Ewolucja turystyki na obszarach wiejskich

Andrzej Matczak

Instytut Geografii Miast i TuryzmuKopcińskiego 31, 90-418 Łódź

Forum Turystyki Wiejskiej i Agroturystyki.Program rozwoju obszarów wiejskich dla rozwoju turystyki wiejskiej w Polsce.

Kielce 9-10 kwietnia 2015 r.

Ewol

ucja

tury

styk

i na

obsz

arac

h w

iejsk

ich

Plan referatu

1. Wstęp 2. Cel referatu,3. Literatura4. Zmiany w obszarach wiejskich5. Zmiany w turystyce6. Zmiany w podejściu do definicji turystyki wiejskiej7. Zmiany w podaży turystyki wiejskiej8. Zmiany w popycie na turystykę wiejską9. Zmiany w oddziaływaniu turystyki na środowisko

wiejskie10. Wnioski (pytania oczekujące odpowiedzi)

Ewol

ucja

tury

styk

i na

obsz

arac

h w

iejsk

ich

Wstęp

Wypoczynek na wsi jest starym zjawiskiem. Wieś

dostarczała wypoczynku i rozrywki elitom i do końca pierwszej

połowy XX wieku była słabo spopularyzowana. Dopiero po II

wojnie światowej nastąpił jej rozwój obejmujący wszystkie

warstwy społeczne. Współcześnie w krajach europejskich, w tym

również w Polsce, tereny wiejskie przyjmują około ¼ krajowego

ruchu turystycznego. Turystyka postrzegana jest jako czysty i

ekonomiczny sposób generowania przychodów na wsi.

Ewol

ucja

tury

styk

i na

obsz

arac

h w

iejsk

ich

Cel referatu

Celem referatu jest identyfikacja procesu ewolucji

turystyki na obszarach wiejskich. Tłem do zrozumienia tego

procesu są zmiany zachodzące na wsi oraz w samej turystyce.

Identyfikację procesu ewolucji opisano zmianami w:

- w podejściu do rozumienia pojęcia turystyki wiejskiej,

- w wielkości i strukturze podaży turystyki wiejskiej,

- w wielkości i strukturze popytu na turystykę wiejską,

- w wpływie turystyki na środowisko wiejskie.

Ewol

ucja

tury

styk

i na

obsz

arac

h w

iejsk

ich

Literatura

W ostatnim półwieczu turystyce wiejskiej poświęcono

wiele uwagi. Za granicą, a także w Polsce podjęto szerokie badania

naukowe. Efektem są liczne publikacje: kilkaset

reprezentatywnych artykułów w czasopismach rolniczych,

ekonomicznych, socjologicznych, geograficznych, a zwłaszcza

turystycznych i in. oraz kilkadziesiąt opracowań monograficznych,

a także wiele poradników, materiałów szkoleniowych itp.

Publikacje te skupiają uwagę na specyficznych problemach. Często

są to studia przypadków. Pomimo, tego obszernego dorobku, w

analizach turystyki wiejskiej odczuwa się brak teorii i modeli

konceptualistycznych.

Ewol

ucja

tury

styk

i na

obsz

arac

h w

iejsk

ich

Zmiany w obszarach wiejskich

Po II wojnie światowej, pod wpływem rewolucji

technicznej w rolnictwie i procesów modernizacyjnych na wsi,

przekształceniom ulega środowisko i krajobraz wiejski. Natężenie

tych procesów jest silnie zróżnicowane przestrzennie. Na skutek

tego obok tradycyjnych wsi występują zupełnie przekształcone ich

formy, często w postaci wyspecjalizowanych osiedli nierolniczych.

Turystyka występuje w każdym typie wsi, sama będąc jednym z

czynników modernizujących i urbanizujących wieś.

Ewol

ucja

tury

styk

i na

obsz

arac

h w

iejsk

ich

Zmiany w turystyce

Rozwijająca się po II wojnie światowej turystyka stała się

zjawiskiem masowym, przekształcając wiele wsi w osiedla

turystyczne (kurorty, ośrodki (resorty) wypoczynkowe itp.) na

całym świecie. Rosnąca świadomość ekologiczna społeczeństw

ujawniła refleksję kwestionującą dalszy rozwój turystyki masowej.

Chociaż turystyka masowa ma się nadal dobrze, to jednak obok

niej następuje stopniowa restytucja alternatywnych do niej form

turystyki nastawionych na bezpośredni kontakt z środowiskiem

naturalnym i lokalną społecznością. To bardziej ekologiczne i

humanistyczne podejście do turystyki stanowi szansę dla rozwoju

turystyki wiejskiej.

Ewol

ucja

tury

styk

i na

obsz

arac

h w

iejsk

ich

Zmiany w podejściu do definicji turystyki wiejskiej.

Wraz z rozwojem badań naukowych zmianom podlegało

pojęcie turystyki wiejskiej. Opierano je na różnych kryteriach.

Skutkiem tego w literaturze przedmiotu funkcjonuje wiele jej

sformułowań. Ewolucja jej definiowania przebiegała od

sformułowań prostych do coraz bardziej złożonych

Ewol

ucja

tury

styk

i na

obsz

arac

h w

iejsk

ich

Zmiany w podejściu do definicji turystyki wiejskiej.

Początkowo akcentowano jej umiejscowienie na wsi.

Później zdano sobie sprawę ze złożoności jej form i znaczenia w

różnych krajach. Dlatego po 1990 r. podkreślano jej oparcie na

tradycyjnej kulturze, prostym stylu życia, małym rozmiarze,

krajobrazie wiejskim, kontakcie z środowiskiem naturalnym i

wiejskim itp. (Lane 1994). Akcentowano głównie doświadczanie

wsi, obejmujące szeroki zakres atrakcji i zajęć odbywających się na

terenach wiejskich w otwartych przestrzeniach, zielonych

krajobrazach, o słabym zaludnieniu i rozwoju turystyki

stwarzających możliwość bezpośredniego doświadczania

środowiska naturalnego i lokalnego.

Ewol

ucja

tury

styk

i na

obsz

arac

h w

iejsk

ich

Zmiany w podejściu do definicji turystyki wiejskiej.

Pojęcie turystyki wiejskiej ujmowano w sposób

hierarchiczny (Wojciechowska 2009) wyróżniając turystykę na

terenach wiejskich (rozumienie najszersze), turystykę związaną z

rolnictwem (węższy zakres), pobyty turystyczne w gospodarstwach

wiejskich (najwęższy zakres) oraz w ujęciu kontinuum (Lane 1994).

Przyjmując założenie, że różnym formom osadnictwa wiejskiego

można przyporządkować określone formy turystyki Matczak (2009)

wskazał możliwe relacje występujące między typem osiedli

wiejskich a formą turystyki wiejskiej.

Ewol

ucja

tury

styk

i na

obsz

arac

h w

iejsk

ich

Zmiany w podejściu do definicji turystyki wiejskiej.

Wieś tradycyjna → Wieś wielofunkcyjna → Osiedle nierolnicze

Turystyka (nowa) Turystyka (stara)alternatywna ↓ masowa ↓ ↓agroturystyka → turystyka wiejska → turystyka na obszarach wiejskich

Ewol

ucja

tury

styk

i na

obsz

arac

h w

iejsk

ich

Zmiany w podejściu do definicji turystyki wiejskiej.

Przedstawione relacje uświadamiają, że rozwój turystyki

wiejskiej może odbywać się w sposób ewolucyjny wg. krzywej S-

kształtnej (tak jak w modelu Butlera 1980) w różnym tempie.

Literatura przedmiotu nasuwa pogląd, że turystyka lokalizując się

w gospodarstwie rolnym może w nim zmarginalizować działalność

rolniczą, a następnie stopniowo rozprzestrzeniając się na jej

obszarze doprowadzić do zmiany jej struktury funkcjonalnej, a w

końcowym stadium zamienić ją w nierolnicze osiedle turystyczne,

co z kolei po wyczerpaniu możliwości rozwoju turystyki może

doprowadzić do jej upadku i przekształceniu osiedla turystycznego

w mieszkaniowe.

Ewol

ucja

tury

styk

i na

obsz

arac

h w

iejsk

ich

Zmiany w podaży turystyki wiejskiej.

Wieś dysponuje szeroką i zróżnicowaną możliwością

podaży turystycznej. Jej rdzeń stanowi środowisko przyrodnicze

oraz dziedzictwo kulturowe, wokół których rozbudowano

zakwaterowanie, transport, kuchnię, imprezy, rozrywki itp.

Początkowo wieś była miejscem turystyki wypoczynkowej z

niewielką ofertą rozrywek. Z czasem zaczęła też oferować

bardziej zróżnicowane i wyspecjalizowane formy turystyki. Wieś

stała się przyjaznym miejscem wypoczynku i zamieszkania. Styl

życia na wsi stał się produktem konsumpcyjnym, umożliwiającym

turystom doświadczanie wsi.

Ewol

ucja

tury

styk

i na

obsz

arac

h w

iejsk

ich

Zmiany w podaży turystyki wiejskiej.

W tym kontekście wieś stała się produktem turystycznym

wystawionym na sprzedaż. Taką podaż oferuje wieś tradycyjna, a

obsługę turysty podejmuje nie tylko rolnik czy mieszkaniec wsi ale

także przybysze nie związani z rolnictwem ani ze wsią, ale

posiadający stosowne zasoby materialne i zmysł

przedsiębiorczości. To one często ożywiają środowisko wiejskie,

oferują nowe miejsca pracy, rozwijają handel i usługi (Barbier

1991).

Ewol

ucja

tury

styk

i na

obsz

arac

h w

iejsk

ich

Zmiany w podaży turystyki wiejskiej.

Polska wieś w rozwoju podaży turystycznej w

gospodarstwach wiejskich, pomimo wyraźnego wzrostu, nadal

jest na początku drogi. W rozwiniętych krajach Europy Zachodniej

(Francja, Niemcy, W. Brytania) obsługę turysty organizuje 20-30

tys. gospodarstw wiejskich, a w niewielkiej Austrii 16 tys.

W Polsce w 2013 r. notowano nieco ponad 8,2 tys. gospodarstw

agroturystycznych, co stanowiło zaledwie 0,6 % ogółu

gospodarstw rolnych w kraju.

Ewol

ucja

tury

styk

i na

obsz

arac

h w

iejsk

ich

Zmiany w podaży turystyki wiejskiej.

Gospodarstwa małe (do 15 ha włącznie) skupiały 79,9 %

ogółu gospodarstw agroturystycznych, ale spopularyzowanie w tej

grupie gospodarstw świadczenia usług turystycznych było

niewielkie, obejmowało zaledwie około 0,5 % ich liczby.

Działalność agroturystyczna była częściej podejmowana w

gospodarstwach średnich (15-50 ha) - 0,7 % ich ogółu, a zwłaszcza

dużych (powyżej 50 ha) - 1,5 % ich ogółu. Usługi agroturystyczne

były więc częściej oferowane przez większe i silniejsze

ekonomicznie gospodarstwa wiejskie, zwracające większą uwagę

na bardziej efektywne gospodarowanie posiadanymi zasobami

czasu, pracy i kapitału.

Ewol

ucja

tury

styk

i na

obsz

arac

h w

iejsk

ich

Zmiany w podaży turystyki wiejskiej.

Obok obecności agroturystyki na polskiej wsi istotny jest

duży zasięg zjawiska drugiego domu (Heffner, Czarnecki 2011),

których liczbę można szacować na około 0,5 mln, z lokalizacją we

wsiach podmiejskich wokół dużych miast oraz w regionach o

wysokich walorach turystycznych (pojezierza, wybrzeże, góry itp.).

Ewol

ucja

tury

styk

i na

obsz

arac

h w

iejsk

ich

Zmiany w popycie na turystykę wiejską.

W Polsce po II wojnie światowej wzrósł udział ludności

miejskiej z około 30 % do nieco ponad 60 %. Wielka migracja

mieszkańców wsi do miast miała swoje następstwo w czasowych

powrotach urlopowych i wakacyjnych na wieś w celu wypoczynku,

odwiedzenia krewnych, znajomych, pomocy w pracach polowych

itp. oraz wypoczynku na odpłatnych letniskach, zakupionych

działkach i w domach letniskowych i in. Na wsi wypoczywano z

rodziną, zwłaszcza z dziećmi, spędzając czas wolny na kwaterze i w

jej otoczeniu na świeżym powietrzu, w estetycznym krajobrazie, z

dostępem do lasu i/lub wody zapewniających spokój, cisze i relaks

w wiejskim otoczeniu (spacery, zbieractwo itp.).

Ewol

ucja

tury

styk

i na

obsz

arac

h w

iejsk

ich

Zmiany w popycie na turystykę wiejską.

Ten model pobytów przyczyniał się do socjalizacji wsi i

dostarczał jej skromnych dochodów. Jest on nadal obecny w wielu

wsiach w kraju (jak również w innych krajach europejskich), a siła

jego oddziaływania ekonomicznego na dochody wiejskie skromna.

Ewol

ucja

tury

styk

i na

obsz

arac

h w

iejsk

ich

Zmiany w popycie na turystykę wiejską.

Kategoria turystów „powrotnych” (tradycyjnych) nie

przynosi wsi znaczących dochodów i raczej go hamuje, co obserwuje

się w wielu krajach (Perales 2002). Wsi potrzebni są nowi turyści

motywowani jakością środowiska wiejskiego i jego autentycznością,

ale wymagający wysokiego poziomu zakwaterowania, większej

gamy atrakcji turystycznych, m. in. umożliwiających rekreację na

świeżym powietrzu poza obiektami noclegowymi (jeździectwo,

kolarstwo terenowe itp.). Dotyczy to na ogół osób w wieku 25-45 lat

o wysokim statusie społeczno-ekonomicznym, kulturowym, o

dużych możliwościach zakupów, pochodzących z dużych miast. To

one mają odpowiednią zdolność wspierania rozwoju obszarów

wiejskich.

Ewol

ucja

tury

styk

i na

obsz

arac

h w

iejsk

ich

Zmiany w popycie na turystykę wiejską.

W turystyce wiejskiej uczestniczą na ogół konsumenci

krajowi. Systematycznie przybywa też cudzoziemców. WTO

szacuje ich na około 3 % międzynarodowego ruchu

turystycznego (tj. około 30 mln. rocznie). O tego turystę może i

powinna zabiegać polska wieś.

Ewol

ucja

tury

styk

i na

obsz

arac

h w

iejsk

ich

Zmiany w popycie na turystykę wiejską.

W Polsce brakuje odpowiednich badań masowych

umożliwiających identyfikację wielkości i charakteru zmian w

popycie na turystykę wiejską. Te które są dostępne pozwalają na

wskazanie ogólnych oszacowań zaznaczających się trendów. A te

są raczej niekorzystne dla krajowej turystyki wiejskiej. Pomimo, że

w turystyce na obszarach wiejskich (brak precyzji w ich

określeniu) w ostatnich latach notowano ponad 2 mln krajowych

turystów rocznie, to były to osoby pochodzące z słabszych

ekonomicznie grup społecznych (z drastycznym spadkiem rodzin z

dziećmi do 6 lat, a niewielkim wzrostem emerytów).

Ewol

ucja

tury

styk

i na

obsz

arac

h w

iejsk

ich

Zmiany w popycie na turystykę wiejską.

Osoby o wyższych dochodach częściej wybierały obszary

nadmorskie (wyraźnie rosnący trend), górskie, miejskie na wyjazd

turystyczny.

Generalizując, obserwowane (na podstawie ankietowych

badań masowych) w ostatnich latach trendy wskazują, że obszary

wiejskie w Polsce miały względnie stabilny udział w wypoczynku

wakacyjnym przyjmując średnie i słabsze ekonomicznie grupy

społeczeństwa polskiego, obsługując w większości tradycyjnego

turystę.

Ewol

ucja

tury

styk

i na

obsz

arac

h w

iejsk

ich

Zmiany w popycie na turystykę wiejską.

Krajowe podróże wakacyjne (min. 5 dni) w %

Obszar Rok

2001 2015 2009 2013

Obszar wiejski 25,3 19,7 18,5 -

Obszary wiejskie

(w tym też nad

jeziorem, rzeką itp.) 33,8 24,8 23,3 30,9

Ewol

ucja

tury

styk

i na

obsz

arac

h w

iejsk

ich

Zmiany w oddziaływaniach turystki na obszary wiejskie.

Współcześnie, wieś coraz częściej postrzegana jest jako

miejsce dla nowych aktywności socjoekonomicznych, często

zawierających turystykę, rekreację, produkcję zdrowej żywności itp.

Turystyka jest częścią szerszego procesu dywersyfikacji społeczno-

gospodarczej wsi. Turystyka na obszarach wiejskich ewoluuje od

drobnych działalności gospodarczych do często dominującego

sektora w gospodarce wiejskiej. Roczna stopa wzrostu turystyki

wiejskiej w krajach wysoko rozwiniętych szacowana jest na około 6

% rocznie, np. W. Brytanii turystyka wiejska dostarcza 9,4 mld

funtów dochodu i 380 tys. miejsc pracy, i obecna jest w niemal

połowie gospodarstw rolnych (Bosworth, McElwee 2014).

Ewol

ucja

tury

styk

i na

obsz

arac

h w

iejsk

ich

Zmiany w oddziaływaniach turystki na obszary wiejskie.

Początkowo widziano tylko korzystne strony turystyki dla

wsi, która dostarczała korzyści:

1) wsi i rolnictwu poprzez dochody i zatrudnienie pochodzące z

zakwaterowania, gastronomii, handlu itp. obsługujących turystów

oraz ułatwiała restrukturyzację, rewitalizację, ograniczenie

depopulacji, rewaloryzację zasobów gospodarczych wsi,

dostarczając wiele inwestycji poprawiających w niej warunki życia,

2) samym turystom poprawiając stan ich zdrowia (rehabilitacja

fizyczna i psychiczna),

Ewol

ucja

tury

styk

i na

obsz

arac

h w

iejsk

ich

Zmiany w oddziaływaniach turystki na obszary wiejskie.

3) całemu społeczeństwu w wyniku podejmowanych

działań zabezpieczających ochronę jakości środowiska m. in.

świeżego powietrza, zielonych krajobrazów, otwartych przestrzeni,

zwiększonej możliwości komunikacji między różnymi sektorami

społeczno-gospodarczymi.

Jednak od opublikowania krytycznego artykułu

Oppermanna (1997), w którym na przykładzie Niemiec dowiódł, że

agroturystyka przynosiła drugorzędny dochód rolnikom, zdano

sobie sprawę również z jej ograniczeń w oddziaływaniu

gospodarczym na środowisko wiejskie.

Ewol

ucja

tury

styk

i na

obsz

arac

h w

iejsk

ich

Wnioski

W literaturze naukowej dotyczącej roli turystyki w

rozwoju społeczno-gospodarczym obszarów słabo rozwiniętych

wskazuje się na turystykę jako na bardzo ważny potencjalnie

czynnik wzmacniający powiązania w gospodarce lokalnej (m. in.

Scheyveus 2011, Mitchel i Ashley 2010). Badacze zadają sobie

pytanie, poprzez jakie powiązania społeczno-gospodarcze można

włączyć wiejskie peryferia w mechanizm rozwojowy metropolii ?

(Chaperon i Bramwell 2013).

Ewol

ucja

tury

styk

i na

obsz

arac

h w

iejsk

ich

Wnioski

Czy w okresie spowolnienia gospodarczego turystyka dla

wsi jest prawdziwą czy fałszywą nadzieją? Czy dla gospodarstwa

rolnego świadczenie usług turystycznych na małą skalę, jak łóżko i

śniadanie, jest tymczasową prowizorką, która może pomóc

rodzinie wiejskiej, gdy ta jest w tarapatach i nie ma możliwości

podjęcia innej pracy zarobkowej ? Odpowiedzi na te i inne pytania

nadal pozostają otwarte.