Podziemna Armia - Grzegorz Ostasz

Armia Krajowa_ca�o��.indb 1 2010-02-02 20:56:11


�o�nierzom „Ogniwa” – Podokr�gu AK Rzeszów

„Jest w Polsce jedna droga, gdzie pr�dzej czy pó�niejZ cierpie� moc taka wyjdzie, e Boga zadziwi:Powracaj ojcowie, umarli podróni,Budz synów – i walcz – polegli i ywi”.(K. Wierzy�ski, Jest w Polsce jedna droga)



Ksi��ka zalecana przez Podkarpackiego Kuratora O�wiaty dla nauczycieli i bibliotek szkolnych

Recenzent: prof. dr hab. Grzegorz Mazur

Za�oenia ogólne i koordynacja projektu: dr Jerzy Majka

Redaktor prowadzcy: Tadeusz Prunus

Projekt ok�adki: Krzysztof Motyka

Sk�ad i �amanie: FOX PUBLISHING Bartosz Kusibab

Korekta, indeksy: Bogdan Strycharz

Mapki: Maciej Ma�ozi��

Schematy organizacyjne: Arkadiusz Surowiec

© Copyright by Wydawnictwo LIBRA© Copyright by Muzeum Okr�gowe w Rzeszowie

Wydanie I, Rzeszów 2010

Prezentowane fotogra� e pochodz ze zbiorów:Archiwum Pa�stwowego w Rzeszowie, Fundacji Centrum Dokumentacji Czynu Niepodleg�o�ciowe-go w Krakowie, Instytutu Pami�ci Narodowej – Oddzia� w Rzeszowie, Studium Polski Podziemnej w Londynie, Muzeum Regionalnego w Brzozowie, Muzeum Historycznego w Dukli, Muzeum Ka-mienicy Orsettich w Jaros�awiu, Muzeum Regionalnego w Ja�le, Muzeum Podkarpackiego w Kro�nie, Muzeum Regionalnego w Mielcu, Muzeum Narodowego Ziemi Przemyskiej w Przemy�lu, Muzeum Zespo�u Pa�acowo-Parkowego w Przeworsku, Muzeum Okr�gowego w Rzeszowie, Muzeum Regio-nalnego w Stalowej Woli, Muzeum Historycznego Miasta Tarnobrzega oraz Gabriela Brz�ka, Ryszarda Daleckiego, Stanis�awa Dbrowy-Kostki, Haliny Dudzi�skiej, Micha�a Kryczki, Zbigniewa Lazaro-wicza, Macieja Ma�ozi�cia, Witolda Mazura, Czes�awa Nalezi�skiego, Czes�awa Nowaka, Antoniego Sta�ki, Krzysztofa A. Tochmana, Jerzego W�gierskiego, Andrzeja Zagórskiego, autora.

Na ok�adce fotogra� a oddzia�u WSOP rtm. Zbigniewa Jaroszy�skiego „Salisa” z Obwodu AK Mielec; lipiec 1944 r.

WydawcyWydawnictwo LIBRAul. Unii Lubelskiej 6a35-016 Rzeszówtel./faks (017) 862 13 16www.libra.pl, e-mail: [email protected] 978-83-89183-57-6

Muzeum Okręgowe w Rzeszowieul. 3 Maja 1935-030 Rzeszówtel. (017) 853 52 78www.muzeum.rzeszow.plISBN 978-83-88085-25-3


POCZ�TKI KONSPIRACJI

WOJSKOWEJ


12 POCZĄTKI KONSPIRACJI WOJSKOWEJ

S�U�BA ZWYCI�STWU POLSKI

1 wrze�nia 1939 r. Niemcy, a siedemna�cie dni pó�niej Sowieci najechali Rzeczpo-spolit, która w rezultacie kl�ski militarnej znalaz�a si� pod okupacj. Jednak ju od pierwszych dni wojny tworzy�y si�, w formie konspiracji wojskowych i poli-tycznych, mocne zr�by Polskiego Pa�stwa Podziemnego. By� to wyra�ny „objaw […] niespoytego ducha narodu, który nie da� si� z�ama� mimo straszliwej kl�ski wojennej”1.

Konspiracje niepodleg�o�ciowe zaistnia�y na ca�ym terytorium podbitego kraju, po obu stronach granicy niemiecko-sowieckiej, ustalonej ostatecznie przez naje�d�-ców 28 wrze�nia 1939 r. w Moskwie. Po�ród owych konspiracji najwaniejsz rol� odegra�a S�uba Zwyci�stwu Polski (SZP) utworzona jeszcze w obl�onej Warsza-wie 27 wrze�nia 1939 r. Tego dnia gen. Micha� Karaszewicz-Tokarzewski otrzyma� od mjr. Edmunda Galinata, wys�annika Naczelnego Wodza, marsza�ka Edwarda Ry-dza-�mig�ego, pe�nomocnictwo do „prowadzenia dalszej walki o utrzymanie nie-podleg�o�ci i ca�o�ci granic”2.

S�uba Zwyci�stwu Polski na�ladowa�a Polsk Organizacj� Wojskow, powsta� �wier� wieku wcze�niej z inicjatywy Józefa Pi�sudskiego. SZP, b�dc organizacj wojskowo-polityczn o charakterze ogólnonarodowym, podporzdkowan rzdowi emigracyjnemu, mia�a „podj� zdecydowan i nieust�pliw walk� z naje�d�c na kadym polu jego dzia�alno�ci w Polsce oraz wszelkimi �rodkami do czasu wy-zwolenia Polski w granicach jej sprzed rozpocz�cia wojny”3. Szybko ustanowi�a w�asn struktur�, z dowódc g�ównym, dowódcami wojewódzkimi, powiatowymi oraz dowódcami placówek, czyli najniszego szczebla terenowego SZP. Przy pla-cówkach mia�y by� formowane druyny ochronne i bojowe SZP, za� na wszystkich szczeblach struktury – take druyny specjalne (szturmowe, �czno�ci, administra-cyjno-gospodarcze i sanitarne).

Obszar Rzeszowszczyzny4 zajmowa� w planach SZP miejsce szczególne. Tutaj przecie funkcjonowa�a sie� wanych zak�adów zbrojeniowych, zbudowanych w ra-mach Centralnego Okr�gu Przemys�owego, a mianowicie w Stalowej Woli, Mielcu, Rzeszowie, D�bicy, Sanoku, D�bie. Nadto przez Podkarpacie – prze��czami: Du-

1 Studium Polski Podziemnej w Londynie (dalej: SPP), kol. 11/21, Sprawozdanie z dzia�alno�ci ZWZ za okres od powo�ania do ycia do 1 sierpnia 1941 r., k. 2.2 M. Karaszewicz-Tokarzewski, U podstaw tworzenia Armii Krajowej, „Zeszyty Historyczne” (Pary) 1981, z. 56, s. 125–130; Armia Krajowa w dokumentach 1939–1945 (dalej AK w dokumentach...), t. I, Londyn 1970, s. 21–22.3 AK w dokumentach..., t. I, s. 31.4 Nazwa Rzeszowszczyzna nie by�a popularna podczas II wojny �wiatowej. Do dzi� budzi spore emocje i kontrowersje, zw�aszcza po�ród mieszka�ców regionów o bogatej tradycji historycznej. Okre�lenie to zaistnia�o szerzej dopiero w po�owie XX w. Odtd te znajdujemy je w historiogra� i oraz w pami�tnikach – odnosi si� mniej wi�cej do obszaru aktualnego województwa podkarpackiego.


ZWIĄZEK WALKI ZBROJNEJ 13

kielsk, upkowsk i Uock – przebiega�y najkrótsze drogi �czno�ci z Budapesz-tem, a stamtd z – odtwarzanymi we Francji – w�adzami wojskowymi i cywilnymi.

Nic dziwnego, e Dowództwo G�ówne SZP szybko skierowa�o na Rzeszowsz-czyzn� emisariuszy, którzy ju w pa�dzierniku 1939 r. przystpili do formowania zr�bów organizacji. W rezultacie przeci�cia Polski okupacyjn granic w sztabie gen. Karaszewicza-Tokarzewskiego „Torwida” zrodzi� si� nawet plan, by zaj�t przez Niemców cz�� województwa lwowskiego skupi� wokó� Rzeszowa. Wyszu-kano kandydata na „dowódc� wojewódzkiego” w mie�cie, które przecie nie by�o wcze�niej stolic województwa. Mia� nim zosta� pp�k dypl. Gwidon Karol Kawi�-ski. Wspomniany plan nie doczeka� si� jednak realizacji, a powiaty zachodniej – okupowanej przez Niemców – cz��ci województwa lwowskiego zosta�y ostatecznie w�czone do Okr�gu SZP Kraków.

Zmiana koncepcji nie zahamowa�a tempa prac organizacyjnych. Do ko�ca 1939 r. siatka SZP obj��a w�a�ciwie ca�y teren pomi�dzy Wis�ok a Sanem, tak wa-ny, jak wspomniano, dla kontaktów z rzdem gen. W�adys�awa Sikorskiego oraz dla przerzutu ochotników do Wojska Polskiego we Francji i na Bliskim Wschodzie. W tym czasie powsta�y solidne fundamenty dla struktury powiatowej SZP oraz dla czterech nadrz�dnych inspektoratów rejonowych. Natomiast Rzeszów, si� rzeczy, urasta� do roli swoistego centrum. G�ównym atutem miasta, wszak nie najwi�kszego w regionie, okazywa�o si� jego po�oenie. W kadym bd� razie Rzeszów stawa� si� punktem, gdzie koordynowano chociaby kontakty kurierskie i wywiadowcze z wojskow baz �czno�ci w Budapeszcie (Baza „Romek”).

ZWI�ZEK WALKI ZBROJNEJ

13 listopada 1939 r. we Francji gen. Sikorski powo�a� Zwizek Walki Zbrojnej (ZWZ). Jak podkre�lano, konspiracja wojskowa „stanowi sk�adow cz�� Si� Zbroj-nych Rzeczypospolitej [i] podlega przez Komendanta G�ównego Naczelnemu Wo-dzowi Wojsk Polskich”5. Wed�ug rozkazu Naczelnego Wodza „przygotowania do walki czynnej z okupantami le w kompetencji Zwizku Walki Zbrojnej, �ci�le tajnej organizacji wojskowej, której powstanie [...] zatwierdzi�a Rada Ministrów”6. W my�l przyj�tych wytycznych „g�ównym zadaniem ZWZ jest stworzenie o�rod-ków czynnego oporu narodowego i przygotowanie ich do walki or�nej w chwili wybuchu powstania, które nastpi na rozkaz Naczelnego Wodza”7.

5 SPP, kol. 11/21, Sprawozdanie z dzia�alno�ci ZWZ za okres od powo�ania do ycia do 1 sierpnia 1941 r., k. 5.6 AK w dokumentach..., t. I, s. 11.7 SPP, kol. 11/21, Sprawozdanie z dzia�alno�ci ZWZ za okres od powo�ania do ycia do 1 sierpnia 1941 r., k. 3.



Od pocztku 1940 r. ZWZ zacz� systematycznie przejmowa� wszystkie do-tychczasowe ogniwa organizacyjne SZP. Dotychczasowi dowódcy obwodów (po-wiatów) SZP stawali si� odtd z regu�y komendantami obwodów ZWZ, na przy-k�ad: w Rzeszowie – ppor. Jan Tondera, w D�bicy – ppor. Jan Artur Towarnicki, w Kro�nie – por. Józef Czstka, w Nisku – kpt. Kazimierz Pilat, w Jaros�awiu – kpt. Jan Go�dasz. W lutym 1940 r. Rzeszowszczyzna mia�a ju ustalony zarys sztabów inspektoratów i komend obwodów ZWZ, opartych na wzmiankowanym fundamen-cie SZP. W stadium formowania znajdowa�y si� natomiast placówki, najmniejsze elementy struktur terenowych ZWZ.

„Za podstaw� terytorialnego podzia�u ZWZ w kraju przyj�to zasadniczo dawny podzia� administracyjny […] z uwzgl�dnieniem tych zmian, jakie zasz�y po przepro-wadzeniu linii demarkacyjnej pomi�dzy okupacjami”8. Biorc to pod uwag�, rezy-dujcy na obczy�nie Komendant G�ówny ZWZ, gen. Kazimierz Sosnkowski, zaak-ceptowa� plan formalnego oddzielenia Rzeszowszczyzny od Lwowa. Stwierdzi�, e

„linia demarkacyjna bolszewicko-niemiecka przesdza o przynaleno�ci poszczegól-nych powiatów do okr�gów, z którymi �czy je okupacja”9. Tym samym powrócono do idei powo�ania nowego okr�gu konspiracji wojskowej z siedzib w Rzeszowie.

Wiosn 1940 r. Janina Karasiówna „Rybczy�ska” podczas tak zwanej konferencji belgradzkiej przedstawi�a sprawozdanie z prac Komendy G�ównej ZWZ. Sprawoz-danie g�osi�o, e „w stadium organizacji [znajduje si�] Komenda Okr�gu Rzeszow-skiego” ZWZ obejmujcego „powiaty wschodnie Ma�opolski na terenie okupacji niemieckiej”10. Informacje Janiny Karasiówny odpowiada�y zamiarom p�k. Stefana Roweckiego „Rakonia”, komendanta ZWZ pod okupacj niemieck, który do ko�ca maja 1940 r. chcia� „wyodr�bni� w Obszarze nr 4 [krakowskim] nowy okr�g ZWZ, z�oony z powiatów woj. lwowskiego i cz��ci wschodnich powiatów woj. krakow-skiego, zapewne do linii Dunajca”11. Równie inne dokumenty ZWZ potwierdzaj, e planowano, aby tereny województwa lwowskiego „na zachód od Sanu [zosta�y] organizacyjnie obj�te w okr�g rzeszowski”12. Jednak rzeszowski Okr�g ZWZ nigdy formalnie nie powsta�. B�dzie o tym jeszcze mowa.

8 Ibidem, k. 4.9 AK w dokumentach..., t. I, s. 96.10 Konferencja belgradzka 1940 r., oprac. J. Zamojski, „Dzieje Najnowsze Polski” 1966, t. X, s. 20.11 AK w dokumentach..., t. I, s. 212.12 SPP, kol. 11/21, Sprawozdanie z dzia�alno�ci ZWZ za okres od powo�ania do ycia do 1 sierpnia 1941 r., k. 5.


INNE KONSPIRACJE PARAMILITARNE 15

INNE KONSPIRACJE PARAMILITARNE

Tworzeniu si� SZP, a potem ZWZ na okupowanych przez III Rzesz� i Zwizek So-wiecki terenach województwa krakowskiego i lwowskiego towarzyszy�o powstawa-nie lokalnych konspiracji paramilitarnych. „Niemal bezpo�rednio po zako�czeniu kampanii wrze�niowej 1939 r. zacz��y powstawa� na terenie kraju niepodleg�o�cio-we organizacje tajne. Poniewa kada z nich przyjmowa�a w swych za�oeniach ideowych i celach walk� zbrojn o odzyskanie niepodleg�o�ci, kada z nich mia�a ten sam charakter konspiracyjnej organizacji wojskowej”13.

W procesie spontanicznego formowania tajnych siatek niebagateln rol� odegra�y wcze�niejsze kontakty ich uczestników. Umoliwia�y zawizywanie struktur konspira-cji w kr�gach zawodowych, politycznych (przede wszystkim narodowców, ludowców, socjalistów), czy nawet ssiedzkich. W tej wst�pnej fazie spo�ecznego oporu wobec okupantów wan funkcj� spe�ni�y przedwojenne zwizki i stowarzyszenia. Co zro-zumia�e, w ywio�owych, cz�sto do�� lu�nych ugrupowaniach inicjatyw� zazwyczaj przejmowali liderzy organizacji paramilitarnych II Rzeczypospolitej. Wraz z nimi wa-n rol� sprawowali nauczyciele i ksi�a. Zadaniem takich struktur podziemia by�o nade wszystko podtrzymywa� „ducha narodu” poprzez rozpowszechnianie krzepicych in-formacji. Istotn rol� odgrywa�a nauka podstawowych zasad z elementarza konspiratora.

Nie ulega wtpliwo�ci, e obok kombatantów i elit inteligenckich to g�ównie m�odzie garn��a si� do czynnego oporu, do walki podziemnej. W pierwszych mie-sicach okupacji konspiracja ogranicza�a si� do wspomnianych akcji propagando-wych, jak i gromadzenia oraz magazynowania broni. Na przyk�ad w Przemy�lu zdobywaniem powrze�niowej broni i amunicji oraz ukrywaniem ich w rónych cz�-�ciach miasta zajmowa�a si� m�odzie narodowa skupiona przed wojn w Towarzy-stwie Gimnastycznym „Sokó�”. Równie w Mielcu pierwsze komórki konspiracyjne formowali m�odzi ludzie wspó�pracujcy ze Stronnictwem Narodowym oraz z dzia-�aczami Zwizku Strzeleckiego i „Soko�a”.

Naley pami�ta�, e zarówno ywio�owo��, jak i wzgl�dna masowo�� inicjatyw podziemnych zaprzecza�y idei tajno�ci, nios�y zagroenie dekonspiracj. By�o to powane niebezpiecze�stwo. Dostrzegano je ju w pierwszych miesicach wojny.

„Organizacje tajne s liczne, pe�ne najlepszych ch�ci, lecz pracuj bez planu i dyrek-tyw, nie wiedz o sobie wzajemnie, cz�sto przeszkadzaj sobie w pracy”. Ma�o tego,

„pierwsza faza […] od jesieni 1939 r. do lata 1940 r. r. by�a nacechowana gorcz-kowo�ci i p�ynno�ci, spowodowanymi ogromn ilo�ci tych organizacji i wielk zmienno�ci ich form”14. Z tych wzgl�dów pojawi�a si� potrzeba wzajemnej �czno-

13 Ibidem, k. 1–2.14 SPP, Okr�g Kraków (materia�y nieuporzdkowane), Okupacja niemiecka, Raport za czas [od] 29 I do 4 II 1940, Budapeszt, dn. 5 II 1940.



�ci, konsolidacji wysi�ków, nawet scalania struktur, ale te zwracania wi�kszej uwa-gi na kwestie bezpiecze�stwa. S�uy�y temu specjalne instrukcje ZWZ, zalecajce oczyszczenie szeregów z elementów niepewnych, �ci�lejsz kontrol� przy przyjmo-waniu nowych ludzi, sta�e wzmacnianie konspiracji.

Okupanci nie pozostawali przecie bierni wobec organizowania si� polskiej kon-spiracji. Po obu stronach wojennej granicy zaborów pojawi�y si� organa policyjne wyspecjalizowane w tropieniu spisków i sprzysi�e�. Tylko w Przemy�lu do stycz-nia 1940 r. Niemcy uj�li 26 osób stanowicych trzon siatki przerzutowej przez Kar-paty na W�gry bd� z prawobrzenej cz��ci miasta na Zasanie.

Istotn rol� w pocztkowej fazie niepodleg�o�ciowych prac podziemnych ode-gra�a Organizacja Or�a Bia�ego (OOB). Ca�a po�udniowo-wschodnia, zaj�ta przez Niemców, cz�� Polski sta�a si� terenem jej dzia�ania. Komórki siatki terenowej oraz patrole dywersyjne OOB szybko pojawi�y si� w rzeszowskich i mieleckich PZL, w zak�adach kolejowych w Sanoku, w przemy�le naftowym w Ja�le, Gor-licach, Kro�nie. W zak�adach lotniczych w Mielcu OOB podporzdkowa�a sobie dwudziestoosobow grup� konspiracyjn kpr. Stanis�awa Doliny „Ignaca”. Na czele Rejonu Organizacyjnego OOB Tarnowsko-Mieleckiego stan� por. Józef Zabrzeski

„Wiktorowski” („Julian”). W pa�dzierniku 1939 r. funkcjonowa�y ju struktury OOB w powiatach d�bickim, kolbuszowskim, przemyskim, rzeszowskim (pod dowódz-twem N.N. „Cisa”), kro�nie�skim (dowodzi� N.N. „Szaruga”), tarnobrzeskim (z mjr. Janem Cichockim „Jasiem”), sanockim (pod dowództwem N.N. „Drzazgi”).

Szybki rozwój siatki OOB na terenie COP by� zwizany z osob mjr. Paw�a Za-górowskiego „Strzemienia” („Góralika”), o� cera wywiadu, a przed wojn dyrektora dzia�u ogólnego w PZL Mielec. Dzi�ki niemu wzmocniono bd� zbudowano od podstaw komórki OOB w D�bicy, Kolbuszowej, a�cucie, Przemy�lu, Rzeszowie, Ropczycach, S�dziszowie, Stalowej Woli, �urawicy. W tej ostatniej miejscowo�ci OOB opar�a si� na grupie kolejarzy.

W ramach Krakowskiego Rejonu Akcji Kolejowej OOB do ko�ca grudnia 1939 r. powsta�y zawizki odcinków w Mielcu, Rzeszowie i Kro�nie. Organizacja Or�a Bia-�ego zbudowa�a nadto sie� punktów przerzutowych i kurierskich obejmujcych Ba-ligród, Cisn, �ubracze, Maniów, Kalnic�. „Delegatem” OOB w Baligrodzie by� kpt. Mieczys�aw We�utowicz „Topór”. Mimo znacznych sukcesów organizacyjnych, wywiadowczych oraz propagandowych OOB istnia�a samodzielnie do�� krótko; ju na prze�omie 1939 i 1940 r. zacz��a si� podporzdkowywa� SZP lub ZWZ.

Inn organizacj tajn, która zbudowa�a znaczce struktury w Ma�opolsce, by� Zwizek Czynu Zbrojnego (ZCZ). Od stycznia do lipca 1940 r. na Rzeszowszczy�-nie dzia�a�y komórki ZCZ nalece do Okr�gu ZCZ Kraków, którego komendantem by� p�k Aleksander Stawarz „Le�niczy”. W powiecie rzeszowskim ZCZ wystawi� pono� trzy kompanie, w kro�nie�skim dwie, a w d�bickim jedn, lecz niepe�n. Na czele uformowanego wówczas Rejonu Rzeszowsko-Tarnobrzeskiego ZCZ stan�


17INNE KONSPIRACJE PARAMILITARNE

pp�k Jan Wójcik „Grzeszczuk”. Uda�o si� te zorganizowa� siatk� ZCZ w powie-cie tarnobrzeskim, gdzie „komendantem” komórki zosta� Zygmunt Szewera „Brze-chwa”. Latem 1940 r. ZCZ podporzdkowa� si� ZWZ.

Obraz funkcjonujcej w Ma�opolsce konspiracji wojskowej nie zamyka si� na tym. Zim 1939–1940 powsta�y zalki Gwardii Obrony Narodowej (GON), orga-nizacji o charakterze sabotaowo-dywersyjnym i wywiadowczym. W powiatach ja-sielskim i rzeszowskim uformowano po jednej kompanii GON. W sierpniu 1940 r. cz�� siatki GON podporzdkowa�a si� ZCZ, a nast�pnie ZWZ. Reszta przystpi�a za� do stworzonej 28 wrze�nia 1940 r. Konfederacji Narodu. Pod koniec stycznia 1941 r. z Konfederacji Narodu zosta� wydzielony pion wojskowy – Konfederacja Zbrojna (KZ). KZ dysponowa�a czterema kompaniami w powiecie rzeszowskim, dwoma kompaniami w kro�nie�skim oraz po jednej kompanii w powiatach d�bic-kim i jasielskim. Scalanie obejmujcego Rzeszowszczyzn� Okr�gu KZ Kraków roz-pocz��o si� w listopadzie 1941 r., cho� ju wcze�niej niektóre oddzia�y KZ samo-rzutnie podporzdkowywa�y si� ZWZ.

Istotn rol� przy tworzeniu fundamentów Polskiego Pa�stwa Podziemnego ode-gra�a Tajna Organizacja Wojskowa (TOW) mjr. Jana Mazurkiewicza „S�pa”. Jej baz� stanowi�y – wzorem OOB – struktury przedwojennej dywersji pozafrontowej. Do kwietnia 1940 r. zaistnia�y komendy powiatowe TOW w D�bicy, Mielcu, Ja�le. Trwa�y za� przygotowania do utworzenia siatki w Przemy�lu, Rzeszowie, Sanoku. Komenda TOW du wag� przyk�ada�a do tak zwanego Rejonu Podkarpackiego, gdzie zreszt podj�to energiczn prac� organizacyjn.

W 1941 r. komendantem Rejonu TOW Podkarpacie – obejmowa� Rzeszowsz-czyzn� �cznie z COP – zosta� por. Zenon Sobota „Poraj”. Podejmujc dzia�ania dy-wersyjne, sabotaowe i wywiadowcze, bazowa� te na lokalnej, kro�nie�skiej, orga-nizacji podziemnej „M�oda Polska”, która ju w kwietniu 1940 r. podporzdkowa�a si�, na rozkaz p�k. Juliana Filipowicza „Roga”, komendanta Okr�gu ZWZ Kraków, konspiracji wojskowej. Pr�nie dzia�a�y siatki dywersyjno-sabotaowe TOW w Sa-nockiej Fabryce Wagonów oraz w Wytwórni Amunicji nr 3 w D�bie, gdzie dowódc by� Bogumi� Miller „Karsznicki”. Scalenie TOW z Armi Krajow nastpi�o w mar-cu 1943 r.

Na prze�omie 1939 i 1940 r. na terenie powiatów Nisko i a�cut pojawi�y si� za-lki pozna�skiej konspiracji Wojsko Ochotnicze Ziem Zachodnich. Organizatorem struktur powiatowych by� kpt. Boles�aw Rajner. Konspiracja bazowa�a na przesie-dle�cach z Pozna�skiego. W 1940 r. bez adnych warunków scali�a si� z ZWZ.

W lutym 1940 r. w Stalowej Woli powsta�a komórka wywiadowcza organiza-cji „Muszkieterzy” („Muszkieterowie”), konspiracji o charakterze wywiadowczym.

„Muszkieterzy” byli organizacj g��boko utajnion. Wiadomo, e zostali utworzeni w pa�dzierniku lub na pocztku listopada 1939 r. w Warszawie z inicjatywy kpt. Ste-fana Witkowskiego „Kapitana”. Siatk „Muszkieterów” w Stalowej Woli kierowa�



Zbigniew Zatorski. Na prze�omie 1940 i 1941 r. wszystkie komórki „Muszkieterów” zosta�y podporzdkowane ZWZ.

Dodajmy, e w Stalowej Woli do lipca 1940 r. dzia�a�a grupa sabotaowo-dywer-syjna Komendy Obro�ców Polski, innej ogólnopolskiej organizacji konspiracyjnej z lat 1939–1943. Ponadto spor siatk – skupiajc 23 osoby – mog�a si� poszczyci� w stalowowolskich zak�adach Polska Niepodleg�a (PN), wojskowo-cywilna orga-nizacja konspiracyjna dzia�ajca od jesieni 1939 r. na duym obszarze okupowanej Polski. Komórk PN w Stalowej Woli kierowali: Karol Szaniawski, Marceli Sie-dlanowski, Romuald Wo�k- aniewski. Oprócz inicjowania akcji sabotaowych PN otrzyma�a zadanie dorabiania elementów do broni oraz dostarczania materia�ów hut-niczych zak�adom, które wspó�pracowa�y z podziemiem. W 1941 lub 1942 r. stalo-wowolska PN zosta�a wch�oni�ta przez ZWZ-AK.

Rzeszowszczyzna stanowi�a równie teren oywionej konspiracyjnej dzia�alno-�ci socjalistów, a dok�adnie – podziemnej struktury PPS „Wolno��, Równo��, Nie-podleg�o��”. Formacje paramilitarne PPS, czyli Gwardia Ludowa, Milicja Robot-nicza i Stra Przemys�owa, dysponowa�y na tym terenie 4371 lud�mi. Wszystkich cz�onków paramilitarnych struktur socjalistycznych na Rzeszowszczy�nie lojalnie przekazano do ZWZ.

Intensywnie i efektywnie dzia�a�a te podziemna Ch�opska Organizacja Wolno-�ci „Rac�awice”. Ju w 1940 r. powsta� jej pion wojskowy, to jest Polska Organi-zacja Zbrojna (POZ). Wedle w�asnych, raczej wyolbrzymionych danych do 1942 r. POZ zmobilizowa�a w 27 powiatach okr�gu krakowskiego oko�o 15 000 konspira-torów. Na Okr�g POZ Kraków sk�ada�o si� kilka podokr�gów, w tym rzeszowski oraz kro�nie�ski (podkarpacki). Wyjtkowo mocne struktury zbudowano w powia-tach sanockim, kro�nie�skim, gorlickim, gdzie wiosn 1940 r. powsta�y komendy POZ. Zorganizowano nadto placówki i sekcje kolejowe. Niewielk grup POZ dys-ponowa�a w powiecie jasielskim. Liderami tej konspiracji na obszarze po�udnio-wej Rzeszowszczyzny byli mjr Stefan uczy�ski „Boryna” („Sawa”), ppor. Alojzy Be�za „Alik”, ppor. Maksymilian Mojek „Mka”. W Gorlicach na terenie ra� nerii oraz Fabryki Maszyn w Gliniku zaistnia�a komórka dywersyjna pod dowództwem Franciszka Szyd�owskiego „Dziadka”. Podczas akcji scaleniowej siatka POZ w ca-�o�ci podporzdkowa�a si� AK.

PIERWSZE KONSPIRACJE W PRZEMY�LU

Przyk�adem wielotorowo�ci w tworzeniu struktur podziemnych by� Przemy�l – naj-wi�ksze w regionie, a drugie pod wzgl�dem liczby mieszka�ców miasto wojewódz-twa lwowskiego. �ywio�owego, od pierwszych dni okupacji, rozwoju konspiracji nie zahamowa�o nawet rozdzielenie miasta przez niemiecko-sowieck granic�.


19PIERWSZE KONSPIRACJE W PRZEMYŚLU

Przemy�l by� nie tylko miastem duym, ale posiada� te inspirujc histori�, cho�by najnowsz, zwizan z listopadem 1918 r. Nic dziwnego, e w zaj�tej przez Niemców cz��ci grodu nad Sanem pojawi�o si� równolegle kilka siatek konspira-cyjnych: Organizacja Or�a Bia�ego, Polska Organizacja Zbrojna, Tajna Organizacja Wojskowa, „Orze� Bia�y”, „Lipowica”, Samodzielna Tajna Organizacja Studentów (STOS), „Bd� Gotów”. Trzy pierwsze zosta�y ju wspomniane, natomiast „Orze� Bia�y” to konspiracja uformowana w pa�dzierniku 1939 r. przez cz�onków Harcer-skiego Klubu Sportowego „Czuwaj”. Jej cz�onkowie zajmowali si� przede wszyst-kim przerzutem uchod�ców z prawobrzenej, zagarni�tej przez Sowietów cz��ci Przemy�la, na stron� okupacji niemieckiej i dalej na W�gry. Niestety, ju w po�owie stycznia 1940 r. przemyski „Orze� Bia�y” zosta� rozbity, a wi�kszo�� jego cz�onków tra� �a do aresztów gestapo.

Po�ród przemyskich konspiracji legend okry�a si� niedua, ale na swój sposób elitarna m�odzieowa grupa konspiracyjna „Lipowica”. Powsta�a w po�owie grud-nia 1939 r. Tworzyli j harcerze, którzy od pierwszych dni okupacji organizowali regularne zbiórki na terenie fortu Lipowica. Na czele „Lipowicy” stan� Stanis�aw Kostka. Pocztkowo grupa mia�a lu�ny charakter, nie posiada�a wyra�nej struktu-ry wewn�trznej ani planu dzia�ania. Cz�onkowie skupiali si� na gromadzeniu bro-ni powrze�niowej. Z czasem konspiratorzy z „Lipowicy” podj�li akcje rozbrajania niemieckich o�nierzy. Kilku „lipowiaków” pracowa�o na kolei, co umoliwia�o sabota na liniach transportowych. Podj�to te dzia�ania wywiadowcze i dezinfor-macyjne. Jesieni 1940, kiedy grupa „Lipowica” mia�a oko�o 30 ludzi, nawizano wspó�prac� z Placówk nr 1 ZWZ oraz z Polsk Organizacj Zbrojn. W listopadzie 1942 r. „Lipowica” scali�a si� z AK. Na jej bazie powsta� oddzia� dyspozycyjny DW komendy Obwodu AK Przemy�l.

Organizacja STOS powsta�a w pa�dzierniku 1939 r. Jej cz�onkowie rekrutowali si� g�ównie z grona przemyskich gimnazjalistów i wywodzcych si� z tego miasta studentów. Cho� w wi�kszo�ci nie posiadali przeszkolenia wojskowego, to ich praca konspiracyjna skupia�a si� na akcjach sabotaowo-dywersyjnych oraz wywiadzie wojskowym. Ze STOS-u wyrós� oddzia� partyzancki „�uawi �mierci”, dowodzony przez kpr. pchor. Zbigniewa S�awiana Orli�skiego „Konrada Wallenroda” („Ostro-g�”). W 1943 r. grup� „�uawów” przeorganizowano w lotny oddzia� „Wolni Strzel-cy”. STOS za� zosta�a w 1942 r. scalona z AK.

Tajna siatka „Bd� Gotów” powsta�a na prze�omie 1939 i 1940 r. z inicjatywy dzia�aczki harcerskiej Antoniny Kalinowicz. Organizacja, bazujca na starszych harcerkach, skupia�a si� na tajnym nauczaniu, udziela�a pomocy ukrywajcym si� o�nierzom i cywilom oraz u�atwia�a przej�cie granicy na Sanie.

Na przyk�adzie Przemy�la dobrze wida�, e �rodowiska harcerskie energicznie w�czy�y si� w prace podziemne. Pod dowództwem Tadeusza Dobrowolskiego „Watry” w grudniu 1939 r. powsta�a na Zasaniu Harcerska Organizacja Niepodleg�o�ciowo-



-Wojskowa. Z czasem przekszta�ci�a si� w harcersk siatk� w ZWZ. Podobna organizacja dzia�a�a take na prawym brzegu Sanu pod okupacj sowieck.

Po zaj�ciu ca�ego Przemy�la przez Niemców organizacje harcerskie z prawo-brzenej i lewobrzenej cz��ci miasta 1 listopada 1941 r. po�czy�y si�. Na czele scalonego hufca stan� Ludwik Szopa „Rekin”, a od sierpnia 1943 r. Franciszek Zajdel „Stanis�awski”.

Si� rzeczy najbardziej profesjonalne zespo�y podziemia niepodleg�o�ciowego opiera�y si� na kadrze o� cerów i podo� cerów s�uby sta�ej Wojska Polskiego oraz na o�nierzach wrze�nia 1939 r., „którzy zdo�ali ukry� si� na terenie kraju i unikn� niewoli”15.

Na terenie Przemy�la, gdzie przed wojn funkcjonowa�o Dowództwo Okr�gu Korpusu X, znalaz�o si� wyjtkowo duo by�ych wojskowych, którzy stali si� pod-staw dla rónych konspiracji zbrojnych. Oko�o 20 listopada 1939 r. na Zasaniu po-wsta�a pierwsza siatka podziemia wojskowego. Utworzyli j o�nierze przemyskiego 38 pp: por. Bronis�aw Wochanka, chor. Teo� l Do�han, ppor. Kazimierz Szafer, plut. Roman �ywakowski i st. sier. Leon Wysocki. Z czasem do grupy do�czyli kolejni wojskowi s�uby sta�ej oraz rezerwi�ci, a take kombatanci, cz�onkowie przedwrze-�niowych organizacji paramilitarnych i dzia�acze spo�eczni: por. Adam Winogrodzki, Alojzy Trygalski, por. Franciszek Schick, ppor. N. Michniowski, profesor gimnazjal-ny Kazimierz Socha�ski. Wkrótce grupa konspiracyjna skupiona wokó� 38 pp sta�a si� trzonem siatki ZWZ w Przemy�lu.

SIATKI PODZIEMIA �O�NIERSKIEGO

NA RZESZOWSZCZY�NIE

Równie wyra�nie na wojskowym „korzeniu” oparta zosta�a dua i bardzo energicz-na konspiracja mjr. W�adys�awa Bartosika „Brody”. Swoim zasi�giem obejmowa�a kilka powiatów, natomiast struktury dowódcze skoncentrowa�a w Rzeszowie. Za-chowa�o si� kilka meldunków wywiadowczych wys�anych przez mjr. Bartosika do polskich w�adz wojskowych za granic (w tym do Naczelnego Wodza). �wiadcz one o sporej operatywno�ci tej konspiracji – od pa�dziernika 1939 do wiosny 1940 r. raporty z Rzeszowa regularnie dociera�y do Budapesztu, a nawet Parya. „Organi-zacja Bartosika” zosta�a te wymieniona w „Instrukcji nr 2” Komendanta G�ównego ZWZ, gen. Sosnkowskiego „Godziemby” z 16 stycznia 1940 r.

15 SPP, kol. 11/21, Sprawozdanie z dzia�alno�ci ZWZ za okres od powo�ania do ycia do 1 sierpnia 1941 r., k. 2.


SIATKI PODZIEMIA ŻOŁNIERSKIEGO... 21

Konspiracja wojskowa mjr. Bartosika szybko podj��a wspó�prac� z SZP, a wio-sn 1940 r. take z ZWZ. W rezultacie mjr Bartosik zosta� pierwszym inspektorem rzeszowskiego Inspektoratu SZP-ZWZ. Niestety, od stycznia 1940 r. Niemcy sku-tecznie rozpracowywali jego siatk�. Zacz��y si� aresztowania, a 26 kwietnia 1940 r. wpad� mjr Bartosik. Tydzie� wcze�niej uj�ty zosta� ppor. Jan Tondera „Janek”, a 27 kwietnia ppor. Jan Artur Towarnicki „Tur”, komendanci obwodów SZP-ZWZ Rze-szów i D�bica. Wi�kszo�� aresztowanych Niemcy rozstrzelali 27 czerwca 1940 r. w Lubzinie ko�o D�bicy. Tondera i Towarnicki zostali zakatowani w �ledztwie ju 9 czerwca.

Istotn rol� w tworzeniu lokalnych fundamentów podziemia odegrali o� cerowie rzeszowskiego 17 pp: kpt. Franciszek Blok, por. Franciszek Lang, por. Jan Musia�, ppor. Mieczys�aw Wa��ga. Podejmujc konspiracj�, nawizali kontakt z przemyski-mi strukturami POZ i TOW. Niebawem podporzdkowali si� ZWZ i zasilili kadr� sztabów Inspektoratu oraz Obwodu ZWZ Rzeszów.

Odr�bne „�rodowisko” konspiracji rzeszowskiej stanowili o� cerowie Korpu-su Ochrony Pogranicza: mjr Stanis�aw Ru�kiewicz i mjr Stefan Musia�ek- owicki. Jesieni 1939 „zwerbowali” do podziemia por. Juliana Brydaka, por. Mieczys�awa Wilka, por. Piotra Barana, pp�k. dr. Stanis�awa Kublina, sier. W�adys�awa Oczosia, sier. Jana Mika, sier. Marcina Ferenca, sier. Antoniego Burego, Jadwig� Jareck. Wiosn 1940 r. – kiedy Niemcy rozbili konspiracj� mjr. Bartosika – mjr Ru�kiewicz „Florian” mia� ju kontakt z komend Okr�gu ZWZ Kraków i zosta� mianowany nowym inspektorem rzeszowskim ZWZ.

Wspomnijmy jeszcze kilka innych tajnych inicjatyw wojskowych. Niewielk, lecz pr�n siatk� podziemn stworzy� por. Franciszek B�aej wraz z podo� cerami z rzeszowskiego 17 pp. 24 grudnia 1939 r. powo�ali Zwizek Wojskowych Zawo-dowych. Gromadzili bro�, uprawiali antyniemieck propagand�, starali si� pomaga� w przerzucie o�nierzy polskich na W�gry szlakiem przez Cisn. Pod koniec 1939 r. w rejonie Puszczy Sandomierskiej dzia�a� oddzia� partyzancki oparty na resztkach 3 i 8 pu�ku u�anów Krakowskiej Brygady Kawalerii. Oddzia� ten w nocy z 25 na 26 grudnia 1939 r. przej�ciowo opanowa� Kolbuszow. Wed�ug sier. Huberta Pelca z 39 pp, który 16 stycznia 1940 r. przedosta� si� na W�gry, na Rzeszowszczy�nie istnia�a wojskowa siatka konspiracyjna „o systemie pitkowym”. Pelc twierdzi�, e mia�a ona sta�y kontakt „z Krakowem”. 5 lutego 1940 r. budapeszte�ska baza �cz-no�ci ZWZ otrzyma�a wiadomo�� nast�pujcej tre�ci: w Radymnie ko�o Jaros�awia

„istnieje tajna organizacja m�odziey polskiej; maj nieco broni”16.

16 SPP, Okr�g Kraków (materia�y nieuporzdkowane), Okupacja niemiecka, Raport za czas [od] 29 I do 4 II 1940, Budapeszt, dn. 5 II 1940.



KONSPIRACJA

PP�K. KAZIMIERZA HEILMANA-RAWICZA

Rzec mona, e kardynalne znaczenie dla losów podziemia wojskowego w ca�ym re-gionie mia�o pojawienie si� w pa�dzierniku 1939 r. w okolicach Rzeszowa dowódcy bydgoskiego 62 pp pp�k. Kazimierza Heilmana-Rawicza. Wraz z nim przybyli: por. ukasz Ciepli�ski, por. Lucjan Kühn, ppor. Zygmunt Paw�owicz. Ca�a czwórka pod-j��a bardzo energiczn robot� konspiracyjn. Po�ród ich wspó�pracowników znale�li si�: Maria Dziery�ska, siostry Wi�niowskie – Jadwiga (zam�na Niewolak) i Anna (zam�na Modan), por. Edward Brydak, ppor. W�adys�aw Pa�czak, Jan Gero�.

Pod koniec pa�dziernika 1939 r. pp�k Heilman-Rawicz „Orze�” nawiza� kontakty konspiracyjne w Krakowie, gdzie by� moe otrzyma� zadanie utworzenia rzeszow-skiego Podokr�gu OOB, opartego na zachodnich, okupowanych przez Niemców, po-wiatach województwa lwowskiego. Stosunkowo szybko pp�k Heilman-Rawicz i jego podkomendni przygotowali kilkusetosobow konspiracj� o charakterze wojskowym. Swoim zasi�giem obejmowa�a duy teren pomi�dzy Bochni i Przemy�lem. To w�a-�nie ta siatka sta�a si� niejako zapowiedzi pó�niejszego Podokr�gu AK Rzeszów.

Dok�adnie rzecz biorc, por. Ciepli�ski „Pawlita” budowa� drogi �czno�ci z o�rodkami polskimi za granic oraz tworzy� komórki konspiracyjne w tak zwanym Rzeszowskim Rejonie Organizacyjnym, ppor. Paw�owicz „S�p” organizowa� Rejon Sanok, a por. Kühn „Drwal” – Rejon Przemy�l.

Organizacja bazowa�a g�ównie na o�nierzach, ale te na inteligencji, harcerzach, m�odziey z Rzeszowa, Przemy�la, Sanoka, Jas�a, Jaros�awia, D�bicy, Brzozowa, Ropczyc, a nawet Tarnowa. Jesieni 1939 r. pp�k Heilman-Rawicz odby� w Warszawie spotkanie z gen. Karaszewiczem-Tokarzewskim, Dowódc G�ównym SZP. W efekcie ca� swoj siatk wszed� w szeregi lokalnych struktur SZP.

W grudniu 1939 r. pp�k Heilman-Rawicz, por. Ciepli�ski, por. Kühn, ppor. Paw-�owicz wyruszyli z Rzeszowa do Budapesztu. Jednym z celów wyprawy mia�o by� przeciwdzia�anie przerzutowi ludzi do Wojska Polskiego we Francji. Pp�k Heilman-Rawicz uzna�, e kady o� cer i o�nierz b�dzie bardziej potrzebny w kraju, w konspi-racji wojskowej. Nie mniej wanym celem budapeszte�skiej wyprawy by�o nawi-zanie kontaktów, wymiana informacji, zdobycie wskazówek oraz instrukcji do pracy podziemnej. Dodajmy, e tego rodzaju ekspedycja nie by�a czym� wyjtkowym. Na przyk�ad lokalna siatka konspiracyjna z Mielca skierowa�a do Budapesztu swojego kuriera – Tadeusza Mazurkiewicza „Borut�” („Odrowa”); wyruszy� na W�gry 2 li-stopada, a do Mielca wróci� na pocztku grudnia 1939 r.

W trakcie podróy na po�udnie pp�k Heilman-Rawicz i jego o� cerowie rozpoznali warunki dla sta�ej �czno�ci kurierskiej oraz transportu broni i amunicji (cho�by od in-ternowanych na W�grzech o� cerów polskich). 19 grudnia 1939 r. ca�a grupa przekro-


KONSPIRACJA PPŁK. KAZIMIERZA HEILMANA-RAWICZA 23

czy�a granic� ze S�owacj, a 25 grudnia zameldowa�a si� u p�k. Alfreda Krajewskiego „Polesi�skiego”, kierownika bazy �czno�ci ZWZ w Budapeszcie (kryptonim „Romek”). Tam zostali zaprzysi�eni przez p�k. Krajewskiego do ZWZ, a pp�k Heilman-Rawicz otrzyma� nominacj� na komendanta okr�gu ZWZ z siedzib w Rzeszowie. Mia� dowo-dzi� ZWZ w okupowanej przez Niemców cz��ci Ma�opolski, na obszarze zachodnich terenów województwa lwowskiego, ale take na wschodnich rubieach województwa krakowskiego wraz z Tarnowem i Nowym Sczem. Zadania, które otrzyma� pp�k Heil-man-Rawicz, to nawiza� i utrzyma� sta� �czno�� z ZWZ pod okupacj sowieck (we Lwowie) oraz stworzy� regularn �czno�� z baz ZWZ w Budapeszcie.

Jak ju by�a mowa, przez Rzeszowszczyzn� wiod�a cz�� wanych dróg �czno�ci pomi�dzy Warszaw a bazami w Budapeszcie i Bukareszcie. Baza „Romek” w Buda-peszcie korzysta�a z tras przez Miejsce Piastowe, Cisn, Lubatówk�, Solink�, Roztoki, Sanok, Zagórze, Baligród. Punkty „oparcia” dla przerzutów granicznych organizo-wano na tym terenie od jesieni 1939 r. Nic dziwnego, e specjalne zalecenie w tym kierunku otrzyma� w „Romku” pp�k Heilman-Rawicz. Wiosn 1940 r. podobne w tre-�ci rozkazy dotar�y z Krakowa do mjr. Stanis�awa Ru�kiewicza, kolejnego inspektora rzeszowskiego ZWZ. W efekcie w Rymanowie i Kro�nie uruchomione zosta�y sta�e

„meliny” dla kurierów ZWZ przechodzcych na W�gry i z powrotem. Jednym z kurierów na tej rasie by� kpr. Jan oa�ski „Orze�”, uczestnik specjalne-

go czternastodniowego kursu, który odby� si� w styczniu 1940 r. w Budapeszcie. „Me-liny” rezerwowe zorganizowano w Brzozowie i w Rzeszowie. Od stycznia do sierpnia 1940 r. – na polecenie in. N. Grabowskiego „Graba” – rzeszowski punkt kontakto-wy dla �czników, którzy wyprawiali si� na W�gry, obs�ugiwa� ppor. Antoni S�abosz „Wieniawa”. Inn placówk przerzutow w Rzeszowie kierowa� w latach 1940–1941 kpt. Tadeusz Strugalski. W grudniu 1940 r. tras� przez �ubracze – Kalnic� – Sanok – Jas�o – Gorlice do Tarnowa i Krakowa pokona� pp�k Kazimierz Iranek-Osmecki „An-toni”, emisariusz Naczelnego Wodza do Komendanta G�ównego ZWZ.

W bazie „Romek” grupa pp�k. Heilmana-Rawicza przesz�a specjalny kurs pra-cy i walki konspiracyjnej. O� cerowie poznali zasady szyfrowania i deszyfrowania, �czno�ci, minerstwa, prowadzenia akcji „sabotaowo-zamachowych” oraz dy-wersji. Celem takich dzia�a� mia�y by� sowieckie transporty dla III Rzeszy, które przechodzi�y przez Rzeszowszczyzn�. Zanim p�k Heilman-Rawicz wróci� do kraju, odby� spotkanie z wys�anniczk gen. Sikorskiego, Janin Karasiówn. Otrzyma� te wtedy dodatkowe instrukcje.

13 stycznia 1940 r. pp�k Heilman-Rawicz i jego trzej o� cerowie, wyposaeni w „lewe” dokumenty, materia�y do pracy konspiracyjnej, du ilo�� pieni�dzy oraz kontakty i has�a, wyruszyli z powrotem do kraju. Niestety, szybko zostali zatrzymani przez andarmeri� w�giersk i oskareni o szpiegostwo na rzecz Rumunii. Po uciecz-ce z transportu do budapeszte�skiej cytadeli ju po przekroczeniu granicy zostali uj�ci w Baligrodzie przez policj� ukrai�sk, a nast�pnie 18 stycznia 1940 r. osadzeni w nie-



mieckim wi�zieniu w Sanoku. Nie powiod�y si� próby uwolnienia, które podj��a miej-scowa siatka ZWZ. Samodzielna ucieczka uda�a si� jedynie por. Ciepli�skiemu, który dotar� do Krakowa, gdzie otrzyma� odpowiednie pe�nomocnictwa i w maju 1940 r. przej� od por. Edwarda Brydaka „Andrzeja” komend� Obwodu ZWZ Rzeszów. Tym-czasem zbudowana przez pp�k. Heilmana-Rawicza konspiracja wojskowa zosta�a do wiosny 1940 r. wch�oni�ta przez ZWZ. Po aresztowaniu pu�kownika nie powrócono ju jednak do idei tworzenia samodzielnego okr�gu ZWZ z siedzib w Rzeszowie.

STRUKTURA ZWZ NA RZESZOWSZCZY�NIE

Ostatecznie Rzeszowszczyzna zosta�a na sta�e w�czona do Okr�gu ZWZ Kraków. Zwierzchnie dowództwo nad okr�giem sprawowa� komendant Obszaru ZWZ nr 4 (Kraków) p�k Tadeusz Komorowski „Korczak”. Wiosn 1940 r. na Rzeszowszczy�nie funkcjonowa�y ju mniej lub bardziej rozbudowane zr�by czterech inspektoratów re-jonowych. Kady oparto na kilku (dwóch–czterech) powiatach.

1. Inspektorat ZWZ Rzeszów (kryptonimy: „Rt��”, „Rzemios�o”) obejmowa� dwa obwody: Rzeszów (kryptonimy: „Rezeda”, „Rozbratel”), D�bica (kryptonimy:

„Deser”, „Dziekania”).2. Inspektorat ZWZ Mielec, nazywany równie Inspektoratem Tarnobrzeg (kryp-

tonimy: „Nowela”, „Wrzesie�”), z czterema obwodami: Mielec (kryptonim „Mle-ko”), Tarnobrzeg (kryptonim „Twaróg”), Nisko (kryptonimy: „Nale�nik”, „Niwa”), Kolbuszowa (kryptonim „Kompot”).

3. Inspektorat ZWZ Przemy�l, okre�lany niekiedy mianem inspektoratu jaro-s�awskiego (kryptonim „Pawe�), obejmowa� trzy obwody: Przemy�l (kryptonimy:

„Polana”, „Piskorz”), Jaros�aw (kryptonimy: „Jawor”, „Jesiotr”), Przeworsk- a�cut (kryptonimy: „Pstrg”, „ oso�”).

4. Inspektorat ZWZ Jas�o, zwany te Inspektoratem Krosno lub Podkarpacie (kryptonimy: „Jemio�a”, „Joachim”, „Ja�min”), z czterema obwodami: Jas�o (kryp-tonimy: „Jagoda”, „Jab�ecznik”), Krosno (kryptonimy: „Korze�”, „Kawa”), Brzo-zów (kryptonim „Borowik”), Sanok (kryptonimy: „Suchar”, „Serowiec”).

W my�l tajnych instrukcji obwód Zwizku Walki Zbrojnej odpowiada� obszarowi powiatu w granicach administracyjnych z 1939 r. Niemniej z rozmaitych wzgl�dów zdarza�y si� pewne odst�pstwa od tej zasady. I tak na przyk�ad w latach 1942–1944 po-wiat Lubaczów nalea� jako Placówka nr 11 do Obwodu AK Jaros�aw i dopiero w kwietniu 1944 r. zosta� podniesiony do rangi samodzielnego Obwodu Lubaczów i przekazany do lwowskiego Okr�gu AK. Jednocze�nie poza granicami Obwodu AK Jaros�aw znalaz�a si� Sieniawa i pó�nocna cz�� powiatu jaros�awskiego z Adamówk. Ten rejon tra� � do Obwodu ZWZ-AK a�cut. Z kolei Dynów przez ca�y okres oku-pacji niemieckiej wchodzi� w sk�ad Obwodu ZWZ-AK Rzeszów, zamiast do Obwodu


STRUKTURA ZWZ NA RZESZOWSZCZYŹNIE 25

Brzozów. Natomiast Placówka ZWZ Rozwadów do marca 1941 r. nalea�a do Obwo-du Tarnobrzeg, a potem, ju do ko�ca wojny, do Obwodu Nisko.

Jeeli chodzi o placówki, to powinny si� równa� gminie w granicach admini-stracyjnych sprzed 1939 r. Jednak równie i tu istnia�y wyjtki od regu�y. Niekiedy placówka obejmowa�a swoim zasi�giem wi�cej ni jedn gmin�. Taki stan rzeczy wynika� g�ównie z potrzeby sprostania powsta�czym zadaniom dla konspiracyjnego wojska. Dlatego scalano gminy, które nie by�y w stanie wystawi� odpowiedniej licz-by pe�nowarto�ciowych plutonów. W obwodzie brzozowskim zdarzy�a si� sytuacja odmienna. Na terenie jednej gminy – Nozdrzec – uformowano dwie placówki, to jest Placówk� ZWZ-AK Nozdrzec i Placówk� ZWZ-AK Izdebki, opart na bazie jednej tylko miejscowo�ci. W strukturze organizacyjnej ZWZ-AK placówka by�a jednostk podstawow. Stojcy na jej czele dowódca powo�ywa� sztab o okre�lonym uk�adzie oraz zabezpiecza� �czno�� z dowódcami podleg�ych plutonów i druyn, a take z ko-mend obwodu, której bezpo�rednio by� podporzdkowany.

Struktura terytorialna, oparta na systemie wypracowanym wst�pnie jeszcze w ra-mach SZP, by�a w zasadzie stabilna. Oczywi�cie zdarza�y si� przesuni�cia i tworzenie nowych placówek bd� �czenie ju istniejcych. Do bezprecedensowych przeobrae� dosz�o wiosn 1944 r. w obwodzie mieleckim, gdzie z dziewi�ciu placówek utworzo-no zrazu trzy, a wkrótce potem cztery nowe placówki. Abstrahujc od zasygnalizo-wanych zmian, wi�ksze innowacje w strukturze obwodów zachodzi�y jednak rzadko. Najwaniejsza, wynikajca z planów operacyjnych, a podj�ta na szczeblu inspektoratu przemyskiego, to rozdzielenie w 1941 r. Obwodu Przeworsk- a�cut. Na jego bazie utworzono dwa oddzielne obwody: Przeworsk (kryptonimy: „Pstrg”, „Platan”) oraz a�cut (kryptonimy: „ oso�”, „ ozina”, „ ab�d�”).

W tym samym czasie, to jest w 1941 r., inspektorat przemyski zosta� na kilkana�cie miesi�cy wzmocniony przez jeszcze jeden – pity obwód. By� nim Obwód ZWZ-AK Dobromil (kryptonimy: „Dorsz”, „Drapa�a”), który w ramach lwowskiego Okr�gu ZWZ, prawdopodobnie �cznie z powiatem Lesko, organizowa� ppor. Franciszek Ja-worski „Jurand” („Zago�czyk”). W lutym 1942 r. Obwód AK Dobromil zosta� przeka-zany do Okr�gu AK Kraków i wszed� w sk�ad Inspektoratu AK Przemy�l. W czerwcu 1942 r. komend� tego obwodu obj� kpt. Stefan Bogusiewicz „Zawisza”, wcze�niej o� cer mobilizacyjny Obwodu ZWZ-AK Przemy�l. Po niemieckich aresztowaniach Obwód Dobromil wróci� w 1943 r. do Okr�gu AK Lwów, gdzie uzyska� status rejonu. Tymczasem ju od 1942 r. Inspektorat ZWZ-AK Jas�o (a dok�adnie obwód sanocki) obejmowa� swym zasi�giem równie powiat Lesko, gdzie na skutek skomplikowanej i zaognionej sytuacji narodowo�ciowej nie podj�to budowy odr�bnego obwodu.

Wana nowelizacja, z punktu widzenia struktury terytorialnej inspektoratów, na-stpi�a w lipcu 1942 r. Obwód kolbuszowski („Kompot”) zosta� wówczas wy�czony z inspektoratu mieleckiego i wcielony, jako obwód trzeci, do Inspektoratu AK Rze-szów. Jednocze�nie nastpi�y zmiany kryptonimów – od tamtej pory obwód kolbu-szowski wyst�powa� jako „Ke� r”.


26

Kazimierz Heilman-Rawicz – W Bazie ZWZ na W�grzech[K. Heilman-Rawicz, Na W�grzech – Baza ZWZ, maszynopis]

Na granicy znale�li�my si� w dniu 19 grudnia [1939 r.] punktualnie o godz. 24.00. By� to punkt na linii grzbietowej Karpat, znaczony trzema granicznymi s�u-pami Polski, W�gier i Czechos�owacji. Zb�dnym by�oby t�umaczy� psychiczne od-pr��enie, jakie zapanowa�o […]. Teraz mieli�my ju� poza sob� wyczerpuj�ce uniki z pu�apek band ukraiskich i spotka z patrolami Grenzschutzu, a dos�ownie jeden krok dzieli� nas od bezpiecznej ziemi w�gierskiej. […] Wzd�u� linii grzbietowej Kar-pat snu� si� szeroki pas neutralny granicy polsko-w�gierskiej, po którego obydwu stronach ci�gn��y si� �ciany lasów, opadaj�cych stokami. Skoro byli�my na miejscu, nale�a�o przeprowadzi� ma�e rozpoznanie linii granicznej, któr� w najbli�szej przy-sz�o�ci mieli przekracza� kurierzy, przez któr� powinny przechodzi� transporty broni, amunicji, sprz�tu ��czno�ci, itp. […]

Pas neutralny by� pewnego rodzaju odbiciem, fotogra � tego, co si� na nim dzia-�o. �lady nart wskazywa�y na to, �e patrole Grenzschutzu snu�y si� po nim tylko za dnia. […] Natomiast co pewien czas wyra�ne by�y �lady przekrocze granicy ze strony polskiej na w�giersk�. Ogólny wniosek […] by� prosty: granica jest s�abo patrolowana w ci�gu dnia, a w nocy nie ma najmniejszej czujno�ci. Widocznie liczyli Niemcy wi�cej na dzia�alno�� ukraiskich band w stre e przygranicznej, […] ani�eli na w�asne oddzia�y ochronne.

[…] W sumie by�y to kapitalne do�wiad czenia, […] tote� mia�em ju� ca�y plan odpowiedniego zorganizowania pogra nicza dla celów konspiracyjnych. […] Kiedy rankiem wyszli�my z lasów […] obserwowali�my liczne, mniejsze i wi�ksze grup-ki osób, emigruj�cych z Polski. W jednej z przygranicznych wiosek zatrzy mali�my si� na odpoczynek. S�owacy byli bardzo �yczliwi i go�cin ni, udzielali te� ch�tnie wyczerpuj�cych informacji o w�gierskiej stra�y pogranicznej i �andarmerii. Wia-domo�ci by�y niepokoj�ce, bo �andarmeria wy�apywa�a emigrantów z Polski z ca�� bezwzgl�dno�ci� i odstawia�a do obozów internowania, co zupe�nie nie odpowiada-�o moim zamiarom. W zwi�zku z tym mieli�my ca�y szereg przygód, z których jednak zawsze udawa�o si� wyj�� obronn� r�k�. […]

W U�horodzie znajdowa�a si� najbli�sza polska placówka konsu larna. […] Kon-ferencja z konsulem da�a mi niewiele, a w�a�ciwie nic nie da�a […]. Jak si� pó�niej okaza�o, [konsul] pe�ni� swe funkcje tylko formalnie, a konsulat prowadzi� fak tycznie sekretarz, porucznik „dwójki” […]. Sekretarz porozumia� si� natychmiast z posel-stwem w Budapeszcie, komunikuj�c cel mego przybycia na W�gry, nast�pnie w roz-mowie telefonicznej otrzyma�em zaproszenie do pilnego przyjazdu do po selstwa. Po przenocowaniu w gmachu konsulatu […] wyjecha�em do Budapesztu z ppor.[Zyg-muntem] Paw�owiczem. Nast�pnego dnia mia� wyjecha� por. [Lucjan] Kühn i por. [�ukasz] Ciepliski.


27

Po przyje�dzie do Budapesztu wieczorem 24 grudnia […] w konsulacie zasta�em liczne grono emigrantów przy stole wigi lijnym. […] Byli to wy��cznie ochotnicy do armii we Francji, przewa�nie pod o cerowie i m�odzie� szkolna. […]

Noc sp�dzi�em w pensjonacie, a ju� na drugi dzie, tj. 25 grudnia, przyj�� mnie sekretarz poselstwa, pp�k dypl. [Alfred] Krajewski, który jednocze�nie – jak si� oka-za�o – pe�ni� kilka funkcji. Faktycznie prowadzi� agendy pos�a, by� pe�nomocnym przedstawicielem Naczelnego Wodza oraz kierownikiem tzw. Bazy ZWZ. Przez ca�y szereg dni przeprowadzali�my rozmowy na interesuj�ce nas tematy. Tre�� tych roz-mów przekazywano codziennie noc� radiowo (szyfrem) do gen. Si korskiego. Ju� po pierwszym meldunku nakaza� mi gen. Sikorski na tychmiastowe przybycie do Pary�a. Kategorycznie odmówi�em temu ��daniu, bo sprzeciwia�o si� ono celowi, jaki mi przy�wieca� przy podejmowaniu trudnej i niebezpiecznej wyprawy. […] Opieraj�c si� widocznie na otrzy manych dyrektywach, przesun�� Krajewski termin rozmów na dzie 27 grudnia […].

Od 27 grudnia trwa�y rozmowy z p�k. Krajewskim przez ca�y sze reg dni, i to po kilka godzin. Po stwierdzeniu, �e bezwarunkowo jes tem zdecydowany powróci� do Polski, przyst�pili�my do omawiania spraw podziemia. […] Zaznaczy�em, �e ener-giczna postawa gen. [Micha�a Karaszewicza-]Tokarzewskiego rokuje jak najlepsze nadzieje na szybki rozwój konspiracji w centralnej Pols ce. Po uzasadnieniu przy-czyn, dla których znalaz�em si� w Rzeszowie, przedstawi�em dotychczasowy doro-bek pracy jako okres wst�pny, po legaj�cy na nawi�zywaniu kontaktów w interesu-j�cych mnie o�rod kach i kierunkach. Nadmieni�em, �e w Krakowie dzia�a ju� zespó�

Ppłk Kazimierz Heilman-Rawicz (ur. w Błażowej) podczas defi lady 62 pp w Bydgoszczy


28

trzech pu�kowników kawalerii [Tadeusza Komorowskiego, Klemensa Rudnickiego i Edwarda Godlewskiego], wobec czego wy��czy�em to miasto ze swych wp�ywów w zachodniej Ma�opolsce. Podkre�laj�c wadliwo�� sto sowanej propagandy i szkody, jakie przynosi sprawie podziemia, prosi�em o zmian� jej kursu. Najlepsz� propa-gand� dla nas uprawiali sami Niemcy, przez coraz liczniejsze aresztowania rozstr-zeliwania, itp. […]

Z kolei przyst�pili�my do omawiania szczegó�ów organizacyjnych. I tak:– Konspiracja, zatwierdzona przez Naczelnego Wodza, przyj��a nazw� ZWZ, a jej

dowódc� zosta� mianowany gen. broni [Kazimierz] Sosnkowski. Uwa�aj�c si� za przedstawiciela interesów kraju, postawi�em ��da nie, by gen. Sosnkowski znalaz� si� w Polsce w terminie dwóch do trzech miesi�cy, w przeciwnym razie kraj nie uzna tej nominacji. �danie uzasadni�em przekonaniem, �e trudno o sprawne kierowa-nie podziemiem z dalekiego Pary�a, w wy��cznym oparciu o […] ��czno�� radiow� i trudn� s�u�b� kuriersk�.

– ZWZ mia� by� jedyn� organizacj� konspiracyjn�, opart� we wst�pnym okresie rozwojowym na elitarnym doborze cz�on ków, wi�zanych systemem pi�tkowym.

– Przewidziane kolejne fazy […] i zadania:1) okres wst�pny (system pi�tkowy) propagandy,2) okres sabota�owo-zamachowy (gromadzenie broni, amunicji i zaopatrzenia),3) okres mobilizacji (organizacja oddzia�ów i s�u�b),4) okres ogólnego powstania.[…] Kiedy przyst�pili�my do omawiania spraw ZWZ p�k Krajewski odebra� ode

mnie przysi�g�, a po zakoczeniu rozmów spisany zosta� odpowiedni protokó� […].Uzgodnione zadania dla mnie przedstawia�y si� nast�puj�co:1) obj�cie dowództwa ZWZ w Ma�opolsce pod okupacj� niemiec k� z wy��cze-

niem Krakowa (w protokole wymienione by�y powiaty, które wzi�te by�y z pami�ci, gdy� nie dysponowali�my map� uwzgl�d niaj�c� administracyjny podzia� kraju),

2) nawi�zanie i utrzymywanie sta�ej ��czno�ci z ZWZ pod okupacj� rosyjsk�,3) zorganizowanie linii przerzutowych na W�gry dla utrzymywa nia sta�ej ��czno-

�ci z „Baz�” budapesztesk�.Dla unikni�cia mo�liwych nieporozumie otrzyma�em prawo podporz�dkowy-

wania sobie o cerów wszystkich stopni (��cznie z genera�ami).W czasie moich konsultacji […] zorganizowa� p�k Krajewski kilkudniowy „kurs

konspiracyjny”, prowadzony bardzo umiej�tnie przez dwóch o cerów „dwój ki”. Jednym z nich by� kpt. [Jan] Mielczarski [„Kar”]. W oparciu o do� wiadczenia, na-byte w czasie zwalczania ukraiskich konspiracji, przekazali nam ci wyk�adowcy ca�y szereg tajników wiedzy konspi racyjnej, ze szczególnym uwzgl�dnieniem takich dzia�ów jak: akcje sabota�owo-zamachowe, szyfrowanie i deszyfrowanie, miner-stwo, atra menty sympatyczne itp. Kurs postawiony by� na bardzo wysokim po ziomie, a obejmowa� zakres takich wiadomo�ci, jakich o cerowie nie mieli w swym facho-


29

wym przygotowaniu. Cz�� kursantów mia�a zasili� moje kadry, cz�� mia�a si� uda� na ziemie okupacji ro syjskiej.

Po zakoczeniu kilkudniowego kursu nast�pi�o „odprawienie” ka�dego o cera przez p�k. Krajewskiego. O cerowie mieli oprócz fa�szywych dokumentów osobi-stych pewne „rekwizyty”, wi�c ka�dy otrzy mywa� odpowiedni� wersj� t�umaczenia i zachowania si� na wypadek aresztowania oraz instrukcj�, jak nale�y post�pi� z „rekwizytami”, w jakim wypadku je zniszczy�, a w jakim odrzuci�. Do „rekwizy-tów” nale�a�y m.in. rolki z mikro lmami.

W moim wypadku odprawa by�e bardzo skomplikowana, bo wraca�em do kra-ju nie tylko w charakterze dowódcy do�� du�ego obszaru, ale i […] emisariusza. [Otrzyma�em] obszerny instrukta�, du�y zestaw adresów w ró�nych miejscowo�ciach, has�a i odzewy itd. […]

Ustalona trasa mojego przerzutu prowadzi�a na Muszyn�. By�em z tego bardzo zadowolony, bo w Muszynie mia�em brata, chcia�em si� wi�c u niego zatrzyma� dla skontrolowania akcji [podziemnej] na kierunku Su chej i Tarnowa. Jak mnie zapew-niano, przerzut by� doskonale przy gotowany przez ekip� „dwójkarzy”.

Ppor. Łukasz Ciepliński jako ofi cer 62 pp


2. Mjr Stanisław

Pieńkowski „Bro-na”, komendant

Podokręgu AK Rzeszów

od stycznia 1945 r.

3. Ppłk Antoni Dębski „Radwan”, zastęp-

ca komendanta Podokręgu AK

Rzeszów

1. Płk Kazimierz Putek „Zworny”, pierwszy

komendant Podokręgu AK

Rzeszów 1

2 3

_Rzeszow_wkladka.indd 1 2010-02-02 15:29:41

8. Mjr Paweł Zagórowski „Strze-mię”, komendant krakowskie-go Okręgu OOB

9.Ppłk Kazimierz Heilman-Ra-wicz „Orzeł”, nominowany na komendanta Okręgu ZWZ Rzeszów

6. Mjr Leopold Piątkiewicz „Bog-dan”, ofi cer łączności bojowej Podokręgu AK Rzeszów

7.Por. Stefan Gdula „Grosz”, ofi cer wywiadu i kontrwywia-du Podokręgu AK Rzeszów

4. Por. Zenon Sobota „Świda”, ofi cer dywersji i szef sztabu Podokręgu AK Rzeszów

5. Ppłk Jan Wójcik „Wuj Adam”, zastępca „drugiego rzutu” komendanta Podokręgu AK Rzeszów4

6 7

8 9

5


13. Kpt. Władysław Niemczyk

„Erwin”, ofi cer zrzutów Podokręgu AK Rzeszów

14. Por. Jan Fredyk „Bej”, ofi cer

łączności bojowej Podokręgu AK Rzeszów

10. Pchor. Stanisław Kostka

„Dąbrowa”, kierownik komórki legalizacyjnej „Karta II”

Podokręgu AK Rzeszów

11. Ppor. Roman D. Gumiński

„Dowbór”, kierownik opieki materialnej Podokręgu AK

Rzeszów

12. Kpt. Adam Mazurek „Wojbor”,

ofi cer artylerii Podokręgu AK Rzeszów i sędzia Wojskowego

Sądu Specjalnego 10 12

11

13 14


18. Kpt. Edward Brydak „Andrzej”, komendant Obwodu ZWZ-AK Rzeszów w latach 1941–1944

19. Kpt. Władysław Składzień „Twardy”, komendant Obwodu AK Rzeszów od marca 1944 r.

15. Mjr Łukasz Ciepliński „Pług”, inspek-tor Inspektoratu AK Rzeszów w latach 1941–1945

16. Mjr Władysław Bartosik „Broda”, organizator Inspektoratu SZP-ZWZ Rzeszów

17. Mjr Stanisław Ruśkiewicz „Florian”, inspektor Inspektoratu ZWZ Rzeszów w latach 1940–194115

18 19

16

17


20. Odprawa komendy Obwodu AK Kolbuszowa, plebania w Cmolasie, 10 lutego 1943 r.; trzeci od prawej siedzi kpt. Józef Rządzki „Boryna”

21. Okupacyjna feta na rynku w Rzeszowie22. Oddział partyzancki „Dzwon” Obwodu AK Dębica w lasach koło Braciejowej


23

24

2625

23. Ppor. Artur Towarnicki „Tur”, powiatowy dowódca SZP, komendant Obwodu ZWZ Dębica

24. Ppor. Jan Tondera „Janek”, powiatowy dowódca SZP, komendant Obwodu ZWZ Rzeszów

25. Por. Mieczysław Wałęga „Mat”, „Jur”, adiutant, ofi cer wywiadu Inspektoratu AK Rzeszów

26. Mjr Adam Lazarowicz „Klamra”, komendant Obwodu ZWZ-AK Dębica w latach 1940–1944, inspektor rzeszowski od lutego 1945 r.


27–28. „Na Posterunku”, nr 61

z 1943 r. i nr 118 z 1944 r.

29. Brama rzeszowskie-go zamku – siedziby

okupacyjnego starostwa i więzienia


30. Kurs szkoły podchorążych, Błażowa, 1943 r.; od lewej: Andrzej Mnich „Adam”, plut. Michał Barć „Krogulec”, ppor. Stanisław Jakubczyk „Chrobry”, ppor. Aleksander Gruba „Sęp”, kpr. pchor. Władysław Sowa „Mewa”

31. Jakub Korab „Zemsta”, żołnierz plutonu dywersyjnego AK plut. pchor. Stanisława Mikulskiego „Żmii” z Placówki Strzyżów

32. Siatka wywiadowcza „Ruch”, Błażowa, 1943 r.; od lewej: ks. Michał Pilipiec „Ski”, por. Józef Lutak „Orzeł”, pchor. Gabriel Brzęk „Dewajtis”


Rozdzia� XI - Armia Krajowa.indd 416 2010-02-09 10:05:28

Documents

Podziemna Armia - Grzegorz Ostasz