarczania sobie pozytywnych doznań, przy czym najważniejsze

wydaje się to, że proces ten prowadzi do rozbudowy zasobów i zagwarantowania

trwałego pozytywnego afektu o umiarkowanym nateżeniu, nie zaś jego skrajnych

nasileń. Podobnie jak w przypadku szkodliwego wpływu stresu na zdrowie

najbardziej niekorzystny jest przewlekły stres (gorszy niż stres krótkotrwały, choć

silniejszy – który może pełnić funkcję stymulującą organizm do rozwoju (McEwan,

Lasley, 2003), tak też zasadne jest komplementarne przypuszczenie, że najbardziej

korzystne efekty będą wiązały się ze stałą obecnością pozytywnego afektu a

niekoniecznie z występowaniem bardzo silnych epizodów.

3. Fredrickson postuluje, że funkcja zadowolenia (ang. contentment) polega

na wykorzystaniu elastycznej organizacji procesów poznawczych do integracji

nowych elementów z już istniejącą strukturą „ja”. Związek pozytywnego afektu ze

stymulacją hipokampa może wspierać tę hipotezę. W tym przypadku osoba

14

„zbierająca myśli po dniu pełnym wrażeń”, która przeżywa zadowolenie będzie mogła

skuteczniej usystematyzować zdarzenia łącząc je między sobą w kategorie i

włączając w już istniejące dzięki lepszej analizie materiału a następnie może

oczekiwać większej ich konsolidacji.

4. Ashby i współpracownicy (1999) dostrzegają jeszcze dwie daleko idące

konsekwencje wynikające z ich modelu. Otóż wraz z wiekiem poziom dopaminy w

mózgu zmniejsza się o około 7% co dziesięć lat (Gabrieli, za: Ashby, i in. 1999). Ten

proces może przynajmniej w części tłumaczyć często pojawiający się spadek

elastyczności poznawczej oraz kreatywności. Efekt ten może być kompensowany

poprzez trening funkcji poznawczych. Teoria Ashby i współpracowników wskazuje,

że naturalnemu obniżeniu poziomu dopaminy i konsekwencjom poznawczym można

przeciwdziałać dzięki wzbudzaniu pozytywnego afektu. W podobnej sytuacji są

osoby cierpiące na chorobę Parkinsona. Spowodowana jest ona spadkiem produkcji

dopaminy przede wszystkim w substancji czarnej, lecz również w polu brzusznym

nakrywki, co prowadzi do zaburzeń motoryki oraz w mniejszym stopniu do zaburzeń

procesów poznawczych. Niewykluczone, że wzbudzanie afektu pozytywnego

stymulujące produkcję dopaminy może prowadzić w tej grupie osób, do pewnego

usprawnienia procesów poznawczych a nawet zmniejszenia objawów motorycznych.

4. 2. Kora węchowa

Część brzuszna nakrywki również powiązana jest dwukierunkowo z korą

węchową. Choć związek ten nie dotyczy modulacji procesów poznawczych, warto o

nim wspomnieć, ponieważ hipotezy wynikające z niego mogą okazać się przydatne

dla projektowania działań praktycznych. Można postawić dwie hipotezy w zależności

od kierunku wpływu (Ashby i in,, 1999).

Po pierwsze, skoro żaden inny pierwotny obszar sensoryczny nie posiada

bezpośrednich powiązań z częścią brzuszną nakrywki, należy przypuszczać, że

wrażenia węchowe są podstawowym (i zarazem najprostszym) sposobem

wywoływania pozytywnego afektu. Podobny efekt przewagi przyjemnych i

nieprzyjemnych bodźców węchowych nad wizualnymi i słuchowymi zaobserwowano

w zakresie aktywacji ciała migdałowatego (Royet i in., 2000) związanego z oceną

bodźców na wymiarze intensywności oraz walencji (Winston i in. 2005). Przyjemne

wrażenia węchowe powinny zatem pociągać za sobą wszystkie konsekwencje w

15

zakresie funkcjonowania poznawczego wynikającego z pobudzenia wymienionych

struktur mózgowych.

Odkrycie to jest zgodne z introspekcyjnymi doświadczeniami zapewne

większości ludzi. Jednakże teoria dopaminowa oprócz tego, że daje

neurofizjologiczne uzasadnienie dla tego efektu, pokazuje, że w prosty sposób,

wdychając przyjemny zapach, możemy doprowadzić do korzystnych zmian w

funkcjonowaniu poznawczym. Nie wiemy, jaka może być siła i trwałość tego efektu.

Hipoteza ta wymaga dalszych badań. Problemem dla praktyki, który może ograniczyć

jej użyteczność jest to, jakie właściwości zapachu oceniane są jako pozytywne, po

jakim czasie ekspozycja na taki sam zapach przestanie wywoływać pozytywny afekt

(a być zacznie być odbierana negatywnie), itp.

W badaniach Susan Folkman i Judith Moskovitz (2000) brały udział osoby

opiekujące się śmiertelnie chorym partnerem. Z powodu nierozwiązywalnego

problemu przeżywali bardzo wysoki poziom negatywnego afektu. Jednakże mimo to,

relacjonowali nie niższy poziom afektu pozytywnego. Niektóre źródła pozytywnych

doznań miały dla nich charakter zmysłowy, np. widok pięknych kwiatów lub smaczny

posiłek. Podkreśla to wagę prostych doznań zmysłowych w procesie emocjonalnego

radzenia sobie ze stresem zorientowanego na wzbudzanie stanów pozytywnych.

Wnioski i podsumowanie

Kiedy człowiek może rozwijać się najbardziej twórczo? Zestawienie trzech

teorii (Teoria Kod-Emocje, Teoria Poszerzającej i Budującej Funkcji Pozytywnych

Emocji oraz Dopaminowa Teoria Pozytywnego Afektu) ukazuje dużą zbieżność w

zakresie przedstawianej funkcji pozytywnych stanów afektywnych. Przeanalizowany

materiał daje podstawy, by sądzić, że rozwój zachodzi sprawniej w warunkach

występowania pozytywnych stanów afektywnych. Pozytywny afekt stwarza potencjał

poznawczy umożliwiający większą elastyczność myślenia oraz lepsze wykonywanie

zadań wymagających kreatywności. W efekcie tym pośredniczy mechanizm

neuronalny systemu nagrody opierający się na szlakach dopaminowych.

Wnikając głębiej w zagadnienie systemu nagrody można się zastanawiać nad

tym, w jaki sposób wpływa na poziom wykonania wzmocnienie sygnalizowane przez

afekt pozytywny oderwane od wykonywanego zadania. To zagadnienie jest

szczególnie istotne w przypadku sztucznej stymulacji systemu nagrody, które

16

następuje po zażyciu psychostymulantów i opiatów lub nikotyny i alkoholu (Kelley,

Bereridge, 2003; Samochowiec, Rogoziński, Hajduk, Skrzypińska, Arentowicz, 2001;

Zagrodzka, 2002). Można przypuszczać, że tego rodzaju stymulacja wpływa na

zaniechanie działań motywowanych poszukiwaniem nagrody aż do momentu

wzrostu popędu. W konsekwencji, choć za pośrednictwem afektu pozytywnego

zaktywizowany zostanie potencjał poznawczy, osłabiona zostanie motywacja do

działania. Rozwiązaniem takiej sytuacji może być wykorzystanie motywacji

negatywnej (uniknięcia karty), która wykorzysta wytworzony potencjał. Dodatkowo

warto nadmienić, że sztuczna stymulacja systemu nagrody za pośrednictwem

narkotyków skrajnie nasilających transmisje dopaminergiczne prowadzi do zmian

neuroadaptacyjnych w mózgu polegających na spadku ilości receptorów dopaminy.

To z kolei prowadzi do większego zapotrzebowania na bodźce powodujące

produkcję dopaminy (Zagrodzka, 2002).

Najpełniej pozytywny afekt może pełnić swą funkcję wspomagającą realizację

zadań w sytuacji oczekiwania na nagrodę. Za pośrednictwem pozytywnych emocji

oraz dróg dopaminowych zostaje wtedy uruchomiona droga usprawniająca

funkcjonowanie poznawcze i skuteczniejsze podejmowanie wysiłków zbliżających do

osiągnięcia celu. W ten sposób możemy szukać neurofizjologicznego uzasadnienia

dla hipotezy, że ocena sytuacji stresowej w kategoriach wyzwania, czyli sytuacji w

której można odnieść korzyść, wiąże się z poprawą instrumentalnego radzenia sobie.

Sprzyjać zdrowiu mogą czynniki osobowościowe, które nasilają pozytywny

afekt. Na przykład taką funkcję pełni poczucie koherencji w sytuacji codziennego

funkcjonowania a w szczególności wobec sygnału możliwej nagrody (Kaczmarek,

2006). W świetle przedstawionych danych, możliwe jest przypuszczenie, że między

poczuciem koherencji a przeżywaniem pozytywnego afektu może być dwustronna

zależność. Poczucie zrozumiałości, zaradności i sensowności mogą trwale nasilać

poziom pozytywnego afektu, a z drugiej strony wywołany pozytywny afekt może

zwrotnie sprzyjać takiej organizacji procesów poznawczych, w która będzie sprzyjała

wypracowywaniu komponentów poznawczych poczucia koherencji.

Podsumowując, wiele badań oraz propozycji teoretycznych wskazuje na to, że

pozytywne stany afektywne wykształciły się w toku ewolucji, ponieważ pełnią bardzo

ważną funkcję adaptacyjną. Prawdopodobnie nie są one niezbędne do przeżycia i

reaktywnego radzenia sobie w sposób stereotypowy z wyłaniającymi się problemami.

Jednakże proces rozwoju, a zwłaszcza taki, który prowadzi do innowacji w sposobie

17

myślenia oraz działania uruchamiany jest pod wpływem afektu pozytywnego.

Uzasadnienie dla tej tezy wynika nie tylko z obserwacji behawioralnych oraz

poznawczych, lecz również z analiz na poziomie neurofizjologicznym.

18

Literatura

Adolphs, R., Damasio, H., Tramel, D., Damasio, A. R. (1996). Cortical Systems for the Recognition of Emotion in Facial Expressions. The Journal of Neuroscience, 16, 23, s. 7678–7687.

Ashby, F. G., Isen, A. M., Turken, A, U. (1999). A Neuropsychological Theory of Positive Affect and Its Influence on Cognition. Psychological Review, 106, 3, 529-550.

Ashby, F. G., Valentine, V. V., Turken, A. U. (2002). The effects of positive affect and arousal on working memory and executive attention. W: S. Moore i M. Oaksford (red.), Emotional Cognition: From Brain to Behaviour. Amsterdam: John Benjamins.

Cacioppo, J. T., Berntson, G. G. (1999). The affect system: Architecture and operating characteristics. Current Directions in Psychological Science, 8, 133-137.

Cacioppo, J. T., Larsen, J. T., Smith, N. K., & Berntson, G. G. (2004). The affect system: What lurks below the surface of feelings? In A. S. R. Manstead, N. H. Frijda, & A. H. Fischer (Eds.), Feelings and emotions: The Amsterdam conference (pp. 223-242). New York: Cambridge University Press.

Cacioppo, J. T., Berntson, G., G., Larsen, J. T., Poehlman, K. M., Ito, T. A. (2005). Psychofizjologia emocji. W: M. Lewis, J. M. Haviland-Jones (red.) Psychologia emocji. Gdańsk: Gdańskie Wydawnictwo Psychologiczne.

Damasio, A. R., (2005). W poszukiwaniu Spinozy. Radość, smutek i czujący mózg. Poznań: Dom Wydawniczy REBIS.

Doliński, D. (2000). Mechanizmy wzbudzania emocji. W: J. Strelau (red.) Psychologia. Podręcznik Akademicki (s. 319-349). Tom II. Gdańsk: Gdańskie Wydawnictwo Psychologiczne.

Folkman, S., Moskowitz, J. T. (2000). Positive affect and the other side of coping. American Psychologist, 55, 644-653.

Fredrickson, B. L. (1998). What Good Are Positive Emotions? Review of General Psychology, 2, 3, 300-319.

Fredrickson, B. L. (2001). The role of positive emotions in positive psychology: the broaden-and-build theory of positive emotions. American Psychologist, 56, 3, 218-276.

Fredrickson, B. L., Branigan, Ch. (2005). Positive Emotions Broaden the Scope of Attention and Thought-Action Repertoires. Cognition and Emotion, 19, 313-332.

Fredrickson B. L., Losada M. F. (2005). Positive affect and the complex dynamics of human flourishing. American Psychologist, 60, 678-686.

Fredrickson, B. L., Mancuso, R. A., Branigan, Ch., Tugade, M. M. (2000). The Undoing Effect of Positive Emotions. Motivation and Emotion, 24, 4, s. 237-258.

Fredrickson, B. L, Tugade, M. M., Waugh, Ch. W., Larkin, G. R. (2003). What Good Are Positive Emotions in Crises? A Prospective Study of Resilience and Emotions Following the Terrorist Attacks on the United States on September 11th, 2001. Journal of Personality and Social Psychology, 84, 2, 365-376.

Friedman, E. T. Schwarz, R. M., Haaga, D. A. F. (2002). Are the Very Happy Too Happy? Journal of Happiness Studies, 3, s. 355–372.

Frijda, N. (1998). Emocje są funkcjonalne – na ogół. W: P. Ekman, R. Davidson (red.). Natura Emocji (s. 102-111). Gdańsk: Gdańskie Wydawnictwo Psychologiczne.

Herzyk, A. (2002). Neuropsychologiczne modele emocji. W: A. Herzyk, A. Borkowska (red.) Neuropsychologia emocji. Poglądy, badania, klinika. Lublin: Wydawnictwo Uniwersytetu Marii Curie-Skłodowskiej.

19

Isen, A. M. (2004). Rola neuropsychologii w zrozumieniu korzystnego wpływu afektu pozytywnego na zachowania społeczne i procesy poznawcze. W: J. Czapiński (red.). Psychologia szczęścia. Warszawa: Wydawnictwo Naukowe PWN S.A.

Isen, A. M. (2005). Pozytywny afekt a podejmowanie decyzji. W: M. Lewis, J. M. Haviland-Jones (red.) Psychologia emocji. Gdańsk: Gdańskie Wydawnictwo Psychologiczne.

Kaczmarek, Ł., Krawulska-Ptaszyńska, A. (2005). Funkcje pozytywnych emocji w perspektywie indywidualnej i społecznej. W: P. Orlik (red.) Magma uczuć. Poznań: Wydawnictwo Instytutu Filozofii.

Kagan, J. (1997). Różnice między emocjami, nastrojami i cechami temperamentalnymi. W: P. Ekman, R. Davidson (red.). Natura Emocji (s. 70-74). Gdańsk: Gdańskie Wydawnictwo Psychologiczne.

Kelly, A. E., Berridge, K. C. (2002). The Neuroscience of Natural Rewards: Relevance to Addictive Drugs. The Journal of Neuroscience, 22, 9, s. 3306-3311.

Kolańczyk A., Fila-Jankowska, A., Pawłowska-Fusiara, M., Sterczyński, R. (2004). Serce w rozumie. Afektywne podstawy orientacji w otoczeniu. Gdańsk: Gdańskie Wydawnictwo Psychologiczne.

Larsen, J. T., McGraw, A. P., Cacioppo, J. T. (2001). Can people feel happy and sad at the same time? Journal of Personality and Social Psychology, 81, 684-696.

Levenson, R. W. (1998). Funkcjonalne podejście do ludzkich emocji. W: P. Ekman, R. Davidson (red.). Natura Emocji (s. 112-115). Gdańsk: Gdańskie Wydawnictwo Psychologiczne.

McEwen, B., Lasley, E. N. (2003). Allostatic Load: When Protection Gives Way to Damage. Advances, 19, 1, s. 28-33

Miller, E. K., Freedman, D. J., Wallis, J. D. (2002). The prefrontal cortex: categories, concepts and cognition. Philosophical Transactions of the Royal Society B: Biological Sciences, 357, s. 1123–1136.

Murphy, S. T., Zajonc, R. B. (1994). Afekt, poznanie i świadomość: rola afektywnych bodźców poprzedzających eksponowanych w warunkach optymalnych i suboptymalnych. Przegląd Psychologiczny, 37, s. 261-299.

Oatley, K., Jenkins, J. M. (2003). Zrozumieć emocje. Warszawa: Wydawnictwo Naukowe PWN.

Obuchowski, K. (2000). Człowiek intencjonalny, czyli o tym, jak być sobą. Poznań: Dom Wydawniczy REBIS.

Obuchowski, K. (2004). Kody umysłu i emocje. Łódź: Wyższa Szkoła Humanistyczno-Ekonomiczna w Łodzi.

Posner, M. I., Rothbart, M. K. (1998). Attention, self-regulation and consciousness. Philosophical Transactions of the Royal Society B: Biological Sciences, 353, 1377, s. 1915-1927

Royet, J. P., Zald, D., Versace, R. Costes, N., Lavenne, F., Koenig, O., Gervais, R. (2000). Emotional Responses to Pleasant and Unpleasant Olfactory, Visual, and Auditory Stimuli: a Positron Emission Tomography Study. The Journal of Neuroscience, 20(20), s. 7752–7759

Russell, J. A. (1980). Circumplex model of affect. Journal of Personality and Social Psychology, 39.

Russell, J. A. (2003). Core Affect and the Psychological Construction of Emotion. Psychological Review, 110, 1, s. 145-172.

20

Russell, J. A., Feldman, B. L. (1999). Core affect, prototypical emotional episodes, and other things called emotion: Dissecting the elephant. Journal of Personality and Social Psychology, 76, 805-819.

Samochowiec, J. Rogoziński, D., Hajduk, A., Skrzypińska, A., Arentowicz, G. (2001). Diagnostyka, mechanizm uzależnienia i leczenie uzależnienia od nikotyny. Alkoholizm i narkomania, 3, s. 323-340.

Tugade, M. M. & Fredrickson, B. L. (2004). Resilient individuals use positive emotions to bounce back from negative emotional experiences. Journal of Personality and Social Psycholog, 86, 2, 320-333.

Walsh, K. (2000). Neuropsychologia kliniczna. Warszawa: Wydawnictwo Naukowe PWN.

Watson, D., Clark, L. A. (1998). Zmienność nastroju: model schematyczny. W: P. Ekman, R. Davidson (red.). Natura Emocji (s. 336-341). Gdańsk: GWP.

Watson, D., Wiese, D., Vaidya, J., Tellegen, A. (1999). The Two General Activation Systems of Affect: Structural Findings, Evolutionary Considerations and Psychobiological Evidence. Journal of Personality and Social Psychology, 76, 5, s. 820-838.

Winston, J. S., Gottfried, J. A., Kilner, J. M., Dolan, R. J. (2005). Integrated Neural Representations of Odor Intensity and Affective Valence in Human Amygdala. The Journal of Neuroscience, 25(39), s. 8903– 8907.

Yucel, M., Wood, S. J. Fornito, A., Riffkin, J., Velakoulis, D., Pantelis, Ch., (2003). Anterior cingulate dysfunction: Implications for psychiatric disorders? Journal of psychiatry & neuroscience, 28, 5, s. 350-354.

Zagrodzka, J. (2002). Mechanizmy emocji i zaburzeń afektywnych w świetle badań neurobiologicznych. W: A. Herzyk, A. Borkowska (red.). Neuropsychologia emocji. Poglądy, badania, klinika. Lublin: Wydawnictwo Uniwersytetu Marii Curie-Skłodowskiej.