Univerzitet u TuzliEkonomski fakultetAkademska 2011/12. g.

Seminarski rad iz predmetaMakroekonomija

Tema: Pojam i obračun GDP-a

Predmetni profesor: Student:Dr.sc. Kadrija Hodžić, red.prof. Emina Mujkic I-2368/09

Tuzla, decembar 2011.

Sadržaj

Uvod............................................................................................................................................31 Pojam i važnost GDP.............................................................................................................4

2 Metode obračuna GDP..........................................................................................................42.1. GDP kao suma finalnih prodaja proizvoda i usluga (metod izdataka).....................4

2.1.1. Uključivanje svih finalnih dobara i usluga................................................42.1.2. Isključivanje međufaznih prodaja i intermedijarnih dobara (problem „dvostrukog obračunavanja“).....................................................................52.1.3.GDP kao suma dodatih vrijednosti.............................................................6

2.2. GDP kao suma faktorskih dohodaka zarađenih u ekonomskim aktivnostima (dohodovna strana).............................................................................7

3 Problemi obračuna GDP- siva ekonomija...........................................................................8

4 Uticaj inflacije na GDP i vrste GDP.....................................................................................84.1. Nominalni i realni GDP i GDP deflator...................................................................84.2. Potencijalni i stvarni GDP......................................................................................104.3. Ukupno ostvareni GDP i GDP per capita...............................................................10

5 GDP kao pokazatelj ekonomskog rasta.............................................................................11

6 Slabosti GDP-a.....................................................................................................................12

7 Uvrštavanje okoliša u sistem nacionalnih računa.............................................................14

8 Podaci o GDP-u za Bosnu i Hercegovinu...........................................................................15

Zaključak.................................................................................................................................17Literatura.................................................................................................................................18

2

Uvod

Američki senator, R. Kenedy je 1968. godine za GDP rekao sljedeće:„GDP ne uzima u obzir zdravlje naše djece, kvalitet njihovog obrazovanja, ili radost njihove igre... One ne uključuje ljepotu naše poezije, ne mjeri našu hrabrost, ni našu mudrost, niti našu odanost svojoj zemlji... On mjeri sve, kratko rečeno, osim onoga zbog čega vrijedi živjeti...“1

Ono što je važno za GDP jeste to da on ne mjeri zdravlje naše djece, ali zemlje sa visokim GDP-om mogu svojoj djeci da pruže bolju zdravstvenu zaštitu. GDP ne mjeri kvalitet njihovog obrazovanja, ali zemlje sa visokim GDP-om mogu svojoj djeci prižiti bolji obrazovni sistem. GDP ne mjeri ljepotu naše poezije, ali zemlje sa visokim GDP-om mogu više svojih stanovnika da nauče da čitaju i da uživaju u poeziji... Ukratko, GDP ne mjeri direktno sve ono zbog čega vrijedi živjeti, ali mjeri našu sposobnost da steknemo ono što je neophodno za dostojan život.

U ovom seminarskom radu ćemo govoriti o važnosti GDP-a, o njegovim prednostima i nedostacima.Govorit ćemo o metodama obračuna GDP-a, objasniti pojmove nominalnog i realnog, potencijalnog i stvarnog, te ukupnog i GDPper capita.Utvrdit ćemo i šta utiče na GDP, te zbog čega ponekad možemo imati iskrivljenu sliku o visini GDP-a.Sve što je navedeno potkrijepljeno je primjerima, koji su vrlo bitni za shvatanje ove tematike, jer GDP upravo koristi brojke i matematičke operacije za iskazivanje makroekonomskih aktivnosti. Kao što je Lord Kalvin rekao:„kada možeš mjeriti ono o čemu govoriš i to izraziti u brojkama, tada znadeš nešto o tome; ako to ne možeš mjeriti, ako to ne možeš izraziti brojkama, tvoje je znanje slabo i nezadovoljavajuće; to može biti početak znanja, no teško da si time, u svojim mislima, napredovao ka stadiju zanosti.“2

1 http://www.theoildrum.com/node/41102 http://zapatopi.net/kelvin/quotes/

3

1 Pojam i važnost GDP

Kao i ostale empirijeske nauke, ekonomija se usredotočuje na ono što se stvarno može mjeriti- stvari kao što su cijene pšenice, cijene dionica i kamatne stope, broj nezaposlenih ljudi, nacionalni proizvod ili nivo cijena.3

Mjerenje GDP-a je neohodno za makroekonomsku teoriju i politiku. Dok ekonomska teorija nije poznavala pojam GDP-a bilo je teško ocijeniti stanje privrede, nije se mogao mjeriti ekonomski rast, odnos između ekonomskih aktivnosti i zaposlenosti, mjerenjem inflacije i poduzimanje antiinflatornih mjera.Bez mjerenja makroekonomskih agregata kao GDP makroekonomija bi plutala u moru neorganizovanh podataka. Podaci o GDP olakšavaju tvorcima ekonomske politike esmjeravanje privrede ka nacionalnim ciljevima.4

Bruto domaći proizvod (GDP- Gross domestic product) je osnovni makroekonomski pokazatelj i najsveobuhvatnija mjera finalnog outputa ekonomije (ukupna proizvodnja dobara i usluga) u jednoj državi, za određeni vremenski period (godinu, ili za kvartal). Finalni output predstavlja ukupna proizvodnja dobara i usluga koja se iskazuju i mjeri za određenu geografsku oblast – najčešće za državu, ali može biti definiran i za određeni grad, region ili grupu zemalja poput Evropske unije. Obično se iskazuje u US dolarima radi poređenja, ali se praktikuje i izražavanje GDP u domaćim valutama.

2 Metode obračuna GDP

Poznata su tri načina obračuna GDP:1. GDP kao suma finalnih prodaja proizvoda i usluga (metod izdataka),2. GDP kao suma dodatih vrijednosti,3. GDP kao suma faktorskih dohodaka (metod dohodaka).

Upotrebom bilo kojeg od ova tri načina obračuna, dobit će se isti iznos GDP.

2.1. GDP kao suma finalnih prodaja proizvoda i usluga (metod izdataka)

U okviru ove metode razlikujemo tri vrste obračuna čija međusobna razlika se ogleda u tome koje veličine uključuju u GDP. Te metode u sljedeće:

1. Uključivanje svih finalnih dobara i usluga2. Isključivanje međufaznih prodaja i intermedijarnih dobara (problem «dvostrukog

obračunavanja»)3. GDP kao suma dodatih vrijednosti

2.1.1. Uključivanje svih finalnih dobara i usluga

Kao suma finalnih proizvoda i usluga, GDP se iskazuje uključivanjem svih finalnih dobara i usluga koje potrošači kupuju i troše. Ekonomski subjekti (domaćinstva, preduzeća i država) troše svoje dohotke na kupovinu ovih dobara, pa se GDP dobija sabiranjem komponenti svih potrošnji u obračunskom periodu od jedne godine. Kao finalni izdaci javljaju se: potrošnja,

3 P.Samuelson, W. Nordhaus, Ekonomija, MATE, 2000, Zagreb, str.4164 P. Samuelson , Economics, 1967. Beograd, str. 26.

4

investicije, državni izdaci i neto izvoz (izvoz-uvoz), pa se obračun GDP vrši po slijedećem obrascu:

GDP = C + I + G + NX

C = lična potrošnja pojedinaca i domaćinstava (consumtion), I = potrošnja preduzeća, tj. domaće investicije (investment),G = potrošnja države, tj. državni rashodi (government spending), NX = neto izvoz, tj. razlika između izvoza i uvoza (net export).

Iako predstavlja vrijednost svih prodatih proizvoda i usluga u obračunskom periodu GDP ne treba poistovječivati sa ukupnom vrijednošću ostvarenog prometa (prodaja), jer se radi samo o finalnim prodajama kupcima koji su krajnji korisnici. Isključuju se međufazne proizvodnje i intermedijarna dobra da bi se izbjegao dvostruki obračun.

U narednoj tabeli je prikazan ukupan GDP za ekonomiju SAD-a u 1998. godini.5

Tabela br.1. – Prikaz GDP Sjedinjenih Američkih Država za 1998. godinuUkupno

(u bilionima USD) Per capita _Ukupno_ % GDP, Y $8511 $31 322 100%Lična potrošnja, C 5808 21 511 68Potrošnja preduzeća, I 1367 5 063 16 Potrošnja države, G 1487 5 507 18Neto izvoz, NX -151 -559 -2_______

Izvor- US Department of Commerce

2.1.2. Isključivanje međufaznih prodaja i intermedijarnih dobara (problem „dvostrukog obračunavanja“)

GDP smo odredili kao ukupnu vrijednost finalnih dobara i usluga, pri čemu je finalni proizvod onaj koji je proizveden i prodan za potrošnju ili investiranje krajnjem korisniku. Dakle, isti proizvod ne može dva ili više puta biti uključen u obračun GDP, što znači da je je nužno isključivanje međufazne prodaje i tzv. intermedijarnih dobara.Međufazne prodaje su one koji kupuju kupci koji nisu krajnji korisnici nego su to dalji preprodavci – dileri. Npr. ako automobil kupuje diler koji će ga (pre)prodati, tada bi isti automobil dva puta obračunali u sumi prodaja koje formiraju GDP: otuda se iz obračuna GDP mora isključiti prodaja koju po drugi put obavlja diler.Budući da u obračun GDP ulaze i usluge, na sličan način se iz njegovog obračuna isključuju one usluge koje koje bi podrazumjevali dvostruki obračun. Npr. u slučaju usluga prodaja nekretnina u obračun GDP ne ulazi vrijednost nekretnine koja se više puta preprodaje (tada bi vrijednost iste nekretnina ušla u GDP onoliko puta koliko bi bila preprodavana a to bi znatno uvećalo sumu GDP-a). Stoga, u GDP ulazi vrijednost nekretnine prilikom prve prodaje i samo sve slijedeće zarade posrednika u preprodaje te nekretnine.

Intermedijarna dobra su dobra koja se upotrebljavaju u izradi nekog dobra u cijelom lancu njegove proizvodnje, a čijim sabiranjem bi se vještački povećao GDP. Radi se o svim

5 Mankiw, Principles of economics 2nd, 2000.g str.500.

5

nabavkama (sirovine, međufazni proizvodi, reprodukcioni materijal) koje firma upotrebljava da bi proizvela svoj finalni proizvod. Npr. u izradi namještaja kao finalnog proizvoda koristi se drvo, ali, ako bismo sabirali vrijednost drveta u obliku rezane građe, lesonit-ploča pa sve do gotovog namještaja, mi bismo jednu te istu vrijednost (vrijednost drveta) sabirali nekoliko puta.

2.1.3. GDP kao suma dodatih vrijednosti

Da bismo izbjegli zbrajanje međufaznih proizvoda (sirovina) u toku izrade finalnih proizvoda koristimo tehniku pribrajanja dodate vrijednosti, koja predstavlja razliku između vrijednosti prodaje (ukupan prihod) i troškova materijala (sirovina, poluproizvoda) upotrebljenog za taj proizvod (u najkraćem uključujemo namještaj, ali ne i rezanu građu, lesonit-ploču, itd.). Preciznije, da bi se izbjeglo dvostruko mjerenje uzima se u obzir samo vrijednost finalnih dobara i usluga (proizvode koja kupuje krajnji korisnik) a izostavljaju transakcije intermedijarnim proizvodima (inputi koji se koriste za dalju proizvodnju), koji se dalje prerađuju ili preprodaju. Dakle, kada krajnji kupac kupi finalni proizvod, u cijenu će biti uključena ukupna dodata vrijednost koja se stvara u svim fazama proizvodnog procesa, pa dodata vrijednost neće biti dvostruko obračunata.

Predstavljena su dva primjera obračuna GDP kao sume dodatih vrijednosti.6 Box 1: Primjer dodate vrijednosti u proizvodnji peciva

1. Zemljoradnička zadruga svoj godišnji urod pšenice proda mlinu u vrijednosti od 1.000 eura, kao iznos svog ostvarenog dohotka.

2. Kupljenu pšenicu (za 1.000 eura) mlin nakon mljevenja proda kao brašno pekaru za 1.300 eura i ostvari dohodak od 300 eura.

3. Od kupljenog brašna (1.300 eura) pekara proizvede i proda peciva za 1.900 eura (ostvareni dohodak pekara je 600 eura).

Dodana vrijednost (ostvareni dohoci):

- zadruga: 1.000 €- mlin: 300 €- pekara: 600 €

1.900 €Ukupna dodana vrijednost je 1.900 €, što odgovara tržišnoj vrijednosti finalnog proizvoda – peciva.

Box 1: Primjer dodate vrijednosti u proizvodnji namještaja

Pretpostavimo da se jedna stolica proizvodi i prodaje krajnjem kupcu po cijeni od 100 eura. U formiranju dodate vrijednosti učestvuju pilana, elektrodistribucija, fabrika namještaja i trgovina. Fabrika namještaja otkupljuje od pilane rezanu dasku za 10 eura i za proizvodnju stolice troši struje 20 eura. Stolica se prodaje trgovcu po cijeni od 80 eura, te fabrika ostvaruje dodatu vrijednost od 50 eura, od kojih pokriva troškove rada u iznosu od 35 eura i porez od 5 eura, a preostalih 10 eura je profit fabrike. Trgovac prodaje stolicu za 100 eura, tako da novodata vrijednost iznosi 20 eura.

Zbrajajući, finalna cijena se može rastaviti na dodatu vrijednost stvorenoj u svakoj od faza proizvodnje i isporuke finalnog dobra:

Dodata vrijednost stolice Pilana 10 eura Elektrodistribucija 20 eura Fabrika namještaja 50 eura Trgovac 20 eura Ukupno 100 eura

6 Primjeri preuzeti iz K. Hodžić Makroekonomija-u pripremi, Tuzla 2009., str.22. i 23.

6

2.2. GDP kao suma faktorskih dohodaka zarađenih u ekonomskim aktivnostima (dohodovna strana)

Ovaj metod polazi od toga da se za proizvodnju GDP-a koriste faktori proizvodnje koji se upotrebljavaju unutar jedne zemlje, pri čemu se za upotrebu svakog od faktora dobija odgovarajući dohodak. Bez dodate vrijednosti ne bi bilo moguće isplatiti dohotke od faktora proizvodnje (rada, kapitala, zemlje).Po ovom metodu, GDP se predstavlja kao ukupna suma prihoda/dohodaka svih faktora proizvodnje (nadnica kao prihoda od plaćenog rada, renti kao prihoda od zemlje i profita i kamata kao prihoda od kapitala). U ovaj zbir ulazi i dio prihoda koji država prikuplja u obliku poreza na prodaju (indirektni porezi).

Po ovom metodu GDP se računa po sljedećoj formuli:

GDP = W + i + R + Pf + Dp + T

W- nadnice ili plate (wage)i- kamate (interest)R- rente (rent)Pf- profit (profit)Dp- amortizacija (depreciation)T- indirektni porezi (taxes)

Javne usluge su, takođe, dio GDP, iako se u stvari ne prodaju. „Njihova cijena jednostavno se mjeri troškovima proizvodnje. Npr. usluge javnog obrazovanja ulaze u GDP kao suma profesorskih plata uvećana za operativne troškove kao što su električna energija i grijanje, plus troškovi iznajmljivanja prostorija i opreme. Narodna odbrana ulazi u obračun GDP u formi ukupnih rashoda oružanih snaga.“7

Po oba metoda uvijek se dobiva isti iznos GDP-a (eventualno neslaganje – statistička greška – iznosi do 1 %). Jednakost pristupa može se prikazati na pojednostavljenom slučaju pekare čiji su jedini troškovi – nadnice (uzimamo hljeb kao reprezenta svih proizvoda i usluga u društvu). Ako pekara naplaćuje veknu po 1 KM onda će za 1000 vekni pekara naplatiti 1000 KM, što predstavlja zaradu pekare (u nadnicama i profitima). Dakle, GDP je jednak po oba pristupa računanja: bilo mjeren kao tok finalnog proizvoda (1000 KM od prodaje vekni) ili kao tok zarada (1000 KM nadnica i profita).

3 Problemi obračuna GDP- siva ekonomija

7 M.C. Burda & Wyplosz, Macroeconomics, str.22

7

Obračun GDP se vrši na osnovu podataka koji se prikupljaju posredstvom poreskih službi i javne statistike. Međutim, dio ostvarenih transakcija ostane neregistriran, skriven od statistike i oporezivanja. Različiti su oblici ispoljavanja sive ekonomije: od umanjivanja ili izbjegavanja prijavljivanja i plaćanja poreza na prihode poreskih obveznika (firmi i pojedinaca), rada i prodaja na crno (ulične tezge, ne prijavljeni radnici, sitne zanatske usluge), aktivnosti «uradi sam» (poslovi domaćica, kućne popravke, rad na njivi) do nedozvoljenih radnji kao što su prodaja droge ili druge kriminalne aktivnosti.Budući da je gotovo nemoguće precizno utvrditi obim sive ekonomije, u stanju smo samo da procjenjujemo njeno značenje i veličinu, pri čemu se koriste razni kriteriji procjene, poput mjerenja potrošnje električne energije u domaćinstvima, broja automobila i sl.

4 Uticaj inflacije na GDP i vrste GDP

4.1. Nominalni i realni GDP i GDP deflator

Ukoliko vrijednost finalnih proizvoda i usluga koji ulaze u obračun GDP izrazili u tekućim, tržišnim cijenama dobivamo nominalni GDP. U tom slučaju bismo sve količine finalnih proizvode i sve pružene usluge u toku godine dana pomnožili sa odgovarajućim cijenama koje su važeće u momentu prodaje i dobili GDP u tekućim cijenama, odnosno nominalni GDP. U primjeru koji slijedi, nominalni GDP bi po datom obračunu iznosio 23,2 milijardi KM.

Pojednostavljena računica za obračun nominalnog GDP bi se predstavila kao suma godišnjeg toka finalnih dobara i usluga, i to:8

Dobro/usluga Količina Tekuće cijene Ukupna tržišna vrijednost finalnih dobara i usluga

JabukeKruške CipeleAutomobili ...........Dobro Xn

80.000 t 60.000 t

350.000 pari 40.000 kom

......................

......................

2 KM/kg3 KM/kg

40 KM/par40.000 KM/kom

.............................

.............................

160.000.000 KM180.000.000 KM14.000.000 KM

1.600.000.000 KM......................................

8.580.000.000 KMTransportne uslugeUsluge brijačaUsluge ljekara.............Usluga Yn

........................ ............................

950.000.000 KM2.500.000 KM

1.350.000.000 KM ............................2.395.000.000 KM

Nominalni GDP 23.200.000.000 KM

Dakle, vrijednost GDP se izračunava tako što se proizvedena količina finalnih roba i usluga (a, b, c.....z) pomnoži njihovim cijenama (pa, pb, pc..... pz) pa se dobijene vrijednosti saberu: GDP = Σ (a·pa, b· pb, c·pc..... z·pz). Kako se cijene tokom vremena mijenjaju (pod uticajem inflacija cijene se kreću naviše) ovako izmjeren GDP daje nerealnu sliku o veličini GDP.

Pri obračunu GDP-a, otuda, koristimo realne (stalne, konstantne), a ne nominalne (tekuće, tržišne) cijene proizvoda i usluga kako bismo isključili uticaj (tekućih) cijena na visinu GDP-a (nominalni GDP raste brže od realnog GDP-a zbog inflacije cijena). Tada bi realni rast GDP

8 K. Hodžić, makroekonomija- u pripremi, Tuzla, 2009. str. 26.

8

odgovarao fizičkom rastu obima proizvodnje, dakle rastu količine prodatih jabuka u gornjem primjeru.

Za razliku od nominalnog GDP koji koristi tekuće prodajne cijene, realni GDP se obračunava pomoću cijena iz zadate bazne godine (mjeseca), što znači da koristi konstatne cijene. Pošto na realni GDP ne utiču promjene cijena, promjene realnog GDP odražavju samo promjene proizvedenih količina. Zbo toga i kažemo da je realni GDP mjera proizvodnje dobara i usluga u jednoj zemlji.

Realni GDP dobijamo tako što nominalni GDP podijelimo indeksom cijena (koji nazivamo deflator GDP) u postupku koji označavano kao deflacioniranje.

Deflator GDP = index cijena kojim se vrši korekcija novčane vrijednosti svih roba i usluga koje ulaze u sastav GDP usljed promjena cijena. Primjena deflatora omogućava da se izoluju promjene u realnom outputu roba i usluga u ekonomiji.

Realni GDP = Nominalni GDP : Deflator GDP

Nominalni GDPDeflator GDP =------------------------ x 100

Realni GDP

Pošto nominalni GDP i realni GDP moraju biti isti u baznoj godini, GDP deflator za baznu godinu uvijek iznosi 100. Za naredne godine GDP deflator izražava promjenu nominalnog GDP-a (promjenu nastalu usljed promjene tekućih cijena) u odnosu na baznu godinu. Ovaj indeks cijena je «ponderisana prosječna cijena, koji se određuje kao ponderisani prosjek cijena svih roba u GDP, s ponderom svakog dobra koji je jednak njegovoj postotnoj važnosti u ukupnom GDP.» Prostije rečeno: za neku veličinu GDP ustanovi se indeks 100 (bazna godina). Potom se za svaku veličinu nominalnog GDP odrede indeksi maloprodajnih cijena (npr. 110, ukoliko je u nekoj narednoj godini porast cijena u odnosu na baznu godinu iznosio 10 %, ili 95, ukoliko su prosječne cijene bile za 5 % manje u odnosu na baznu godinu). Nominalni GDP se podijeli sa indeksom cijena i pomnoži sa 100 da bi se dobio realni GDP.

4.2. Potencijalni i stvarni GDP

9

Potencijalni GDP (potencijalni proizvod) predstavlja maksimalni nivo proizvodnje koju nacionalna ekonomija može proizvesti. Drukčije kazano: ukupne mogućnosti proizvodnje jedne zemlje (stanje pune zaposlenosti, odnosno punog korištenja faktora proizvodnje) izražavaju potencijalni GDP.

Potencijalni GDP je dugoročni trend realnog GDP i predstavlja dugoročne proizvodne mogućnosti koju nacionalna ekonomija može ostrvariti uz održavanje stabilnih cijena. Potencijalni proizvod određen je:

1. raspoloživošću faktora proizvodnje (radnoj snazi, kapitalu, prirodnim resursima itd.), 2. efikasnošću kojom se ovi faktori kombiniraju (razvoj tehnologije, dostignuti nivo

preduzetništva, obrazovanje i sl.).

U svim ekonomijama je situacija obično takva da je stvarni GDP manji od potencijalnog GDP, jer zemlje ne koriste maksimalno sve dotupne potencijale, niti je eliminisana nezaposlenost. Tazlika između stvarnog i potencijalnog GDP se naziva GDP jaz ili GDP gap.Ukoliko su stvarni i potencijalni GDP jednaki, to znači da zemlja iskorištava maksimalno sve svoje resurse i potencijale. Ako je stvarno GDP manji od potencijalnog, to znači da postoji određeni procenat neiskorištenja faktora, čime se jedan dio potencijalnog GDP-a zauvijek gubi.

Međutim, razlog za ovo odstupanje leži kako u sposobnosti upravljanja ekonomijom zemlje (sposobnost makroekonomskog menadžmenta), tako i u promjenama faza poslovnih ciklusa.

Poslovni (konjukturni) ciklusi uključuju fazu ekspanzije (u kojoj stvarni GDP raste), dostizanja vrha (u kojoj stvarni GDP može čak premašiti potencijalni), te kretanje silaznom linijom kada stvarni GDP počinje opadati. Ukoliko je poslovni ciklus u fazi pada (faza kontrakcije, odn. smanjivanja ekonomske aktivnosti) udaljenost od potencijalnog GDP je sve veća, do faze depresije ili dna poslovnog ciklusa (najniže ekonomske aktivnosti) kada je udaljenost stvarnog od potencijalnog GDP najveća.Cilj makroekonomske politike je GDP jaz bude što manji, odnosno da se stvarni GDP što više približi potencijalnom GDP-u.

4.3. Ukupno ostvareni GDP i GDP per capita

Do sada objašnjavani GDP kao ukupna vrijednost svih outputa (finalnih proizvoda i usluga, odnosno svih faktorskih dohodaka) u jednoj zemlji tokom jedne godine predstavlja ukupno ostvareni GDP.Ako se ukupno ostvareni GDP stavi u odnos sa ukupnim brojem stanovnika dobije se GDP po stanovniku (GDP per capita/GDP p.c.). Podatke o veličini ukupnog GDP i GDP p.c. objavljuje Svjetska banka svake godine za gotovo sve zemlje svijeta. Ovu veličinu GDP p.c. Svjetska banka izražava na dva načina:

1) u US dolarima, polazeći od zvaničnog deviznog kursa,2) u međunarodnim dolarima, tj. prema kupovnoj snazi nacionalne valute (PPP –

Purchasing Powe Parity).

Iako se praktikuje i izražavanje GDP u domaćim valutama, obično se radi međusobnog poređenja zemalja GDP iskazuje u US dolarima. Međutim, vrijednosti GDP u US dolarima često iskrivljuju vrijednost GDP u manje razvijenim zemljama (obično ih potcjenjujući, prikazujući ih manjim nego što zaista jesu).

10

Slika br.1. Sve zemlje svijeta, prema visini GDP per capita:9

Tabela br.2.-Pimjeri nekih zemalja sa najvećim i najmanjim GDP p.c (PPP, USD) za 2006.10 Rang Zemlja GDP p.c. u USD Rang Zemlja GDP p.c. u USD1 Luksemburg 80 288 173 Ruanda 242

2 Norveška 64 193 174 Sijera Leone 2233 Island 52 764 175 Mijanma 2194 Švicarska 50 532 176 Eritreja 2095 Irska 48 604 177 Gvineja Bisau 1906 Danska 47 984 178 Liberija 1617 Katar 43 110 179 Malavi 1618 SAD 42 000 180 Etiopija 1539 Švedska 39 694 181 Kongo 11910 Holandija 38 618 182 Burundi 107

5 GDP kao pokazatelj ekonomskog rasta

9 Slika preuzeta sa stranice http://wikimeda.commons.com10 Izvor: International Monetary Fond, World Economic Outlook Database, Septembar, 2006.

11

Rast GDP jedan je od osnovnih makroekonomskih ciljeva. Porast realnog GDP u odnosu na predhodnu godinu pouzdan je pokazatelj da je društvo u ovoj godini proizvelo veću masu dobara, te da je životni standard stanovništva porastao (ako broj stanovnika nije rastao brže od prirasta GDP). Uvećanje realnog GDP predstavlja ekonomski rast. Ekonomski rast, odnosno rast realnog GDP moguće je jednostavno mjeriti upoređivanjem prirasta realnog GDP u ovoj u odnosu na prošlu godinu.

Promjena realnog GDPStopa ekonomskog rasta = --------------------------------------- x 100

Realni GDP u predhodnoj godini

Tabela br. 3. -Realni rast GDP (u %)11

R e a l n i r a s t GDP2005 2006 2007

SAD 3,1 2,9 2,2Eurozona 1,5 2,8 2,6Velika Britanija 1,8 2,8 2,6Japan 1,9 2,4 1,9Kina 10,4 11,1 11,4BiH 6,2 5,8

6 Slabosti GDP-a

Promjene u GDP odražavaju veličinu ekonomskog rasta, koji je dugoročno, najznačajniji faktor uspjeha jedne nacije. Nasuprot tome, kitičari prebacuju da GDP predstavlja «pretjerani materijalizam društva posvećenog beskonačnoj proizvodnji beskorisnih dobara» na jednoj strani, i socijalne nejednakosti, proizvodnje oružja i eko zagađivanja na drugoj strani.To znači da iako važi kao najsveobuhvatnija mjera ekonomske aktivnosti makroekonomije u jednoj zemlji, GDP ne predstavlja savršeno mjerilo blagostanja. Dakle, GDP ima i određene slabosti (nedostatke), zbog toga što:

1. Promjene veličine GDP ne govori o cilju proizvodnje u makroekonomiji: npr., ukoliko se u nekoj zemlji u određenoj godini poveća proizvodnja cigareta ili alkohola, te na taj način dođe do povećanja GDP-a, to se ogleda isto kao da je povećana proizvodnja pšenice ili mlijeka, iako kvalitet ekonomskog rasta u ta dva slučaja nije isti.

2. U GDP nije uračunata vrijednost dobara i usluga – ekonomskih aktivnosti koje nisu

registrirane (koji se proizvode/ prodaju van svjetla statistike i obračuna poreza, u šta spadaju: siva ekonomija – rad na crno, rad domaćice, djelatnosti „uradi sam“ i sl.). Npr. u 2007. godini, GDP per capita u Bosni i Hercegovini je iznosio 2.873 eura, bez uračunate sive ekonomije. Ukoliko bismo na to dodali procijenjenu stopu sive ekonomije, od 40%, GDP per capita bi iznosio cca. 4.022 eura.

Tabela br.4. Procjena veličine sive ekonomije u FBiH.12

11 Tabela preuzeta iz K. Hodžić, Makroekonomija- up ripremi, Tuzla, 2009.12 Izvor: Federalni zavod za programiranje razvoja, Siva ekonomija u FBiH-analiza, Sarajevo, 2008., str.24.

12

3. GDP ne govori o kvalitetu života - nematerijalnim potrebama, ličnim slobodama, životnoj sredini. Rast GNP se može ostvariti i uz represivan polički režim ili pogoršavanje kvaliteta životne sredine, zbog čega se stanovništvo neće osjećati bogatijim.

4. GDP ne govori o socijalnim nejednakostima. S obzirom da se radi o statističkom zbiru proizvedenih tržišnih vrijednosti u zemlji za određeni period, to znači da veličina GDP per capita može davati iskrivljene informacije o nivou društvenog standarda pojedinaca u jednoj zemlji: u zemljama velikih socijalnih razlika (Rusija, Brazil, Gana i sl.), manjina stanovništva prima enormno velike dohotke, a većina živi na ivici egzistencije.

7 Uvrštavanje okoliša u sistem nacionalnih računa

13

Procjena veličine sive ekonomije u FBiH po djelatnostima, u milionima KM

Zbog gore pomenutih nedostataka GDP-a, ekonomisti savremenog doba već godimana tragaju za načinom mjerenja ekonomskog blagostanja koji bi uključivao GDP,ali i stavke koje GDP ne uzima u obzir, a to su kvalitet života, očuvanje okoliša, socijalne razlike i sl.Alternative za GDP koje se sve češće pominju u zadnjih nekoliko godina su Green Accounting, Index of Sustainable Economic Welfare, Genuine Progress Indicator, Happy Planet Index, Gross National Happiness i druge metode, koje još uvijek nisu dovoljno razvijene da bi mogle konkurisati GDP-u, ali svakako pokazuju potencijal da preuzmu ulogu osnovnog makroekonomskog pokazatelja, koji bi mjerio ekonomsko blagostanje jedne zemlje.

Najzanimljiviji od ovih metoda je Green Accounting, ili Zeleno računovodstvo. Pojam zeleno računovodstvo (green accounting) predstavlja onaj dio savremenog računovodstva, čiji je zadatak osigurati upravljačke informacije za različite hijerarhijske razine menadžmenta okoliša, a u svrhu procjene ekonomskih učinaka primjene relevantnih propisa, standarda, ugovora, protokola i drugih međunarodnih, europskih, nacionalnih i drugih mjera, čiji je zadatak unapređenje i zaštita okoliša, te štednja i zamjena neobnovljivih i za okoliš štetnih resursa. Zeleno računovodstvo ima zadatak osigurati relevantnu upravljačku osnovicu, u čijem su središtu informacije o ekonomskim učincima donesenih poslovnih odluka, s polazišta njihova utjecaja na visinu nastalih troškova i ostvarenih koristi, povezanih s provođenjem ekološki značajnih programa i projekata. Naglasak je na izboru onog instrumentarija, koji će osigurati pripremu i transparentno prezentiranje informacija, prvenstveno o korištenju materijala i energije, o promjenama u strukturi troškova okoliša, ali i o drugim s njima povezanim kategorijama poslovnog odlučivanja, s posebnim naglaskom na učinke aktivnosti menadžmenta u području unapređenja i zaštite okoliša poslovnog sustava. Pod ovim se pojmom podrazumijevaju ona područja računovodstva, koja se moraju prilagoditi novim zahtjevima poslovnog sustava, povezanih s njegovom orijentacijom na zaštitu i unapređenje okoliša” , pa se u tom smislu zeleno računovodstvo može promatrati na razini poslovnog sustava, s ciljem izvješćivanja o utjecaju poslovnih procesa na okoliš, ali i na nacionalnog razini na kojoj se sažimaju svi pojedinačni utjecaji. Zeleno računovodstvo na nacionalnoj razini ima zadatak osigurati informacijsku osnovicu upravljanja okolišemokoliš osiguraju i nove kategorije vezane uz šire shvaćanje troškova, što uključuje i nove do tada skrivene kategorije vezane za okoliš, koje su definirane specifičnostima prakse, na način da se uključuju relevantni utjecaji, mjera zaštite, novi odnosi prema dobavljačima, kupcima, lokalnoj zajednici i drugim interesnim skupinama. Posebno značenje ima računovodstvo odgovornosti čiji je zadatak priprema informacijske osnovice po segmentu, neophodne za ocjenu odgovornosti različitih hijerarhijskih razina menadžmenta, u području poboljšanja odnosa prema okolišu, unapređenja upravljanja troškovima okoliša, investiranja u čiste tehnologije, razvoja zelenih procesa i proizvoda te u oblikovanju asortimana ponude, koji će se temeljiti na ekološkim osnovama i osigurati optimalan odnos na relaciji vrijednost za novac.

U osnovi, svi pomenuti metodi se baziraju na zaštiti i promicanju zaštite društvene sredine, te i ekonomsko blagostanje posmatraju kroz tu prizmu.Ovdje ćemo pomenuti još Index of Sustainable Economic Welfare.

Index of Sustainable Economic Welfare (ISEW) se predstavlja sljedećom formulom:

ISEW= lična potrošnja

14

+ Javni ne-obrambeni izdaci- Privatni obrambeni izdaci+ Kapitalne investicije+ Usluge iz domaćeg rada- Troškovi degradacije okoliša- Amortizacija prirodnih dobara.

8 Podaci o GDP-u za Bosnu i Hercegovinu

Zbog nepostojanja potpunih i tačnih podataka o broju stanovnika u Bosni i Hercegovini, te zbog toga što je većina statističkih podataka samo procjena, ne možemo imati tačne podatke o visini GDP-a i GDP per capita. Drugi problem je odvojeno praćenje podataka u Federaciji BiH i Republici Srpskoj, te nepostojanje ukupnh podataka o makroekonomskim desavanjima u cijeloj Bosni i Hercegovini.Ovdje iznosimo podatke koji su objavljeni u 2008.godini od strane Federalnog zavoda za programiranje razvoja.Oni su iznijeli sljedeće podatke:

Slika br.2.- Kretanje GDP za period 2003-2007. za FBiH13

Tabela br.5.- Kretanje GDP u periodu 2003.-2007. za BiH14

13 Federalni zavod za programiranje razvoja, Ekonomski pokazatelji FBiH 2007, sarajevo, 2008.14 Agencija za statistiku Bosne i Hercegovine, Saopštenje-Bruto domaći proizvod 2007, Sarajevo, 2008.,str. 23

15

Bruto domaći proizvod za BiH za 2007. godinu nominalno je iznosio 21.641 miliona KM. Nominalniporast u odnosu na 2006. godinu iznosio je 13,18% dok je realni rast iznosio 6,84%.BDP po stanovniku iznosi 5.633 KM ili 3.940 USD.

Posmatrano po djelatnostima najveći porast bilježe:građevinarstvo, 29,61%, prerađivačka industrija,24,82%, rudarstvo, 22,63%, ifinansijske usluge,22,23%.Najveći doprinos rastu BDP, od 13,18%, imale su: trgovina (14,88%), prerađivačka industrija (12,06%), poslovanje nekretninama (9,80%), javna uprava (9,45%) i poljoprivreda (8,94%).15

Na osnovu podataka prezentovanih u tabeli, zaključujemo da Bosna i Hercegovina bilježi konstantan rast ukupnog GDP i GDP per capita u posljednjih 5 godina, međutim ovi podaci zavaravaju, jer BiH ima skoro pa najniži GDP u Evropi (niži ima jedino Albanija), što znači da je trenutni rast GDP-a nedovoljan i da je neophodno povećati proizvodnju i pokrivenost uvoza izvozom, kako bi se otvario ekonomski rast.

Zaključak

15 Agencija za statistiku Bosne i Hercegovine, Saopštenje-Bruto domaći proizvod 2007, Sarajevo, 2008. str.2.

16

Bruto domaći proizvod (ili GDP) je najsveobuhvatnija mjera državne proizvodnje dobara i suluga. Sastoji se od dolarske vrijendosti potrošnje (C), bruto privatnih investicija (I), državnih kupovina dobara i usluga (G) i neto izvoza (NX).

Kao i ostale empirijeske nauke, ekonomija se usredotočuje na ono što se stvarno može mjeriti- stvari kao što su cijene pšenice, cijene dionica i kamatne stope, broj nezaposlenih ljudi, nacionalni proizvod ili nivo cijena

Poznata su tri načina obračuna GDP:4. GDP kao suma finalnih prodaja proizvoda i usluga (metod izdataka),5. GDP kao suma dodatih vrijednosti,6. GDP kao suma faktorskih dohodaka (metod dohodaka).

Upotrebom bilo kojeg od ova tri načina obračuna, dobit će se isti iznos GDP.

Ekonomska teorija razlikuje: nominalni i realni GDP potencijalni i stvarni GDP ukupni GDP i GDP per capita

Razlika između nominalnog i realnog GDP se ogleda u tome da se nominalni GDP računa koristeći tekuće cijene, koje važe na tržištu u tom trenutku, čime se često ne dobiva realna slika o vrijednosti GDP-a, dok se pri računanju realnog GDP-a koriste fiksne cijene (najčešće cijene iz bazne godine), čime se eliminiše uticaj inflacije na visinu GDP-a.Potencijalani GDP je maksimalni GDP koji bi jedna ekonomija mogla ostvariti uz maksimalno iskorištenje dostupnih potencijala, a stvarni je onaj koji se ostvaruje u neidealnim uvjetima, poput nepotpune zaposlenosti i nepotpune iskorištenosti kapaciteta. Razlika između potncijalnog i stvarnog GDP-a se naziva GDP jaz i cilj svake ekonomije je da GDP jaz bude što manji.Ukupni GDP je GDP koji se računa kao zbir svih outputa u jednoj zemlji tokom jedne godine, a GDP per capita jeste visina GDP-a po glavi stanovnika.

Dakle, sumirajući sve o čemu smo govorili u ovom seminarskom radu, možemo zaključiti da je GDP jedan od najvažnijih instrumenata koje koristi nacionalno računovodstvo i da se na osnovu njega vrše jako bitne procjene i donose važne odluke.

Upravo zbog e njegove važnosti, razumijevanje pojma, svrhe i načina obračuna GDP-a jeste i sam osnov izučavanja makroekonomije, pa i ekonomije u cjelosti.

Literatura

17

1. Burda, M., C. Wyplosz Macroeconomics - A European Text, Oxford University    Press, Oxford, 1997.

2. Mankiw, Principles of economics 2nd, PDF version, SWCollege, 2000.

3. Mankiw, Macroeconomics, 5th edition,PDF version, TSI Graphics, USA, 2002.

4. P.Samuelson, W. Nordhaus, Ekonomija, MATE, Zagreb, 2000.

5. K. Hodžić, Uvod u ekonomiju, Ik Penn, Tuzla, 2009.

6. K. Hodžić, Makroekonomija- u pripremi, Tuzla, 2009.

7. International Monetary Fund, World Economic Outlook Database, September 2006.

8. Federalni zavod za programiranje razvoja, Siva ekonomija u FBiH-analiza, Sarajevo, 2008.

9. Federalni zavod za programiranje razvoja, Ekonomski pokazatelji FBiH 2007, sarajevo, 2008.

10. http://zapatopi.net/kelvin/quotes/

11. http://www.theoildrum.com/node/4110

12. http://commons.wikimedia.org/wiki/File:GDP_PPP_Per_Capita_IMF_2008.png

13. http://www.bhas.ba/Arhiva/2009/Sao/GDP_2008_001_01.pdf

18