POLITYKA ZDROWOTNA W POLSCE. PROBLEMY …...1 S. Konturek, Fizjologia człowieka, Kraków 1982, s. 15. Krew zdefiniowano również w dyrektywie 2002/98/WE jako „krew pełną pobraną

Uniwersytet im. Adama Mickiewicza w Poznaniu

Wydział Nauk Politycznych i Dziennikarstwa

Zakład Studiów nad Bezpieczeństwem

Roman Klupieć

POLITYKA ZDROWOTNA W POLSCE. PROBLEMY

KRWIODAWSTWA I KRWIOLECZNICTWA

W LATACH 2007-2017

Health Policy in Poland. Blood donation and blood treatment problems 2007-2017

Rozprawa doktorska

napisana pod kierunkiem

Prof. zw. dr hab. Jerzego Koniecznego

Poznań 2019

5

SPIS TREŚCI

Wstęp…………………………………………………………………………………… s. 1

Rozdział I. Rys historyczny krwiodawstwa i krwiolecznictwa w Polsce

1. Początki krwiolecznictwa i krwiodawstwa na świecie i w Polsce…… s. 16

2. Honorowe krwiodawstwo w Polskim Czerwonym Krzyżu……………s. 30

3. Historia krwiodawstwa i krwiolecznictwa w Poznaniu …………….….s. 39

Rozdział II. Krwiodawstwo i krwiolecznictwo w polityce zdrowotnej państwa

1. Polityka zdrowotna państwa - zagadnienia teoretyczne………………s. 54

2. Polityka zdrowotna w perspektywie Unii Europejskiej…………….....s. 61

3. Polityka zdrowotna w perspektywie Polski…………………………...s. 70

4. Krwiodawstwo i krwiolecznictwo w krajach Unii Europejskiej ……..s. 73

Rozdział III. Organizacja publicznej służby krwi w Polsce w latach 2007-2017

1. Regulacje prawne krwiodawstwa i krwiolecznictwa………………….. s. 86

2. Struktura organizacyjna publicznej służby krwi………………………..s. 92

3. Funkcjonowania publicznej służby krwi w Polsce……………………..s. 111

Rozdział IV. Analiza działalności Regionalnego Centrum Krwiodawstwa i Krwiolecznictwa

w Poznaniu w latach 2007-2017

1. Struktura i zadania…………………………………………………… s. 130

2. Kontrola i procedury jako elementy zapewnienia bezpieczeństwa….. s. 137

3. Pobieranie krwi……………………………………………………… s. 142

4. Przechowywanie oraz wydawanie krwi i jej składników……………..s. 151

5. Ośrodek Dawców Szpiku……………………………………………..s. 161

6. Promocja krwiodawstwa……………………………………………... s 164

Rozdział V. Dyskusja wyników badań, wnioski i rekomendacje……………………….. s. 173

Zakończenie………………………………………………………………………………s. 189

Bibliografia……………………………………………………………………………… s. 195

Wykaz stosowanych pojęć i skrótów …………………………………………………… s. 204

5

Panu Profesorowi Jerzemu Koniecznemu

Składam serdeczne podziękowanie za umożliwienie zatrzymania się nad

fragmentem tajemnicy wiedzy, za wsparcie, towarzyszenie oraz życzliwość, i nieocenianą

pomoc.

Niniejszą Rozprawę dedykuję

Panu Lek.med. Krzysztofowi Olbromskiemu

Dyrektorowi Regionalnego Centrum Krwiodawstwa i Krwiolecznictwa w Poznaniu,

który doradzał i nieustannie dbał o siłę motywacji.

Żonie, która życzliwie mi pomagała i dodawała otuchy.

Dziękuję

1

Wstęp

Od zarania dziejów ratowanie życia i zdrowia ludzkiego było zależne od zastosowania

odpowiednich środków leczniczych, a umiejętność ich doboru uznawana była za sztukę.

Jednym z leków ratujących ludzkie życie była i nadal jest krew. Jest ona płynną tkanką złożoną

z elementów upostaciowanych - składników krwi (krwinek czerwonych, krwinek białych,

płytek krwi) i osocza, w którym te krwinki są zawieszone1. Krew jest także cennym lekiem. Na

całym świecie trwają badania nad możliwością stworzenia sztucznego substytutu krwi. Wobec

faktu niewyprodukowania substancji, która by ją w pełni zastąpiła, nadal jedynym sposobem

pozyskania krwi jest jej oddawanie przez ludzi.

Oddawanie krwi to najprostszy i dostępny niemal dla każdego sposób na ocalenie

ludzkiego życia. Krew może oddać osoba zdrowa w wieku 18–65 lat, która waży nie mniej niż

50 kg. Pobiera się zazwyczaj 450 ml tej cennej substancji. Każdy, kto zgłasza się do oddania

krwi, powinien być zdrowy, wypoczęty oraz po konsumpcji lekkostrawnego i

niskokalorycznego posiłku; powinien też wcześniej wypić około 1,5 l płynów w ciągu doby.

Minimum 24 godziny przed oddaniem krwi nie wolno pić alkoholu. Nie należy zgłaszać się do

oddawania krwi w stanach przeziębienia lub w trakcie przyjmowania niektórych leków. Krew

pełna może być pobierana nie częściej niż sześć razy w roku od mężczyzn i cztery razy w roku

od kobiet z tym, że przerwa pomiędzy pobraniami nie może być krótsza niż osiem tygodni.

Oddawanie krwi jest w pełni bezpieczne i wraz z badaniami trwa około godziny. Należy

mieć przy sobie dokument tożsamości ze zdjęciem, numerem PESEL i adresem, trzeba też

wypełnić szczegółowy kwestionariusz, który zawiera pytania dotyczące stanu zdrowia. Do

oddania krwi kwalifikuje dawcę lekarz po zmierzeniu ciśnienia i przeprowadzeniu wywiadu.

Przed oddaniem krwi pobierana jest próbka i badany jest poziom hemoglobiny. Każdy dawca

otrzymuje posiłek regeneracyjny w postaci ośmiu tabliczek czekolady.

1 S. Konturek, Fizjologia człowieka, Kraków 1982, s. 15. Krew zdefiniowano również w dyrektywie 2002/98/WE

jako „krew pełną pobraną od krwiodawcy i przetworzoną albo z przeznaczeniem do transfuzji, albo do

późniejszego wykorzystania w przemyśle farmaceutycznym”, zaś składnik krwi jako „leczniczy składnik krwi

(czerwone ciałka krwi, białe ciałka krwi, płytki krwi, osocze), który można przygotowywać na różne sposoby”.

Produkt krwiopochodny „oznacza produkt leczniczy pochodzący z ludzkiej krwi lub osocza”. Dyrektywa

2002/98/WE Parlamentu Europejskiego i Rady z 27 stycznia 2003 r. ustanawiająca normy, jakości

i bezpiecznego pobierania, testowania, przetwarzania, przechowywania i dystrybucji krwi ludzkiej i składników

krwi oraz zmieniająca dyrektywę 2001/83/WE.

2

Pobrana krew podlega natychmiastowej obróbce. W jak najkrótszym czasie osocze musi

zostać zamrożone. Jednak pełny proces obróbki zaczyna się od razu w specjalnej wirówce.

W niej uzyskuje się: krwinki czerwone, osocze i płytki krwi. W następnym urządzeniu

poszczególne składniki krwi znajdujące się jeszcze we wspólnym pojemniku, są

przepompowywane do pojemników oddzielnych. Osocze zamrażane jest w temperaturze około

–60°C.

Krew i jej składniki są niezastąpionymi i szeroko stosowanymi środkami leczniczymi.

W Polsce w leczeniu pacjentów, stosuje je ponad 80% szpitali, a rocznie przetacza się

ok. 2 mln jednostek krwi i jej składników. Zapotrzebowanie na nią z roku na rok wzrasta

o ok. 8%-10%. Wielu chorobom towarzyszy niedobór pewnych składników krwi lub z różnych

przyczyn nie działają one prawidłowo. Jedną z metod leczenia stosowanych w takich

sytuacjach jest uzupełnienie brakującego składnika przez jego przetoczenie, czyli transfuzję.

Krew i jej składniki podawane są także osobom, które utraciły swoją własną krew w wyniku

wypadku albo zabiegu operacyjnego, osobom z zaburzeniami krzepnięcia, po oparzeniach

i urazach, a także pacjentom z chorobami rozrostowymi i nowotworami. Na bazie krwi

i osocza wytwarzane są również leki (produkty krwiopochodne). Każdy zabieg przetoczenia

niesie ze sobą ryzyko wystąpienia poprzetoczeniowych reakcji niepożądanych, dlatego leczenie

składnikami krwi powinno być prowadzone w taki sposób, aby osiągnąć maksymalny skutek

terapeutyczny przy minimalnym ryzyku.

Pierwsze na świecie próby przetaczania krwi podejmowane były już w XVII wieku.

Wiele z nich kończyło się niepowodzeniem i śmiercią biorców, bowiem grupy krwi zostały

odkryte dopiero w 1901 r. przez Karla Landsteinera. Za to rewolucyjne dla transfuzjologii

odkrycie otrzymał Nagrodę Nobla w 1930 roku. W 1910 r., Ludwig Hirszfeld i Emil Von

Dungern ustalili sposób dziedziczenia grup krwi, a w 1940 r. Karl Landsteiner i Aleksander

Wiener odkryli czynnik Rh2. Dzięki poznaniu grup krwi i dalszemu dynamicznemu rozwojowi

wiedzy serologicznej stały się zrozumiałe wcześniejsze niepowodzenia i ciężkie powikłania po

próbach leczenia krwią. Pomimo, że prawidłowe krwinki czerwone są z wyglądu identyczne u

wszystkich ludzi, to różnią się między sobą w znacznym stopniu, są na nich, bowiem

charakterystyczne białka, które określa się mianem antygenów grup krwi. Dotychczas

2 J. Korsak, Historia leczenia krwią i jej składnikami [w:] Transfuzjologia kliniczna, red. J. Korsak,

M. Łętowska, Alfa Medica Press, Bielsko Biała 2009, s. 19.

3

sklasyfikowano 30 układów grupowych, a w nich około 300 antygenów, nie licząc podgrup,

odmian i wariantów.

W doborze krwi do przetoczenia zasadnicze znaczenie ma obecność lub brak antygenów

na krwinkach czerwonych, czyli ich fenotyp. Najważniejszymi są układ grup głównych ABO i

układ Rh. Ze względu na obecność lub brak substancji A i B na krwinkach czerwonych

rozróżnia się cztery główne grupy krwi: grupa A (40% ludności w Polsce), grupa B (12%),

grupa AB (8%) oraz grupa 0 (40%). Każda z tych grup może posiadać substancję z układu

grupowego Rh – antygen D27. Krew i jej składniki należą obecnie do najczęściej stosowanych

środków leczniczych. Szerokie korzystanie z leczenia krwią i jej składnikami jest możliwe

m.in. dzięki używaniu pojemników z tworzyw sztucznych oraz preparatyce krwi pełnej. Polega

ona na uzyskaniu z jednej donacji krwi pełnej trzech składników krwi: koncentratu krwinek

czerwonych, koncentratu krwinek płytkowych i osocza. Tym samym stało się możliwe

wprowadzenie racjonalnych metod krwiolecznictwa, tj. leczenia składnikami krwi zamiast

stosowanego uprzednio przetaczania krwi pełnej.

Bezpieczeństwo i skuteczność stosowania krwi i jej składników jest w znacznym

stopniu zależne od prawidłowej organizacji krwiodawstwa. W Polsce, podobnie jak

w większości innych krajów, służba krwi jest wyodrębniona organizacyjnie. Tworzą ją obecnie

jednostki umiejscowione w trzech resortach: Ministerstwie Zdrowia, Ministerstwie Obrony

Narodowej oraz Ministerstwie Spraw Wewnętrznych. Podstawowym zadaniem jednostek

organizacyjnych publicznej służby krwi w Polsce jest zaopatrzenie podmiotów leczniczych w

odpowiednią ilość bezpiecznych, charakteryzujących się wysoką, jakością oraz aktywnością

terapeutyczną składników krwi. Realizowane jest to poprzez m.in. pobieranie krwi oraz

dokonywanie zabiegów z tym związanych, dokonywanie kontroli i oceny działalności

podmiotów leczniczych w zakresie czynności i badań związanych z przetaczaniem krwi,

a także nadzór nad badaniami serologicznymi, wykonywanymi przez laboratoria na potrzeby

krwiolecznictwa.

Według Światowej Organizacji Zdrowia (World Health Organization), dążeniem

każdego kraju powinno być osiągnięcie pełnego 100% nieodpłatnego, honorowego

krwiodawstwa3. Jest ono, bowiem daleko bezpieczniejsze niż krwiodawstwo płatne, ponieważ

3 Światowe Forum Bezpieczeństwa Krwi WHO: zarządzanie krwią pacjenta,

https://www.who.int/bloodsafety/events/gfbs_01_pbm/en/ (dostęp z dn. 5 maja 2019 r.)

4

honorowi dawcy są pozytywnie motywowani do oddawania krwi, wykazują też mniejsze

ryzyko przeniesienia zakaźnych czynników chorobotwórczych w pobranej od nich krwi

na biorców. Obecnie coraz szerzej wyrażane są obawy o zapewnienie właściwych zasobów

krwi w kontekście starzenia się populacji ludzkiej.

Aktualna sytuacja demograficzna wpływa na wykorzystanie krwi i jej składników,

ponieważ następuje proces starzenia się społeczeństwa, co powoduje, że jednocześnie wzrasta

liczba udzielanych świadczeń zdrowotnych. Prowadzi to do wzrostu zapotrzebowania na krew,

który nie zawsze jest współmierny ze wzrostem liczby honorowych dawców

i oddawanej przez nich krwi. Jednocześnie wraz ze zjawiskiem starzenia się społeczeństwa

maleje liczba osób zdolnych do oddania krwi. Ponadto określone standardy postępowania

z dawcami, a także zaostrzenie kryteriów ich kwalifikacji, powodują, że niejednokrotnie,

pomimo dużej liczby osób zgłaszających się do oddania krwi, tylko niektóre z nich mogą zostać

dawcami.

Postęp medycyny i możliwość przeprowadzania bardzo skomplikowanych zabiegów,

szczególnie przeszczepów, operacji kardiochirurgicznych, do których wykorzystuje się duże

ilości krwi i jej składników prowadzi do zwiększenia zużycia krwi i jej składników.

W związku z ciągłym rozwojem medycyny oraz dostępem do nowoczesnych procedur

i sposobów leczenia, wzrasta zapotrzebowanie na krew i jej składniki, w szczególności w

dziedzinie transplantologii, onkologii i hematologii, chirurgii sercowo-naczyniowej.

W Polsce obserwuje się ciągły wzrost liczby przeszczepianych narządów, zarówno od

dawców zmarłych, jak również od dawców żywych. W 2008 r. dokonano łącznie 1147

przeszczepów narządów, podczas gdy w 2013 r. ich liczba wyniosła 1650. Równocześnie

wzrosła liczba przeszczepów serca i wątroby, które to zabiegi wymagają zabezpieczenia bardzo

dużej ilości krwi – jeszcze w 2008 r. dokonano 245 przeszczepów wątroby i 61 przeszczepów

serca, a już w 2013 r. liczba ta wzrosła odpowiednio do 336 i 87. Podobnie sytuacja kształtuje

się w przypadku chorób nowotworowych i nienowotworowych krwi oraz układu

krwiotwórczego, wymagających przeszczepienia komórek krwiotwórczych. Podczas gdy w

2008 r. dokonano łączenie 284 allotransplantacji komórek krwiotwórczych (133 od dawców

niespokrewnionych i 151 od dawców spokrewnionych), już w roku 2013 łączna liczba tych

przeszczepień wyniosła 493 (318 od dawców niespokrewnionych i 175 od dawców

spokrewnionych). Ponadto w samym tylko 2013 r. dokonano dodatkowo 847 autotransplantacji

5

komórek krwiotwórczych. Podobnie jak w przypadku zabiegów transplantacji narządów

również pacjenci cierpiący na choroby układu krwiotwórczego, wymagają w trakcie leczenia

dostępu do dużej ilości krwi i jej składników.

Wszystko to stwarza w perspektywie niedalekiej przyszłość ryzyko niezapewnienia

niezbędnej dla potrzeb leczenia ilości krwi. Ze względu na ochronę życia i zdrowia obywateli

kluczowe znaczenie ma zapewnienie przez państwo prawidłowego funkcjonowania systemu

krwiodawstwa i krwiolecznictwa. Systemu umożliwiającego efektywne i dostosowane do

aktualnych potrzeb zaopatrzenie pacjentów w krew i jej składniki. Ponieważ pozyskanie tego

leku jest zależne od dobrej woli dawców, niemal wyłącznie honorowych, koniecznym jest

zapewnienie im bezpiecznych i dogodnych warunków jej oddawania. Jednocześnie system ten

powinien zagwarantować bezpieczeństwo biorców krwi oraz optymalne wykorzystanie tego

bezcennego leku.

Inspiracją do napisania niniejszej pracy były przeprowadzone w latach 2017-2019

w Regionalnych Centrach Krwiodawstwa i Krwiolecznictwa w Polsce analizy dotyczące m.in.

sposobu pozyskiwania, przetwarzania, przechowywania, dystrybuowania krwi i jej składników

oraz zakresu i zasad wspierania działań w otoczeniu (bliższym i dalszym), jak również

kwerenda literatury przedmiotu, w tym także źródeł internetowych oraz wtórnych na temat

krwiodawstwa w Polsce i w państwach UE. Niezwykle inspirujące w wyborze obszarów

badawczych okazała się lektura artykułów w czasopismach specjalistycznych.

Praca dotyczy działalności jednej z jednostek cywilnego systemu krwiodawstwa

w Polsce: Regionalnego Centrum Krwiodawstwa i Krwiolecznictwa w Poznaniu. Celem

głównym dysertacji jest: ocena regulacji prawno-organizacyjnych, a także określenie stopnia

skuteczności rozwiązań logistycznych oraz edukacyjnych stosowanych w systemie

krwiodawstwa i krwiolecznictwa w latach 2007-2017. Analizę przeprowadzono w szerszym

kontekście historycznym uwypuklającym początki krwiolecznictwa i krwiodawstwa w Polsce,

rolę w rozwoju idei honorowego krwiodawstwa Polskiego Czerwonego Krzyża oraz dzieje

krwiodawstwa i krwiolecznictwa w Poznaniu (1946-2007). Badaniami objęto zagadnienia

teoretyczne i prawne systemu krwiodawstwa i krwiolecznictwa w polityce zdrowotnej państwa

(Polska, Unia Europejska), a także organizację publicznej służby krwi w Polsce

w latach 2007-2017 (regulacje prawne, struktura organizacyjna, funkcjonowania systemu).

Zasadniczą część pracy stanowi analiza działalności Regionalnego Centrum Krwiodawstwa

6

i Krwiolecznictwa w Poznaniu w latach 2007-2017, ze szczególnym zwróceniem uwagi na

kwestie organizacyjne i edukacyjno-promocyjne.

W pracy postawiono tezę: system krwiodawstwa i krwiolecznictwa stanowi ważny

element bezpieczeństwa zdrowotnego społeczeństwa. Problemem badawczym jest udzielenie

odpowiedzi na główne pytanie: Czy struktury organizacyjne krwiolecznictwa i krwiodawstwa

w Polsce są właściwie przygotowane do realizacji zadań polityki zdrowotnej państwa?

W procesie badawczym przyjęto następujące hipotezy: rozwiązania prawno-

organizacyjne pozwalają na realizacje polityki zdrowotnej w obszarze krwiolecznictwa

i krwiodawstwa; działania logistyczne wymagają doskonalenia organizacyjnego, technicznego

i medycznego z wykorzystaniem technologii cyfrowych; przedsięwzięcia edukacyjne i te z

zakresu promocji zdrowia, powinny być dostosowane do poziomu odbioru i komunikacji

poszczególnych grup społecznych.

W celu weryfikacji hipotez sformułowano szczegółowe pytania badawcze: czy

regulacje prawno-organizacyjne spełniają wymagania stawiane przed publiczną służbą krwi?;

czy rozwiązania logistyczne funkcjonują na odpowiednim poziomie?; w jakim stopniu

rozwiązania edukacyjno-promocyjne są skuteczne?

Badania zakładają nie tylko opisanie i sprawdzenie, czy przypisane zadania

poszczególnym jednostkom funkcjonującym w systemie były realizowane zgodnie

z obowiązującymi przepisami, ale przede wszystkim, z jakimi wynikami. Analiza systemu

krwiodawstwa i krwiolecznictwa w latach 2007-2017 w Poznaniu pozwoli ocenić dorobek

ostatnich dziesięciu lat tworząc podstawy do dalszych wieloaspektowych badań. Uzyskane

wnioski powinny ułatwić podjęcie szeregu działań doskonalących system krwiolecznictwa

i krwiodawstwa w Polsce w najbliższej przyszłości. Efektem badań będzie wypracowanie

rekomendacji niezbędnych zmian i usprawnień dotyczących funkcjonowania Regionalnego

Centrum Krwiodawstwa i Krwiolecznictwa w Poznaniu w przestrzeni: prawno-organizacyjnej,

infrastruktury technicznej oraz marketingowej. Rekomendacje będą miały na celu podniesienie,

jakości usług świadczonych przez Regionalne Centra Krwiodawstwa i Krwiolecznictwa oraz

dostosowania ich struktur do wyzwań XXI wieku.

7

W procesie badawczym przyjęto następujące metody: prawno-instytucjonalną (opis

regulacji prawnych i struktury organizacyjnej systemu krwiodawstwa w Polsce); oraz

obserwacji uczestniczącej. Autor od 14 lat jest pracownikiem Regionalnego Centrum

Krwiodawstwa i Krwiolecznictwa w Poznaniu. Zajmuje tam stanowisko zastępcy dyrektora ds.

ekonomiczno-administracyjnych. Pozwoliło to w trakcie badań wykorzystać zdobyte

doświadczenie. Niezwykle pomocna okazała się znajomość środowiska publicznej służby krwi.

Liczne dyskusje środowiskowe, czynny udział w konferencjach i sympozjach przyczynił się do

zgromadzenia materiału badawczego, ułatwił pełniejszy dostęp do danych dotyczących

krwiodawstwa i krwiolecznictwa w Polsce, pozwolił wreszcie na pełniejsze zrozumienie sensu

wielu działań. Ponadto wykorzystano metodę sondażu diagnostycznego, analizy i krytyki

piśmiennictwa oraz uzupełniająco metodę komparatystyczną.

Podstawowa część badań związana jest działaniami na rzecz m.in.: pozyskania

niezbędnej dla potrzeb lecznictwa ilości krwi i jej składników oraz produktów

krwiopochodnych, gospodarowania krwią i jej składnikami, zapewnienia bezpieczeństwa

pobierania i stosowania krwi, nadzoru nad organizacją pobierania krwi w poznańskim Centrum,

leczenia krwią w podmiotach leczniczych, promowania honorowego krwiodawstwa. Kolejny

obszar badań dotyczy postępowania pozamedycznego i jest związana z szeroko rozumianymi

działaniami zarządzania oraz procesami marketingowymi i public relations. W pracy

uwzględniono dokonania publicznej służby krwi w Poznaniu w okresie wcześniejszym, gdyż

zdarzenia mające wówczas miejsce (stworzenie fundamentów poznańskiego krwiodawstwa)

wpływały w zdecydowany sposób na badany okres. Dla celów porównawczych wykorzystano

dane z lat 1997-2007.

Obszar zadań realizowanych przez Regionalne Centrum Krwiodawstwa

i Krwiolecznictwa w Poznaniu należy włączyć w szerszą kategorię, jaką jest bezpieczeństwo

publicznej służby krwi. To bezpieczeństwo ma charakter wielopłaszczyznowy, bowiem

związane jest zarówno z obowiązkiem zapewnienia bezpieczeństwa dawcom i biorcom krwi

(także poczucia bezpieczeństwa), jak również personelowi medycznemu obsługującemu obie

te grupy. Ponadto bezpieczeństwo publicznej służby krwi ma ten wymiar dodatkowy, że

związane jest z bezpieczeństwem publicznym (w tym wewnętrznym i zewnętrznym państwa),

bowiem dotyczyć może sytuacji kryzysowych, kiedy to w jednym momencie zapotrzebowanie

na krew i produkty krwiopochodne wzrośnie do znacznych rozmiarów.

8

W ostatnich latach zauważalny jest wzrost zapotrzebowania na krew i jej składniki.

Realnym staje się ryzyko niezabezpieczenia wystarczającej ilości krwi dla potrzeb leczenia

pacjentów, jeżeli nie zostaną podjęte skuteczne działania na rzecz utrzymania dotychczasowych

oraz pozyskania nowych dawców i optymalizacji wykorzystania krwi. Dlatego też

przeanalizowanie i określenie skuteczność prowadzonych w latach 2007-2017 przez

Regionalne Centrum Krwiodawstwa i Krwiolecznictwa w Poznaniu różnorodnych działań

propagujących honorowe krwiodawstwo wydaje się zadaniem o pierwszorzędnym znaczeniu.

Uzyskane wyniki pozwolą ustalić, jakie zadania i w jaki sposób powinny być prowadzone w

kolejnych latach, ażeby procentowały dobrymi wynikami.

Trudności dla kierujących Regionalnymi Centrami Krwiodawstwa i Krwiolecznictwa

w określeniu poziomu zapasów krwi optymalnego dla zapewnienia realizacji potrzeb szpitali

uzasadniają potrzebę analizy dotychczasowego monitoringu stanów magazynowych

składników krwi i otrzymywanych zobowiązań., a także ustalenia mechanizmów

zapewniających niezwłoczne podejmowanie skutecznych działań w celu pozyskania

niezbędnej ilości poszczególnych składników krwi, w tym korzystanie w szerszym zakresie

z możliwości przekazywania składników krwi pomiędzy Centrami. Podsumowując: wyniki

uzyskane w trakcie badań mają na celu podniesienie, jakości świadczonych usług przez

Regionalne Centrum Krwi i Krwiolecznictwa w Poznaniu oraz dostosowania jego struktur do

wyzwań XXI wieku.

Praca składa się z pięciu rozdziałów. Otwiera ją zarys historii krwiodawstwa

i krwiolecznictwa w Polsce i na świecie, ze szczególnym uwzględnieniem roli Polskiego

Czerwonego Krzyża w rozwoju idei honorowego krwiodawstwa, a także historii ośrodka

krwiodawstwa w Poznaniu od 1947 roku. Wskazane zostały kluczowe momenty dla rozwoju

systemu krwiodawstwa, określone zostały także etapy rozbudowy organizacyjnej

i infrastruktury technicznej oraz główne etapy rozwoju idei honorowego krwiodawstwa

w Wielkopolsce.

Jednym z podstawowych warunków właściwego funkcjonowania systemów opieki

zdrowotnej jest sprawne zaopatrzenie w bezpieczną krew i jej składniki, a także produkty

krwiopochodne. Skuteczne, bezpieczne i racjonalne krwiodawstwo jest jednym z fundamentów

efektywnej polityki zdrowotnej państwa. Zagadnienia związane z krwiodawstwem i

krwiolecznictwem w polityce zdrowotnej państwa tworzą ramę problemową dla drugiego

9

rozdziału, w którym przedstawiono zagadnienia teoretyczne dotyczące polityki zdrowotnej

państwa. Bezpieczeństwo krwiolecznictwa należy do zagadnień ochrony zdrowia, co, do

których kompetencje posiada także Unia Europejska, dlatego też w tym rozdziale

przeanalizowano politykę zdrowotną w perspektywie Unii Europejskiej oraz w perspektywie

krajowej.

W ramach Wspólnoty Europejskiej Polska ściśle współpracuje z organami

odpowiedzialnymi za gospodarkę krwią i jej składnikami oraz organizację efektywnego

systemu przetoczeń krwi i jej składników. Dlatego też w ostatniej części drugiego rozdziału

uwzględniono wybrane kwestie dotyczące stanu krwiodawstwa i krwiolecznictwa w Europie.

Dane wykorzystane w tej części rozprawy pochodzą z artykułu zespołu Ryszarda Pogłóda4,

a także z opracowań unijnych, to znaczy z dokumentów przygotowanych przez odpowiednie

organy Rady Europy, Komisji Europejskiej oraz Światowej Organizacji Zdrowia. Źródłem

zasadniczej części danych dotyczących Europy są opracowania Komitetu Sterującego

ds. Transfuzji Krwi Rady Europy (European Committee (Partial Agreement) on Blood

Transfusion), działającego w ramach Europejskiej Dyrekcji ds., Jakości Leków i Opieki

Zdrowotnej (EDQM, European Directorate for Quality of Medicines) w Strasburgu w tym m.in.

przedstawionymi w opracowaniu: The collection, testing and use of blood components in

Europe. 2011 report (Council of Europe 2014). Część informacji została zaczerpnięta

z prac prezentowanych i dyskutowanych w trakcie posiedzeń Narodowych Organów

Odpowiedzialnych za Krew i Składniki Krwi w ramach Komisji Europejskiej w Brukseli

(National Competent Authorities for Blood and Blood Components). W opracowaniach państw

europejskich wartości liczbowe odnoszące się do statystyki krwi nieco różnią się od siebie w

zależności od wielkości zestawień i liczby krajów sprawozdających dane. Dane przedstawiane

przez Komitet Sterujący ds. Transfuzji Krwi pochodzą z ankiet wysyłanych do 46 krajów

członkowskich Rady Europy. Trzeba pamiętać, że członkami Rady Europy są nie tylko kraje

Wspólnoty Europejskiej i Europejskiej Wspólnoty Wspólnego Handlu (EFTA, European Free

Trade Association). Organizacja ta zrzesza również państwa położone w Europie, ale

nienależące do Wspólnoty Europejskiej (np. Rosja, Ukraina, Serbia, Czarnogóra) oraz kraje

znajdujące się poza geograficznymi granicami Europy jak: Armenia, Azerbejdżan, Gruzja,

4 R. Pogłód, A. Rosiek, P. Grabarczyk, M. Łętowska, Charakterystyka podstawowych wskaźników dotyczących

krwiodawstwa i krwiolecznictwa w Europie - aktualne wyzwania i działania, „Journal of Transfusion Medicine”,

2015, tom 8, nr 2, s. 60-77.

10

Turcja.

Bezpieczeństwo krwiolecznictwa należy do zagadnień ochrony zdrowia, co, do których

kompetencje posiada Unia Europejska. Zgodnie z art. 168 Traktatu o funkcjonowaniu Unii

Europejskiej, jej działalność w zakresie opieki zdrowotnej dotyczy m.in. środków

ustanawiających wysokie standardy, jakości i bezpieczeństwa krwi i jej pochodnych. Środki te

nie stanowią jednak przeszkody dla państwa członkowskiego w utrzymaniu lub ustanawianiu

bardziej rygorystycznych środków ochronnych. Zagadnienia dotyczące krwiodawstwa

i krwiolecznictwa zawarte zostały również w dyrektywach. W prawie polskim zasady

pobierania krwi ludzkiej, oddzielania jej składników, przechowywania i obrotu oraz warunki

zapewniające ich dostępność, a także zadania oraz organizację publicznej służby krwi, określa

ustawa o publicznej służbie krwi oraz rozporządzenia wykonawcze do tej ustawy. Ponadto

wytyczne dotyczące m.in. systemu, jakości w służbie krwi, pobierania krwi, oddzielania jej

składników, przechowywania, wydawania i czuwania nad bezpieczeństwem krwi i jej

składników, zostały określone w opracowanych przez Instytut Hematologii i Transfuzjologii w

Warszawie Medycznych zasadach pobierania krwi. Szczegółowa analiza regulacji prawnych w

polityce zdrowotnej w zakresie krwiodawstwa i krwiolecznictwa w Polsce otwiera rozdział III.

Kolejnym przedmiotem zainteresowania stała się struktura publicznej służby krwi w Polsce, ze

szczególnym uwzględnieniem Ustawy o publicznej służbie krwi z dnia 22 sierpnia 1997 roku.

Osobne miejsce poświęcono roli Ministra Zdrowia, Narodowego Centrum Krwi, Instytutu

Hematologii i Transfuzjologii, Krajowej Rady ds. Krwiodawstwa i Krwiolecznictwa, Polskiego

Czerwonego Krzyża oraz jednostek organizacyjnych publicznej służby krwi i Regionalnym

Centrom Krwiodawstwa i Krwiolecznictwa. Rozdział zamyka charakterystyka funkcjonowania

publicznej służby krwi w Polsce w latach 2007-2017.

W rozdziale czwartym przeanalizowano dane charakteryzujące krwiodawstwo

i krwiolecznictwo w Poznaniu w latach 2007-2017. Dzięki temu ukazano istotne zjawiska

zachodzące w tej dziedzinie oraz nowe inicjatywy i działania podejmowane w celu zachowania

odpowiednich zasobów bezpiecznej krwi, jak również racjonalizacji i optymalizacji jej

wykorzystania. Dokonana została przede wszystkim analiza działalności Regionalnego

Centrum Krwiodawstwa i Krwiolecznictwa w Poznaniu w zakresie jego podstawowych

obowiązków. Rozdział otwiera opis struktury i zadań Centrum. Osobne miejsce poświęcono

analizie procesów kontroli i procedur funkcjonowania systemu krwiodawstwa i

krwiolecznictwa, jako elementów zapewnienia bezpieczeństwa. Kolejne zagadnienia, które

11

zostały przeanalizowane, to pobieranie krwi (ze szczególnym zwróceniem uwagi na system

zapewnienia, jakości krwi i jej składników oraz przestrzeganie warunków pobierania krwi i

oddzielania jej składników), przechowywanie oraz wydawanie krwi i jej składników (w tym

także wspieranie podmiotów leczniczych stosujących leczenie krwią i jej składnikami oraz

nadzór nad ich działalnością), działalność Ośrodka Dawców Szpiku. Osobne miejsce zostało

poświęcone działaniom marketingowym. Współcześnie obserwujemy szerokie spektrum tych

działań, prowadzonych zarówno przez jednostki systemu krwiodawstwa, jak również przez

organizacje społeczne. System ten wymaga stałego udoskonalenia. W tym celu

przeanalizowano i wskazano na możliwości rozszerzenia i udoskonalenia działań w zakresie

marketingu oraz public relations. Istotnym wsparciem dla promocji idei honorowego

krwiodawstwa może być kształtowanie relacji jednostek publicznej służby krwi z

potencjalnymi dawcami, które może skutkować wsparciem społecznym jednostek służby krwi

przez potencjalnych dawców, zmieniając ludzkie postawy i zachowania wobec krwiodawstwa.

Należy zwrócić uwagę, iż stan badań w tym zakresie jest znikomy. Nie zostały przeprowadzone

wnikliwe i szeroko zakrojone badania, które pomogłyby zdiagnozować stan wiedzy społecznej

na ten temat oraz zidentyfikować najważniejsze problemy i wyzwania promocji.

Zagadnienie adekwatnego do zapotrzebowania zaopatrzenia w krew i jej składniki oraz

optymalizacji gospodarowania krwią i jej składnikami należy rozpatrywać w warunkach,

w jakich w najbliższych kilkunastu latach będzie funkcjonował system krwiodawstwa

i krwiolecznictwa w Polsce. W tej perspektywie zostaną przedstawione wnioski

i rekomendacje stanowiące treść rozdziału zamykającego dysertację. Istotną częścią rozdziału

będą propozycje kierunku niezbędnych prac, których celem powinno być wzmocnienie działań

promocyjnych. Fragment ten stanowi materiał do dyskusji nad przyszłymi strategiami

zwiększenia potencjału promocyjnego.

W chwili podjęcia badań będących podstawą niniejszej pracy nie było w polskim

piśmiennictwie wyczerpujących opracowań i całościowego ujęcia problematyki dotyczącej

rozwoju krwiodawstwa i krwiolecznictwa. Szczątkowe opracowania były zamieszczane

dotychczas w formie drobnych wstępów w wydawanych w Polsce dziełach o tematyce

chirurgicznej lub podręcznikach transfuzjologii. Pobieżne informacje dotyczące historii

światowej transfuzjologii znajdują się również w podręcznikach do historii medycyny

wydanych w Polsce w XX wieku.

12

Dla celów poznawczych wykorzystano artykuły dotyczące krwiolecznictwa

i krwiodawstwa publikowane w polskich i zagranicznych czasopismach specjalistycznych.

Pracownicy służby krwi publikowali zarówno artykuły oryginalne, jak i poglądowe

systematyzujące wiedzę, natomiast doświadczenia i wiedza gromadzone przez wiele lat

opracowywane były w formie podręczników oraz innych wydawnictw o charakterze

edukacyjnym. Teksty dotyczące polskich dawców krwi ukazywały się zarówno

w czasopismach docierających do czytelników z całego świata, jak i w czasopismach

adresowanych przede wszystkim do odbiorców polskich.

Szczegółowy wykaz wykorzystanych monografii i artykułów zamieszczono

w bibliografii. Obejmuje ona również listę rekomendacji, które regulowały zasady pobierania

krwi, badania, oddzielania jej składników i wydawania od początku transfuzjologii w Polsce.

Publikacje te były wynikiem analizy aktualnego piśmiennictwa krajowego i zagranicznego oraz

podsumowaniem dotychczasowych doświadczeń krajowych. Nawet pobieżna ich lektura

uzmysławia nam, jak długą drogę przebyło polskie i światowe krwiodawstwo od początków

leczenia krwią, kiedy wiedza o zakażeniach przenoszonych przez krew była niewielka, do

chwili obecnej, kiedy powikłania potransfuzyjne wywołane przez czynnik zakaźny zdarzają się

sporadycznie.

Istotny wkład w pogłębienie wiedzy o systemie krwiodawstwa w Poznaniu stanowią

dwie publikacje przygotowane w związku z kolejnymi jubileuszami Centrum. Pierwsze

przedstawienie historii Wojewódzkiej Stacji Krwiodawstwa zawdzięczamy Wojciechowi

Mądremu, który obszernie przedstawił początki krwiodawstwa w Poznaniu oraz

scharakteryzował dokonania lat dziewięćdziesiątych. Wiele uwagi poświęcił pracy

dydaktycznej i naukowej prowadzonej przez Stację. Niewątpliwą wartość prezentuje druga

publikacja będąca pracą naukową dotyczą dziejów Regionalnego Centrum Krwiodawstwa

i Krwiolecznictwa w Poznaniu autorstwa Józefa Malinowskiego. Bogata faktograficznie

i ilustracyjnie, oparta na dokumentacji archiwalnej, uzupełnionej relacjami pracowników,

stanowi znaczący krok w badaniach nad dokonaniami poznańskiego krwiodawstwa5. Dużą

pomocą w pracy nad niniejszą książką okazały się ustalenia Marii Cichockiej, badającej historię

Polskiego Czerwonego Krzyża, instytucji nierozerwalnie związanej z początkami

5 W. Mądry, Poznańskie krwiodawstwo - historia i dzień dzisiejszy, „Kronika Miasta Poznania”, 2007, nr 4;

J. Malinowski, Kropla nadziei. Zarys dziejów Regionalnego Centrum Krwiodawstwa i Krwiolecznictwa

w Poznaniu (1946-2016), Poznań 2018.

13

krwiodawstwa w Polsce i jego rozwojem w latach PRL-u aż po czasy współczesne6.

Zastosowana przez autorkę perspektywa ogólnopolska ułatwiła dokonanie porównań oraz

pozwoliła spojrzeć w wyważony sposób zarówno na dokonania Regionalnego Centrum

Krwiodawstwa i Krwiolecznictwa w Poznaniu, jak i na działalność wielkopolskiego Polskiego

Czerwonego Krzyża.

Analiza poziomu działań prowadzonych w Centrum była prowadzona w oparciu

o drugie wydanie publikacji będącej pracą zbiorową pod redakcją prof. dr hab. n. med.

Magdaleny Łętowskiej (dalej: Medyczne zasady pobierania krwi)7. Publikacja ta przedstawia

podstawowe zasady odnoszące się m.in. do kwalifikowania dawców, pobierania krwi

i wytwarzania jej składników oraz kontroli ich, jakości, wskazania i przeciwwskazania do

przetaczania krwi i jej poszczególnych rodzajów składników. W publikacji omówiono również

organizację systemu zapewnienia, jakości i czuwanie nad bezpieczeństwem krwi oraz zasady

śledzenia losów krwi, ze szczególnym uwzględnieniem występujących u biorcy powikłań

poprzetoczeniowych.

Prowadząc badania korzystano także z doświadczeń logistyków, którzy przedmiotem

analiz uczynili system funkcjonowania krwiodawstwa w Polsce. Sytuują oni ten obszar w

logistyce społecznej ze względu na specyficzne, odmienne cechy od tzw. logistyki

gospodarczej (biznesowej). W głównej mierze, dlatego, że to, co się dzieje z krwią od momentu

jej pobrania do jej transfuzji znajduje się polu zainteresowania logistyki, ponieważ znaczna

część problemów realizacyjnych związana jest z przepływami materiałowymi i procesami

przetwórstwa, składowania, znakowania, obróbki informacyjnej i innymi czynnościami

będącymi istotą działań organizacyjnych. Jak podkreśla Sebastian Twaróg, autor licznych

publikacji z tego zakresu: „Z punktu widzenia logistyki mamy tu do czynienia z łańcuchem

dostaw krwi, a w jego wnętrzu - z łańcuchem logistycznym”8. Celem opracowania Sebastiana

Twaróg była identyfikacja relacji pomiędzy jednostkami odpowiedzialnymi za pobór krwi w

charakteryzowanych krajach (Polska, Niemcy, Francja) a potencjalnymi dawcami krwi,

dotycząca kształtowania gotowości dawców do honorowego oddania krwi. Taka relacja

zdaniem autora może się przejawiać w działaniach, których zadaniem jest budowa wsparcia

6 M. Cichocka, Polski Czerwony Krzyż w latach 1919–2004, Płock 2006. 7 Medyczne zasady pobierania krwi, oddzielania jej składników i wydawania, obowiązujące w jednostkach

organizacyjnych publicznej służby krwi, red. M. Łętowska, Warszawa 2011 (dostęp: www.ihit.waw.pl). 8 S. Twaróg, Czynniki sukcesu systemu krwiodawstwa w Polsce, „Studia Ekonomiczne. Zeszyty Naukowe

Uniwersytetu Ekonomicznego w Katowicach”, nr 175, 2013, s. 98.

14

społecznego dla idei honorowego krwiodawstwa oraz zmiana ludzkich postaw wobec tego

zjawiska. W pracy poddano testowaniu hipotezę, w której stwierdzono, że wzrost liczby

dawców krwi (jednorazowych oraz wielokrotnych w systemie dawstwa honorowego)

uzależniony jest od skuteczności programów edukacyjnych wspartych działaniami public

relations systemu krwiodawstwa.

Wśród opublikowanych artykułów z zakresu organizacji pracy struktury krwiodawstwa

na czoło wybija się tekst Wojciecha Hrynickiego i Edyty Morozewicz poświęcony kontroli

instytucji. Autorzy dowodzą, że kontrola jest nieodzowny elementem bezpieczeństwa, bez

którego niemożliwa jest dyskusja o bezpieczeństwie nie tylko z punktu widzenia naukowego,

ale nade wszystko praktycznego. Stąd też konkludują, że kontrola jest elementem zarówno

bezpieczeństwa w znaczeniu globalnym, jak i bezpieczeństwa publicznego, a nawet samego

poczucia bezpieczeństwa. Analizując Regionalne Centrum Krwiodawstwa i Krwiolecznictwa

w Krakowie wskazują, że kontrola ma wpływ na poziom bezpieczeństwa publicznej służby

krwi9.

W pracy dokonano ustaleń przede wszystkim w oparciu o dokumentację Regionalnego

Centrum Krwiodawstwa i Krwiolecznictwa w Poznaniu dotyczącą realizacji podstawowych

zadań. Analizą objęto m.in. sprawozdania, protokoły, zestawienia statystyczne. Ponadto

w celu zbadania skuteczności systemu poboru krwi przeprowadzono wśród krwiodawców

anonimową ankietę, w wyniku, której pozyskano od dawców informacje oraz ich opinie

dotyczące zagadnień związanych z krwiodawstwem. W ankiecie uczestniczyło ogółem 227

krwiodawców, z tego: 153 oddających krew w siedzibie Centrum, 38 w oddziałach terenowych

oraz 36 podczas ekipowego poboru krwi. Ankiety zostały skierowane do krwiodawców i

dotyczyły m.in.: motywacji do oddania krwi, wyboru miejsca oddania krwi, wskazania źródła

informacji o idei honorowego krwiodawstwa. Postawione zostały także pytanie o czynniki

zachęcające lub ułatwiające systematyczne oddawanie krwi, a także o sugestie dotyczące zmian

w honorowym krwiodawstwie.

Dysertacja stanowi pierwszą próbę analizy krwiodawstwa i krwiolecznictwa

w polityce zdrowotnej państwa w oparciu o doświadczenia Regionalnego Centrum

Krwiodawstwa i Krwiolecznictwa w Poznaniu w latach 2007-2017. Przy jej opracowaniu

9 W. Hrynicki, E. Morozewicz, Kontrola, jako nieodzowny element bezpieczeństwa na przykładzie Regionalnego

Centrum Krwiodawstwa i Krwiolecznictwa w Krakowie, „Kultura bezpieczeństwa. Nauka-praktyka-refleksje”,

nr 25, 2017, s. 87-94.

15

autorowi stale towarzyszyła konstatacja, że nie pretenduje ona do roli wyczerpującego

opracowania.

16

Rozdział I

Rys historyczny krwiodawstwa i krwiolecznictwa w Polsce

1. Początki krwiolecznictwa i krwiodawstwa na świecie i w Polsce

Historia leczenia krwią sięga wstecz zapewne tak daleko, jak historia samej medycyny.

W starożytnym piśmiennictwie oraz w zabytkach sztuki asyryjskiej, babilońskiej

i greckiej znajdujemy wzmianki o leczniczych kąpielach z krwi, a także o stosowaniu jej, jako

składnika wielu ówczesnych leków. Również Rzymianie i Grecy pili w celach leczniczych

świeżą krew zwierząt lub gladiatorów zabitych na arenie, w przekonaniu, że postępowanie takie

może przyczynić się do poprawy stanu ich zdrowia, a szczególnie wzmocnić osoby chore i

osłabione. Przekazy o piciu krwi w celach leczniczych zachowały się również

z wieków średnich. Zdecydowana większość historyków analizujących rozwój metod leczenia

krwią rozpoczyna swój wywód, powołując się na Metamorfozy Owidiusza. Wyrażają oni

pogląd, że Medea, czarodziejka z Kolchidy, którą zabrał do Grecji Jazon, jeden z uczestników

wyprawy Argonautów, przetoczyła krew starcowi Anchizesowi w celu jego odmłodzenia. Od

jej imienia właśnie pochodzi określenie cura Medeana, którym dawniej posługiwano się,

opisując transfuzję. Z kolei autorzy najnowszej syntezy historii medycyny w języku polskim

stwierdzają, że Medea odmłodziła ojca Jazona przez transfuzję, wykorzystując krew

jagnięcia10. W polskiej literaturze fachowej z zakresu historii medycyny pogląd taki - jak

stwierdza Renata Paliga - znajdujemy w większości opracowań. Owidiusz w Metamorfozach

opisuje zabieg infuzji wykonany przez Medeę, polegający na wlaniu w żyły szyjne jej teścia –

Ezona, ojca Jazona – wywaru z ziół11.

Wiarygodne doniesienia o przetoczeniu krwi pochodzą jednak dopiero z wieku XVII,

kiedy to angielski lekarz William Harvey po raz pierwszy opisał w 1628 roku w sposób

naukowy budowę i funkcjonowanie układu krążenia w ludzkim organizmie. Na podstawie jego

pracy w drugiej połowie XVII wieku podejmowano wiele prób przetaczania ludziom krwi

zwierzęcej, np. psiej lub jagnięcej. Z wielu doniesień o takich zabiegach najlepiej

udokumentowane jest przetoczenie około 270 ml krwi tętniczej jagnięcia dokonane

10 Historia medycyny, red. T. Brzeziński, Warszawa 2004, s. 156. 11 R. Paliga, Krwiolecznictwo i krwiodawstwo w medycynie polskiej XIX i XX wieku (1830–1951). Od powstania

listopadowego do utworzenia Instytutu Hematologii, Zielona Góra 2014, s. 13.

17

w 1667 r. przez profesora filozofii i matematyki z Paryża – Jeana Baptista Denisa (ok. 1635-

1704), nadwornego lekarza Ludwika XIV. Chłopiec, któremu Denis przetoczył krew,

znajdował się w ciężkim stanie po licznych „leczniczych” krwioupustach, którymi próbowano

wyleczyć go z gorączki. Uzasadniając wybór „krwiodawcy” Denis stwierdził m.in., że krew

zwierzęca jest bardziej czysta od ludzkiej, a to ze względu na właściwą ludziom skłonność do

„rozwiązłości i niepomiarkowania w jedzeniu i piciu”. Chłopiec przeżył ten zabieg, a nawet

wyzdrowiał, co zachęciło Denisa do dalszych prób. Niestety czwarty chory poddany transfuzji

zmarł, co stało się przyczyną pierwszego w historii procesu o błąd lekarski z dziedziny

transfuzjologii. Lekarz został ostatecznie uniewinniony przez sąd, jednak przetaczanie krwi

zyskało już złą sławę, również ze względu na opisywane przez innych eksperymentatorów

ciężkie, a nawet śmiertelne powikłania12. W wielu państwach wprowadzono nawet prawny

zakaz przetaczania krwi u ludzi. W znacznej części Europy zakaz ten obowiązywał przez ponad

150 lat.

Idea leczenia krwią, szczególnie w przypadku masywnych krwotoków, skłaniała jednak

lekarzy do podejmowania dalszych prób. Na początku XIX wieku angielski położnik

i fizjolog James Blundell13 przetoczył ludzką krew 10 kobietom po krwotokach porodowych.

Pięć z nich udało się dzięki temu uratować. Zaobserwowano jednocześnie szereg niepokojących

objawów, stanowiących wskazanie do przerwania transfuzji, takich jak niepokój, drżenie rąk,

wymioty i bóle brzucha. Pomimo ciężkich powikłań i znacznej śmiertelności przetaczanie krwi

rozpowszechniło się następnie w całej Europie, a później także w Ameryce. Pierwszym polskim

lekarzem, który przeprowadził doświadczenia na zwierzętach, a następnie przetaczał krew

ludzką, był prawdopodobnie Ludwik Bierkowski14, który w latach 1827-29 ogłosił 3 prace na

temat leczenia krwią. W 1836 roku Karol Marcinkowski ogłosił pracę O przetaczaniu krwi,

jako środka leczniczego. Na podstawie rozważań naukowych i praktycznych doświadczeń

Bierkowski znalazł tylko jedno wskazanie do transfuzji krwi (w przeciwieństwie do innych

lekarzy upatrujących w transfuzji krwi metodę leczącą wiele innych schorzeń – Marcinkowski,

Dieffenbach). Bierkowski stwierdził, że należy wykorzystać wszystkie metody

12 Historia medycyny..., s. 159. 13 James Blundell (1790-1878) ukończył Uniwersytet w Edynburgu w 1813 roku, pracował w Gay’s Hospital, St

Thomas. 14 Ludwik Bierkowski (1801-1860) urodzony w Poznaniu, uczestnik powstania listopadowego, Krakowskiego, od

1831 roku kierownik Kliniki Chirurgii Uniwersytetu Jagiellońskiego. Wybitny chirurg, nauczyciel młodzieży,

społecznik i naukowiec.

18

zachowawcze, a jeśli nie przyniosą one efektu, należy zastosować transfuzję, bowiem

wskazaniem do zastosowania transfuzji krwi może być jedynie wykrwawienie zagrażające

życiu pacjenta.

Transfuzja krwi w połowie XIX wieku była nadal traktowana, jako metoda

doświadczalna, zarezerwowana dla najcięższych przypadków, a jej praktyczne zastosowanie

poprzedzone było zazwyczaj innym postępowaniem leczniczym. Trwało ustalanie wskazań

medycznych usprawiedliwiających zastosowanie niepewnego w skutkach zabiegu, a poglądy

na ten temat nie odbiegały od prezentowanych przez Karola Marcinkowskiego, Ludwika

Bierkowskiego i innych stosujących transfuzję krwi w latach trzydziestych XIX wieku.

Era współczesnego krwiodawstwa i krwiolecznictwa rozpoczęła się w 1901 roku,

w którym oznaczono podstawowe grupy krwi. Odkrycia tego dokonał austriacki lekarz patolog

i immunolog Karl Landsteiner15, za co otrzymał w 1930 roku Nagrodę Nobla. Karl Landsteiner

w pracy: Zur Kenntnis der antifermentativen, lytischen und agglutiniernden Wirkungen des

Blutserums und der Lymphe ogłosił wyniki swoich badań, w których opisał zjawisko

izoaglutynacji. W 1901 r. ogłosił artykuł Über normalen menschlichen Blutes,

w którym wyszczególnił cechy grupowe krwi na podstawie zlepiania krwinek (aglutynacji).

Przyporządkowanie cech krwinek czerwonych odpowiednim grupom ludzi określił nazwą

grupy krwi i zaproponował podział na grupy A, B, C (potem przemianowaną na 0)16. Uczniowie

Landsteinera – Alfred Decastello i Adrian Sturli kontynuując badania nad zjawiskiem

aglutynacji, stwierdzili w 1902 roku, że izoaglutyniny w pewnych surowicach występują

oddzielnie, a w innych razem. Na tej podstawie wyodrębniono kolejną grupę krwi obecnie

nazywaną AB.

Odkrycie istnienia różnych rodzajów grup krwi zostało stwierdzone na podstawie

zjawiska izoaglutynacji i pomogło częściowo wyjaśnić przyczyny niepowodzeń transfuzji

i powikłań od stuleci występujących podczas tego zabiegu. Oczywisty obecnie fakt, iż grupa

krwi jest niezmienna w czasie całego życia człowieka wciąż czekał na odkrycie. Dopiero

15 Karl Landsteiner (1868‒1943) uczony austriacko-amerykański, lekarz, patolog i immunolog, laureat Nagrody

Nobla w 1930 roku, którą otrzymał w dziedzinie fizjologii lub medycyny za odkrycie grup krwi u człowieka, zob.:

Karl Landsteiner - Biographical, www.nobelprize.org/nobel_prizes/medicine/laure-ates/1930/landsteiner-

bio.html [dostęp z 08.08.2019]. 16 Grupy krwi, red. H. Hirszfeldowa, Warszawa 1958, s. 2.

http://www.nobelprize.org/nobel_prizes/medicine/laure-ates/1930/landsteiner-bio.html


19

stwierdzenie sposobu dziedziczenia grup krwi ogłoszone przez Emila von Dungerna17

i Ludwika Hirszfelda18 w 1910 roku oraz stwierdzenie niezmienności grup krwi człowieka

podczas trwania jego życia dało podstawy do rozwoju serologii grup krwi, a w konsekwencji

do rozwoju krwiolecznictwa i krwiodawstwa. Emil von Dungern i Ludwik Hirszfeld podzielili

ludzi na cztery grupy: A, B, 0, AB, a w 1911 roku wyszczególnili podgrupy A1

i A2. Zawdzięczamy im również stosowane obecnie mianownictwo. Na początku XX wieku

istniało na świecie wiele systemów oznaczeń grup krwi, co wprowadzało chaos i

nieporozumienia. Dungern i Hirszfeld zastosowali oznaczenie grup krwi, które w 1927 roku

zostało uznane przez Komitet Higieny Ligi Narodów za jedyne obowiązujące na świecie

i w tej formie obowiązuje do dnia dzisiejszego390. Ujednolicanie mianownictwa trwało długo.

W znanej obecnie formie: A, B, O upowszechniło się w latach trzydziestych XX wieku. Zostało

one oficjalnie przyjęte przez światowe środowisko medyczne na II Międzynarodowym

Kongresie Przetaczania Krwi w Paryżu w 1937 roku.19

Drugim ważnym odkryciem było wprowadzenie przez Alexisa Carrela20 – również

noblisty – metody tzw. „bezpośredniego” przetaczania krwi. Polegała ona na jednoczesnym

pobraniu krwi z tętnicy dawcy i przetoczeniu jej do żyły biorcy. Bezpośrednie przetoczenia

krwi były bardzo często stosowanymi zabiegami ratującymi życie w czasie I wojny światowej,

jednak techniki wykorzystywane przy ich przeprowadzaniu wymagały pokonania wielu

trudności związanych z dostępem do naczyń oraz obecności chirurga. Podczas działań

wojennych we wszystkich armiach przetoczono 10 mln litrów krwi i wykonano ponad 20 mln

transfuzji21. Po wojnie w prawie wszystkich armiach wprowadzono grupowe badania krwi,

szkolenie lekarzy wojskowych i rozpoczęto tworzenie odpowiednich ram organizacyjnych dla

17 Emil von Dungern (1867-1961) - bakteriolog i higienista. Studiował medycynę we Fryburgu, Monachium,

Berlinie. Habilitował się w Berlinie w 1896 r., od 1902 był profesorem nadzwyczajnym, od 1906 kierownikiem

zakładu badania raka w Heidelbergu. Od 1913 do 1918 pełnił funkcję dyrektora Instytutu Badań Raka

w Hamburgu. 18 Ludwik Hirszfeld (1884-1954) - lekarz, bakteriolog i immunolog, twórca polskiej szkoły immunologicznej oraz

nowej dziedziny nauki – seroantropologii. Medycynę studiował w Würzburgu w latach 1902-1904, a studia

ukończył w Berlinie w 1907 r. z tytułem doktora medycyny. W dwudziestoleciu międzywojennym kierował

Państwowym Zakładem Higieny. W 1931 r. Uniwersytet Warszawski nadał mu tytuł profesora tytularnego.

W 1945 r. rozpoczął organizację Wydziału Lekarskiego Uniwersytetu i Politechniki we Wrocławiu, Zakładu

Mikrobiologii Lekarskiej. Zakładem kierował 10 lat, przekształcając go w Instytut Immunologii i Terapii

Doświadczalnej Polskiej Akademii Nauk, zob. szerzej: W. Kozuschek, Ludwik Hirszfeld (1884-1954). Rys życia i

działalność naukowa, Wrocław 2005. 19 R. Paliga, Krwiolecznictwo i krwiodawstwo…, s. 129, 131. 20 Alexis Carrel (1873‒1944) wybitny uczony francuski, chirurg, filozof i moralista, laureat Nagrody Nobla

w 1912 roku, którą otrzymał w dziedzinie fizjologii lub medycyny za pracą nad techniką szwu naczyń

i transplantacją naczyń krwionośnych i organów. 21 R. Paliga, Krwiolecznictwo i krwiodawstwo…, s. 224.

20

placówek krwiodawstwa oraz ściśle podporządkowywano odpowiednie instytucje cywilne

potrzebom mobilizacyjnym i wojennym.

W tym czasie badania nad krwią i jej konserwacją szczególnie intensywnie prowadzono

w Związku Socjalistycznych Republik Radzieckich (ZSRR), których wyniki stworzyły

podstawę do zaspokojenia ogromnego zapotrzebowania na krew konserwowaną podczas

Wielkiej Wojny Narodowej. W 1926 roku powstał Centralny Instytut Hematologii i

Przetaczania Krwi w Moskwie, w 1932 roku Leningradzki Instytut Hematologii i Przetaczania

Krwi, a kilka lat później stworzono również służbę krwi, która działała na obszarze całego

ZSRR. We wszystkich stolicach republik związkowych i w większych miastach powstały

instytuty konserwowania i przetaczania krwi, z podległymi im filiami - stacjami przetaczania i

konserwowania krwi w miastach obwodowych oraz z punktami krwiodawstwa i przetaczania

krwi w miastach rejonowych i mniejszych miejscowościach. Krwiodawstwo było dobrowolne,

stanowiło „honorowy obowiązek społeczny obywatela”. W 1932 roku Rosjanie uważali, że

konserwacja krwi jest jedyną metodą mającą przyszłość w transfuzjologii. Potrafili uzyskać 22-

dniowy okres przydatności krwi do przetoczeń, uznając, że problem jej konserwacji został już

ostatecznie rozwiązany.

W latach trzydziestych XX wieku zorganizowano specjalne wyjazdowe zespoły

transfuzyjne złożone z lekarza i dwóch pomocników, którzy wykonywali transfuzje

w terenie. Wezwani przez lekarza zabierali ze sobą dawcę krwi (do transfuzji bezpośredniej),

lub krew konserwowaną. Państwową służbę krwiodawstwa i przetaczania krwi najpierw

wprowadzono w ZSRR, potem dopiero w 1949 roku — w Czechosłowacji pod nazwą

Narodowej Służby Krwiodawstwa. Podobny system publicznej służby krwi zaczęto

wprowadzać po 1945 roku we wszystkich krajach zależnych od ZSRR. Należy stwierdzić, że

w tym przypadku zaproponowane rozwiązania miały wartość ponadczasową, a podwaliny

systemu stworzone kilkadziesiąt lat temu służą do dziś. Polegała ona na dobrowolnym

i bezpłatnym oddawaniu krwi przez krwiodawców i wprowadzono w niej, jako obowiązujące,

badania serologiczne w celu wydawania krwi ściśle oznaczonej do grup głównych i czynnika

Rh.

Odmiennie wyglądała sytuacja w krajach Europy Zachodniej. W latach 30

XX w. przeważał system prywatnych agentur lub stowarzyszeń krwiodawców powiązanych ze

sobą siecią komercyjnych „Banków Krwi”. Podczas II wojny światowej przejął je Czerwony

21

Krzyż, którego zadaniem było szerzenie idei krwiodawstwa, werbunek krwiodawców i

pobieranie krwi. Przerabianie krwi, w tym konserwowanie i wytwarzanie suchego osocza,

magazynowanie i dystrybucję przyjęły na siebie odpowiednie organizacje państwowe, na

przykład w Anglii zajmowała się tym Narodowa Służba Transfuzji Krwi (National Blood

Transfusion Service). W wielu krajach akcję krwiodawstwa prowadzono dwutorowo - oprócz

sieci placówek Czerwonego Krzyża istniały towarzystwa i ośrodki krwiodawcze prywatne.

Tak było między innymi we Francji, w Szwecji, Portugalii czy w Japonii. W innych

państwach, w tym na przykład w Belgii, Holandii, Luksemburgu, Norwegii, Grecji czy w

Polsce, akcją krwiodawstwa kierował wyłącznie Czerwony Krzyż.

W Anglii istniała organizacja krwiodawców zawodowych płatnych, jak i tych, którzy

oddawali krew honorowo. W Londynie ośrodek krwiodawców istniał od 1921 roku

zorganizowany przez Ungera, działający na zasadzie wzywania dawców na żądanie. Od 1926

roku organizację dawców nazwano Londyńską Służbą Transfuzji Krwi. Bezpłatni zgłaszali się

w razie potrzeby na wezwanie Czerwonego Krzyża. Na początku lat trzydziestych ·w Londynie

liczbę krwiodawców określano na kilka tysięcy. W Anglii krwiodawstwo ochotnicze

stworzone zostało z inicjatywy społecznika Oliwiera, który od 1910 roku był związany z

Brytyjskim Towarzystwem Czerwonego Krzyża. Oliwier dążył do stworzenia bezpłatnego

dawstwa krwi, co napotkało na poważne trudności.

W Stanach Zjednoczonych Ośrodek Krwiodawców istniał już w 1917 roku,

a krwiodawcy pozostawali pod kontrolą Urzędu Zdrowia. Nowy Jork był pierwszym miastem

na świecie, które w 1930 roku stworzyło przepisy dla ośrodków dawców krwi. W Ameryce

powstały prywatne agencje zawodowo zajmujące się pośrednictwem między potrzebującym

pacjentem a krwiodawcą. Organizacje krwiodawców płatnych powstawały nie tylko przy

szpitalach, lecz także wśród państwowych służb: strażaków i policjantów. Dawcy krwi

organizowali się chętnie w celu dyktowania cen na rynku krwi. Ustalono cenę na 100 dolarów

za 5 litrów krwi. Ostatecznie powstał Związek Krwiodawców (AFL) istniejący jeszcze w XXI

wieku.

W Paryżu dawcy rekrutowali się początkowo spośród studentów medycyny

i personelu szpitalnego. W 1928 roku powstała w tym mieście organizacja Transfuzion

Sanguine d’Urgence (TSU). W chwili utworzenia TSU dawca był opłacany w kwocie 200

franków za wezwanie, w latach późniejszych ceny krwi rosły, a kwestia płatności ustalana była

22

wielokrotnie. W Paryżu na początku lat trzydziestych działał Ośrodek Centralny przy szpitalu

Saint Antoine, a także funkcjonowały ośrodki II rzędu w: Maison de Sante des Gardiens Se la

Paix (szpital powstały w 1927 roku), klinice Martela, Szpitalu Rotszylda, American Hospital,

English Hospital. Kontrola nad prawidłowym wykonywaniem obowiązujących przepisów

dotyczących krwiodawstwa i krwiolecznictwa należała w Paryżu do dyrektora Wydziału

Szpitalnictwa. Pierwsza ustawa dotycząca krwi pojawiła się we Francji już w 1922 roku22.

W Niemczech w latach dwudziestych XX wieku dawcami krwi byli członkowie rodzin

chorego, pracownicy poszczególnych oddziałów szpitalnych lub klinik oraz zawodowi dawcy

krwi. Szpitale prowadziły listy krwiodawców. W latach trzydziestych zaczęto tworzyć przepisy

i wprowadzać regulacje prawne związane z krwiolecznictwem. W 1934 roku stworzono

przepisy dla lekarzy, szpitali i krwiodawców, a w 1935 roku weszło w życie rozporządzenie

ministerstwa zdrowia regulujące wynagrodzenie za krew oraz koszty administracyjne. Dawcy

krwi posiadali imienne legitymacje ze zdjęciem i własnoręcznym podpisem.

W 1934 roku w jednej z wiedeńskich klinik chirurgicznych istniał system oparty na

krwiodawcach całkowicie płatnych, którzy dyżurowali dzień i noc (po dwóch z każdej grupy

krwi). Ośrodek ten pośredniczył w przeprowadzaniu wszelakich badań, prowadził też

ewidencję dawców. Już w 1925 roku wymagano od dawców krwi poświadczenia

własnoręcznym podpisem, że nigdy nie chorowali wenerycznie. W fabrykach wiedeńskich,

w których często dochodziło do wypadków wszyscy pracownicy mieli określoną grupę krwi,

co ułatwiało ratowanie życia w razie urazu. Kliniki i szpitale w Wiedniu prowadziły listy

adresowe dawców krwi i wystawiały im legitymacje.

Bardzo intensywnie leczenie krwią rozwinęło się w czasie II wojny światowej

w Anglii, ZSRR i USA. Stosowane powszechnie transfuzje wśród poszkodowanych w czasie

działań wojennych, przywróciło zdrowie setkom tysięcy żołnierzy. Dawcy oddawali krew

honorowo, bezpłatnie. Na Zachodzie organizacją dawstwa krwi zajmował się Czerwony Krzyż,

natomiast w ZSRR nadzór nad krwiodawstwem sprawowały Instytuty Centralne.

W krajach alianckich i Związku Radzieckim masowe oddawanie krwi wiązało się

z późniejszym jej konserwowaniem. Amerykanie już w 1939 roku stosowali tę metodę

w cywilnej służbie zdrowia. Sposób ten sprawdził się znakomicie w warunkach bojowych.

W ZSRR Instytuty Centralne organizowały w mniejszych miastach punkty poboru krwi,

22 R. Paliga, Krwiolecznictwo i krwiodawstwo..., s. 174.

23

pobieranej do ujednoliconych pojemników, a następnie wysyłano ją w izotermicznych

skrzyniach do punktów odbioru.

Dalszy transport do baonów sanitarnych dywizji będących w akcji i do szpitali

polowych odbywał się samolotami. Przy zaopatrywaniu w krew jednostek leczniczych

zlokalizowanych najbliżej linii frontu kierowano się założeniem, że 10% wszystkich rannych

wymaga leczenia krwią23. Czerwony Krzyż zarówno w Ameryce, jak i Anglii zaopatrywał

armie sprzymierzone w krew i produkty krwiopochodne. Posiadał on duże środki finansowe,

poparcie społeczne, a także współpracował w tej dziedzinie z naukowcami. W czasie wojny w

Anglii Czerwony Krzyż organizował na szeroką skalę ochotnicze ośrodki dawców krwi. W

1940 roku było ich 900, w głównej części zaopatrywały one armię.

Podczas działań wojennych we wszystkich armiach przetoczono 10 000 000 litrów krwi,

wykonano ponad 20 000 000 transfuzji. Tylko radziecka służba krwi przetoczyła 2 500 000

litrów24. W czasie wojny w armii brytyjskiej, jak i radzieckiej powstały specjalne formacje

związane z transfuzją. W armii brytyjskiej były to wysoko wyspecjalizowane ,,czołówki

transfuzyjne” składające się z lekarza, sanitariuszy, personelu pomocniczego, które miały do

dyspozycji odpowiednie zaplecze sprzętowe i zajmowały się tylko i wyłącznie przetaczaniem

krwi. W armii radzieckiej natomiast rozwijano ,,oddziały ruchome służby krwi” oraz tzw.

brygady wstrząsowe, których zadaniem była walka ze wstrząsem również przez transfuzje krwi.

Większą swobodą i odpowiedzialnością obdarzono pielęgniarki, które wykonywały transfuzje

samodzielnie. W obydwu armiach wykorzystano samoloty do transportu krwi. Po 1941 roku

położono nacisk na zaopatrzenie armii w krew konserwowaną na tyłach armii, w odległości

możliwie bezpiecznego transportu. Okoliczności wymuszały metody i sposoby transfuzji krwi.

Z pewnością logistyka wielkich armii, ich zaplecze sprzętowe, materialne, organizacyjne

decydowały o efektach i skali stosowanego krwiolecznictwa.

Podczas wojny okazało się jak doniosłe znaczenie dla obronności kraju ma

zorganizowanie dobrze działającego systemu krwiodawstwa. Służba transfuzyjna państw

koalicyjnych, opierając się na dość szeroko rozwiniętej sieci placówek krwiodawstwa

23 R. Paliga, Krwiolecznictwo i krwiodawstwo..., s. 217. 24 R. Fidelski, Znaczenie krwiodawstwa w dobie obecnej, [w:] Zjazd Lekarzy Wojska Polskiego 31 III-3 IV 1951

rok, Warszawa 1952.

24

i zakładów wytwarzających krew konserwowaną i suche osocze, rozwiązała w zasadzie

zagadnienie zaopatrzenia armii w tym zakresie.

W armii niemieckiej posługiwano się przeważnie krwią świeżą, przetaczaną

bezpośrednio, co podczas krótkich i szybkich kampanii wojennych w Polsce i we Francji nie

miało większego znaczenia. Jednak w miarę rozwijającej się akcji wojennej na froncie

wschodnim i w Afryce coraz większe były trudności w zaopatrzeniu w krew oraz brakowało

materiału, urządzeń i doświadczenia do masowej produkcji krwi konserwowanej i osocza. Z

tych doświadczeń jednoznacznie wynikało, że dobrze zorganizowana służba krwiodawstwa i

przetaczania krwi ma niezwykle ważne znaczenie.

Początek rozwoju krwiodawstwa i krwiolecznictwa w Polsce datuje się na okres

międzywojenny. Po odzyskaniu przez Polskę niepodległości, nastąpił rozkwit transfuzji.

Wiązało się to z trendem ogólnoświatowym, po doświadczeniach wyniesionych z I wojny

światowej. Dzięki wielu propagatorom leczenia przetaczania krwi (m.in. Ludwik Hirszfeld,

Hilary Schramm25 i in.) przetaczano krew w niektórych większych szpitalach. Stosowano

zasadniczo metodę bezpośrednią (tj. z krążenia biorcy do krążenia dawcy), a przetaczanie krwi

konserwowanej należało do rzadkości. Dawcy rekrutowali się z ośrodków akademickich

(Warszawa, Kraków, Poznań). Nie istniała jednak zorganizowana ogólnopolska sieć placówek

służby krwi. Stosowanie transfuzji w niepodległej Polsce - jak stwierdza Renata Paliga -

uzależnione było głównie od wiedzy poszczególnych lekarzy na jej temat, a także

w znacznych stopniu od możliwości technicznych26. W pracach badawczych wyróżniały się

Lwów i Warszawa. W miastach tych pracowali lekarze, którzy wykonywali przetaczania krwi

i ogłaszali swoje osiągnięcia w prasie medycznej polskiej i zagranicznej. Przodującym

ośrodkiem w przetaczaniu krwi na początku lat dwudziestych XX wieku stał się Lwów, gdzie

szefem Kliniki Chirurgicznej był Hilary Schramm. Dzięki pracy Ludwika Hirszfelda

w Warszawie, Hilarego Schramma we Lwowie oraz dzięki wielu innym lekarzom tworzyły się

w nowo powstałym państwie ośrodki krwiodawców, a także placówki zajmujące się naukowo

i praktycznie transfuzją krwi. Polacy aktywnie uczestniczyli w międzynarodowych kongresach

i konferencjach poświęconych transfuzji krwi i tworzyli liczne urządzenia do przetaczania krwi.

25 Hilary Schramm (1857-1940) - chirurg, absolwent Uniwersytetu Jagiellońskiego. W 1903 roku otrzymał

nominację na stopień tytularnego profesora nadzwyczajnego Uniwersytetu Lwowskiego. Posiadał imponujący

dorobek naukowy. Był dziekanem Wydziału Lekarskiego Uniwersytetu Jana Kazimierza (1922/23 i 1923/24),

rektorem (1929/30) i prorektorem w roku następnym. 26 R. Paliga, Krwiolecznictwo i krwiodawstwo..., s. 152.

25

Publikowano wówczas wiele cennych naukowych prac na ten temat, dzięki czemu można

obecnie stwierdzić, że poziom wiedzy i umiejętności praktycznych Polaków w dziedzinie

transfuzji krwi w dwudziestoleciu międzywojennym nie odbiegał od wysoko rozwiniętych

krajów Europy.

Pierwsze ośrodki krwiodawstwa powstały w latach 30. XX wieku między innymi dzięki

wielkiemu zaangażowaniu naukowemu i organizacyjnemu profesora Ludwika Hirszfelda.

Ośrodki krwiodawstwa powstały we wszystkich Kołach Medyków na zasadach odpłatności za

krew, z wyjątkiem żelaznej rezerwy przeznaczonej dla ubogich pacjentów. Od 1935 roku Polski

Czerwony Krzyż (dalej: PCK) dążył do stworzenia odpowiednich norm organizacyjnych

krwiodawstwa i w 1935 roku stworzył pierwszy Ośrodek Przetaczania Krwi w Łodzi, następnie

w 1936 roku otwarto Ośrodek Przetaczania Krwi w Warszawie. Pierwszym aktem prawnym

dotyczącym krwiodawstwa w Polsce było rozporządzenie ministra opieki społecznej z 5

sierpnia 1937 roku o krwiodawcach. Należy jednak podkreślić, że krwiodawstwa, konserwacji

i przetaczania krwi nie ujęto w ramy organizacyjne, lecz ograniczono je do poszczególnych

klinik uniwersyteckich i oddziałów, zwłaszcza chirurgicznych, oraz niektórych dużych szpitali,

ściśle związanych z osobistą inicjatywą lokalnych naukowców i lekarzy.

W czasie II wojny światowej prawie cały dorobek w tej dziedzinie uległ zniszczeniu

i odradzające się państwo w momencie wyzwolenia musiało przystąpić do tworzenia

wszystkiego od podstaw. Biorąc pod uwagę, że w skali ZSRR produkcja krwi na potrzeby

wojsk walczących wynosiła średnio 1500 litrów dziennie, to analogicznie dla Polski

w wypadku zagrożenia w tamtym czasie potrzebne byłoby około 200 litrów krwi dziennie.

Wynikało z tego, że zasadniczą sprawą jest zwiększenie w Polsce liczby placówek

krwiodawstwa i krwiolecznictwa oraz jednoczesne podniesienie ich poziomu i wzrost kadr

personelu fachowego oraz odpowiednie zaopatrzenie w niezbędny sprzęt.

W 1946 roku działały już 3 ośrodki przetaczania krwi, a w 1947 roku - 4. W 1948 roku

na terenie kraju było już 8 Ośrodków Przetaczania Krwi, w tym w Łodzi, Warszawie, Poznaniu,

Katowicach, Gdańsku, Szczecinie, Krakowie i we Wrocławiu. Wkrótce terenowe jednostki

organizacyjne krwiodawstwa podzielono na wojewódzkie stacje przetaczania i konserwowania

krwi, powiatowe stacje przetaczania i konserwowania krwi oraz punkty krwiodawstwa.Do

1949 roku było już czynnych 14 ośrodków przetaczania krwi. Od tej pory nastąpił dość szybki

rozwój krwiodawstwa, cechujący się zarówno powstaniem nowych placówek, jak i

26

zwiększającym się upowszechnieniem krwiolecznictwa. Ministerstwo Zdrowia (dalej: MZ),

chcąc upowszechnić stosowanie krwi w lecznictwie, postanowiło wyłączyć z taksy szpitalnej

należności za krew pokrywane centralnie w PCK dotacjami MZ i opłatami przez Zakład

Ubezpieczeń Społecznych. 20 lutego 1949 roku wprowadzono w życie regulamin placówek

krwiodawstwa, a 1 stycznia 1950 roku wprowadzono Tymczasowy Regulamin Organizacyjny

Krwiodawstwa, który normował całość pracy, działalności i organizacji krwiodawstwa na

terenie całego kraju. Naczelną władzę nad placówkami krwiodawstwa sprawował Zarząd

Główny PCK, którego organem wykonawczym był Resort Pomocy Doraźnej

i Krwiodawstwa. Terenowe jednostki organizacyjne krwiodawstwa dzieliły się na:

wojewódzkie stacje przetaczania i konserwowania krwi, powiatowe stacje przetaczania

i konserwowania krwi oraz punkty krwiodawstwa. Na podstawie zarządzenia Ministerstwa

Zdrowia z 31 marca 1949 roku zaliczono je do społecznych zakładów służby zdrowia

w rozumieniu ustawy z 28 października 1948 roku o zakładach społecznych służby zdrowia

i planowanej gospodarce służby zdrowia27.

Praktyczne efekty podejmowanych działań przez PCK, stacje i punkty przetaczania

i konserwowania krwi, a nawet Ministerstwo Zdrowia, nie spełniały oczekiwań. Liczba

krwiodawców wciąż pozostawała niedostateczna, ponieważ w tym czasie ponad 1/3 ogólnej

liczby przetoczeń dokonywano od dawców przypadkowych. W części zakładów leczniczych

używano do przetoczeń bezpośrednich krwiodawców spoza stacji, a nawet produkowano

w nich krew konserwowaną. Ilość wyprodukowanej krwi była niewystarczająca, ponieważ

tylko dla około 60% chorych wymagających przetoczenia można było dostarczyć krwi. Mimo

rozporządzeń, poleceń i akcji szkoleniowej wciąż panowały wśród lekarzy nieuzasadnione

obawy przed stosowaniem krwi konserwowanej, z kolei nadal preferowano krew świeżą,

przetaczaną bezpośrednio z „żyły do żyły”, a często nawet pośrednio. Brak było również

odpowiednich pomieszczeń, wyposażenia technicznego i odczynników w stacji przetaczania

i konserwowania krwi, przede wszystkim zaś odpowiednio wykwalifikowanego personelu

i ścisłej współpracy pomiędzy stacjami a zakładami leczniczymi.

Organizacyjny Zjazd Polskiego Towarzystwa Hematologicznego (PTH) odbył się

9 października 1949 roku w Krakowie. Powołano na nim tymczasowy Zarząd, którego

zadaniem było zorganizowanie Walnego Zgromadzenia i przeprowadzenie wyborów władz

27 K. Warzocha, 60 lat Instytutu Hematologii i Transfuzjologii, „Hematologia”, 2011; 2 (supl. A), s. A3.

27

Towarzystwa. Już 28–30 maja 1950 roku odbył się w Krakowie I Zjazd PTH, na którym

powołano Zarząd Główny. Ludwikowi Hirszfeldowi nadano tytuł Honorowego

Przewodniczącego. Na Zjeździe uchwalono dwie rezolucje: w pierwszej zalecano stosowanie

w lecznictwie krwi konserwowanej, uznanej przez uczestników Zjazdu za pełnowartościową

metodę leczenia, w drugiej zaś apelowano o utworzenie Instytutu Hematologii w

Warszawie28.Obie uchwały I Zjazdu PTH szybko zrealizowano. Minister zdrowia 1 stycznia

1951 roku powołał Instytut. Jego zadaniem było zorganizowanie krwiodawstwa i

krwiolecznictwa w Polsce, natomiast w gestii PCK pozostawiono jedynie kwestie

propagandowe. Od 7 kwietnia do 19 maja 1951 roku na zaproszenie Ministerstwa Zdrowia

ZSRR Ministerstwo Zdrowia PRL wydelegowało do Moskwy grupę specjalistów złożoną z

pełnomocnika ministra zdrowia do spraw organizacji Instytutu Hematologii, a zarazem

pierwszego dyrektora pułkownika docenta Artura Hausmana oraz przyszłych pracowników

Instytutu Hematologii do zapoznania się z organizacją Centralnego Instytutu Hematologii i

Przetaczania Krwi.

Prawnie Instytut Hematologii został powołany do życia Rozporządzeniem Prezydium

Rady Ministrów z 2 czerwca 1951 roku i ustawą Sejmu z 16 lipca 1951 roku. Od tego dnia

Instytut stanowi odrębną jednostkę z własnym Statutem, podległą MZ. Przystosowanie

pomieszczeń byłego miejskiego szpitala zakaźnego w Warszawie przy ulicy Chocimskiej

5 dla celów Instytutu Hematologii rozpoczęto w marcu 1951 roku, a od 15 czerwca 1951

rozpoczęła tu działalność stacja przetaczania krwi. Na pierwszym posiedzeniu Rady Naukowej

zalecono Instytutowi wydanie szczegółowych instrukcji w zakresie przetaczania krwi, poparto

projekt wydawania przez Instytut prac hematologicznych i opracowania norm

hematologicznych, prowadzenia kursów i szkoleń w zakresie krwiodawstwa, krwiolecznictwa,

konserwacji krwi i hematologii. Zatwierdzono także plan naukowo-badawczy Instytutu, który

obejmował 8 problemów głównych:

opracowanie wskazań do przetaczania krwi i jej pochodnych;

badania środków zastępczych krwi;

własności krwi konserwowanej;

frakcje białkowe krwi i aminokwasy;

fizjopatologia chorób krwi;

28 Tamże, s. A18.

28

lecznictwo w chorobach krwi;

fizjopatologia i leczenie oparzeń;

normy hematologiczne.

Oficjalne otwarcie Instytutu Hematologii odbyło się 7 listopada 1951 roku29. Powołanie

Instytutu Hematologii i Krwiodawstwa rozpoczęło nową erę w polskiej transfuzjologii i

krwiolecznictwie. Już podczas pierwszych 2 lat istnienia Instytutu Hematologii w Warszawie

zreorganizowano przy wydatnej pomocy i współudziale PCK istniejące stacje krwiodawstwa i

utworzono nowe wojewódzkie stacje krwiodawstwa. W latach 1953–1960 ustalono główne

kierunki badawcze w pracach doświadczalnych i klinicznych. W klinikach powstały

wydzielone pracownie naukowe, zajmujące się problematyką krzepnięcia krwi, enzymologią i

cytochemią układu krwiotwórczego. Szczególnie dalekowzroczne w założeniach jak stwierdza

Krzysztof Warzocha okazały się struktura i zadania statutowe nowo powstałego Instytutu

Hematologii30. W kolejnych latach ewoluowały one jedynie w zakresie nowych technologii

medycznych, nazewnictwa i podległości organizacyjnej poszczególnych jednostek.

W 1951 roku Instytut opracował i wydał pierwsze przepisy pt. Konserwowanie

i przetaczanie krwi pod redakcją docenta Artura Hausmana (Warszawa 1951). Redaktorami

kolejnych wydań byli: Wanda Ostrowska (Pobierania, konserwowanie i przetwarzania krwi,

1964), Wanda Ostrowska, Maria PrzybyszewskaArtzt i Marzanna Kawecka (Przepisy dla

stacji i punktów krwiodawstwa dotyczące wytwarzania krwi i preparatów krwiopochodnych,

1974 i 1987), Jan Sablinski i Magdalena Łętowska (Krwiodawstwo. Zbiór przepisów dla

placówek służby krwi, Warszawa 1996 i Krwiodawstwo i krwiolecznictwo. Zbiór przepisów,

Warszawa 2000) oraz Magdalena Łętowska (Medyczne zasady pobierania krwi, oddzielania jej

składników i wydawania obowiązujące w jednostkach organizacyjnych publicznej służby krwi,

Warszawa 2006, 2011 i 2014).

W latach 1955–1960 szczególnie intensywnie rozwinęła się biochemia kliniczna,

uzyskując wiele poważnych osiągnięć, w tym wykrycie i opisanie po raz pierwszy inhibitora

krzepnięcia krwi — antytrombiny VI. Zmieniła się również tematyka prac naukowych, która w

29 Dyrektorami Instytutu byli: doc. Artur Hausman (1951-1953), prof. Andrzej Trojanowski (1953-1964), prof.

Witold Rudowski (1964-1988), prof. Sławomir Pawelski (1988-1991), prof. Romuald Scharf (1991-1997), prof.

Lech Konopka (1997-2002), prof. Krzysztof Warzocha (2002-2017) oraz od 2017 roku – prof. Ewa Lech -

Marańda. 30 K. Warzocha, 60 lat Instytutu Hematologii i Transfuzjologii… , s. A10.

29

początkowym okresie działalności Instytutu dotyczyła głównie zagadnień metodycznych

i technicznych związanych z konserwacją, preparatyką i przetaczaniem krwi. W późniejszym

okresie podjęto oryginalne prace badawcze w dziedzinie zaburzeń hemostazy, wstrząsu,

fizjopatologii chorób układu krwiotwórczego oraz biochemii hematologicznej. W latach 1961–

1965 nastąpił szczególny rozwój badań w dziedzinie biochemii substancji grupowych krwi,

struktury hemoglobiny ludzkiej i białek surowicy krwi, metabolizmu krwinek białych,

fizjopatologii układu krzepnięcia i fibrynolizy, patogenezy i leczenia hemofilii.

W zakładach, pracowniach i klinikach Instytutu wprowadzono nowe metody badawcze

i diagnostyczne, izotopowe, cytochemiczne, cytoenzymatyczne i biochemiczne. Badano

mechanizm powikłań hemolitycznych po przetaczaniu krwi oraz reakcji serologicznych u

wielokrotnych biorców krwi. Doskonalono i unowocześniano metody preparatyki i konserwacji

krwi. W kolejnych latach po raz pierwszy w Polsce przeprowadzono obserwacje nad

trombolitycznym leczeniem zakrzepów tętniczych i żylnych. Oryginalne wyniki uzyskano w

badaniach histoenzymatycznych i cytogenetycznych chorób układu chłonnego i

krwiotwórczego.

Wielokierunkowe badania umożliwiły doskonalenie metod leczenia ciężkich oparzeń

oraz wstrząsu, zwłaszcza krwotocznego i oparzeniowego. Ustalono przyczyny powikłań

poprzetoczeniowych występujących na terenie kraju oraz wdrożono odpowiednie procedury

diagnostyczne i lecznicze w tym zakresie. Ustalono strukturę glikoisialolipidową substancji

grupowych krwi układu AB0. Po raz pierwszy w Polsce przeprowadzono wszechstronne

badania nad przydatnością plazmaferezy dla celów leczniczych i rozpowszechniono tę metodę

w stacjach krwiodawstwa dla zwiększenia zasobów osocza. Rozpoczęto długoletni cykl badań

nad konserwacją krwinek czerwonych, białych i płytkowych w temperaturze ciekłego azotu,

udowadniając istotne znaczenie techniki kriogenicznej do przechowywania krwi i jej

składników.

W latach 1966–1968 rozpoczęto również wytwarzanie wielu nowych produktów

krwiopochodnych, jak krioprecypitat, wysokooczyszczony koncentrat czynnika VIII,

koncentrat czynnika IX i koncentrat krwinek płytkowych. Ich produkcja pozwoliła między

innymi na rozpoczęcie zabiegów operacyjnych u chorych z hemofilią. Ponadto uzyskano ważne

doświadczenia w leczeniu niektórych zespołów hematologicznych poprzez usunięcie

śledziony. Równocześnie wprowadzono do pracowni doświadczalnych i diagnostycznych

30

wiele nowych metod, zwłaszcza izotopowych. Metody te umożliwiły między innymi

wyjaśnienie mechanizmów kinetyki żelaza i witaminy B12.

W następnych latach wybitnie rozwinęły się badania serologiczne nad konfliktami

matczyno-płodowymi, zjawiskami immunohematologicznymi i nosicielstwem wirusowego

zapalenia wątroby. Doniosłe znaczenie w skali całego kraju miało opracowanie zasad produkcji

i stosowania immunoglobuliny anty-Rh (D) dla profilaktyki konfliktu serologicznego

matczyno-płodowego. W roku 1992 Instytut zmienił nazwę na Instytut Hematologii i

Transfuzjologii (dalej: IHiT).

2. Honorowe krwiodawstwo w Polskim Czerwonym Krzyżu

Po I wojnie światowej i odzyskaniu przez Polskę niepodległości zaistniała możliwość

powstania PCK. W styczniu 1919 roku odbyło się w Warszawie spotkanie przedstawicieli

stowarzyszeń i organizacji charytatywnych, kiedy to powołano Polskie Towarzystwo

Czerwonego Krzyża. Po trzech miesiącach, w kwietniu 1919 roku, odbyło się pierwsze walne

zgromadzenie tego Towarzystwa, na którym wyodrębniono Komitet Główny PCK i Komisję

Rewizyjną, a w maju 1919 roku ukonstytuowany został pierwszy Zarząd Główny PCK.

W zależności od uwalniania ziem polskich powstawały lokalne Towarzystwa Czerwonego

Krzyża, które poddawały się zwierzchnictwu Zarządu Głównego w Warszawie (w kwietniu

1919 r. Wielkopolskie, w 1920 Pomorskie, w 1921 Górnośląskie Towarzystwo PCK).

W maju 1919 roku Rada Ministrów zgłosiła akces Polski do Konwencji Genewskiej i Haskiej,

w lipcu 1919 roku zarejestrowano w Genewie organizację o nazwie – Polskie Towarzystwo

Czerwonego Krzyża (PTCK). Od chwili powołania, w ramach działalności Towarzystwa, na

terenie państwa polskiego organizowano medyczne zabezpieczenie dla armii i ludności

cywilnej, podjęto walkę z epidemiami, a także szkolono pielęgniarki i organizowano kursy

doskonalące ich umiejętności, organizowano pomoc medyczną, otwierano szpitale. Od 1927

roku PTC zmieniło statut, przyjęło oficjalną nazwę: Polski Czerwony Krzyż i zostało uznane

za towarzystwo wyższej użyteczności publicznej, a w razie mobilizacji i wojny zostawało

podporządkowane Ministerstwu Spraw Wojskowych31. Na skutek tych zmian PCK został

zobowiązany do wyszkolenia kadr pielęgniarek na potrzeby wojska. Prowadzono, więc

31 R. Paliga, Krwiolecznictwo i krwiodawstwo..., s. 155.

31

szkolenia pielęgniarek, które zorganizowane w korpus sióstr PCK pracowały w zakładach

wojskowych i szpitalach PCK.

W obliczu zbliżającej się wojny oraz upowszechniania transfuzjologii władze PCK

obszarem swoich zainteresowań uczyniły krwiodawstwo. Podjęto systematyczne działania

mające na celu powołanie ośrodków krwiodawstwa w kraju. Doniosłą rolę w tych działaniach

odegrał prof. Ludwik Hirszfeld. Jako przewodniczący Rady Naukowej Polskiego Czerwonego

Krzyża domagał się wydania zaleceń w zakresie obowiązujących badań wykonywanych

u biorców i dawców. Od 1935 roku PCK rozpoczął zorganizowaną działalność na rzecz

krwiolecznictwa obejmującą organizację kursów dla lekarzy oraz propagandę dawstwa krwi32.

W 1935 roku PCK utworzyło pierwszy Ośrodek Przetaczania Krwi przy Centralnej

Stacji Wypadkowej w Łodzi, a w 1936 roku otwarto Ośrodek Przetaczania Krwi i Konserwacji

Krwi przy Szpitalu Głównym PCK w Warszawie, z Ośrodkiem Krwiodawców Zawodowych

i Ośrodkiem Dawców Honorowych. W okresie dwóch lat ośrodek pozyskał pierwszych 90

dawców krwi. Wreszcie w 1938 r. placówka krwiodawstwa powstała w Krakowie. W 1939

roku, w obliczu nieuchronnie zbliżającej się wojny, PCK na dużą skalę organizował masowe

kursy oraz akcje szkolenia kobiet do pomocy sanitarnej. Organizowano także zbiórki krwi na

potrzeby wojska. W tym czasie PCK dysponował dużym materialnym majątkiem, a

szacunkowa liczba członków określana była na 850 tysięcy. Oceniając rozwój PCK w

dwudziestoleciu międzywojennym, Renata Paliga stwierdza, że w bardzo młodym państwie,

budującym swe nowoczesne struktury, była to wyjątkowo prężnie działająca organizacja

społeczna33. II wojna światowa i okupacja przekreśliły cały dorobek tych ośrodków.

Dzięki ogromnemu wysiłkowi Polskiego Czerwonego Krzyża wznowienie akcji

krwiodawstwa stało się możliwe w 1945 roku. Stowarzyszenie funkcjonowało niezwykle

intensywnie w wielu obszarach, co było koniecznością wywołaną następstwami wojny.

W wielu wypadkach procedury, które nie były dopracowane, zastępowała improwizacja.

Liczyła się w tamtych czasach głównie inicjatywa jednostek z lokalnych środowisk

czerwonokrzyskich, które nie czekając na instrukcje, śpieszyły z pomocą najbardziej

potrzebującym. Działalność PCK polegała wówczas przede wszystkim na organizowaniu

placówek o charakterze sanitarno-opiekuńczym. Udzielano pomocy repatriantom, inwalidom

32 Z. Abramek, Powstanie i działalność Polskiego Czerwonego Krzyża (1912-1951), Warszawa 2001, s. 119. 33 R. Paliga, Krwiolecznictwo i krwiodawstwo..., s. 159.

32

wojennym i wszystkim poszkodowanym przez wojnę. Organizowano podział darów

napływających ze strony Międzynarodowego Czerwonego Krzyża. Od razu podjęto także

zupełnie fundamentalną działalność prozdrowotną – organizowano ośrodki krwiodawstwa

w największych miastach w kraju34. Pierwszy ośrodek powstał w 1945 roku w Łodzi, następne

w Krakowie i we Wrocławiu. W 1946 roku rozpoczęła także w Poznaniu pracę placówka

nosząca nazwę: Stacja Przetaczania Krwi PCK35.

Z powodu doniosłego znaczenia krwiodawstwa w lecznictwie i obronności kraju

Uchwałą Rady Ministrów z 29 września 1948 roku nakazano scentralizowanie całej akcji

w rękach PCK. Chciano w ten sposób skoordynować procedurę pobierania i konserwowania

krwi36. Krwiodawstwo prowadził PCK na zasadzie odpłatności dawcom za oddaną krew

według stawki jednolicie obowiązującej w całym kraju. Dużo uwagi i wysiłku w celu uzyskania

lepszych wyników angażowano w prowadzenie akcji propagandowej na rzecz krwiodawstwa i

popularyzacji leczenia krwią. Zarząd Główny PCK postanowił przeprowadzić podstawowe

szkolenie personelu ośrodków przetaczania krwi i lekarzy praktyków w skali ogólnokrajowej.

W tym celu ustanowiono Radę Naukową do spraw Krwiodawstwa przy PCK, która miała

między innymi opracować program tych szkoleń. Radzie Naukowej przewodniczył prof.

Ludwik Hirszfeld. Należy podkreślić, że wszechstronne badania nad właściwościami cech

grupowych krwi, działalność społecznikowska i praca w Radzie Naukowej PCK prof.

Hirszfelda były podwalinami rozwoju krwiodawstwa i krwiolecznictwa w Polsce. Profesor był

gorącym zwolennikiem wprowadzania najnowszych zdobyczy nauki do działań praktycznych.

Jako przewodniczący Rady Naukowej PCK domagał się wydania zaleceń obowiązujących

badań czynnika Rh u biorców i dawców. Musiał przełamać duże opory ze strony ludzi

niedoceniających tego zagadnienia w krwiodawstwie i w patologii ciąży.

Ówczesna Rada Naukowa przy PCK wydała specjalną instrukcję i zorganizowała rejestr

wstrząsów poprzetoczeniowych, ale nie była w stanie zająć się stroną organizacyjną

krwiodawstwa w kraju ze względu na brak personelu, budżetu i uprawnień administracyjnych.

Rada Naukowa organizowała liczne pogadanki w zakładach pracy i inicjowała nadawanie

audycji radiowych oraz publikowanie artykułów prasowych. Rezultatem tych działań był

34 M. Cichocka, Polski Czerwony Krzyż w latach 1919–2004, Płock 2006, s. 34.

35 Początkowo zamiennie funkcjonowały nazwy: Stacja Krwiodawców PCK, Ośrodek Krwiodawców i Stacja

Przetaczania Krwi PCK Okręg Wielkopolski, Okręgowa Stacja Przetaczania Krwi PCK, Stacja Przetaczania

i Konserwowania Krwi w Poznaniu (1946–1950), a od 1950 roku Wojewódzka Stacja Krwiodawstwa w Poznaniu. 36 R. Paliga, Krwiolecznictwo i krwiodawstwo…, s. 235.

33

znaczny wzrost liczby krwiodawców pochodzących przede wszystkim z grona pracowników

fizycznych i młodzieży akademickiej. Wpływ na to miało także przesunięcie górnej granicy

wieku krwiodawcy do 45. roku życia. W Poznaniu w 1947 roku przebadano i zarejestrowano

431 krwiodawców, a po dwóch latach ich liczba wzrosła do 996. Byli to w większości dawcy

płatni. W tym okresie koszt krwi wynosił 1 zł i 35 gr za ml (przy przeciętnej miesięcznej pensji

550 zł). Liczbę donacji krwi dla jednej osoby określono na 8 w roku, z tym, że nie mogła ona

następować częściej, niż co 6 tygodni, w ilości od 250 do 300 ml37.

Stowarzyszenie korzystając z bogatych doświadczeń, a także pomocy

międzynarodowej, innych Stowarzyszeń Krajowych Czerwonego Krzyża i Czerwonego

Półksiężyca, zorganizowało do końca 1950 roku 11 w pełni wyposażonych placówek poboru

krwi. Zostały one przejęte przez państwo w całości (budynki, sprzęt, kadra oraz ok. 12 tys.

stałych dawców krwi) w 1950 roku i od stycznia 1951 r. Polski Czerwony Krzyż z roli wiodącej

w dziedzinie krwiodawstwa i krwiolecznictwa został zepchnięty do roli organizacji

propagującej krwiodawstwo i pozyskującej dawców krwi.

Wraz z odebraniem przez państwo majątku PCK zdeprecjonowano dotychczasowy

dorobek Stowarzyszenia w dziedzinie krwiodawstwa i krwiolecznictwa. Nastąpiły istotne

zmiany personalne i konieczne było stworzenie całego, nowego systemu działania Polskiego

Czerwonego Krzyża. Stworzenie dwóch oddzielnych ośrodków – jednego odpowiedzialnego

za pobór krwi (państwowa służba krwi) i drugiego odpowiedzialnego za pozyskanie jak

największej liczby dawców honorowych (PCK – niezależna organizacja charytatywna)

wymagało ścisłej współpracy obu, co nie było z pewnością łatwe zważywszy na ich

zdecydowaną odmienność organizacyjną i ideologiczną38.

W latach powojennych znacznie wzrosło znaczenie krwi w lecznictwie, co

spowodowało problemy ze zdobyciem przez placówki lecznictwa potrzebnej ilości tego

bezcennego leku. Dotychczas pobierane ilości krwi, za które dawcy otrzymywali zapłatę

okazały się być niewystarczająca do zaspokojenia nawet bieżących potrzeb zakładów

leczniczych. W tej sytuacji Polski Czerwony Krzyż podjął się odpowiedzialnego i trudnego

zadania werbowania dawców krwi. Prowadzono zakrojoną na szeroką skalę działalność

uświadamiającą społeczeństwo o znaczeniu krwi w nowoczesnym lecznictwie. Bardzo trudne

37 J. Malinowski, Kropla nadziei..., s. 23. 38 M. Cichocka, Polski Czerwony Krzyż..., s. 68.

34

było przekonanie ludzi, że oddanie pewnej, niewielkiej ilości własnej krwi chorym, którzy jej

potrzebują, w żadnym wypadku nie szkodzi zdrowiu własnemu.

Od 1957 roku rozpoczęto propagowanie krwiodawstwa rodzinnego, tj.

bezinteresownego oddania krwi przez członka rodziny chorego, który otrzymał krew

w czasie pobytu w szpitalu. Starając się dotrzeć do jak największej grupy zainteresowanych,

posługiwano się filmem i audycjami radiowymi. Organizowano liczne imprezy kulturalno-

oświatowe i wystawy tematyczne. Ideę honorowego krwiodawstwa propagowała szeroko prasa

lokalna i regionalna. Ponadto zapraszano prelegentów, promowano zdrowy styl życia,

bezpłatnie badano kandydatów na dawców krwi. W przychodniach lekarskich pojawiły się

kalendarze i gazetki ścienne o tematyce związanej z krwiodawstwem. We wszystkich tych

inicjatywach wskazywano na fakt, że mimo uzyskiwania sporych ilości krwi, za które dawcy

otrzymywali zapłatę, w wielu szpitalach występował jej brak. W tej sytuacji podkreślano, że

wiele istnień ludzkich uda się uratować dzięki krwiodawcom honorowym. Ponadto zwracano

uwagę na znaczenie krwi w nowoczesnym lecznictwie. Z naciskiem stwierdzano, że oddanie

niewielkiej ilości krwi w żadnym wypadku nie jest szkodliwe dla zdrowia.

W strukturach organizacyjnych PCK, gdzie sprawnie funkcjonowały komisje

krwiodawstwa, pozyskiwano znaczne ilości nowych honorowych dawców. Wśród nich

znajdowali się mieszkańcy miast i wsi, ludność cywilna i wojskowi, ludzie o niskim

wykształceniu i młodzież akademicka. W wyniku prowadzonych działań w 1958 r.

zwerbowano 2.216 honorowych dawców krwi i 11.393 dawców płatnych, w 1959 r. – liczba

pozyskanych dawców honorowych wzrosła do 5.606, zwerbowano także 966 dawców

rodzinnych, natomiast liczba dawców płatnych spadła do 2.389. Z kolei już w 1960 r.

zwerbowano 29.342 honorowych dawców krwi i 7.000 płatnych. W kolejnych latach liczba

oddających bezinteresownie krew rosła tak, że zmniejszały się problemy z zabezpieczeniem

wszystkich potrzeb lecznictwa w tym zakresie. Pojawiały się okresowe braki, a także niekiedy

niewystarczające ilości określonych, rzadkich grup. W takich przypadkach podejmowane były

działania zaradcze, polegające między innymi na organizowaniu akcji poboru krwi np.

w czasie wakacji, kiedy to najczęściej występowały niedobory.

Stowarzyszenie wydawało miesięczniki „Zdrowie” (od 1949 r.) i „Jestem” (1967-1969),

które rozchodziły się w milionowych nakładach, przynosiły znaczące dochody, ale przede

wszystkim najważniejsza była ich zawartość merytoryczna, ściśle związana z działalnością

35

statutową Polskiego Czerwonego Krzyża. Szczególnie „Zdrowie” – miesięcznik przeznaczony

dla osób dorosłych służył przekazywaniu szerokim rzeszom społeczeństwa informacji

z dziedziny ochrony zdrowia, w tym dotyczących krwiodawstwa i krwiolecznictwa. Podobnie

„Jestem”, który miał licznych odbiorców wśród młodzieży starszej, cieszył się dużą

popularnością w tym środowisku, a w opinii prasoznawców był jednym z nielicznych

wydawnictw na polskim rynku o wysokim poziomie merytorycznym i językowym39.

Niewątpliwie posiadanie własnych środków przekazu było bardzo pomocne

w działalności edukacyjnej, a także promocyjnej. W masowych nakładach drukowano plakaty

i ulotki. W latach 70-tych i 80-tych ubiegłego wieku Polski Czerwony Krzyż miał także większe

możliwości przekazywania informacji za pośrednictwem radia i telewizji publicznej.

Stworzono własny program – magazyn „Człowiek dla Człowieka”, emitowany raz

w tygodniu w programie II TVP. Program ten był poświęcony głównie promocji zdrowia

i zdrowego stylu życia, w tym zagadnieniom krwiodawstwa.

Istotne znaczenie dla działania PCK miała komisja problemowa ds. krwiodawstwa,

powoływanej przez Zarząd Główny PCK w kolejnych kadencjach. Były to ciała doradcze,

w skład, których wchodzili specjaliści z zakresu krwiodawstwa i krwiolecznictwa,

reprezentujący Instytut Hematologii, placówki służby krwi cywilne oraz resortowe (służba krwi

podległa MON, MSW oraz Ministerstwu Komunikacji) a także honorowi dawcy krwi. Komisje

doradzały Zarządowi Głównemu PCK, opracowywały plany działania Stowarzyszenia w

zakresie honorowego krwiodawstwa oraz niezbędne materiały merytoryczne. Członkowie

komisji byli bardzo aktywni w przygotowaniach obchodów Dni Honorowego Krwiodawstwa i

różnych imprez promujących honorowe krwiodawstwo. Niewątpliwie były to także, z racji

swoich wysokich kompetencji i znaczenia w środowiskach naukowych, gremia bardzo

pomocne w kontaktach Polskiego Czerwonego Krzyża ze służbą krwi i organami władzy

państwowej nie tylko w sprawach krwiodawstwa.

Od początku stosowano różne formy wyróżnień honorowych dawców krwi, takie jak

upominki, bilety do kina, teatru, organizowano także wycieczki krajowe i zagraniczne. Nie

można tu pominąć dużego znaczenia dla wzmacniania tożsamości honorowych krwiodawców

odznak „Honorowego” i „Zasłużonego Honorowego Dawcy Krwi” (trzystopniową: brązową,

39 Geneza i ewolucja ruchu honorowego krwiodawstwa Polskiego Czerwonego Krzyża;

http://pck.malopolska.pl/geneza-ewolucja-ruchu-honorowego-krwiodawstwa-polskiego-czerwonego-krzyza/

[dostęp: 08.10.2019]

http://pck.malopolska.pl/geneza-ewolucja-ruchu-honorowego-krwiodawstwa-polskiego-czerwonego-krzyza/

36

srebrną i złotą)40, wyróżnienia „Kryształowe Serce”, oraz Odznaki Honorowy Dawca Krwi –

Zasłużony dla Zdrowia Narodu” czy odznaczeń państwowych, którymi wyróżniani byli i są

najbardziej zasłużeni dawcy. Dzięki staraniom Polskiego Czerwonego Krzyża o nadawanie

wybitnie zasłużonym honorowym dawcom krwi odznaczeń państwowych w randze orderów

Rada Państwa przyznawała im ustanowiony w 1979 r. tytuł honorowy „Zasłużony dla Zdrowia

Narodu”. Był on nadawany do 1992 r., został zniesiony na mocy ustawy z dnia 16 października

1992 r. Potwierdzeniem rangi honorowego krwiodawstwa było odznaczanie tych, którzy

oddali, co najmniej 25 l krwi, Złotym Krzyżem Zasługi. Szczególnie cenione przez honorowych

dawców krwi „Kryształowe Serce”, pomyślane przez inicjatorów, jako wyróżnienie

okazjonalne w związku z 30-leciem ruchu, stało się z czasem trwałym wyróżnieniem, któremu

niekiedy nadaje się rangę odznaczenia. Okazją do honorowania krwiodawców były i są przede

wszystkim obchodzone, od 1972 r. w całym kraju, w dniach 22-26 listopada „Dni Honorowego

Krwiodawstwa”, a także „Tydzień PCK” czy „Światowy Dzień Honorowego Dawcy Krwi”.

Stanowiło to dobrą okazję do przypomnienia społeczeństwu, jak potrzebnym gestem dobrej

woli jest oddawanie krwi. Ideę Dni propagowała prasa. W listopadowych dziennikach i

tygodnikach pojawiały się okolicznościowe artykuły i reportaże. Z roku na rok akcja

propagandowa PCK (stowarzyszenia skupiającego w latach 70. w swych szeregach 5,5 mln

członków) rozwijała się coraz intensywniej, czego dowodem był skokowy wzrost liczby litrów

krwi oddanej nieodpłatnie.

Poza różnymi formami wyróżnień honorowych krwiodawców, zabieganiem

o uprawnienia i stosowaniem coraz to nowszych sposobów zachęcania ich do oddawania

krwi – Polski Czerwony Krzyż opiekował się dawcami znajdującymi się w trudnej sytuacji

materialnej, chorymi, wymagającymi specjalistycznej pomocy medycznej. W okresie od

1951 r. do 1989 r. Stowarzyszenie czuło się także odpowiedzialne za problemy z niedoborem

butelek do pobierania krwi, tępe igły, niewłaściwe posiłki regeneracyjne wydawane

w placówkach służby krwi, nieprzestrzeganie uprawnień dawców, szczególnie do korzystania

z pomocy medycznej bez kolejki. Polski Czerwony Krzyż podejmował skuteczne interwencje

w takich sprawach. Przypomnieć należy także o wielkiej pomocy materialnej Polskiego

Czerwonego Krzyża dla rannych w powstaniu węgierskim w 1956 r. Wówczas na apel

Polskiego Czerwonego Krzyża odpowiedziało 11.198 honorowych dawców krwi. Także duża

40 W latach siedemdziesiątych wprowadzono I i II stopień nowej odznaki: Zasłużony Honorowy Dawca Krwi

(I stopnia za oddanie 20 l; II stopnia za oddanie 12 l krwi).

37

pomoc materialna została zorganizowana w okresie stanu wojennego41.W latach 60. XX w.

większość dawców zgłaszających się do placówek krwiodawstwa po raz pierwszy, akcyjnie,

deklarowała regularne oddawanie krwi.

Dawcy ci wstępowali do jednostek podstawowych Polskiego Czerwonego Krzyża

początkowo kół PCK. W celu systematycznego zaopatrywania szpitali w krew rozpoczęto od

1964 roku tworzenie przy kołach PCK Klubów Honorowych Dawców Krwi (dalej: HDK). Ich

działanie opierało się o podstawowe zasady promowane przez PCK: anonimowość,

bezinteresowność, ciągłość i dobrowolność. Podczas gdy koła PCK zrzeszały członków

zwyczajnych realizujących różne zadania statutowe Stowarzyszenia, w tym organizowały akcje

krwiodawstwa kluby HDK PCK zajmowały się głównie regularnym oddawaniem krwi przez

swoich członków. Nie oznacza to, że aktywność wszystkich członków klubów ograniczała się

tylko do takiej działalności.

Zarządy klubów ściśle współpracowały z oddziałami PCK i placówkami poboru krwi,

co zapewniało regularne zaopatrywanie tych placówek w niezbędną ilość krwi. Kluby HDK

PCK były bardzo popularną formą zrzeszania ludzi dobrowolnie oddających krew. Tworzone

były w zakładach pracy, szczególnie w tych zagrożonych wypadkami, szkołach pomaturalnych,

wyższych uczelniach, przy oddziałach PCK. Ich liczba regularnie rosła od 26 zrzeszających

800 dawców w roku 1960 do 4.415 liczących 353.724 członków w 1986 r. (w tym roku nastąpił

największy wzrost liczby klubów i ich członków). W 1984 r. w województwie poznańskim

działało 131 klubów skupiających 8907 krwiodawców, w tym 981 kobiet. Nieustannie

intensyfikowano działania propagandowe. Wielkopolskie Kluby HDK wdrażały bardzo

różnorodne formy działalności społecznej i kulturalnej, propagując ruch honorowego

krwiodawstwa w lokalnych środowiskach i zakładach pracy. Wiele klubów podejmowało

społeczne prace na rzecz ochrony środowiska, organizowało kwesty uliczne i imprezy

rekreacyjno-zdrowotne. Członkowie klubów uczestniczyli w festynach, rajdach i imprezach,

często o zasięgu krajowym (Marsz Pokoju, Krajowa Spartakiada Klubów HDK)42.

Wyodrębnienie klubów HDK PCK z kół PCK okazało się niestety problemem dla

integralności struktury organizacyjnej Stowarzyszenia. Dopiero w Statucie PCK z 1996 r.

postanowiono, że kluby HDK są podstawowymi jednostkami organizacyjnymi PCK na równi

41 Zob. szerzej: M. Cichocka, Polski Czerwony Krzyż..., s. 64-69. 42 J. Malinowski, Kropla nadziei..., s. 51.

38

z kołami. Efektywność działań czerwonokrzyskich w zakresie propagowania honorowego

krwiodawstwa najlepiej ilustrują dane dotyczące ilości krwi oddanej honorowo przez członków

PCK. W 1970 roku oddali oni 49 286 l, a w roku 1973 – 108 019 l43.

W związku z dynamicznym rozwojem ruchu honorowego krwiodawstwa Polskiego

Czerwonego Krzyża, poszukiwano rozwiązań organizacyjnych z jednej strony zapewniających

prawidłowe funkcjonowanie klubów HDK - PCK i wypełnianie podstawowych zadań ich

członków, czyli regularnego oddawania krwi, a z drugiej strony spełniających rolę rodzaju

samorządu ruchu ściśle współdziałającego z organami odpowiednich szczebli organizacyjnych

Stowarzyszenia. Stąd w latach 80-tych ubiegłego wieku ustanowiono rady honorowego

krwiodawstwa PCK, rejonowe, okręgowe i Krajową Radę Honorowego Krwiodawstwa PCK,

która zastąpiła dotychczasową Komisję ds. krwiodawstwa. Rady działały, w oparciu o

określone regulaminy, ich składy były wybierane w ramach kampanii wyborczej, począwszy

od wyborów zarządów klubów HDK PCK, rad rejonowych, okręgowych do Krajowej Rady

HDK PCK. Powstała sytuacja swego rodzaju dualizmu organizacyjnego, bowiem rady HDK

wybierano podobnie jak organy statutowe PCK w strukturze pionowej - od jednostki

podstawowej do szczebla krajowego. Zasady tworzenia rad były zmieniane w wyniku zmian

zapisów Statutu PCK, ostatnio w 2011 roku. Zgodnie z tymi zmianami rady nie są wybierane,

lecz powoływane przez zarządy oddziałów i Zarząd Główny PCK, co pozwoliło usunąć

anomalię organizacyjną. Aby podnieść aktywność klubów i stowarzyszeń honorowych

dawców, PCK podejmowało na przestrzeni pierwszej połowy lat dziewięćdziesiątych w skali

całego kraju szereg inicjatyw promocyjnych. Dużą rolę spełniał tu „Biuletyn Krajowej Rady

Honorowego Krwiodawstwa PCK - Dar Krwi”, wydawany od 1994 roku44. Na łamach

czasopisma informowano o działalności klubów HDK i promowano honorowe krwiodawstwo.

Pewnego rodzaju gratyfikacją dla krwiodawców zrzeszonych w HDK był udział w rajdach

„Czerwona Róża” organizowanych przez PCK. Dużo uwagi poświęcano organizowaniu akcji

promocyjnej w dniu 14 czerwca. Wtedy to z inicjatywy Światowej Organizacji Zdrowia

i Międzynarodowej Federacji Towarzystw Czerwonego Krzyża i Czerwonego Półksiężyca

obchodzony jest Światowy Dzień Krwiodawcy. Od 1945 r. aż po dzień dzisiejszy działalność

Polskiego Czerwonego Krzyża służy pozyskiwaniu jak największej liczby honorowych

dawców krwi, a co się z tym wiąże zapewnieniu służbie zdrowia niezbędnej ilości krwi. Należy

43 M. Cichocka, Polski Czerwony Krzyż..., s. 71. 44 Tamże, s. 133.

39

podkreślić, że dorobek czerwonokrzyski jest w tym zakresie trwały i wielowymiarowy liczony

wymiernymi efektami.

3. Historia krwiodawstwa i krwiolecznictwa w Poznaniu

Stacja krwiodawstwa w Poznaniu powstała w 1946 roku. Zorganizowana została

w ramach działalności PCK dzięki wysiłkom pełnomocnika Zarządu Głównego tej organizacji

na Okręg Wielkopolski prof. Sergiusza Schillinga-Siengalewicza45. Dnia 15 marca 1946 roku

rozpoczęła pracę placówka nosząca nazwę: Stacja Przetaczania Krwi PCK46. Do kierowania

czteroosobowym zespołem specjalistów wyznaczono dr. Ryszarda Fidelskiego47. Został on

dyrektorem Stacji i w oparciu o pomoc udzielaną przez zarząd Okręgu Wielkopolskiego PCK

podjął szeroko zarojone działania organizacyjne.

Pierwszy lokal przy ul. Spokojnej 31 pozyskano od wojska. Do końca kwietnia

pomieszczenie przystosowano dla celów krwiodawstwa. Zakupiono stoły laboratoryjne, szafki

i inne niezbędne urządzenia. Zaprowadzono kartotekę i wydrukowano legitymacje dla

krwiodawców. Lokal okazał się jednak szybko stanowczo zbyt mały. W maju udało się uzyskać

od władz wojskowych pomieszczenia przy ul. Bukowskiej 20, w budynku kasyna oficerskiego.

Rozpoczęto prace adaptacyjne nowego lokalu. Stacja zajęła dwa pomieszczenia. W jednym

urządzono laboratorium, w drugim kancelarię i gabinet lekarski. 8 czerwca 1946 roku

w ramach Tygodnia PCK odbyło się oficjalne otwarcie Stacji Krwiodawców PCK.

Dr Ryszard Fidelski opracował instrukcję, w której określił podstawowe cele i zadania

Stacji. Należało do nich przede wszystkim pobieranie, konserwowanie i dostarczanie

pełnowartościowej krwi świeżej, a także konserwowanej dla szpitali wojskowych i cywilnych.

W tym celu stacja miała rejestrować krwiodawców, określać właściwą dla każdego grupę krwi

i oceniać jej medyczną użyteczność. Ustalono dopuszczalny wiek dawców, zarówno kobiet, jak

45 Sergiusz Schilling-Siengalewicz (1887–1951), medyk sądowy i toksykolog, członek PCK. Profesor Wydziału

Lekarskiego Uniwersytetu Poznańskiego.

46 Początkowo zamiennie funkcjonowały nazwy: Stacja Krwiodawców PCK, Ośrodek Krwiodawców i Stacja

Przetaczania Krwi PCK Okręg Wielkopolski, Okręgowa Stacja Przetaczania Krwi PCK, Stacja Przetaczania

i Konserwowania Krwi w Poznaniu (1946–1950), a od 1950 roku Wojewódzka Stacja Krwiodawstwa w Poznaniu. 47 Ryszard Fidelski (1916–2004), absolwent Szkoły Podchorążych Centrum Wyszkolenia Sanitarnego

w Warszawie. Po uzyskaniu dyplomu lekarza w październiku 1945 r. uzyskał przeniesienie służbowe do Poznania

i podjął pracę w Zakładzie Medycyny Sądowej Uniwersytetu Poznańskiego. W 1959 r. rozpoczął pracę w

Wojskowej Akademii Medycznej w Łodzi. W 1960 r. uzyskał habilitację i objął kierownictwo Zakładu Patologii

Ogólnej WAM. Był autorem licznych prac, m.in.: Zasad leczenia przetaczaniem krwi (1950). zob. szerzej: C.

Marmura, Płk. prof. dr hab. med. Ryszard Fidelski (1916–2004), „Kronikarz: Semestralny Biuletyn Informacyjny

Uniwersytetu Medycznego w Łodzi”, 2005/2006, R. 4, nr 2 (8), s. 11-16.

40

i mężczyzn, na od 18 do 35 lat. Ilość każdorazowo pobranej krwi nie mogła przekraczać 300

cm³. Zaznaczono, że każdy krwiodawca powinien podlegać okresowo badaniu krwi

(morfologia, odczyn Wassermana, odczyn Biernackiego, na obecność pasożytów), badaniu

„fizykalnemu” (łącznie z badaniem plwociny i moczu) oraz prześwietleniu rentgenowskiemu.

Kandydata na krwiodawcę dyskwalifikowało m.in. stwierdzenie kiły, gruźlicy płuc, gruźlicy

kości, miażdżycy naczyń krwionośnych i ostrej choroby zakaźnej. Do zadań stacji zaliczono

popularyzowanie oznaczania grup krwi (na wypadek wojny, katastrof, itp.) oraz zrzeszanie

krwiodawców. Do końca sierpnia 1946 roku przebadano i oznaczono grupy krwi u 107 osób, a

17 z nich zakwalifikowano, jako stałych dawców. Ogółem przetoczono w tym okresie 1310

cm³, dokonano kilku transfuzji, w tym jedną dla szpitala wojskowego48. Po czterech miesiącach

działalności przy ul. Bukowskiej rozpoczęła się kolejna przeprowadzka Stacji, tym razem do

przedwojennej willi przy ul. Skarbka 21 na tzw. Starym Grunwaldzie. Stacja zyskała lepsze

warunki lokalowe. Na pierwszym piętrze willi zajęła cztery pokoje, w których urządzono:

kancelarię, salę zabiegową, laboratorium i gabinet lekarski. Pracowało tu dwóch lekarzy

internista i serolog oraz dwie laborantki.

Stacja w Poznaniu obejmowała swoim zasięgiem instytucje lecznicze Wielkopolski

i Ziem Odzyskanych. Z jej pomocy korzystały już wszystkie poznańskie szpitale, w tym

zwłaszcza Szpital Miejski, Szpital św. Józefa, Klinika Dziecięca i Wojskowy Szpital

Okręgowy. Krew stosowana była głównie na oddziałach chirurgicznych, przy trudnych

zabiegach operacyjnych, krwotokach lub wstrząsach pourazowych. A także: na oddziałach

ginekologiczno-położniczych, w wypadku obfitych krwotoków, transfuzji wymiennych dla

noworodków urodzonych z chorobą hemolityczną. Krew przetaczano przede wszystkim

bezpośrednio. Zmuszało to kierownictwo Stacji do ciągłego przypominania krwiodawcom

o obowiązku zachowania ścisłej dyscypliny, polegającej na punktualnym stawianiu się do

szpitala w celu przetoczenia krwi. Proces konserwowania krwi zaczęto wprowadzać w Stacji

dopiero od roku 1948. Krew konserwowaną najwcześniej stosowano w szpitalach wojskowych,

natomiast lekarze cywilni preferowali przetaczanie bezpośrednie. I choć z początku popyt na

krew konserwowaną nie był zbyt wielki, to z czasem liczba przetoczeń bezpośrednich zaczęła

systematycznie maleć. Proces konserwacji krwi stwarzał lepsze warunki leczenia dzięki

możliwości szybkiego dostarczenia jej, jak też posiadania stałego zapasu odpowiednich grup.

W 1947 roku przetoczono 41 855 cm³ krwi, wydano suchego osocza 120 000 cm³, dokonano

48 J. Malinowski, Kropla nadziei…, s. 16.

41

180 transfuzji, przeprowadzono 2264 badania laboratoryjne i przebadano 1270 osób. A już w

roku następnym przetoczono 151 870 cm³ krwi, wydano 180 000 cm³ suchego osocza,

dokonano 627 transfuzji, przeprowadzono 2640 badań laboratoryjnych i przebadano 1806

osób49.

Zakres obowiązków Stacji systematycznie rósł i warunki lokalowe, jakie oferowała

willa przy ul. Skarbka 21, okazały się szybko niewystarczające. Jesienią 1948 roku przekazano

Stacji część budynku Zakładu Ginekologiczno-Położniczego przy ul. Polnej 33. W wyniku

umowy z 1 października 1948 roku Stacja otrzymała obiekt w dwudziestoletnią bezpłatną

dzierżawę50. W sfinansowaniu gruntownego remontu obiektu znaczący udział miało

Ministerstwo Zdrowia i Zarząd Główny PCK. We wrześniu 1948 roku rozpoczęto

odgruzowywanie i przeprowadzanie kapitalnego remontu lokali, który został ukończony w

marcu 1949 roku. Zatrudniano wtedy trzech lekarzy, a personel liczył 13 pracowników. Po

trzech latach w Stacji pracowało już 75 osób.

Stacja dysponowała początkowo 19 pomieszczeniami w piwnicy i na parterze, a po

przebudowie i rozbudowie w 1950 roku otrzymała dostęp do pierwszego piętra. W sumie

w gestii ośrodka znalazło się 36 pomieszczeń o powierzchni użytkowej około 820 m². Swoje

miejsce znalazły tu chłodnia, czyli magazyn krwi, oraz zmywalnia, niezwykle ważna dla

sprawnego działania Stacji. Do pobierania krwi stosowano, bowiem sprzęt wielokrotnego

użytku. Już od 1949 roku w posiadaniu Stacji był samochód zaopatrzony w chłodnię.

Strukturę Stacji w latach pięćdziesiątych tworzyło sześć oddziałów: Oddział I –

Dawców Krwi, Oddział II – Pobierania Krwi, Oddział III – Produkcji Płynów Konserwujących,

Oddział IV – Laboratoryjny. W jego skład wchodziły: Pracownia Badań Grup Krwi, Pracownia

Surowic Wzorcowych, Pracownia Hematologiczna, Pracownia Bakterio-logiczna i

Serologiczno-Diagnostyczna, Pracownia Preparatów z Krwi, Laboratorium Analityczne.

Działały także: Oddział V – Produkcji Suchego Osocza oraz Oddział VI – Administracyjno-

Gospodarczy51.

Od 1949 roku Stacja Krwiodawstwa w Poznaniu rozpoczęła organizowanie

w większych miejscowościach Wielkopolski i Ziemi Lubuskiej ośrodków i punktów

49 J. Malinowski, Kropla nadziei..., s. 19. 50 Tamże, s. 21. 51 Archiwum RCKiK, sygn. 1/4, Schemat organizacyjny i obsada stacji krwiodawstwa w Poznaniu, 1951/1953.

42

krwiodawstwa. Placówki takie powstały w Gorzowie, Kaliszu i Zielonej Górze, a także

Gnieźnie, Nowym Tomyślu, Koninie i Pile. Ośrodki i punkty krwiodawstwa tworzono przy

miejscowych szpitalach powiatowych, a ich liczba w 1952 roku zamknęła się 29

przyszpitalnymi punktami krwiodawstwa. W województwie poznańskim było ich 20,

w zielonogórskim – 9. Stacja w Poznaniu sprawowała nad nimi opiekę merytoryczną oraz miała

prawo ich kontrolowania52.Do istotnej zmiany administracyjnej doszło w Wojewódzkiej Stacji

Krwiodawstwa w Poznaniu w grudniu 1950 roku, kiedy to na mocy okólnika Ministerstwa

Zdrowia została ona włączona pod bezpośredni zarząd Ministerstwa. Odtąd finansowana była

przez Wydział Zdrowia Wojewódzkiej Rady Narodowej w Poznaniu. Od 1951 roku poznańska

Stacja otrzymywała roczny plan poboru krwi. Pierwszy „plan produkcyjny” określił tę liczbę

na 6000 l w ciągu roku. Przydzielał również odpowiednie środki finansowe. Pod względem

merytorycznym Stacja podlegała Instytutowi Hematologii w Warszawie.

Poznańska Stacja, która w 1953 roku dysponowała już 5200 stałymi dawcami krwi,

prowadziła wielostronną produkcję preparatów krwiopochodnych. Dwa lata wcześniej została

wyposażona w aparaturę przeznaczoną do liofilizowania osocza. Produkowano hemopreparaty,

masy erytrocytarne i pasty krwinkowe. Z czasem rozszerzono produkcję o koncentrat krwinek

czerwonych, płynne osocze, surowice, błony fibrynowe, trombinę oraz środek doustny o

nazwie hemogen.

W połowie lat pięćdziesiątych Stacja Krwiodawstwa w Poznaniu osiągnęła status jednej

z najlepszych placówek tego typu w Polsce. Wysoka ranga Stacji była zasługą dr. Ryszarda

Fidelskiego, który dążył do tego, aby placówka przez niego zarządzana stała się główną

„wytwórnią” krwi konserwowanej oraz była w stanie wytwarzać suche osocze. Ponadto dużo

uwagi poświęcał działaniom zmierzającym w kierunku stworzenia prężnego ośrodka

szkoleniowego dla personelu laboratoriów i szpitali z mniejszych ośrodków53.

Wydarzeniem szczególnie istotnym w całej historii Stacji Krwiodawstwa stał się

Czerwiec 1956 roku. W związku z protestami robotników na ulicach miasta dyrektor Stacji

dr Władysław Widy zarządził 28 czerwca stan pogotowia i nakazał pracownikom pozostanie

52 Z dniem 1 października 1952 r. ośrodki krwiodawstwa w Kaliszu i Zielonej Górze zostały przekształcone

w samodzielne stacje krwiodawstwa. 53 Po odejściu ze Stacji dr. Ryszarda Fidelskiego w 1954 r. w krótkim okresie zmieniło się aż trzech dyrektorów.

Od 1954 do 1955 roku funkcję tę pełnił dr Ryszard Kotelba, po nim dr Władysław Widy, a w 1957 roku dyrektorem

Stacji została dr Hanna Gerwel, która na tym stanowisku pracowała do 1980 roku.

43

w placówce do odwołania. Sam bez przerwy czuwał nad sprawnością dostaw krwi do szpitali.

Kiedy wyczerpały się zapasy miejscowe, zażądał nadesłania krwi z Warszawy54.

Poważnym sprawdzianem dla Stacji okazały wydarzenia z przełomu października

i listopada 1956 roku. W związku z apelem Węgierskiego Czerwonego Krzyża o oddawanie

krwi dla Węgrów, Instytut Hematologii w Warszawie już 25 października 1956 roku wysłał

tam pierwszą partię plazmy. Jednocześnie nawiązał łączność ze wszystkimi wojewódzkimi

stacjami krwiodawstwa i ogłosił stan pogotowia. Przed punktami krwiodawstwa w całym kraju

ustawiły się kolejki ofiarnych dawców. Był to przejaw powszechnej sympatii dla Węgrów

walczących o niepodległość. Personel stacji krwiodawstwa nie był oczywiście przygotowany

do przeprowadzenia tak masowej akcji poboru. Przepustowość większości stacji była zbyt

mała, a procedura pobrania krwi od jednej osoby trwała około 2,5–3 godzin.

Do Stacji Krwiodawstwa przy ul. Jackowskiego poznaniacy stawiali się już w piątek 26

października. Następnego dnia samorzutnie zgłosiło się około 200 osób. W niedzielę także

odebrano krew od kilkudziesięciu dawców, w tym przede wszystkim od pracowników służby

zdrowia i studentów. W poniedziałek 29 października, po apelu PCK ogłoszonym przez

Rozgłośnię Poznańską Polskiego Radia, Stacja Krwiodawstwa wypełniała się dawcami do

późnych godzin wieczornych. Dwoma samolotami z lotniska Ławica wysłano dwadzieścia

dużych skrzyń zawierających krew, plazmę suchą oraz glukozę. Trafiały one do Instytutu

Hematologii w Warszawie, a stamtąd zostały przesłane drogą powietrzną na Węgry. Aby

umożliwić oddanie krwi wszystkim chętnym, personel stacji przygotował dodatkowe

stanowiska. Mimo że pracowano całą dobę, nie zdołano pobrać krwi od wszystkich.

Wojewódzka Stacja Krwiodawstwa w Poznaniu przekazała 820 l płynnej krwi, 160 l plazmy

i 290 l glukozy. Z Poznania wysłano do Budapesztu także 100 kg lekarstw i środków

opatrunkowych, 20 t żywności i 86 elementów wyposażenia ambulatoryjnego. Wszystkie

transporty krwi, leków i środków opatrunkowych zostały natychmiast wykorzystane przez

szpitale budapeszteńskie55.

Lokalizacja poznańskiej placówki krwiodawstwa przy szpitalu klinicznym, który także

odczuwał brak pomieszczeń, hamował dalszy jej rozwój. Stacja w warunkach dojmującej

ciasnoty obsługiwała aż 5200 stałych krwiodawców i zatrudniała 76 osób. Przeciętna

54 J. Malinowski, Kropla nadziei..., s. 30. 55 J. Malinowski, Kropla nadziei..., s. 33; Zob. także: J. Tischler, Polska wobec powstania węgierskiego 1956 roku,

[w:] 1956 Poznań–Budapeszt, Poznań 2006, s. 161.

44

frekwencja dzienna wynosiła około 120 osób. Stąd największym problemem Stacji był brak

przestronnych poczekalni i miejsc wypoczynku po oddaniu krwi. Dość często dawcy tłoczyli

się wręcz w kolejkach, które ustawiały się na klatce schodowej, a kończyły się niejednokrotnie

na ulicy. Dostrzegając wszystkie te problemy podjęto działania mające na celu zapewnienie

załodze ośrodka i krwiodawcom lepszych warunków przez wybudowanie nowego gmachu.

Miał on posiadać obszerne pomieszczenia i odpowiednią przestrzeń gwarantującą dalszy

rozwój placówki. Dobrą lokalizacją okazała się działka przy ul. Marcelińskiej 44. Teren ten

sąsiadował ze Szpitalem im. Heliodora Święcickiego, a nieopodal znajdował się też Szpital

Wojskowy oraz Klinika Ginekologiczno-Położnicza Akademii Medycznej, czyli

najpoważniejsi odbiorcy krwi. Atutem była bardzo dogodna komunikacja w postaci trzech linii

tramwajowych, łączących ten teren ze śródmieściem i największymi dzielnicami Poznania. W

dodatku ów obszar leżał stosunkowo niedaleko od głównego dworca kolejowego, co miało

olbrzymie znaczenie dla krwiodawców przybywających z innych miejscowości oraz dla

komunikacji z terenowymi punktami krwiodawstwa. Ponadto blisko było stąd do lotniska, co

jest szczególnie ważne przy transporcie krwi na dalsze odległości. Po czterech latach budowy

oddano do użytku nowy budynek Stacji, który pod względem wielkości, rozkładu pomieszczeń

i wyposażenia należał do najbardziej nowoczesnych stacji w kraju.56 Znajdowało się tam 100

dobrze wyposażonych pomieszczeń specjalistycznych, w których znalazło miejsce siedem

oddziałów: I. Oddział Dawców, II. Oddział Pobierania Krwi, III. Oddział Produkcji Płynów

Konserwujących, IV. Oddział Laboratoryjny, V. Oddział Produkcji Suchego Osocza, VI.

Oddział Hemopreparatów i VII. Oddział Administracyjno-Gospodarczy. Całości inwestycji

dopełniły oddane do użytku w 1958 roku garaże z warsztatem dla obsługi pojazdów Stacji i

zapleczem magazynowym.

Procedura poboru krwi stała się odtąd przejrzysta i wygodna. Dawca zgłaszał się do

Stacji na czczo. Z głównego holu przechodził do poczekalni. Cykl badań zaczynał się

pobraniem próbek krwi w specjalnym po-mieszczeniu. Osobno pobierano próbki z żył

i z palca, które były dostarczane do Oddziału Laboratoryjnego. Badanie krwiodawcy odbywało

się w następującej kolejności: rentgen, wenerolog, na końcu internista. Po uzyskaniu

pozytywnego wyniku dawca otrzymywał śniadanie, składające się ze szklanki mocnej kawy

pobudzającej krążenie i bułki z marmoladą. Po posiłku dawca rozbierał się w szatni i

56 Pomieszczenia Stacji Krwiodawstwa przy ul. Jackowskiego zostały przekazane II Klinice Chorób Dzieci

kierowanej przez prof. Olecha Szczepskiego z Akademii Medycznej w Poznaniu, zob. Uniwersytet Medyczny im.

Karola Marcinkowskiego…, s. 555.

45

przechodził do łaźni z prysznicem, a następnie poddawany był oględzinom lekarskim.

Zakwalifikowany przez lekarza do pobrania krwi przechodził do pokoju przed zabiegowego,

gdzie wkładał kitel oraz gumowe kalosze i udawał się do sali zabiegowej. Tu w jednym z

boksów, przez okienko pobierano mu krew. Dawca mógł oddać jednorazowo 200 lub 400 ml

krwi. Do pobierania krwi, podobnie jak do pozostałych zabiegów, stosowano sprzęt

wielokrotnego użytku. Sprzęt jednorazowy zaczęto stopniowo wprowadzać pod koniec lat

siedemdziesiątych. Po zabiegu dawca wypoczywał w świetlicy, znajdującej się

w bezpośrednim sąsiedztwie sali zabiegowej i gabinetu lekarskiego. Następnie spożywał obiad

w stołówce. Wynagrodzenie za oddaną krew otrzymywał w kasie, która zlokalizowana była w

pobliżu stołówki. Dawca wracał do holu, gdzie odbierał z szatni wierzchnią odzież. Butelka z

krwią była hermetycznie zamykana i z doczepioną do niej szklaną probówką wypełnioną tą

samą krwią, jeszcze raz przechodziła dokładne badanie pod kątem grupy dla definitywnego

wyeliminowania pomyłki. Wkrótce wędrowała do magazynu, skąd była przekazywana do

szpitali lub do dalszego przerobu w Stacji57.

Wraz z otwarciem nowej siedziby Stacji podjęto działania zmierzające do rozwinięcia

ruchu honorowego krwiodawstwa wśród poznaniaków i mieszkańców Wielkopolski. W tym

celu nawiązano współpracę z zarządem poznańskiego oddziału PCK. Wykorzystując duże

doświadczenie kadry PCK w zakresie popularyzacji, z końcem 1958 roku rozpoczęto zakrojoną

na szeroką skalę akcję propagandową dotyczącą krwiodawstwa, w szczególności

krwiodawstwa honorowego i rodzinnego.

Wojewódzka Stacja Krwiodawstwa w Poznaniu współpracowała w tym zakresie

z punktami krwiodawstwa, zakładami leczniczymi, placówkami zakładowej i przemysłowej

służby zdrowia. Współdziałano także z Ligą Obrony Kraju, jednostkami Ochotniczej Straży

Pożarnej, kołami gospodyń wiejskich, Związkiem Młodzieży Wiejskiej, Ligą Kobiet

i z uczelniami. Wiele załóg poznańskich zakładów pracy przystępowało masowo do oddawania

krwi. Wśród nich były np.: Oddział II Poznańskiego PKS, Zakłady Przemysłu Spirytusowego,

Goplana, PKP, Zakłady im. H. Cegielskiego, Sto-mil, Pomet, Swarzędzkie Fabryki Mebli oraz

Oddział Wojewódzki Narodowego Banku Polskiego58.

57 W. Mądry, Poznańskie krwiodawstwo - historia i dzień dzisiejszy, „Kronika Miasta Poznania”, 2007, nr 4,

s. 97. 58 J. Malinowski, Kropla nadziei..., s. 44.

46

Poza Poznaniem bardzo rozpowszechnione było honorowe krwiodawstwo

w Grodziskich Zakładach Mięsnych, Zakładach Maszyn Żniwnych w Rogoźnie, a także

w środowiskach wiejskich. Wszędzie tam docierał autobus Stacji przystosowany do badania

i pobierania krwi. Za swój bezinteresowny gest przedstawiciele zakładów pracy, w których

akcja pozyskiwania krwi stała się najbardziej owocna, otrzymywali dyplomy i puchary podczas

dorocznych spotkań z załogą Stacji. Tradycyjnie wypadały one pod koniec grudnia.

Od 1961 roku rozpoczęto akcję propagowania honorowego krwiodawstwa wśród

żołnierzy. Nawiązano w tym celu ścisłą współpracę ze 111 Szpitalem Wojskowym

w Poznaniu, który organizował wyjazdy terenowe personelu Stacji oraz lekarzy. W ich trakcie

badano przyszłych krwiodawców, pobierano krew i prowadzono uświadamiające pogadanki.

Akcją krwiodawczą objęto żołnierzy z jednostek wojskowych przydzielonych do Szpitala. Trzy

pierwsze lata przyniosły tu szczególnie dobre wyniki. Pobrano od ponad 11 tys. żołnierzy około

2400 l krwi. W 1964 roku przystosowano cztery pomieszczenia w głównym budynku Szpitala

dla celów powołanego wówczas Wojskowego Punktu Krwiodawstwa. Jednak braki kadrowe

sprawiły, że nie był on w stanie pracować samodzielnie i korzystał z pomocy Wojewódzkiej

Stacji Krwiodawstwa. Najwięcej honorowych dawców pochodziło ze Szkoły Wojsk

Pancernych, z Korpusu Bezpieczeństwa Wewnętrznego i z Wojsk Lotniczych.

Również studenci Studium Wojskowego Akademii Medycznej przeprowadzali od 1965

roku akcje honorowego krwiodawstwa59. W tymże roku po raz pierwszy podjęto akcję

honorowego dawstwa krwi wśród poborowych, tzw. akcję „P”. Z każdym rokiem nieustannie

wzrastała liczba poborowych oddających krew, tak, że już cztery lata później, w 1969 roku,

uzyskano tą drogą aż 1992 l. Z komisjami poborowymi ściśle współpracowały lokalne punkty

krwiodawstwa. Krew pobierana była w lokalach komisji poborowych, w specjalnie do tego celu

zaadaptowanych pomieszczeniach. Każdorazowo akcję „P” poprzedzały przygotowania we

wszystkich działach Stacji, związane ze zwiększonym przerobem pobranej krwi.

Działalność popularyzacyjna Stacji i PCK wyrażała się stałym wzrostem liczby

honorowych dawców. Tylko w pierwszej połowie 1959 roku honorowo oddało krew około 6,5

tys. osób, czyli tyle, ile przez cały poprzedni rok. Na przestrzeni lat 1959–1969 liczba dawców

honorowych urosła od prawie zera do 51 000. Akcja propagandowa prowadzona

w szerokich kręgach społeczeństwa przynosiła znaczące efekty. Dało się to zauważyć

59 K. Janicki, Dzieje szpitalnictwa wojskowego w Poznaniu, Oświęcim 2016, s. 183.

47

szczególnie pod koniec lipca 1963 roku po trzęsieniu ziemi w Skopje w południowej

Jugosławii. W jego wyniku ponad 70% budynków mieszkalnych uległo zniszczeniu.

W gruzach życie straciło 1070 osób, ponad 3000 odniosło obrażenia, a 150 000 zostało bez

dachu nad głową. PCK natychmiast zareagowało na tę klęskę humanitarną, organizując

w całym kraju zbiórkę funduszy, krwi, leków i opatrunków. Do Stacji Krwiodawstwa

w Poznaniu zgłosiło się wielu krwiodawców. Wkrótce z Poznania do Skopje wysłano pierwszy

transport krwi. Również w następnych latach w podobnych przypadkach poznaniacy

spontanicznie wykazywali się ofiarnością. W celu zabezpieczenia ciągle rosnącego

zapotrzebowania na krew Stacja dążyła do stworzenia nowej formy honorowego krwiodawstwa

w zakładach pracy. Polegała ona na tworzeniu banków krwi, co wiązało się z wprowadzeniem

do honorowego krwiodawstwa zasady planowości i systematyczności. Na początku lat

siedemdziesiątych poznańska Stacja miała już 50 banków krwi, obejmujących około 12 000

honorowych dawców. Był to efekt prowadzonej na szeroką skalę akcji popularyzującej

honorowe dawstwo wśród kierowców baz transportowych, połączonej z wpisywaniem grupy

krwi do prawa jazdy. Wzrosła także liczba klubów honorowych dawców, których w roku 1970

było 374, a trzy lata później już 1056.

Koniec lat siedemdziesiątych był okresem dalszego rozwoju Stacji. Trafiało do niej

24 500 l krwi rocznie, oddawanej systematycznie przez około 36 000 osób. Wraz ze wzrostem

ilości pobieranej krwi nastąpiło znaczne rozszerzenie asortymentu preparatów

krwiopochodnych produkowanych przez Stację. Największym osiągnięciem jej pracowników

było rozpoczęcie w połowie lat sześćdziesiątych produkcji preparatów niezbędnych

w leczeniu hemofilii. Z chwilą opracowania metody produkcji krioprecypitatu, w 1970 roku

zarzucono drogą i pracochłonną preparatykę frakcji I–0. Od tego roku wszyscy chorzy na

hemofilię leczeni byli już na terenie Poznania i nie było konieczności kierowania ich do

Warszawy. Od 1974 roku Stacja produkowała liofilizowany krioprecypitat, co pozwoliło na

wielokrotne wydłużenie terminu ważności preparatu oraz na przechowywanie go

w warunkach pokojowych (bez użycia zamrażarek). Dzięki temu chorzy na hemofilię

otrzymywali preparat o wiele szybciej i oszczędzano im uciążliwego podróżowania oraz

starania się o miejsca w poznańskich szpitalach. Podjęcie produkcji krioprecypitatu, obok

produkowanego już od 1966 roku fibrynogenu, pozwoliło na pełne pokrycie zapotrzebowania

zgłaszanego przez oddziały położnicze i torakochirurgiczne. Ponadto Stacja produkowała

osocze niemal w całości w postaci liofilizowanej. Wytwarzano również krew zagęszczoną oraz

48

płyny infuzyjne (sól fizjologiczną i pięcioprocentową glukozę). Rozprowadzano także środek

krwiozastępczy – dekstran.60

Od lat sześćdziesiątych poznańska placówka współpracowała z klinicystami wielu

specjalności. Rozszerzano zakres badań serologicznych, szczególnie wśród kobiet. Pozwoliło

to w znacznym stopniu zapobiegać konfliktom serologicznym. Klinika Neonatologii

rozpoczęła leczenie noworodków z konfliktem serologicznym, stosując pionierskie w owych

czasach wymienne przetaczanie krwi. W tamtej epoce (lata sześćdziesiąte i siedemdziesiąte

ubiegłego stulecia) były to osiągnięcia znaczące.

Po reformie administracyjnej, przeprowadzonej w 1975 roku, Stacja obejmowała swym

zasięgiem trzy województwa: poznańskie, pilskie i leszczyńskie. Pierwszego dnia grudnia tego

roku została wyznaczona do sprawowania specjalistycznego nadzoru w dziedzinie

krwiodawstwa i krwiolecznictwa na terenie tych województw.

W początku lat osiemdziesiątych w poznańskiej Stacji doszło do niespotykanego dotąd

wzrostu liczby krwiodawców. Rocznie pobierano od 35 000 do ponad 40 000 l krwi (w 1985

roku odnotowano 40 601 l). Istotną zmianą dokonaną w tym okresie stało się przesunięcie

górnej granicy wieku krwiodawcy, którą określono teraz na 65 lat. Nadal współpracowali ze

Stacją dawcy płatni, chociaż ich ilość systematycznie malała. W 1982 roku w województwie

poznańskim, leszczyńskim i pilskim płatnie krew oddało 1549 osób, a dwa lata wcześniej było

ich jeszcze ponad 4000. Dzięki sprawnie prowadzonej akcji informacyjnej i propagandowej

procent krwi oddanej honorowo systematycznie wzrastał. Tempo honorowego oddawania krwi

osłabło dopiero w drugiej połowie lat osiemdziesiątych. Miało to swoje źródło w niskiej

skuteczności działań PCK w kwestii ułatwiania procedury krwiodawczej w uzyskiwaniu

zwolnień z pracy. Zaniechano także ofensywnego propagowania honorowego dawstwa i

uświadamiania społeczeństwa w kwestii stale rosnącego zapotrzebowania na krew. Innymi

przyczynami zmniejszonego zainteresowania honorowym oddawaniem krwi (szczególnie w

latach 1987–1988) były obawy przed zakażeniem wirusem HIV oraz podniesienie stawek dla

dawców płatnych.

60 W. Mądry, Poznańskie krwiodawstwo…, s. 65.

49

Tabela nr 1 Ilość oddanej krwi w RCKiK w Poznaniu w latach 1960-1995

Rok 1960 1965 1970 1975 1980 1985 1990 1995

Litry krwi 12 780 13 085 17 917 24 678 34 075 40 601 38 091 39 811

Źródło: Archiwum RCKiK w Poznaniu, Sprawozdania roczne z lat 1960-1995

Coraz lepsze wyniki w pozyskiwaniu krwi na przestrzeni ostatnich dziesięcioleci XX

wieku to w dużej mierze zasługa działalności edukacyjnej i promocyjnej. W organizacji

różnorodnych akcji Wojewódzka Stacja Krwiodawstwa w Poznaniu współpracowała

z organami samorządowymi, Polskim Czerwonym Krzyżem, Klubami Honorowych Dawców

Krwi, uczelniami, szkołami, firmami, organizacjami społecznymi i służbami mundurowymi.

Dużo uwagi poświęcano działaniom edukacyjnym: popularyzowano ideę krwiodawstwa wśród

młodzieży. Organizowano wykłady, warsztaty i spotkania połączone ze zwiedzaniem Stacji.

Uczniowie, studenci i wolontariusze mieli szansę zapoznać się z procesem pobierania krwi.

Istotną rolę w obszarze promocji odgrywały organizowane rokrocznie od 1972 roku

listopadowe Dni Honorowego Krwiodawstwa. W trakcie ich przygotowania poznańska

placówka współpracowała ze 180 Klubami Honorowych Dawców Krwi zrzeszonych w: PCK,

Stowarzyszeniu Honorowych Dawców Krwi RP, Klubach Policyjnych, Klubach Strażaków

OSP i PSP oraz w organizacjach studenckich. W większości były to kluby rozsiane po

mniejszych miejscowościach całej Wielkopolski. Dla nich w siedzibie Stacji przy ul.

Marcelińskiej organizowano uroczyste spotkania podsumowujące imprezę. Towarzyszyły im

wykłady zaproszonych ekspertów. Wręczano wówczas odznaki „Honorowy Dawca Krwi –

Zasłużony dla Zdrowia Narodu”. W tym okresie odbywały się również Dni Otwarte dla

krwiodawców, ich rodzin i znajomych, w ramach, których wszyscy mogli zapoznać się z pracą

ośrodka. Z okazji Dni Honorowego Krwiodawstwa, co roku organizowano spotkania

z dawcami w Urzędzie Miasta Poznania. Stanowiło to okazję do przekazania wyrazów uznania

i podziękowań krwiodawcom ze strony władz miasta.61

Dla poznańskiej Stacji oznaczało on nie tylko okazję do podziękowania honorowym

krwiodawcom, ale także do promocji idei krwiodawstwa. Istotnym elementem pracy

Wojewódzkiej Stacji Krwiodawstwa w Poznaniu były organizowane akcje poboru krwi

w czasie wyjazdów do bardziej odległych miejscowości. Ich organizacja stawała się coraz

61 Zob. szerzej: J. Malinowski, Kropla nadziei..., s. 42-55.

50

sprawniejsza: ekipy wyjazdowe pracowały cały tydzień, często wyjeżdżając na dwie

kilkugodzinne akcje dziennie.

Kryzys ekonomiczny lat 80. wpłynął negatywnie na działalność Stacji. Szczególnie

doskwierał brak aparatów do jednorazowego przetaczania krwi, a także deficyt butelek do jej

przechowywania. W tym okresie udało się zrealizować jedną znaczącą inwestycję. W 1983

roku utworzono bank krwinek mrożonych, gdzie w specjalnych warunkach przechowywano

pojemniki zawierające rzadkie grupy krwi. Budowę pawilonu dla banku zakończono w marcu

1982 roku. Montaż urządzeń niezbędnych do prawidłowej pracy nowej jednostki

przeprowadzili specjaliści ze Związku Radzieckiego. Z kolei Instytut Hematologii w

Warszawie szczegółowo opracował metodę zamrażania i rozmrażania krwi. Przeszkolono w

tym zakresie ekipę lekarzy-hematologów i służbę pomocniczą. O randze przedsięwzięcia

świadczył fakt, że unikatowa aparatura pozwalała zachować uzdrawiające właściwości krwi

przez kilka lat, podczas gdy do tej pory krew była przechowywana jedynie przez trzy tygodnie.

Bank krwinek mrożonych rozpoczął pracę w styczniu 1983 roku i obsługiwał tereny północno-

zachodniej Polski62.

Lata 90. oznaczały systematyczny rozwój honorowego krwiodawstwa. Liczba

krwiodawców stale wzrastała. Aby zapewnić im profesjonalną opiekę, zadbano przede

wszystkim o modernizację specjalistycznego wyposażenia Stacji. Systematycznie nabywano

nowy sprzęt do pobierania, wytwarzania i przechowywania krwi oraz diagnostyki serologicznej

i wirusologicznej. Mając na uwadze wymogi Unii Europejskiej dotyczące, jakości

produkowanych preparatów, utworzono już w 1992 roku Samodzielną Sekcję Kontroli, Jakości.

W następnym roku rozpoczęto prace nad wprowadzeniem w Stacji zasad „Dobrej Praktyki

Produkcyjnej”. Od 1994 roku podjęto działania zmierzające do skomputeryzowania Stacji. W

tymże roku wdrożono system komputerowy „Banku Krwi”. Obsługiwał on wszystkie

pracownie Stacji i ułatwiał kontrolę całego procesu produkcji: od rejestracji dawcy poprzez

badania laboratoryjne, pobieranie, preparatykę i ekspedycję. Skomputeryzowano również

oddziały terenowe. W 1996 roku wdrożono system kodów paskowych mający

maksymalizować bezpieczeństwo krwi i preparatów. Poznańska Stacja została w 1997 roku

poddana inspekcji ze strony międzynarodowej komórki kontroli, jakości Centralnego

Laboratorium Szwajcarskiego Czerwonego Krzyża, – jako jedna z trzech w Polsce. W efekcie

62 J. Malinowski, Kropla nadziei..., s. 51.

51

tej kontroli uznano, że poznańska Stacja wypełnia wszelkie normy obowiązujące w Unii

Europejskiej.

Od 1993 roku poznańska placówka brała udział w Programie Samowystarczalności

Kraju w zakresie preparatów osoczopochodnych. Został on opracowany przez Instytut

Hematologii i Transfuzjologii w Warszawie wspólnie z Ministerstwem Zdrowia i Opieki

Społecznej. W ramach umowy zawartej ze Szwajcarskim Czerwonym Krzyżem na

frakcjonowanie polskiego osocza wysyłano z Poznania do obróbki około 5000 l osocza rocznie.

Dzięki temu ze Szwajcarii otrzymywano sukcesywnie wysokiej, jakości preparaty

osoczopochodne, albuminy, sandoglobuliny i koncentrat czynnika VIII.

W pierwszej połowie lat 90. dużo uwagi przywiązywano do ciągłego podnoszenia

kwalifikacji pracowników, zachęcając ich m.in. do udziału w kursach i konferencjach

naukowych. Ponadto prowadzono w Stacji działalność szkoleniową z zakresu transfuzjologii

i immunologii transfuzjologicznej na użytek personelu poznańskich i wielkopolskich jednostek

medycznych. Szkoleniem objęto pracowników diagnostyki serologicznej, lekarzy

stażystów oraz lekarzy zdobywających specjalizacje z chorób wewnętrznych, pediatrii,

chirurgii, ortopedii, torakochirurgii i chorób zakaźnych. Z wiedzy pracowników Regionalnego

Centrum Krwiodawstwa i Krwiolecznictwa korzystali także lekarze odpowiedzialni za

gospodarkę krwią w różnych jednostkach leczniczych (tzw. transfuzjoniści szpitalni).

Najliczniejszą grupę szkolonych stanowili studenci Uniwersytetu Medycznego w Poznaniu z

takich kierunków, jak ratownictwo medyczne i analityka medyczna, oraz uczestnicy studiów

podyplomowych w zakresie analityki medycznej.

Wraz z wejściem w życie (1 stycznia 1999 r.) ustawy z dnia 22 sierpnia 1997 r.

o publicznej służbie krwi, Wojewódzkie Stacje Krwiodawstwa w Polsce zostały przekształcone

w Regionalne Centra Krwiodawstwa i Krwiolecznictwa. Odtąd funkcjonowały, jako

Samodzielne Publiczne Zespół Opieki Zdrowotnej. Poznańskie Centrum objęło swym

zasięgiem 20 najbliższych powiatów oraz miasta na prawach powiatu: Leszno i Poznań.

Przejęło również wszystkie punkty krwiodawstwa działające na tym obszarze, nadając im status

oddziałów terenowych.

Zgodnie z ustawą o publicznej służbie krwi Centrum w Poznaniu to podmiot

uprawniony do pobierania krwi i jej składników, preparatyki oraz zaopatrzenia w krew lub jej

składniki. Organem założycielskim dla Regionalnego Centrum Krwiodawstwa i

52

Krwiolecznictwa w Poznaniu został Minister Zdrowia. Instytucją nadzorującą pod względem

organizacyjno-finansowym jest od 2006 roku Narodowe Centrum Krwi. Nadzór merytoryczny

nad pracami poznańskiej placówki pełni Instytut Hematologii i Transfuzjologii w Warszawie.

Druga połowa lat dziewięćdziesiątych oznaczała eksplozywny rozwój honorowego

krwiodawstwa. Należy stwierdzić, że idea honorowego krwiodawstwa na dobre zakorzeniła się

wśród poznaniaków. Przykładem jest reakcja mieszkańców miasta na wieść o zawaleniu się 28

stycznia 2006 roku hali wystawowej w Katowicach. Łącznie od 29 stycznia do 1 lutego zgłosiło

się do RCKiK w Poznaniu 630 osób, które oddały prawie 230 l. krwi.63 Zauważalna jest także

wyraźna tendencja wzrostowa liczby honorowych krwiodawców w latach 1997-2017 w skali

całej Wielkopolski. I choć po roku 1995 nastąpił spadek pobrań, była to tendencja przejściowa.

W tym okresie zmniejszyła się wyraźnie liczba dawców, co było spowodowane odebraniem im

wielu posiadanych od lat przywilejów. Coraz rzadziej dawcy mogli liczyć na przychylność

zwierzchników w kwestii zwolnień z pracy. Tendencja spadkowa została stopniowo

wyhamowana i od 2001 roku odnotowuje się stały wzrost pobrań. W roku 2003 w poznańskim

Centrum pozyskano 26 057 l. Po dziesięciu latach osiągnięto wynik prawie 39 000 l, by w 2017

roku przekroczyć 41 000 l krwi.

W badanym okresie nastąpił rozwój strukturalny Centrum. W drugiej połowie lat

dziewięćdziesiątych powstały nowoczesne pracownie: Pracownia Biologii Molekularnej oraz

Pracownia Typowania Tkankowego, pomagające oddziałom hematologicznym i

nefrologicznym w doborze odpowiednich dawców do przeszczepów. Począwszy od 2002 roku

prowadzone były badania metodą biologii molekularnej na obecność we krwi wirusa HCV, a

od 2005 roku całą pobraną krew bada się tą metodą również na obecność wirusów HIV i HBV.

Pracownia wykonywała rocznie prawie 250 000 oznaczeń donacji, z czego prawie 190 000 dla

Regionalnych Centrów Krwiodawstwa i Krwiolecznictwa w Katowicach, Opolu, Wrocławiu i

Zielonej Górze. Poznańska placówka, jako jedna z dwóch w Polsce (obok Katowic) prowadziła

także procedurę mrożenia koncentratu krwinek czerwonych. Należy zwrócić uwagę, że z

początkiem XXI wieku nowym i niezwykle istotnym obszarem działalności, w które wkroczyło

poznańskie Centrum, było pozyskiwanie potencjalnych dawców komórek krwiotwórczych. Ich

przekazanie określa się potocznie, jako „transplantację szpiku”. Jest to metoda leczenia wielu

chorób rozrostowych układu krwiotwórczego, ale także chorób metabolicznych i

63 J. Malinowski, Kropla nadziei..., s. 58.

53

immunologicznych. Źródłem macierzystych komórek krwiotwórczych, budzących coraz

większe zainteresowanie lekarzy, jest również krew pępowinowa.

54

Rozdział II

Krwiodawstwo i krwiolecznictwo w polityce zdrowotnej państwa

1. Polityka zdrowotna państwa- zagadnienia teoretyczne

Zdrowie jest podstawową wartością w życiu ludzi, a prawo do zdrowia należy do

katalogu podstawowych praw człowieka. Realizacja tego prawa w stopniu gwarantującym

bezpieczeństwo zdrowotne obywateli musi być wspierane skuteczną polityką zdrowotną

państwa. Bezpieczeństwo zdrowotne jest strategicznym priorytetem nie tylko Polski, ale także

Unii Europejskiej.64 Poziom bezpieczeństwa zdrowotnego, zapewnianego przez system

zdrowotny jego beneficjentom, jest pochodną dostępności do usług opieki zdrowotnej. Zdrowie

jest wartością społeczną i czynnikiem decydującym, o jakości kapitału ludzkiego. Dobre

zdrowie jest warunkiem uczestnictwa jednostek w różnych obszarach życia społecznego. Brak

dostępu do opieki zdrowotnej wyklucza z uczestnictwa w innych sferach życia społecznego,

ale i marginalizacja z innych niż zdrowie przyczyn, np. niepełnosprawności, niezaradności,

nieumiejętności uzyskania informacji dotyczących zdrowia i zdrowego stylu życia, może

wykluczyć z korzystania z opieki zdrowotnej.

Jednym z podstawowych, a zarazem wysoce specyficznych warunków, właściwego

funkcjonowania skomplikowanych systemów opieki zdrowotnej jest sprawne zaopatrzenie

w bezpieczną krew i jej składniki, a także produkty krwiopochodne. Skuteczne, bezpieczne

i racjonalne krwiodawstwo jest jednym z fundamentów efektywnej polityki zdrowotnej

państwa. Krew i produkty krwiopochodne należą do repertuaru podstawowych środków

wykorzystywanych we współczesnej ochronie zdrowia. Ich, jakość przesądza między innymi,

o jakości opieki, a stosowanie w wielu wypadkach jest niezbędną techniką ratującą życie.

U podstaw całego systemu leży strategiczny zapas krwi niezbędnej do ratowania życia. Dlatego

też krwiodawstwo i krwiolecznictwo jest jednym z najważniejszych elementów polityki

zdrowotnej Unii Europejskiej jak i Rzeczypospolitej Polski.

64 W. Fehler, Istota wewnętrznego wymiaru polityki bezpieczeństwa państwa, „Społeczeństwo i Polityka: pismo

edukacyjne”, nr 2 (2013), s. 189; zob. szerzej: W. Fehler, Bezpieczeństwo wewnętrzne współczesnej Polski.

Aspekty teoretyczne i praktyczne, Warszawa 2012, s. 34 i nast.

55

W literaturze przedmiotu słowo „polityka” wywodzące się od greckiego „polis” jest

definiowane z punktu widzenia dwóch perspektyw: teoretycznej i praktycznej. Ujęcie

teoretyczne w centrum zainteresowania stawia poglądy, natomiast pragmatyczne stanowisko

koncentruje swoją uwagę na działaniach. Politologowie od dawna sygnalizują podwójny sens,

który przypisywany jest pojęciu polityka. W języku polskim z pewną trudnością przyjmuje się

popularne w krajach anglosaskich rozróżnienie na „policy” i „politics”65.

Polityka w najszerszym ujęciu, jako „politics”, jest formą aktywności ludzkiej, której

celem jest tworzenie, zachowanie oraz poprawa ogólnych zasad życia. W perspektywie

teoretycznej jest ona nierozłącznie związana z fenomenem konfliktu i współpracy. Z jednej

strony na politycznej arenie ścierają się sprzeczne opinie, odmienne pragnienia, konkurencyjne

potrzeby i przeciwstawne interesy, z drugiej główni aktorzy chcąc wpływać na kształtowanie

zasad muszą działać wraz z innymi. A. Heywood proponuje cztery perspektywy definiowania

polityki. W tym celu odwołuje się do sztuki rządzenia, spraw publicznych, kompromisu i

konsensusu, władzy oraz dystrybucji zasobów66.

Politykę zdrowotną określa się, jako „działalność, która ma na celu poprawę stanu

zdrowia, zaspokajanie potrzeb zdrowotnych albo udzielanie świadczeń zdrowotnych”67.

W innym ujęciu „polityka zdrowotna kraju lub społeczności to przyjmowana przez nie

strategia, służąca kontrolowaniu i optymalizowaniu wykorzystywania przez nie wiedzy

medycznej i dostępnych zasobów stosowanych do rozwiązywania problemów zdrowotnych”68.

Politykę zdrowotną można rozumieć zarówno, jako deklaratywny zestaw zasad, zgodnych

z zakładanymi celami i dotyczących rozdziału środków na realizację celów zdrowotnych lub

jako rzeczywisty rozkład wydatków na realizację zadań związanych z ochroną zdrowia. Można

też ją analizować według tego, do których grup są kierowane główne działania systemu

zdrowotnego i w jaki sposób lub w jakim zakresie poszczególne grupy korzystają z działań na

rzecz zdrowia populacji.

Cele polityki zdrowotnej obejmują, zatem wydłużanie życia i eliminowanie

przedwczesnych zgonów, minimalizację odstępstw od fizjologicznych i funkcjonalnych norm

65 K. Opałek, Zagadnienia teorii prawa i teorii polityki, Warszawa 1983, s. 252-253. 66 A. Heywood, Politologia, Warszawa 2007, s. 36. 67 C. Włodarczyk, Polityka zdrowotna w społeczeństwie demokratycznym, Kraków 1996, s. 27. 68 C. Włodarczyk, S. Paździoch, Systemy zdrowotne: zarys problematyki, Kraków 2001, s. 33.

56

przez działania profilaktyczne i wczesne wykrywanie chorób, wzmacnianie odporności na

choroby, minimalizowanie dyskomfortu i niesprawności, wzmacnianie potencjału

zdrowotnego oraz wspieranie poczucia dobrobytu i samorealizacji. Według Światowej

Organizacji Zdrowia ważnym celem polityki zdrowotnej jest: zmniejszanie nierówności

w zakresie ochrony zdrowia; zapewnianie dostępu do poprawy zdrowia; umacnianie zdrowia

poprzez zapobieganie chorobom, wypadkom, zagrożeniom; zapewnienie takiej organizacji

procesów leczenia, aby z fachowej pomocy i opieki zdrowotnej mogły korzystać osoby tego

potrzebujące i aby organizacja tej opieki i pomocy zapewniała poszanowanie godności chorego.

Wynika z tego, że zasadniczym celem polityki zdrowotnej powinno być zapewnienie

bezpieczeństwa zdrowotnego, rozumianego, jako „stan i zespół warunków prawnych,

technicznych, organizacyjnych i finansowych umożliwiających faktyczny dostęp do opieki,

usług i świadczeń w stanach chorobowych lub innych zagrożeniach życia i zdrowia”69.

Polityka ochrony zdrowia powinna respektować pewne zasady ustrojowe, jak np.

samorządność, samofinansowanie w systemie, solidaryzm społeczny zakładający

powszechność i obowiązkowość, korzystanie według potrzeb, wolny wybór płatnika

i producenta usług, gospodarność i celowość działania, działalność non-profit oraz równy

dostęp do świadczeń. Jest to pewien ideał. Wiele problemów wynika z faktu, że niektóre

z tych wartości są trudne do pogodzenia, co rodzi dylematy aksjologiczne. Jak bowiem

pogodzić zasadę solidaryzmu, sprawiedliwego dostępu do usług z efektywnością

makro- i mikro- ekonomiczną? Nie należy też zapominać o wartościach instrumentalnych

systemu ochrony zdrowia, takich jak osobista odpowiedzialność za zdrowie, suwerenność

nabywcy usług czy autonomia personelu medycznego.

W planowaniu polityki zdrowotnej ważnym celem jest zapewnienie dostępności

świadczeń polegającej na dostosowaniu:

wielkości oraz struktury zasobów do wielkości oraz struktury potrzeb populacji

sposobu organizacji procesu udostępniania usług medycznych do możliwości

korzystania pacjentów z tych usług

kosztów usług medycznych do zdolności ponoszenia opłat przez pacjentów

rozmieszczenia przestrzennego do skali oraz struktury potrzeb

69 G. Magnuszewska-Otulak, Wybrane problemy polityki zdrowotnej w Polsce, „Problemy Polityki Społecznej”,

nr 21, 2014, s. 90.

57

oczekiwań pacjentów wobec podmiotów świadczących usługi i stopnia spełnienia tych

oczekiwań70.

Wypracowanie spójnej polityki zdrowotnej utrudnia odmienności interesów różnych

stron. Z punktu widzenia państwa ważne jest zapewnienie: efektywności makroekonomicznej,

rozumianej, jako przeznaczenie na usługi medyczne takiej wielkości środków w PKB, która

umożliwi zaspokajanie potrzeb zdrowotnych, nie naruszając przy tym równowagi

ekonomicznej, oraz efektywności mikroekonomicznej, rozumianej, jako uzyskiwanie

najlepszych efektów zdrowotnych i zadowolenia konsumentów usług przy możliwie niskich

kosztach71. Z punktu widzenia płatnika ważne jest racjonalne ekonomicznie gospodarowanie

środkami. Dla obywatela kluczowe będzie uzyskanie świadczenia możliwie szybko i

najlepszej, jakości.

Według C. Włodarczyka definiowanie polityki zdrowotnej wymaga przyjęcia dwóch

różnych podejść: opisowego i normatywnego. Perspektywa opisowa odpowiada na pytanie:,

„jaka jest polityka zdrowotna?”, podczas gdy ujęcie normatywne skupia się na tym, jaka

powinna być polityka zdrowotna. Podejście opisowe umożliwia precyzyjny opis sytuacji, jej

interpretację i próby wyjaśniania oraz pozwala na wypracowanie charakterystyki zdarzeń

w określonym miejscu i czasie, dzięki czemu możliwe jest wypracowanie wyabstrahowanych

modeli. Podejście normatywne poszukuje narzędzi pomagających stwierdzić, jakie są cechy

„dobrej”, „właściwej” i „słusznej” polityki zdrowotnej, która byłaby najbardziej adekwatna dla

środowiska, w którym będzie realizowana72.

Polityka zdrowotna stanowi jeden z istotniejszych współczesnych przejawów

aktywności zarówno instytucji państwa, jak i samych jednostek. Choć podejmują te działania z

powodu różnych przesłanek, to cel jest zawsze tożsamy - próba zagwarantowania jak

najpełniejszego zakresu bezpieczeństwa zdrowotnego. Publiczna aktywność państwa w sferze

zdrowia i systemu jego ochrony podlega naukowym eksploracjom, przede wszystkim w

zakresie polityki zdrowotnej, definiowanej, jako „dający się wyodrębnić proces intencjonalnie

wywołanych zdarzeń odnoszących się do spraw zdrowia w skali ponadjednostkowej, w którym

70 Zob. szerzej: C. Włodarczyk, Reformy zdrowotne. Uniwersalny kłopot, Kraków 2003, s. 155 i nast. 71 C. Włodarczyk, S. Paździoch, Systemy zdrowotne..., s. 31. 72 C. Włodarczyk, Wprowadzenie do polityki zdrowotnej, Warszawa 2010, s. 43.

58

to procesie obecne są rozstrzygnięcia o charakterze władczym”73. Przedmiot badawczy polityki

zdrowotnej zawiera się niejako w zależności występującej między procesem politycznym a

działaniem na rzecz zdrowia, które nosić winno znamiona racjonalności.

Treścią polityki zdrowotnej jest, zatem efekt procesu decyzyjnego w postaci decyzji,

a także takie działania podmiotów publicznych, których skutki wiążą się ze zdrowiem

populacji. Polityka zdrowotna nakierowana powinna być, więc na osiągnięcie celów

społecznych, które związane są ze zdrowiem, a w szczególności zapewnieniem ogółowi

populacji jednolitego standardu bezpieczeństwa zdrowotnego m.in. poprzez niwelowanie

nierówności zdrowotnych, prewencję chorobową, zapobieganie przedwczesnym zgonom

i niepełnosprawności, czy odpowiednią organizację procesu leczenia. Polityka zdrowotna jest

aktywną w formach ochroną zdrowia jednostek i populacji oraz tworzeniem podstaw

bezpieczeństwa zdrowotnego we współpracy ze wszystkimi podmiotami operującymi

w obszarach odpowiedzialnych pośrednio i bezpośrednio za zdrowotne warunki życia, pracy,

nauki i wypoczynku oraz świadczenie usług zaspokajających potrzeby zdrowotne74. Otóż, jak

cytuje Jerzy Konieczny potrzeby zdrowotne, to „obiektywny stan rzeczy związany

z częstością występowania chorób i patologii w obrębie danej kultury, które nie są atrybutami

psychicznymi jednostek. Są to także sytuacje, w których może dojść do negatywnych skutków

dla zdrowia (lub życia) w następstwie zaniechania działań zapobiegania” 75.

W 1988 roku Światowa Organizacja Zdrowia przyjęła definicję zdrowia publicznego,

jako „nauki i sztuki zapobiegania chorobom, przedłużania życia i promowania zdrowia przez

zorganizowany wysiłek społeczeństwa”76. Obecnie definicja ta jest często modyfikowana ze

względu na jej szerokie pole, szczególnie przez badaczy i praktyków z Europy Zachodniej,

Japonii, Stanach Zjednoczonych oraz Polsce. Najobszerniejszą definicją zaproponował Jerzy

Konieczny twierdząc, że: „bezpieczeństwo zdrowia jest osiągalne, gdy państwo i jego

obywatele są przygotowani do ochrony życia w warunkach normalnych i sytuacjach

kryzysowych, poprzez ustawiczne monitorowanie zagrożeń i prowadzenie odpowiedniej

profilaktyki, podejmowanie niezbędnych działań w celu ratowania ludzi, mienia i środowiska

73 Tamże, s. 44. zob. szerzej: K. Prętki, Przekształcenia systemu ochrony zdrowia w Polsce po II wojnie światowej,

Poznań 2007, s. 35 i nast. 74 P. Grzywna, Polska polityka zdrowotna - stan i kierunki zmian, „Studia Humanistyczno-Społeczne”, t. 18, 2017,

s. 189. 75 J. Konieczny, Bezpieczeństwo zdrowia publicznego w zagrożeniach środowiskowych, Poznań 2016, s. 136. 76 A. Wojtczak, Zdrowie publiczne wyzwaniem dla systemów zdrowia XXI wieku, Warszawa 2009, s. 16.

59

oraz zapewnienie poszkodowanym dostępu do odpowiednich ośrodków leczenia (szpitalne

odziały ratunkowe, centra urazowe, ośrodki leczenia oparzeń, ośrodki leczenia ostrych zatruć,

centra rehabilitacyjne, centra pomocy psychologicznej) oraz przywracanie środowiska do stanu

równowagi zgodnie z aktualnym stanem wiedzy medycznej, prawnej i nauk o

bezpieczeństwie).” Natomiast do głównych obszarów badawczych bezpieczeństwa

zdrowotnego należą:

monitoring zdrowia, kształtowanie świadomości sytuacyjnej

zintegrowane działania w sytuacji kryzysowej w wypadkach, organizacja efektywnej

komunikacji

planowanie efektywnych przedsięwzięć zapobiegawczych

zapobieganie nadzwyczajnym zagrożeniom środowiskowym

planowanie procedur reagowania i regeneracji zdrowia w następstwie katastrof

rozwijanie współpracy międzynarodowej

integrowanie systemowe wspierające bezpieczeństwo zdrowotne

co wymaga udziału administracji publicznej, służb, inspekcji i straży, organizacji

porządkowych, grup oraz jednostek społecznych pod kierunkiem liderów zdrowia

publicznego77.

Zdrowie jest jedną z najbardziej cenionych wartości indywidualnych i społecznych.

Zgodnie ze Światową Deklaracją Zdrowia zdrowie jest „jednym z podstawowych praw

jednostki ludzkiej”78. Dlatego też polityka zdrowotna, oparta na podstawowych wartościach,

zagadnieniom zdrowia i jego ochrony poświęca całą uwagę. W wymiarze indywidualnym dobre

zdrowie jest kluczowym czynnikiem warunkującym, jakość życia, możliwość realizacji zadań

i pełnienia ról, wpływa na funkcjonowanie jednostek i rodzin. Można zgodzić się

z opinią, że „zdrowie, a raczej zły stan zdrowia, jest traktowane, jako siła sprawcza ekskluzji.

Ludzie, dlatego podlegają wykluczeniu, że ich stan zdrowia jest zły, a więc nie mogą podjąć

się odgrywania oczekiwanych od nich ról, nie mogą nawiązać odpowiednich więzi społecznych

albo zrywają te istniejące. W efekcie są odrzucani bądź to formalnie - jak przy odmowie

zatrudnienia - bądź nieformalnie - przez ostracyzm grupy większościowej”79. Dlatego też w

77 J. Konieczny, Bezpieczeństwo zdrowia..., s. 140. 78 Narodowy Program Zdrowia, www. mz.gov.pl, [dostęp: 14.02.2019]. 79 C. Włodarczyk, Zdrowie a wykluczenie społeczne. Z problemów europejskiej polityki zdrowotnej, „Problemy

Polityki Społecznej. Studia i Dyskusje”, z. 1, 1999, s 78.

60

politykę zdrowotną powinna być elementem polityki społecznej, której coraz ważniejszym

zadaniem jest przeciwdziałanie wykluczeniu społecznemu.

Do zasad, które należy uznać za konstytucyjne dla systemu ochrony zdrowia, należą:

zdrowie społeczeństwa stanowi najważniejszą część składową bogactwa narodowego (jest

dobrem publicznym, nie towarem!); troska o osiąganie pozytywnych standardów zdrowia jest

powinnością państwa, samorządów, organizacji pozarządowych, publicznych ·i prywatnych, a

także każdego obywatela80. Oczywiste staje się, zatem, że nie da się rozwiązać problemów

ochrony zdrowia i opieki zdrowotnej bez odniesienia do szerszych problemów i kwestii

społecznych. Należy też uznać, że wielu problemów dotyczących zarówno warunków, jak i

jakości życia obywateli czy funkcjonowania społeczeństwa nie da się rozwiązać bez realizacji

konstytucyjnej zasady dostępu do opieki zdrowotnej. Jak pisze Tadeusz Szumlicz, względna

autonomiczność polityki zdrowotnej stanowi pewien problem, ale „można stwierdzić, że nie

jest uzasadnione rozważanie polityki zdrowotnej w oderwaniu od prowadzonej polityki

społecznej, choćby z tego powodu, że system ochrony zdrowia »obsługują« finanse publiczne,

o które ubiegają się również inne sfery polityki społecznej. Problem wyboru społecznego

dotyczy, więc polityki społecznej, jako takiej, a nie wyłącznie obszaru spraw zdrowotnych”81.

Dlatego też na system ochrony zdrowia należy patrzeć, jako na jeden z elementów szeroko

rozumianej polityki społecznej.

Jak stwierdza J. Karski na stan zdrowia jednostek i całego społeczeństwa wpływają

czynniki, na które jednostka nie ma wpływu bądź ten wpływ jest ograniczony.

Uznanie tego faktu było przesłanką poszerzenia przez Światową Organizację Zdrowia katalogu

uwarunkowań zdrowia o czynniki niezależne od jednostki82. Niewłaściwa polityka

zatrudnienia, mieszkaniowa, zabezpieczenia społecznego, ale też polityka gospodarcza czy

ochrony środowiska mogą powodować pogorszenie stanu zdrowia. Uznając, że wpływ na stan

zdrowia takich czynników jak sytuacja na rynku pracy, warunki mieszkaniowe, prawa

i swobody obywatelskie, zbiorowe spożycie itp. jest w dużej mierze niezależny od zachowań

80 J. Nosko, Zmiany w regułach życia społecznego a problem systemu zdrowia publicznego w Polsce, „Zdrowie

Publiczne i Zarządzanie. Zeszyty Naukowe Ochrony Zdrowia”, III(2), 2005, s. 18; zob. także: Konteksty

społeczno-kulturowe zdrowia i medycyny. 1, red. nauk. M. Musielaka, Poznań 2000, oraz: Konteksty społeczno-

kulturowe zdrowia i medycyny. 6, Zdrowie i choroba w ujęciu interdyscyplinarnym, red nauk. M. Musielaka

i K. Prętkiego, Poznań 2013. 81 T. Szumlicz, Podmiotowość w zarządzaniu zmianą systemu ochrony zdrowia, Warszawa 2007, s. 20. 82 J. B. Karski, Praktyka i teoria promocji zdrowia, Warszawa 2003, s. 39.

61

i postaw jednostek, trudno nałożyć na obywateli wyłączną odpowiedzialność za ich stan

zdrowia.

Ta przesłanka uzasadnia konieczność podejmowania przez państwo szerokich

i wieloaspektowych działań z zakresu polityki społecznej, w tym ochrony i promocji zdrowia.

Tylko, bowiem kompleksowe działania pozwolą połączyć wysiłki państwa, innych podmiotów,

ale i samych obywateli w celu utrzymania i poprawy zdrowia. Można wskazać wiele

argumentów przeciwko uznaniu świadczeń ochrony zdrowia za towar, którego cenę wyznacza

arbitralnie płatnik. Wobec nieprzewidywalności wystąpienia potrzeby zdrowotnej, asymetrii

informacji między lekarzem a pacjentem, konieczne jest korygowanie rynku. Zdrowie i choroba

nie są wyłącznie problemem jednostki, ale także jej rodziny, zakładu pracy, środowiska

społecznego, zdrowie jest też cenioną wartością. Tylko państwo może zapewnić równość

warunków osiągania zdrowia, niezależnie od statusu społecznego, wykształcenia, dochodów

czy miejsca zamieszkania83.

2. Polityka zdrowotna w perspektywie Unii Europejskiej

Sposób postrzegania i interpretowania zdrowia publicznego w UE podlegał

wielostronnym zmianom. Było to częściowo związane - jak zauważa Cezary Włodarczyk - ze

wzrastającym akceptowaniem zdrowia generalnie, a nie tylko zdrowia publicznego, jako przed-

miotu zainteresowań Wspólnot84. Początkowo zdrowie było traktowane, jako sprawa

marginalna, aby z czasem stawać się jednym z kluczowych problemów Unii, choć w licznych

powtarzanych deklaracjach podkreślano rolę spełnianą przez kraje członkowskie w wielu

sprawach dotyczących organizacji i finansowania opieki zdrowotnej. Wzrastające znaczenie

przypisywane sprawom zdrowia było stale występującą tendencją. Na tym tle zdrowie

publiczne znajdowało się w odmiennej sytuacji. Od dawna było traktowane, jako objęte

mandatem Wspólnot, ale wątpliwości dotyczące identyfikacji tych kwestii, które powinny

stawać się przedmiotem koordynowanych interwencji, zdawały się towarzyszyć wszystkim

decyzjom, które w tej dziedzinie były podejmowane. Wspólnotowe zdrowie publiczne

wyrastało z klasycznych koncepcji, w postaci, w jakiej rozwijało się w XIX wieku, kiedy

83 G. Magnuszewska-Otulak, Wybrane problemy polityki zdrowotnej..., s. 88. 84 C. Włodarczyk, Zdrowie publiczne w perspektywie międzynarodowej. Wybrane problemy, Kraków 2007,

s. 122 i nast.

62

musiało przeciwstawiać się zagrożeniom, które mogły pociągać za sobą liczne ofiary, a

zwalczanie tych zagrożeń wymagało podejmowania także politycznych decyzji.

Wielokrotnie można było odnosić wrażenie, że instytucje wspólnotowe raczej starają się

odpowiadać na powstające sytuacje kryzysowe, aniżeli realizować z góry przyjęty plan.

W nowej rzeczywistości interwencje zdrowia publicznego były postrzegane raczej, jako

aktywności techniczne, dla których podejmowania decydującą racją była ochrona zdrowia

niewymagająca dodatkowego uzasadnienia i które miały charakter politycznie neutralny.

Początkowo Wspólnoty uwypuklały problemy, jako mające szczególne znaczenie dla

człowieka, m.in.: palenie papierosów, picie alkoholu, sieć nadzorująca choroby zakaźne,

AIDS/HIV, narkotyki i uzależnienia lekowe, choroby nowotworowe, krew, tkanki, organy,

rzadkie choroby i inne choroby, nadwaga i otyłość, sprawy środowiska, zdrowie psychiczne,

inicjatywy informatyczne - e-Health, urazy i zranienia, gotowość do działania w przypadkach

zagrożenia. Z czasem selektywnie wybierane sprawy ustąpiły miejsca programom

zintegrowanym już to w postaci programów zdrowia publicznego, już to w postaci strategii

zdrowotnej. Strategia sportowa przygotowana początkowo, jako wyraz szerokiego,

zintegrowanego podejścia, została następnie ograniczona do trzech celów, które były przyjęte

i realizowane już wcześniej: poprawa bezpieczeństwa zdrowia obywateli, promowanie zdrowia

na rzecz dobrobytu i solidarności, generowanie i rozpowszechnianie wiedzy na temat zdrowia.

Wspólnoty Europejskie, a potem Unia Europejska, stanowiły podstawę współpracy

i integracji coraz liczniejszej grupy krajów kontynentu, z trudem tworząc wspólnotę polityczną,

ale skutecznie przyczyniały się do rozwoju gospodarczego. Początkowo sprawy zdrowia, a

zatem także polityka zdrowotna, nie były traktowane, jako priorytetowy przedmiot kooperacji,

choć problemy społeczne znajdowały się coraz bardziej w centrum uwagi. Jak zauważa Cezary

Włodarczyk w wielu dokumentach europejskich zwracano uwagę na różne aspekty dotyczące

zdrowia, jak prawo do opieki lekarskiej, prawo do pracy, której warunki nie są szkodliwe dla

zdrowia, czy jak prawo do zdrowia w Karcie Społecznej85. Rozstrzygnięcia te inspirowały

decyzje wspólnotowe także, dlatego, że były obowiązujące dla krajów członkowskich, jak to

miało miejsce w przypadku Kodeksu Zabezpieczenia Społecznego lub - później - norm

regulujących prawa pacjentów.

85 C. Włodarczyk, Zdrowie publiczne w perspektywie międzynarodowej..., s. 43.

63

Sama Wspólnota koncentrowała się raczej na sprawach jednolitego rynku, rozwoju

polityki społecznej i wspieraniu badań naukowych. Niemniej należy wspomnieć, że problemy

socjalne zostały wskazane w Traktacie o EWG, kiedy też utworzono Europejski Fundusz

Socjalny. Ochrona zdrowia pracowników, jako problem została wymieniona w Jednolitym

Akcie Europejskim z 1986 r. Z czasem jednak sprawy zdrowia zostały przedstawione, jako

problem, którym Wspólnoty są zainteresowane, i to w stopniu coraz większym, szczególnie

dotyczącym zdrowia pracowników i bezpieczeństwa pracy. Zmiana zainteresowań i wzrost

znaczenia przypisywanego sprawom zdrowia znalazły swoje odzwierciedlenie w Traktacie z

Maastricht, następnie w Traktacie Amsterdamskim, później w dokumentach przyjętych w Nicei

oraz w projekcie Konstytucji Unii Europejskiej. Kraje członkowskie były zainteresowane

rozwijaniem aktywności Wspólnot w sprawach związanych ze społecznymi aspektami

współdziałania, a ograniczanie się do współpracy w dziedzinach gospodarczych uznano za

niewystarczające.

Po roku 2000 kraje Unii w coraz większym stopniu interesowały się podstawowymi

prawami obywateli, w tym także ich zdrowiem. Odbywało się to w ramach tworzenia

i wypełniania treścią europejskiej polityki społecznej. Znaczącym krokiem w tej dziedzinie była

Strategia Lizbońska przyjęta w marcu 2000 r. Jej przewodnim celem było uczynienie

z Unii wiodącej gospodarki świata do 2010 r., czemu miało służyć: szybkie przechodzenie do

gospodarki opartej na wiedzy, liberalizacja i integracja poszczególnych rynków i sektorów

gospodarki, rozwój przedsiębiorczości, wzrost zatrudnienia i zmiana modelu społecznego,

dbałość o trwałe fundamenty rozwoju i środowisko naturalne. Integralną częścią Strategii miała

być Otwarta Metoda Koordynacji będąca zdecentralizowaną metodą koordynacji polityki

wszystkich krajów członkowskich, umożliwiająca wszystkim uzyskiwanie wpływu na decyzje

drogą wzajemnych uzgodnień. Kodyfikacja praw, związanych ze zdrowiem, jako integralnej

części całego pakietu praw, nastąpiła w Karcie praw podstawowych, która została przyjęta w

Nicei w 2000 r.

Zwiększając zainteresowania zdrowiem, Unia Europejska poszukiwała swojego miejsca

w polityce międzynarodowej. Ważną rolę w tym procesie odegrało przyjęcie Celów

Milenijnych. W roku 2002 Unia Europejska przyjęła dokument, w którym powtórnie

potwierdzała swoje głębokie zaangażowanie w działania prowadzące do tego, że do 2015 roku

64

umieralność niemowląt i umieralność dzieci poniżej piątego roku życia w krajach

rozwijających się będą zmniejszone o dwie trzecie, wskaźnik umieralności matek zmniejszy się

o trzy czwarte, uniwersalny dostęp do świadczeń z zakresu zdrowia reprodukcyjnego

i opieki w tym zakresie będzie zagwarantowany wszystkim znajdującym się w odpowiednim

wieku, rozprzestrzenianie się HIV/AIDS, przypadków malarii i innych poważnych chorób

będzie zatrzymane, a tendencja wzrostowa odwrócona. Ogólnie zadeklarowano, że kierunki

działania Wspólnoty są zgodne z ustaleniami konferencji ludnościowych i spotkań

organizowanych pod auspicjami ONZ. Przy wspieraniu programów zdrowotnych szczególna

uwaga miała być poświęcona problemom chorób zakaźnych, macierzyństwu, zdrowiu

i prawom w zakresie reprodukcji i życia seksualnego.

Ważnym bodźcem, który skłaniał do podjęcia problemów polityki

zdrowotnej - i zdrowia publicznego - był proces rozszerzania Unii. Jak podkreśla Cezary

Włodarczyk w czasie jednej z dyskusji na ten temat padło stwierdzenie, że integracja Europy,

po przyjęciu nowych członków UE, nie może się udać, jeśli się nie uda realizować jej

zdrowotnych celów86. Powinno się dążyć się do tworzenia Europy Zdrowia (Europe of Health).

Najważniejsze spośród tych celów to walka z chorobami zakaźnymi, zapewnienie

bezpieczeństwa wrażliwych produktów takich jak żywność i preparaty krwiopochodne,

efektywne funkcjonowanie systemów zdrowotnych w warunkach wspólnego rynku. Aby

umożliwić osiągnięcie tych celów, niezbędne jest tworzenie i rozwijanie wspólnej, solidnej

bazy informacyjnej, opracowywanie bardziej efektywnych metod przeciwdziałania

zagrożeniom zdrowotnym, rozpoznanie i poddanie kontroli czynników, które mogą negatywnie

oddziaływać na zdrowie. Zalety integracji europejskiej, widoczne w wielu dziedzinach, muszą

być przenoszone do sektora zdrowotnego. Obywatele UE mają prawo domagać się świadczeń

zdrowotnych wysokiej, jakości, jeśli zdają sobie sprawę, że świadczenia takie są dostępne w

innych krajach. Nie ma uzasadnienia wydłużanie czasu oczekiwania na świadczenia, jeśli w

krajach UE są dostępne zasoby, których wykorzystanie mogłoby posłużyć szybszemu podjęciu

interwencji. Bardziej intensywna współpraca między krajami członkowskimi, ich władzami

odpowiedzialnymi za zdrowie i instytucji UE mogłaby się dobrze przysłużyć zdrowiu

obywateli. Ważnym nurtem poszukiwania nowych impulsów w rozwoju europejskiego zdrowia

publicznego była dyskusja zainicjowana w 2004 roku przez Davida Byrne'a, ówczesnego

86 C. Włodarczyk, Zdrowie publiczne w perspektywie międzynarodowej..., s. 46-47.

65

komisarza zajmującego się sprawami zdrowia, który przedstawił wnioski płynące z jego

doświadczeń.

Uważał on, iż zdrowie dla wszystkich było symbolem treści wiązanych

z pojęciem europejskiej solidarności oraz, że dobre zdrowie jest cechą współczesnych

demokracji i jedną z ich ważnych wartości. Jest zwykle następstwem ekonomicznego rozwoju,

ale także jego istotnym warunkiem. Dążąc do osiągania celu polegającego na zdrowiu dla

wszystkich, nie wystarczy ograniczać się do reagowania i leczenia chorób. Należy aktywnie

promować zdrowie, zapobiegać chorobom i wspierać ludzi w wyborach służących zdrowiu. W

proponowanym podejściu jest miejsce na właściwe reagowanie na problemy zdrowotne stojące

przed społeczeństwami. Należy dostrzegać problem starzejących się społeczeństw, chorób

będących następstwem niewłaściwego stylu życia, w tym otyłości i palenia papierosów. Należy

też pamiętać o groźbie nawrotu niektórych chorób zakaźnych, trwającym zagrożeniu

AIDS/HIV i pojawianiu się nowych chorób takich jak SARS. Konieczne jest wspieranie

inicjatyw służących zdrowiu, wzmacnianie międzynarodowej współpracy, dążenie do

zmniejszania różnic w stanie zdrowia między państwami i między krajami, koncentrowanie się

na czynnikach negatywnie wpływających na zdrowie. W działaniach służących zdrowiu jest

miejsce dla wielu partnerów, na rządy, organizacje pozarządowe, różne grupy „udziałowców",

organizacje międzynarodowe, w tym instytucje europejskie, grupy i organizacje profesjonalne.

Chociaż odpowiedzialność rządów za zdrowie nie ulega wątpliwości, to udział innych

uczestników procesu, i to udział świadomy, i akceptowany, może mieć znaczenie

fundamentalne. Ich partnerskie współdziałanie jest, zatem jednym z warunków powodzenia.87

Podkreślić należy, że zgodnie z koncepcjami realizowanymi w Unii, jej mandatem były

objęte działania zdrowia publicznego. Starannie przestrzegano rozróżnienia między zdrowiem

publicznym, które traktowano, jako przedmiot unijnego zainteresowania, oraz opieką

zdrowotną, która pozostawała w kompetencjach krajów członkowskich. Sądzić można, że była

to raczej intencja, konsekwentnie podkreślana, aniżeli jasno realizowana praktyka.

Koncepcyjnie, bowiem rozróżnienie między problemami zdrowia i zdrowia publicznego było

w wielu sytuacjach, które wymagały interwencji, niejasne. W ten sposób wcielano w życie

zasadę subsydiarności, pozostawiając suwerenne uprawnienia krajów do decydowania

87 Zob. szerzej: Polityka zdrowotna w Polsce i na świecie. Pomiędzy doświadczeniami przeszłości a wyzwaniami

przyszłości, red. K. Prętki, Poznań 2018.

66

o sposobach organizowania i finansowania systemów zdrowotnych, podkreślając przy tym

wstrzemięźliwość Wspólnoty wobec zamiarów ujednolicania tych reguł.

Konsekwentne trwanie Unii przy koncepcji zdrowia publicznego - we wszystkich

powołanych wcześniej dokumentach stosowany był termin „zdrowie publiczne" - otwiera

możliwość wykorzystania przygotowywanych przez jej instytucje opracowań i norm, jako

dogodnego tworzywa przy poszukiwaniu jej specyfiki i zakresu. Rozróżnienie to bywało jednak

kwestionowane w praktyce Unii. Jednocześnie, bowiem orzecznictwo Europejskiego

Trybunału Sprawiedliwości w Luksemburgu, w którym rozszerzano uprawnienia obywateli

krajów Unii do korzystania z ujednoliconego zakresu świadczeń, także poza granicami krajów

pochodzenia, stawało się źródłem niepokoju władz opieki zdrowotnej w krajach

członkowskich. Próby kształtowania unijnych reguł dostępności, wraz z ustalaniem zakresu

świadczeń, z których mogli korzystać obywatele tych krajów, był traktowany, jako interwencja

w ich suwerenne uprawnienia, co wzbudzało niepokój krajów przystępujących do Unii

Europejskiej w 2004 r.88

Sposób postrzegania problemów zdrowia publicznego przechodził we Wspólnotach, a

potem w Unii, znaczącą ewolucję. Warto pamiętać, że początkowo mówiono raczej

o „medycynie zdrowia publicznego”, a nie o zdrowiu publicznym. Ewolucja polegała na

rosnącej coraz bardziej uwadze poświęcanej sprawom zdrowia, które z kwestii marginalnych

stawały się stopniowo sprawą o fundamentalnym znaczeniu. Ewolucja polegała również na

przechodzeniu od zainteresowań rozproszonych, kiedy dostrzegano poszczególne problemy

zdrowotne, w niewielkim stopniu dostrzegając zachodzące między nimi związki, do prób

stosowania podejścia całościowego podporządkowanego szerokiej koncepcji uwarunkowań

zdrowotnych i wymagających przygotowywania kompleksowych programów. Te dwa

podejścia nie były wyraźnie oddzielone, były raczej dwoma stadiami procesu, który stawał się

coraz bogatszy i wewnętrznie spójny, choć zapewne było tak, że przyjęcie programu zdrowia

publicznego było znamieniem przełomu, z którym - przynajmniej początkowo -wiązano duże

nadzieje. Zdarzało się, że jakiś problem był początkowo traktowany, jako samodzielny, co

prowadziło do przygotowywania autonomicznego programu, który miał służyć jego

88 Zob. szerzej: Polityka Unii Europejskiej w zakresie bezpieczeństwa wewnętrznego. Uwarunkowania -

realizacja - wyzwania w drugiej dekadzie XXI wieku, red. nauk. W. Fehler, K. P. Marczuk, Warszawa 2015.

67

rozwiązywaniu, a później - wobec opracowania programów czy strategii kompleksowych -

zaczynał być traktowany, jako element szerszej całości.

W roku 1994 został sformułowany postulat zachęcający do podjęcia inicjatywy mającej

na celu wzmocnienie zaufania obywateli dotyczącego bezpieczeństwa obrotu krwią,

a także do działania na rzecz niezależności Wspólnoty w tej dziedzinie, a Komisja została

zachęcona przez Radę do podjęcia odpowiednich przygotowań strategicznych. Także

Parlament Europejski w swoich kolejnych rezolucjach przyjmowanych w 1993, 1995, 1996 r.

akceptował zasadę samowystarczalności i honorowego krwiodawstwa89.

Z tego względu UE zainteresowała się tworzeniem i wprowadzaniem w życie norm

regulujących pozyskiwanie, sprawdzanie stanu zdrowotności, przetwarzanie, przechowywanie

i dystrybucję krwi i produktów krwiopochodnych. Zasady doboru dawców i przeprowadzania

badania krwi oraz plazmy zostały określone w dokumencie przedstawionym w 1998 roku.

Konieczna stała się również możliwość ustalenia źródła pochodzenia krwi. Racją działania była

troska o bezpieczeństwo zarówno dawców, jak i biorców odpowiednich substancji. Pamiętać

przy tym należy, że regulacja ta, nie interweniowała w problemy normowane ustawodawstwem

farmaceutycznym. W styczniu 2003 r. podjęta została decyzja o konieczności wprowadzenia

wżycie standardów, jakości i bezpieczeństwa, które powinny być stosowane w pobieraniu,

testowaniu, przetwarzaniu, przechowywaniu i dystrybucji krwi i jej przetworów90.

Podkreślono, że dostęp do krwi i preparatów krwiopochodnych, niezbędnych do celów

leczniczych, zależy w decydującym stopniu od dobrej woli obywateli Wspólnoty, którzy są

gotowi do jej ofiarowania. Potwierdzono ideę samowystarczalności Wspólnoty w tej dziedzinie

i oparcia systemu pozyskiwania krwi na zasadach honorowego krwiodawstwa. Zaznaczano, że

są to cechy nowoczesnych systemów obrotu krwią i jej pochodnymi, ale spełniają również

pożyteczną rolę z punktu widzenia bezpieczeństwa i efektywności. Jego funkcjonowanie

powinno być oparte na zasadach zaufania i poszanowania prawa dawców do dyskrecji.

89 C. Włodarczyk, Zdrowie publiczne w perspektywie międzynarodowej..., s. 118. 90 Directive 2002/98/EC of the European Parliament and of the Council of 27 January 2003 setting standards of

ąuality and safety for the collection, testing, processing, storage and distribution of human blood and blood

components and amending Directive 2001/83/EC, Official Journal of the European Communities of the European

Union L 33/30, 8.2.2003.

68

Szczegółowe regulacje, zgodne z postanowieniami dyrektywy, zostały pozostawione

władzom krajów członkowskich. Dokument zawierał także aneksy, w których ustalono zakres

informacji, jakie powinny być gromadzone i przekazywane w związku z organizacją procesu.

W aneksie pierwszym wskazano listę danych niezbędnych do przyznania statusu instytucji

akredytowanej lub licencjonowanej mającej stosowne uprawnienia (i uznanie spełnienia

kryteriów jakościowych). Aneks drugi wskazywał dane zawierane w sprawozdaniu z rocznej

działalności opisywanej instytucji. Zgodnie z aneksem trzecim, należało umieszczać

informacje, które powinny być umieszczane na pojemnikach zawierających krew lub

substancje krwiopochodne. W aneksie czwartym zostały określone badania, które należałoby

stosować wobec potencjalnych krwiodawców.

Dyrektywa zobowiązywała państwa członkowskie do przesyłania Komisji, poczynając

od dnia 31 grudnia 2003 r., systematycznie przygotowywanych sprawozdań w sprawie działań

podjętych w związku z jej wdrażaniem. Sprawozdania powinny być dalej przekazywane

Parlamentowi Europejskiemu, Radzie, Komitetowi Ekonomiczno-Społecznemu i Komitetowi

Regionów. Pierwsze sprawozdanie dotyczyło członków starej Unii91. Państwa członkowskie

zostały zobowiązane do utworzenia odpowiedniego mechanizmu zapewniającego zgodność

działań zakładów krwiodawstwa z wymogami dyrektywy. Zdecydowana większość państw

spełniła ten wymóg. Szpitalne banki krwi zostały poinformowane o stosownych wymogach w

połowie krajów. Również w połowie krajów właściwe organy przeprowadzały inspekcje i

stosowały środki kontroli w zakładach krwiodawstwa w celu zapewnienia spełnienia przez nie

wymogów dyrektywy. W większości krajów zakłady krwiodawstwa wyznaczały osobę

odpowiedzialną, posiadającą, co najmniej minimalne kwalifikacje określone w dyrektywie,

zgodnie z jej postanowieniami. Spełniano także formalne wymagania dotyczące wykształcenia,

nie zawsze jednak wymagano odpowiedniego doświadczenia. W większości państw

członkowskich zapewniono, że każdy zakład krwiodawstwa ustanawiał i stosował system,

jakości oparty na sprawdzonych rozwiązaniach. W niektórych państwach członkowskich

odnotowano jednak uchybienia w tej sprawie i stosowane rozwiązania nie były zgodne z

rekomendacjami.

91 Sprawozdanie Komisji dla Rady, Parlamentu Europejskiego, Europejskiego Komitetu Ekonomiczno-

Społecznego oraz Komitetu Regionów, pierwsze sprawozdanie w sprawie stosowania dyrektywy dotyczącej krwi,

Komisja Wspólnot Europejskich, Bruksela, dnia 19.6.2006, KOM(2006) 313 wersja ostateczna

69

Wszystkie państwa członkowskie podjęły środki w celu zapewnienia, że krew

i składniki krwi pobierane, badane, przetwarzane, przechowywane, przekazywane i/lub

dostarczane na ich terytorium były monitorowane na każdym etapie w drodze od dawcy do

biorcy i odwrotnie. W większości państw zakłady krwiodawstwa wprowadziły system

identyfikacji każdego pobrania krwi i każdej jednostki krwi oraz jej składników. Zgodnie

z postanowieniami dyrektywy, wszystkim potencjalnym dawcom krwi lub składników krwi we

Wspólnocie należało dostarczać informacji dotyczących krwiodawstwa, a krwiodawcy powinni

przekazywać zakładom krwiodawstwa informacje odnośnie ich tożsamości i stanu zdrowia.

Wymagania te zostały przyjęte i na ogół państwa informowały dawców w ramach normalnej

praktyki. Większość państw podjęła środki zachęcające do dobrowolnego nieodpłatnego

oddawania krwi z myślą o zapewnieniu jak najszerszego zaopatrzenia w krew

i składniki krwi. Wszystkie państwa, poza jednym, wprowadziły zasadę, że zakłady

krwiodawstwa przeprowadzają badania w każdym przypadku pobrania krwi i składników krwi,

zgodnie z wymaganiami określonymi w dyrektywie. Generalnie państwa wprowadziły

procedury zapewniające, że krew i składniki krwi przywożone do Wspólnoty zostały zbadane

zgodnie z tymi wymogami. Wymagania dotyczące przechowywania, transportu i dystrybucji

krwi i składników krwi były stosowane w większości państw. Również wymagania, co, do

jakości i bezpieczeństwa krwi i jej składników były stosowane przez większość państw,

a zakłady krwiodawstwa zostały zobowiązane do zapewnienia najwyższej, jakości i

bezpieczeństwa krwi oraz jej składników.

UE skupiła swoją uwagę także nad kwestią tkanek, które stanowią funkcjonalnie

wyodrębniane grupy komórek spełniające bardzo istotną rolę we współczesnej terapii. Tkanki

są bardzo zróżnicowane. Mogą zawierać elementy kostne, nerwowe, tkanki należące do układu

krążenia (fragmenty arterii czy zastawki), skóry, tkanki płodu. W badanych latach

w związku z perspektywami wykorzystywania komórek macierzystych, problemy dotyczące

stosowania tkanek nabierają szczególnego znaczenia, wkraczając także w sferę sporów

etycznych. Tkanki są często stosowane w procedurach, które stanowią szansę w niedających

się inaczej leczyć przypadkach. Stąd bardzo silna presja, aby ich stosowanie było poddane

precyzyjnej regulacji.

70

3. Polityka zdrowotna w perspektywie Polski

Podstawowym dokumentem, który określa podejście państwa do kwestii zdrowia, jest

w Polsce Konstytucja RP. Nakłada ona na władze publiczne obowiązek ochrony zdrowia

obywateli. Niemniej, z uwagi na swój charakter - dokumentu wyznaczającego ramy prawne

i ustrojowe Polski - nie określa szczegółowo, jak obowiązek ten ma być realizowany.

Konstytucja przenosi odpowiedzialność za określenie szczegółów realizacji tego zadania na

ustawy, a nadzór nad ich realizacją na administrację publiczną.

Zgodnie z art. 68 Konstytucji RP każdemu obywatelowi przysługuje prawo do ochrony

zdrowia, a obowiązkiem państwa jest zapewnienie równego dostępu do świadczeń opieki

zdrowotnej finansowanym ze środków publicznych. Cele strategiczne dotyczące polityki

zdrowotnej Polski w latach 1997-2017 zapisywane były w kolejnych Narodowych Programach

Zdrowia. U jego podstaw leżała definicja zdrowia Światowej Organizacji Zdrowia, określająca

je, jako stan dobrego samopoczucia fizycznego, psychicznego i społecznego, a nie tylko brak

choroby lub niepełnosprawności. Program bazował też na przyjętych przez Polskę

międzynarodowych dokumentach, określających, że zdrowie jest podstawowym prawem

każdego człowieka oraz bogactwem społeczeństwa. Sposób sformułowania celów Narodowego

Programu Zdrowia i podejście do ich realizacji nawiązywało do dokumentów o

fundamentalnym charakterze dla polityki zdrowotnej, m.in.: Światowej Deklaracji Zdrowia,

przyjętej przez Polskę w 1998 roku; Strategii Zdrowie 21 – Zdrowie dla wszystkich w XXI

wieku – określającej kierunki działania WHO w Europie, w której podkreślono, że zdrowie jest

jednym z podstawowych praw jednostki ludzkiej. W 2004 roku Polska, przystępując do Unii

Europejskiej, zobowiązała się do dostosowania polskiej polityki, w tym zdrowotnej, do

postanowień UE92.

Kolejne rządy w latach 1997-2017 deklarowały gotowość do nadania obszarowi

ochrony zdrowia priorytetowego charakteru. Ich celem było najbardziej efektywne

przeznaczenie środków finansowych, które przynieść miał pacjentom istotną korzyść

i przyczynić się miał do najlepszego zaspokojenia potrzeb zdrowotnych obywateli. Śledząc

przebieg zdarzeń, możemy pokusić się o stwierdzenie, że brakuje w Polsce spójnej polityki

92 Zob. szerzej: J. B. Karski, Polityka zdrowotna samorządu terytorialnego a członkostwo Polski w Unii

Europejskiej, Warszawa 2005, s. 26 i nast.

71

zdrowotnej. Poza ogólnikowo określonymi celami, takimi jak poprawa stanu zdrowia ludności,

ułatwienie dostępu do świadczeń, wzrost odpowiedzialności obywateli za zdrowie, trudno

dostrzec jasno sprecyzowane kierunki polityki zdrowotnej w Polsce. UE w swoich

dokumentach wskazała, jakie powinny być priorytety polityk zdrowotnych państw

członkowskich: walka z nowotworami, przeciwdziałanie HIV/AIDS, ograniczanie

negatywnych skutków szkodliwego środowiska, wypadków i urazów93. Z trudem można

dostrzec, by Polska te priorytety realizowała. Grażyna Magnuszewska-Otulak podkreśla, że

najistotniejszą wadą zmian dokonanych w systemie ochrony zdrowia od początku transformacji

ustrojowej jest wycofywanie się państwa z odpowiedzialności za stan zdrowia ludności.

Dotyczy to zarówno określania celów, wskazywania priorytetów, ustalania sposobów ich

realizacji, wpływu na system kształcenia lekarzy różnych specjalności w powiązaniu ze

strukturą potrzeb zdrowotnych, zachorowalności i chorobowości, umieralności według

przyczyn oraz innych parametrów zdrowotnych, co oznacza brak polityki zdrowotnej94.

Wypada dodać, że niedostateczna jest też wśród polityków świadomość związków między

polityką zdrowotną a innymi dziedzinami takimi jak np.: polityka bezpieczeństwa, polityka

społeczna.

Głównym podmiotem polityki zdrowotnej jest państwo reprezentowane przez ministra

zdrowia. Nie dysponuje on jednak stosownymi instrumentami finansowymi, ponieważ te

pozostają w gestii Narodowego Funduszu Zdrowia. Spośród ogółu wydatków publicznych na

zdrowie w 2010 roku 83 % pochodziło z NFZ, 6 % z budżetów jednostek samorządu

terytorialnego i zaledwie 11 % z budżetu państwa95. Wpływ ministra zdrowia na politykę

zdrowotną jest ograniczony. Ponosi on odpowiedzialność polityczną za politykę zdrowotną, nie

posiadając instrumentów finansowych do jej realizacji. NFZ posiada instrumenty finansowe,

nie ponosząc w praktyce odpowiedzialności politycznej za działalność Funduszu.

W Polsce udział wydatków na zdrowie, jako procent PKB należy do najniższych

w Europie. Ogółem w 2015 roku na opiekę zdrowotną przeznaczono 6,34 procent PKB96. Przy

średniej unijnej na poziomie 9,8 procent jest to udział bardzo niski, znacząco niższy niż w

93 Tamże, s. 56. 94 G. Magnuszewska-Otulak, Wybrane problemy polityki zdrowotnej..., s. 91. 95GUS,NarodowyRachunekZdrowiaza2010r.,

https://stat.gov.pl/cps/rde/xbcr/gus/ZO_narodowy_rachunek_zdrowia_2010.pdf, [dostęp: 16.02.2019]. 96 GUS,Narodowy Rachunek Zdrowia 2015 r., https://stat.gov.pl/obszary-tematyczne/zdrowie/zdrowie/narodowy-

rachunek-zdrowia-2015,4,8.html, [dostęp: 16.02.2019].

72

przypadku wiodących krajów UE, np. we Francji ten udział jest o 5 punktów procentowych

większy niż w Polsce.

Głównym podmiotem finansującym świadczenia jest Narodowy Fundusz Zdrowia. Plan

finansowy NFZ na rok 2013 zakładał wpływy ze składek na poziomie 64,2 miliarda zł.

Z tego na podstawową opiekę zdrowotną przeznacza się ponad 7,6 miliarda, na specjalistyczną

ambulatoryjną 5,1 miliarda, na leczenie szpitalne ponad 27 miliardów. Ten rozkład wskazuje,

że głównym kierunkiem strumienia środków jest lecznictwo szpitalne. Zdaje się to wskazywać,

że w polityce finansowej NFZ priorytetem nie jest podstawowa opieka zdrowotna, profilaktyka

czy szerzej opieka ambulatoryjna, lecz lecznictwo szpitalne, najbardziej kosztowne.

Przy dramatycznie niskich nakładach, zarówno publicznych, jak prywatnych na

świadczenia zdrowotne i jednoczesnej świadomości ograniczeń ekonomicznych dla

podniesienia składki zdrowotnej czy zwiększenia udziału finansowania budżetowego czy

gospodarstw domowych należałoby rozważyć pozyskanie dodatkowych środków z

dodatkowych ubezpieczeń zdrowotnych. Ważne wydaje się wzmocnienie roli ministra zdrowia

w profilowaniu kształcenia lekarzy, wzmocnienie roli podstawowej opieki zdrowotnej i lekarza

pierwszego kontaktu (lekarza rodzinnego), wzmocnienie leczenia ambulatoryjnego wobec

szpitalnego, wzrost znaczenia profilaktyki i rehabilitacji, a także utrzymanie znaczenia

krwiodawstwa i krwiolecznictwa.

Polska na początku XXI wieku charakteryzowała się brakiem spójnej i konsekwentnej

polityki zdrowotnej zgodnej ze wskazaniami europejskimi i sytuacją epidemiologiczną

w Polsce. Ten niedostatek wynikał po części z przyjętych rozwiązań systemowych

(rozdzielenie odpowiedzialności ministra zdrowia i polityki finansowej NFZ), po części

z niekonsekwencji kolejnych ekip rządzących, po części też z nieumiejętności podjęcia

poważnej debaty o priorytetach polityki zdrowotnej i sposobach ich realizacji. Polityka

zdrowotna powinna dotyczyć zarówno wyrównywania dostępu do służby zdrowia, jak

i rozkładu nakładów na różne rodzaje świadczeń. Polityka zdrowotna powinna być w sposób

szczególny adresowana do ludności bardziej zagrożonej, a więc ludzi starych,

niepełnosprawnych, przewlekle chorych, dzieci czy środowisk zaniedbanych socjalnie.

73

Na koniec wypada podkreślić, iż dostęp do opieki zdrowotnej i świadczeń medycznych

jest bardzo powszechny oraz wydatki na to są bardzo duże, to nie przekłada się to na stan

zdrowia populacji. Aby polityka zdrowotna mogła odnieść dużo lepsze rezultaty, należy

spośród celów polityki zdrowotnej wybrać jej priorytety, na realizacji, których można byłoby

się skupić. Celami tymi są: promocja zdrowego stylu i trybu życia (prawidłowa dieta,

aktywność fizyczna, walka z uzależnieniami); zdrowe starzenie się społeczeństwa (dostęp do

leczenia w warunkach, które są adekwatne do stanu zdrowia osoby chorej); zmniejszenie

skutków niepełnosprawności, zachorowalności oraz przedwczesnej umieralności w wyniku

zachorowań na choroby cywilizacyjne takich jak: chorób sercowo-naczyniowych, udarów

mózgu, chorób mózgu, cukrzycy, nowotworów złośliwych, przewlekłych chorób układów

kostno-stawowych czy chorób układu oddechowego97.

Zjawiska i procesy takie jak szybki rozwój medycyny, który prowadzi do coraz to

większych kosztów procedur medycznych i technologii używanej w medycynie; coraz większa

uwaga skupiana na bezpieczeństwie socjalnym i zdrowotnym; coraz większe uprawnienie

jednostki i ranga ochrony praw człowieka, wyższy standardy życia i większe oczekiwania, co

do jego, jakości oraz coraz nowsze style żywienia, pracy i wypoczynku, które nie są dla zdrowia

obojętne powinny skłaniać do budowania nowej polityki zdrowotnej.

4. Krwiodawstwo i krwiolecznictwo w krajach Unii Europejskiej

Europa stanowi obszar niejednorodny pod względem rozwoju krwiodawstwa

i krwiolecznictwa. Według statystyk Światowej Organizacji Zdrowia w 2011 roku na całym

świecie wykonano 82 mln donacji krwi od dawców zaliczanych do trzech kategorii (honorowi,

rodzinni, płatni). Mniej więcej połowę donacji uzyskano w krajach o wysokim dochodzie,

zamieszkałych przez 15% ludności świata. Należy przy tym podkreślić, że w krajach o niskim

dochodzie tylko 31% pobranej ilości krwi rozdziela się na składniki98. Narodowe zasoby krwi

w 62 krajach świata opierają się na honorowym krwiodawstwie niemal w 100% (> 99,9%).

W regionie europejskim w latach 2008 i 2011 udział honorowych donacji wyniósł odpowiednio

95,3% i 95,8%, w tym 30 krajów osiągnęło ponad 90% odsetek takich donacji, a 27 – 99-

97 Zdrowie priorytetem politycznym państwa - analiza i rekomendacje, pod red. M. Gujski i in., Warszawa 2013,

s. 12. 98 WHO Blood safety and availability. Fact sheet N°279. Updated June 2014. Dostępny:

http://www.who.int/mediacentre/factsheets/fs279/en [dostęp: 07.09.2019]

http://www.who.int/mediacentre/factsheets/fs279/en

74

100%99.Zakłada się, że każdy kraj europejski osiąga podstawowy poziom samowystarczalności

w zakresie zaopatrzenia w krew, jeśli około 2,5% populacji regularnie oddaje krew. Odsetki

poniżej tego progu podawało 13 spośród 30 krajów położonych w Europie. W Polsce w latach

2008 i 2011 krew oddawało odpowiednio 1,53% i 1,58% populacji. Zakłada się, że liczba

dawców poniżej 10/1000 mieszkańców będzie skutkowała niedostateczną podażą krwi. Kraj

dążący do osiągnięcia samowystarczalności w zakresie zaopatrzenia w krew powinien

utrzymać wskaźnik liczby krwiodawców na poziomie 20–25 i dążyć do osiągnięcia wskaźnika

30 dawców/1000 mieszkańców.

Troskę o globalne bezpieczeństwo i dostępność krwi wyrażono po raz pierwszy w 1975

roku w rezolucji Światowego Zgromadzenia Zdrowia (WHA, World Health Assembly),

działającego w ramach WHO. Rezolucja WHA 63.12 zobowiązywała kraje członkowskie do

podjęcia niezbędnych kroków w celu ustanowienia, wdrożenia i utrzymania narodowych

programów zarządzania i utrzymania dostaw krwi i osocza w zależności od ich dostępności,

z wyznaczonym celem osiągnięcia samowystarczalności. W Deklaracji Rzymskiej z dnia 9

października 2013 roku, dotyczącej zapewniania samowystarczalności zaopatrzenia w krew, jej

składniki i produkty krwiopochodne w oparciu o system honorowego krwiodawstwa, WHO

zaleca, aby władze narodowe do spraw zdrowia w poszczególnych krajach członkowskich

włączyły do bieżącej polityki zdrowotnej zadanie osiągnięcia samowystarczalności

zaopatrzenia w bezpieczną krew i produkty krwiopochodne oraz dążyły do wzmocnienia

narodowego systemu krwi na bazie honorowego krwiodawstwa100.

Zgodnie z rezolucjami WHA celem jest osiągnięcie do roku 2020 pełnej (100%)

samowystarczalności opartej na honorowym krwiodawstwie, a Deklaracja z Melbourne zaleca

promowanie honorowego krwiodawstwa zarówno w zakresie składników krwi, jak i produktów

krwiopochodnych101. Równie ważnym zadaniem jest zagwarantowanie pochodzenia donacji


krwiodawstwa i krwiolecznictwa w Europie - aktualne wyzwania i działania, „Journal of Transfusion Medicine”,

2015, tom 8, nr 2, s. 60. 100 The Rome Declaration on Achieving Self‐ Sufficiency in Safe Blood and Blood Products, based on Voluntary

Non‐ Remunerated Donation, http://www.who.int/entity/bloodsafety/transfusion_services/RomeDeclarationSelf-

sufficiencySafeBloodBloodProductsVNRD.pdf; 101 The Melbourne Declaration on 100% voluntary non-remunerated donation of blood and blood components.

Geneva, World Health Organization, 2009

www.who.int/worldblooddonorday/Melbourne_Declaration_VNRBD_2009.pdf

75

krwi i osocza wyłącznie od honorowych dawców oraz zapewnienie, że ich pozyskiwanie

pozostanie zadaniem publicznym, niepodlegającym komercjalizacji.

W 2011 roku w 32 krajach należących do Rady Europy średnia liczba krwiodawców

w przeliczeniu na 1000 mieszkańców wyniosła 25,0 (zakres: 4,5 do 44,8). Najmniejszą liczbę

krwiodawców zarejestrowano w Rumunii (4,5), Serbii (6,5) i Gruzji (10,1). Średnie wartości

odnotowano dla takich krajów, jak: Łotwa (23,3), Zjednoczone Królestwo (23,5), Węgry

(24,0), Norwegia (23,8), Litwa (27,5), a najwięcej krwiodawców było w Republice Czeskiej

(38,2), Szwecji (42,8) i Danii (44,8). W Polsce liczba osób, które w 2011 roku przynajmniej

raz oddały krew, wyniosła w przybliżeniu 15,8/1000 mieszkańców.

Dla porównania w 2008 roku średnia liczba krwiodawców wynosiła 29/1000

mieszkańców (zakres: 8,6–63,3). Do krajów o najmniejszej liczbie dawców zaliczały się Gruzja

(8,6) i Macedonia (11,6). Wskaźnik w zakresie 20-30 osiągnęły: Słowacja (19,8), Norwegia

(22,3), Francja (23,5), Holandia (23,9), Zjednoczone Królestwo (26,3), Węgry (26,9)

i Luksemburg (29,8). Wskaźnik w zakresie 30-40 odnotowano w Szwecji (31,4), Szwajcarii

(33,0), Czechach (35,3), Niemczech (35,9), Grecji (39,3) i Austrii (40,7). Najwyższym

wskaźnikiem liczby krwiodawców mogły poszczycić się Słowenia (57,4) i Cypr (63,3)102.

W Polsce liczba osób, które w roku 2008 przynajmniej raz oddały krew, wyniosła

w przybliżeniu 15,3/1000 mieszkańców103.

Z powyższego zestawienia wynika, że w latach 2008-2011 średni wskaźnik liczby

krwiodawców w krajach należących do Rady Europy zmniejszył się z 29,0 do 25,0. Na ogół

dotyczyło to wysoko rozwiniętych krajów Europy Zachodniej. W stosunkowo krótkim czasie

spadła także liczba krwiodawców w krajach, które charakteryzowały się największą liczbą

krwiodawców w 2008 roku, to jest około 60/1000 mieszkańców.

Według danych WHO dotyczących populacji świata ogółem 30% donacji krwi

pochodzi od kobiet, a w 25 krajach kobiety to 40% krwiodawców104. W większości krajów


krwiodawstwa..., s. 63. 103 Tamże, s. 64. 104 WHO Blood safety and availability. Fact sheet N°279. Updated June 2014. Dostępny:

http://www.who.int/mediacentre/factsheets/fs279/en [dostęp: 07.09.2019]


76

wiek kwalifikujący do oddawania krwi mieści się w granicach 18-65 lat. Z danych WHO

przedstawionych w 2011 roku wynika, że w skali globalnej średnio 5% dawców ma mniej niż

18 lat, 31% dawców – 18-24 lata, 35% dawców – 25-44 lata, 16% dawców – 45-64 lata i 3%

dawców ma więcej niż 65 lat. Najliczniejszą grupę stanowią, zatem dawcy w wieku 25-44 lata.

Istnieje zależność pomiędzy wiekiem krwiodawców a stopniem zamożności kraju, w którym ci

dawcy mieszkają. Na przykład w krajach o dużym dochodzie (high income) 40% donacji

pochodzi od dawców w wieku powyżej 44 lat, natomiast w krajach o dochodzie niższym w tej

grupie wiekowej znajduje się jedynie 18% krwiodawców.

Zjawisko malejącej liczby krwiodawców, dotyczące zwłaszcza niektórych wysoko

rozwiniętych krajów Europy Zachodniej, szczegółowo omawiano w listopadzie 2013 roku na

spotkaniu Narodowych Organów Odpowiedzialnych za Krew i Składniki Krwi. W kontekście

wspomnianego starzenia się populacji ludzkiej bardzo wyraźnie artykułowano obawy

dotyczące zapewnienia właściwych zasobów krwi. Jako działanie mające poprawić sytuację

rozważano podniesienie granicy wieku kwalifikującego dawcę do oddawania krwi.

W niektórych krajach Europy i świata krwiodawcy oddają krew do 70. roku życia. Należy

jednak podkreślić, że górną granicę wieku ustanowiono przede wszystkim dla bezpieczeństwa

samych dawców, ponieważ w tej kategorii wiekowej niekorzystne reakcje u krwiodawców po

pobraniu krwi występują częściej. Wraz z wiekiem wzrasta również liczba chorób sercowo-

naczyniowych, przypadków cukrzycy, nowotworów i stanów przednowotworowych, zatem

ryzyko pobrania krwi od dawcy z nierozpoznaną chorobą, na przykład nowotworową, jest

większe. Z drugiej strony do argumentów przemawiających za podniesieniem granicy wieku

krwiodawców należy zaliczyć wyraźne zjawisko rosnącej aktywności życiowej i zawodowej

osób powyżej 65. roku życia. Co więcej, osoby w tym wieku są bardziej godne zaufania, jako

krwiodawcy, gdyż zdecydowanie maleje wśród nich częstość zachowań ryzykownych.

Zaobserwowano też, że wieku 65+ stan zdrowia nie zmienia się zasadniczo w stosunku do

okresów o kilka lat wcześniejszych. Innym dyskutowanym rozwiązaniem jest obniżenie

obowiązującej dotychczas dolnej granicy wieku poniżej 18. roku życia, co jednak stanowi

problem ze względu na większą u dawców w tym wieku częstość występowania niepożądanych

reakcji, głównie wazowagalnych.

77

Najmniejszy odsetek dawców pierwszorazowych zarejestrowano w takich krajach, jak:

Luksemburg (6,1%), Chorwacja (8,1%), Dania (10,3%) i Holandia (10,3%). W okolicach

średniej znalazły się: Włochy (21,8%), Węgry (23,7%), Łotwa (24,9%), Słowacja (29,8%),

a największy odsetek wykazywała Czarnogóra (41%). Dla porównania w 2008 roku dawcy

pierwszorazowi stanowili średnio 17,4% krwiodawców i odsetek ten w zasadzie pozostawał

stały w latach 2001–2008 (w 2001 roku wynosił 17,8%). W niektórych krajach wartości tego

wskaźnika były kilkuprocentowe (Holandia 7,2%, Luksemburg 7,2%, Gruzja 7,8%, Słowenia

9,2%), w innych - kilkunastoprocentowe (Dania 10,2%, Szwajcaria 12,1%, Szwecja 15,3%,

Austria 15,6%), w jeszcze innych zbliżały się do 50% lub przekraczały 50% (Czarnogóra

48,8%, Litwa 52,6%).Regularni dawcy zapewniają większe bezpieczeństwo całego systemu

ochrony zdrowia, ze względu na fakt, iż ich decyzja o oddawaniu krwi jest świadoma i nie

wynika z chwilowego impulsu.

Grupa tych dawców ma regularnie wykonywane badania, zatem pobrana od nich krew

stanowi potencjalnie najmniejsze zagrożenie przeniesienia chorobotwórczych czynników

zakaźnych. W porównaniu z dawcami pierwszorazowymi, dawcy wielokrotni niezmiennie

charakteryzują się mniejszą częstością występowania chorób zakaźnych oraz mniejszą

częstością zgłaszanych zachowań ryzykownych. I tak u dawców pierwszorazowych w

odniesieniu do dawców wielokrotnych współczynnik odroczonych dawców z powodu

ryzykownych zachowań mających wpływ na bezpieczeństwo krwi był 1,6 (zakres: 1,3 - 2,0)

razy większy, natomiast odsetek dawców z reaktywnymi wynikami badań przeglądowych był

2,7 (2,0 - 3,6) razy większy. Zaobserwowano także istotny wpływ częstszego oddawania krwi

w pierwszym roku na wykształcenie nawyku regularnych i częstych donacji w latach

następnych105.

Liczba donacji krwi pełnej na 1000 mieszkańców to wskaźnik ogólnej dostępności krwi

w kraju, wskaźnik liczby dawców jest, bowiem wartością statyczną, która nie uwzględnia

częstotliwości oddawania krwi. Zapotrzebowanie poszczególnych krajów na krew i jej

składniki różni się w zależności od warunków miejscowych, sytuacji epidemiologicznej,

charakteru najczęściej występujących chorób i sposobów ich leczenia (zakres stosowania

krwiolecznictwa), a także od dostępnych technologii wykorzystywanych w krwiodawstwie

105 R. Thomson , G. Schreiber, Estimates of infectious disease risk factors in US blood donors, „Retrovirus

Epidemiology Donor Study. JAMA”, 1997, Mar 26, 277(12), s. 968.

78

i krwiolecznictwie. Według danych WHO w 159 krajach świata działa około 8000 centrów

krwiodawstwa. Średnia roczna ilość pobranej krwi przypadająca na jedno centrum

krwiodawstwa zależy, podobnie jak liczba dawców, między innymi od poziomu zamożności

kraju. W krajach o wysokim dochodzie pobiera się rocznie 30 000 j. krwi pełnej, w krajach

o średnim dochodzie — 7500 j., a w krajach o niskim dochodzie liczba pobranych jednostek

krwi nie przekracza 3700 rocznie. Zgodnie z danymi WHO opublikowanymi w 2013 roku

średni wskaźnik liczby donacji wyniósł odpowiednio: w krajach o wysokim dochodzie - 39,2,

średnim - 12,6, niskim - 4,0 na 1000 mieszkańców.

Państwem o najniższym wskaźniku donacji w 2011 roku była Gruzja (9,2). Stosunkowo

niską liczbę donacji, w granicach 20–30 j., sprawozdawały: Mołdawia (21,0), Bułgaria (22,4),

Czarnogóra (23,7), Litwa (25,8), Łotwa (27,0), a także Polska (29,5). Do krajów ze

wskaźnikiem donacji 30–40 j. należały między innymi Serbia (31,2) i Holandia (32,2), a do

krajów ze wskaźnikiem donacji 40–50 j. - na przykład Cypr (40,4), Włochy (45,3), Finlandia

(48,8) i Belgia (49,1).

Największe wskaźniki donacji stwierdzono w Szwecji (51,1), Grecji 53,8, Danii (56,0)

i Niemczech (60,5). W 2008 roku wskaźnik liczby pobranych jednostek krwi pełnej na 1000

mieszkańców w 33 krajach europejskich wyniósł średnio 39 i wahał się od 9 do 64 j. Najmniej

jednostek krwi pełnej pobrano w Gruzji (8,6), Macedonii (9,8) i Rumunii (16,3). Do krajów ze

wskaźnikiem donacji w granicach 20–30 j. należały: Bułgaria (20,2), Litwa (28,2), Łotwa

(25,4), Polska (26,6); ze wskaźnikiem 30–40 j.: Serbia (32,7), Holandia (34,5), Francja (37,0),

Chorwacja (37,5); ze wskaźnikiem 40–50 j.: Estonia (40,3), Węgry (41,6), Norwegia (42,0),

Włochy (42,1), Szwajcaria (46), Islandia (47). Krajami o zdecydowanie największej liczbie

donacji na 1000 mieszkańców były w 2008 roku Austria (58,2), Dania (64,2) i Cypr (64,3)106.

Oprócz zjawiska zmniejszania się liczby krwiodawców widoczna jest także tendencja

nieznacznego obniżania się średniej liczby donacji (tj. z 39 do 37 j.) oraz najwyższych

wskaźników donacji w przodujących pod tym względem krajach w 2008 roku. W 12 krajach

doszło do mniejszego lub większego spadku liczby donacji. W tej grupie znaczny udział mają

kraje o wysokim dochodzie. W omawianym okresie w kilku krajach, to jest: w Polsce, Estonii,


krwiodawstwa..., s. 66.

79

Łotwie, Bułgarii, na Węgrzech, w Rumunii, Chorwacji i Gruzji, oraz w dwóch krajach

o wyższym dochodzie: we Francji i Włoszech, odnotowano wzrost liczby donacji.

W 2011 roku ilość osocza pobieranego metodą plazmaferezy wynosiła od 0 do 44,5

l/1000 mieszkańców. W czterech krajach (Gruzja, Malta, Rumunia, Zjednoczone Królestwo)

w ogóle nie pobierano osocza w ten sposób. Najwięcej osocza na drodze plazmaferezy

uzyskiwano w Czechach (44,5), Niemczech (22,9) i Holandii (12,8). Dla porównania w 2008

roku w 31 krajach przy użyciu aferezy pobierano średnio 2,6 l osocza na 1000 mieszkańców

(zakres: 0–20 l). Dane wskazywały, że Czechy (20,1), Niemcy (19,4) i Holandia (11,5) są

krajami ze znacząco rozbudowanymi programami plazmaferez. Bardzo dynamiczny wzrost

ilości osocza uzyskiwanego metodą plazmaferezy odnotowano w Republice Czeskiej, gdzie

w ciągu ostatnich kilku lat ilość pobranego w ten sposób osocza się podwoiła.

Nowoczesne krwiolecznictwo opiera się na selektywnym leczeniu poszczególnymi

składnikami krwi. Krew pełna w zdecydowanej większości krajów stanowi podstawowy

surowiec do uzyskania składników krwi, natomiast osocze jest używane głównie, jako materiał

wyjściowy do produkcji leków. Wykorzystanie krwi określa się liczbą jednostek koncentratu

krwinek czerwonych (KKCz) wydanych przez centra krwiodawstwa lub liczbą przetoczonych

jednostek KKCz. Krew pełna konserwowana (KPK) stanowi zaledwie margines

wydawanej/przetaczanej krwi107.

W 32 krajach w 2011 roku transfuzje krwi pełnej stanowiły średnio 2,6% wszystkich

przetoczonych jednostek KKCz (mediana: 0,03%; zakres: 0–56%). Należy jednak zwrócić

uwagę na wyjątki od tej reguły. Na przykład w Grecji w 2011 roku krew pełna stanowiła około

107 W skali globalnej występuje znaczne zróżnicowanie zarówno pod względem rodzaju pacjentów otrzymujących

transfuzje krwi, jak i ich struktury wiekowej. Różnice uwarunkowane są przede wszystkim stopniem rozwoju

ekonomicznego kraju. Według danych Światowej Organizacji Zdrowia w krajach o wysokim dochodzie najwięcej

transfuzji krwi wykonywano w trakcie zabiegów z zakresu chirurgii sercowo-naczyniowej i transplantacyjnej,

w urazach wielonarządowych oraz we wspomagającym leczeniu nowotworów litych i nowotworów układu

krwiotwórczego. W krajach słabo rozwiniętych natomiast najwięcej krwi wykorzystuje się w leczeniu powikłań

ciążowych i ciężkich niedokrwistości wieku dziecięcego. W państwach o wysokim dochodzie około 76% krwi

przetacza się pacjentom powyżej 65. roku życia, natomiast w jednym z najuboższych krajów świata, afrykańskim

Beninie, 65% wszystkich transfuzji wykonano u dzieci poniżej 5. roku życia, zob.: WHO Blood safety and

availability. Fact sheet N°279. Updated June 2014, www.who.int/mediacentre/factsheets/fs279/en; WHO: 10 facts

on blood transfusions. Updated June 2014. www.who.int/ features/factfiles/blood_ transfusion/en; WHO High-

level policy makers forum on achieving self sufficiency in safe blood and blood products, based on voluntary non-

remunerated donation. Developing policies and strategies on donation, safety and self-sufficiency for universal

access, www.fratres.org/allegati/ forumwho971a.pdf [dostęp: 10.04.2019].


80

55,9% przetaczanych jednostek KKCz, a w Rumunii 19%. W 2008 roku w Macedonii krew

pełna obejmowała ponad 50% wykorzystanej krwi. Transfuzje krwi pełnej wykonywane są

zazwyczaj w krajach o ograniczonych zasobach składników krwi. W 2011 roku w 20 krajach

sprawozdających (62%) raportowano zużycie krwi w postaci liczby wydanych jednostek

KKCz, a w 12 krajach (38%) w postaci liczby jednostek KKCz przetoczonych. Do drugiej

grupy należały: Belgia, Republika Czeska, Węgry, Hiszpania, Szwecja, Dania, Litwa,

Mołdawia, Norwegia, Serbia, Czarnogóra i Włochy. W 2011 roku w 32 krajach Rady Europy

wykorzystanie KKCz wyniosło średnio 37 j./1000 mieszkańców (mediana: 37; zakres: 8–126).

W trzech (9%) krajach zużycie wyniosło poniżej 20 j./1000 mieszkańców, co raczej wskazuje

na niedostateczną podaż niż na stosowanie restrykcyjnego krwiolecznictwa. Najniższe

wskaźniki wykorzystania KKCz sprawozdawały Gruzja (8), Mołdawia (10,5) i Rosja (11,3).

Zużycie krwi w granicach średniej raportowano w Irlandii (30,1), Serbii (31,3), Zjednoczonym

Królestwie (34,2), Słowenii (34,3), Republice Czeskiej (37,7), Norwegii (39,0) i Estonii (40,8).

Wysokie zużycie charakteryzowało Belgię (44,7), Szwecję (51,2), Danię (52,8), Niemcy (57,2),

a największe Grecję (126,0). Ten ostatni kraj sprowadził w 2011 roku krew ze Szwajcarskiego

Czerwonego Krzyża.

W latach 90. ubiegłego wieku i w pierwszej dekadzie wieku obecnego zakładano, że

aby pokrycie zapotrzebowania na krew było optymalne, liczba donacji powinna wynosić 40–

60 j. krwi pełnej/1000 mieszkańców. Prawdopodobnie w wyniku wprowadzenia w szeregu

krajów europejskich programów optymalnego wykorzystania krwi obecnie zapotrzebowanie na

krew spadło do 30–40 j./1000 mieszkańców, co wpłynęło na obniżenie wskaźników optymalnej

liczby donacji.

Działaniem pozwalającym na zwiększenie bezpieczeństwa krwi i prowadzącym do

zwiększenia jej podaży jest pobieranie krwi do autotransfuzji (donacja autologiczna).

Zwiększenie podaży krwi w wyniku propagowania donacji autologicznej nie dało dotychczas

zadowalających wyników, gdyż w 2011 roku w 28 krajach, w których przeprowadza się

autotransfuzje, donacje autologiczne stanowiły średnio tylko 0,3% wszystkich donacji

(mediana: 0,3%; zakres: 0–3,3%). Największy udział autotransfuzji w krwiolecznictwie

odnotowywano w Czechach (3,4%) i we Włoszech (2,4%). Natomiast w takich krajach, jak:

Zjednoczone Królestwo, Estonia, Łotwa, Dania, Finlandia, Islandia, Serbia, odsetek ten wynosi

0%. W 2008 roku donacje autologiczne stanowiły średnio około 0,5% wszystkich donacji krwi

81

pełnej (zakres: 0–4,0%), a więc odsetek ten nadal przedstawiał wartość marginalną

w odniesieniu do transfuzji krwi allogenicznej. Podobnie jak w 2011 roku najwięcej

autotransfuzji wykonywano wówczas w Czechach (4,0%) i we Włoszech (3,6%)108.

W latach 2007-2017 znacznie spadło w Europie zużycie osocza na skutek racjonalizacji

leczenia osoczem i ograniczenia wskazań do jego klinicznego stosowania. W krajach

europejskich widoczne jest duże zróżnicowanie wykorzystania osocza do celów klinicznych.

Wśród 32 krajów podających w 2011 roku liczbę jednostek przetoczonego osocza świeżo

mrożonego (FFP, fresh frozen plasma) na 1000 mieszkańców wskaźnik ten wahał się od 4,6 do

24,2 j. Do krajów o najmniejszej liczbie jednostek przetoczonego osocza na 1000 mieszkańców

należały: Szwecja (4,58), Zjednoczone Królestwo (4,73), Francja (5,81), Holandia (5,21),

największym zaś wskaźnikiem charakteryzowały się: Serbia (17,28), Czechy (18,14),

Chorwacja (19,28), Estonia (22,9), Łotwa (24,15). Także ilość osocza przekazanego do

frakcjonowania jest różna w poszczególnych krajach. Główne źródło osocza do frakcjonowania

stanowi osocze z krwi pełnej; w 2011 r. uzyskano w ten sposób średnio 55% osocza (zakres:

0–100%, mediana: 62%). W 2011 roku w krajach należących do Rady Europy do

frakcjonowania przeznaczano rocznie średnio 8,5 l osocza/1000 mieszkańców (zakres: 0–49).

W ośmiu krajach (Grecja, Gruzja, Irlandia, Islandia, Zjednoczone Królestwo, Portugalia,

Rumunia, Malta) w ogóle nie oddawano osocza do frakcjonowania. Wskaźnik w przedziale

10,0–20,0 l/ /1000 mieszkańców podawały: Szwajcaria (10,8), Norwegia (11,1), Finlandia

(13,5), Francja (13,4), Belgia (16,6), Holandia (19,9). W dwóch (6%) spośród 32 krajów -

w Republice Czeskiej i Niemczech - objętość osocza przeznaczona do frakcjonowania znacznie

przekroczyła wskaźnik 20 l/1000 mieszkańców i wyniosła odpowiednio 48,9 i 36,8. Dla

porównania w 2008 roku średnia objętość osocza przeznaczona do frakcjonowania osiągnęła

wartość podobną do rejestrowanej w 2011 roku, czyli 8,2 l/1000 mieszkańców (zakres: 0–31

l). W 17% sprawozdających krajów wskaźnik ten znacznie przekroczono, dostarczając

frakcjonatorom 15 lub więcej litrów na 1000 mieszkańców. Ponad połowa (51%) osocza do

frakcjonowania pochodziła z krwi pełnej. Najwięcej osocza do frakcjonowania przeznaczano

w tych samych, co w 2011 roku krajach, mianowicie w Republice Czeskiej (24,0 l)



82

i Niemczech (30,8 l). Dość spektakularny, ponad dwukrotny wzrost wskaźnika osocza

przeznaczonego do frakcjonowania odnotowano w Republice Czeskiej109.

W badanym okresie znacznie ograniczono wskazania kliniczne do stosowania FFP,

a więcej osocza przeznaczono do frakcjonowania. Zgodnie z obecnie obowiązującymi

wskazaniami klinicznymi FFP jest wykorzystywane przede wszystkim w leczeniu zaburzeń

krzepnięcia przy niedoborze wielu osoczowych czynników krzepnięcia, w leczeniu

zakrzepowej plamicy małopłytkowej (TTP, thrombotic thrombocytopenic purpura), a także

w celu natychmiastowego odwrócenia działania doustnych leków przeciwzakrzepowych, o ile

niedostępne są bardziej nowoczesne środki. Oceniając wykorzystanie FFP, należałoby odnieść

jego zużycie do zużycia KKCz i określić współczynnik FFP/KKCz. Większy wskaźnik

FFP/KKCz z reguły wskazuje na wysokie, często nieprawidłowe/nieuzasadnione zużycie

osocza. W krajach sprawozdających do Rady Europy w 2011 roku wskaźnik FFP/ /KKCz

wyniósł średnio 0,41 (mediana: 0,25; zakres: 0,02–1,68). Najniższe wskaźniki zarejestrowano

w Zjednoczonym Królestwie (0,01), Portugalii (0,02), Irlandii (0,17), we Włoszech (0,17),

najwyższe zaś w Mołdawii (1,68), Rosji (1,19), Gruzji (1,05) i na Łotwie (0,9). Dla porównania

w 2008 roku współczynnik FFP/KKCz wyniósł średnio 0,34 (zakres: 0–1,0). W Polsce w latach

2008 i 2011 współczynnik FFP/KKCz wyniósł odpowiednio 0,34 i 0,35110. Jak widać, do grupy

krajów o wysokim wskaźniku zaliczają się głównie te o niższym dochodzie. Z porównania

wartości wskaźnika FFP w okresie 2008-2011 wynika, że wskaźnik ten się nie poprawił. Należy

jednak pamiętać, że o wielkości wskaźnika FFP/KKCz decyduje nie tylko nadmierne

stosowanie FFP (byłoby to zjawisko rzeczywiście niepokojące), lecz także zmniejszenie

zużycia KKCz. Wydaje się, że właśnie ta tendencja do ograniczenia wykorzystania KKCz,

obserwowana zwłaszcza w krajach o wysokim dochodzie, wpłynęła na pewną stabilizację

wartości współczynnika FFP/KKCz. W 2011 roku w 43% krajów członkowskich (w Danii,

Belgii, Finlandii, Francji, Niemczech, Irlandii, Holandii, na Malcie, w Norwegii, Portugalii,

Szwajcarii, Zjednoczonym Królestwie) wszystkie wykorzystane jednostki KKCz były

ubogoleukocytarne. Nie zmieniło się to istotnie od 2008 roku, kiedy to 45% krajów

europejskich stosowało technikę usuwania leukocytów ze wszystkich pobranych jednostek

109 Meeting of the Competent Authorities on Blood and Blood Components 17 and 18 April 2013 Summary

Report

http://ec.europa.eu/health/blood_tissues_organs/docs/blood_mi_20130417_en.pdf; 110 R. Pogłód, A. Rosiek, P. Grabarczyk, M. Łętowska, Charakterystyka podstawowych wskaźników dotyczących


83

KKCz. W 2011 roku w 53% krajów członkowskich wszystkie wykorzystane koncentraty

krwinek płytkowych (KKP) były ubogoleukocytarne (dotyczyło to tych samych krajów, które

stosowały leukodeplecję KKCz, oraz dodatkowo Łotwy, Szwecji i Islandii). Podobny odsetek

(55%) krajów stosujących powszechną leukodeplecję KKP zarejestrowano w 2008 roku.

W 2011 roku w krajach europejskich napromieniowaniu poddano od 0 do 21%

jednostek KKCz. Najmniej napromieniowanych KKCz stosowano we Francji (0%), Gruzji

(0%), Luksemburgu (1%) i Szwajcarii (2%), natomiast najwięcej w Grecji (21%), Islandii

(13%) i Irlandii (11%). Napromieniowanie stosuje się w znacznie większym zakresie

w przypadku KKP niż KKCz. W 2011 roku w 22 krajach sprawozdających do Rady Europy

napromieniowaniu poddawano od 0 do 100% KKP. Napromieniowania KKP nie prowadzono

w Gruzji ani we Francji. Na Węgrzech napromieniono połowę wszystkich wytworzonych KKP

(50%), a w Zjednoczonym Królestwie i Szwecji ponad połowę (odpowiednio 55% i 56 %). Do

krajów, w których napromieniowuje się KKP w największym odsetku preparatów, należą

Irlandia (100%) i Islandia (88%).

Do nowych działań w wielu krajach UE mających na celu zwiększenie bezpieczeństwa

krwi i jej składników, tak, aby ograniczyć ryzyko przeniesienia chorobotwórczych czynników

zakaźnych z krwią, należy inaktywacja zakaźnych czynników chorobotwórczych. Służą temu

również nowe założenia organizacyjne dotyczące krwiodawstwa (np. wprowadzenie statusu

kandydata na dawcę krwi). Zaniepokojenie wśród specjalistów budzi fakt, że choć zasady

kwalifikacji dawców są rygorystyczne i wprowadza się nowe, czułe techniki wykrywania

zakaźnych czynników chorobotwórczych, ryzyko ich przeniesienia z krwią pobraną od dawcy

nadal istnieje w okresie okienka diagnostycznego bądź występuje z powodu niewykrycia

obecności wirusa - pomimo istniejącej wiremii - z innych przyczyn, na przykład jego mutacji.

Problem ten nabiera szczególnego znaczenia w aspekcie transmisji ludzkiego wirusa nabytego

niedoboru odporności (HIV, human immunodeficiency virus) niewykrytych przy użyciu badań

metodami biologii molekularnej w Niemczach czy przeniesienia zakażenia HIV

z przetoczoną krwią pobraną od dawcy w okresie okienka diagnostycznego w Austrii w 2013

roku111. W Niemczech opisano przypadki zakażenia HIV w wyniku transfuzji składników krwi,

mimo że przeprowadzono badania przeglądowe metodami serologicznymi i biologii



84

molekularnej. Niewykrycie RNA HIV u osoby seropozytywnej zarejestrowano także we

Włoszech, jednak w tym wypadku zakażonej krwi nie przetoczono.

W związku z tym Instytut Paula Ehrlicha sformułował zalecenie, aby od początku 2015

roku wykonywać badania przeglądowe wyłącznie nowszego typu testami. Inną grupą osób

zakażonych, u których mogą wystąpić trudności diagnostyczne w trakcie badań

przeglądowych, są elite controllers. W krajach z wysoką częstością zakażeń HIV stanowią oni

około 2–4% zakażonych dawców. Są to osoby, u których RNA HIV nie jest wykrywalne

w osoczu metodami o czułości 50–70 kopii RNA/ml, pomimo że przez przynajmniej dwa lata

były one powtarzalnie reaktywne w badaniu przeciwciał anty-HIV, a wyniki przeglądowych

badań serologicznych potwierdzano w teście Western Blot. Wiadomo również, że osobom tym

nigdy nie podawano leków antyretrowirusowych. W większości takich przypadków RNA

wirusa wykrywalne jest w komórkach krwi, podobnie jak prowirusowe DNA]. Wspomniane

wyżej trudności diagnostyczne stanowią istotny argument za utrzymaniem badań metodami

serologicznymi w krajach, w których badane jest RNA HIV. W kontekście tych problemów

diagnostycznych podkreśla się znaczenie innych metod zapobiegania przetoczeniom

zakażonych donacji, do których zaliczamy wnikliwą kwalifikację dawców oraz

wykorzystywanie coraz bardziej skutecznych metod inaktywacji czynników chorobotwórczych

w składnikach krwi.

Coraz bardziej systematyczne dążenia do racjonalizacji i optymalizacji przetaczania

składników krwi zaczęły w opisywanym okresie przyjmować bardziej instytucjonalny

i globalny charakter. Zauważalne są także zmiany w podejściu do leczenia krwią: powstają

nowe koncepcje, odmienne od dotychczasowych. Zalicza się do nich na przykład program

zarządzania krwią pacjenta (PBM, patient blood management). Jego autorzy przedstawiają go,

jako wielodyscyplinarne i wielozadaniowe, oparte na dowodach postępowanie, mające na celu

odpowiednie zarządzanie „najcenniejszym życiowym zasobem” pacjenta, czyli jego krwią.

Zgodnie z zasadą, że „krew pacjenta jest ważniejsza niż krew dawcy”, jest to postępowanie

krwiolecznicze oparte nie na krwi dawców, lecz na własnej krwi pacjenta. Założenia programu

PBM obejmują między innymi: opracowanie wytycznych dotyczących korzystania z krwi na

podstawie restrykcyjnych strategii, wykorzystanie inicjatyw alternatywnych wobec transfuzji

krwi (np. techniki autotransfuzji), poprawę kształcenia i szkolenia personelu klinicznego

zlecającego przetoczenie krwi, analizę wykorzystania krwi na bazie informacji zwrotnych od

85

lekarzy. W wielu krajach rozwiniętych, w tym w Zjednoczonym Królestwie, USA, Australii

i Austrii, opracowano krajowe programy optymalizacji praktyki transfuzji krwi. Dzięki temu

osiągnięto dobry wynik wynikający z intensywnej edukacji lekarzy, upowszechnieniu

wytycznych w zakresie przetaczania krwi oraz wdrożeniu systemu komputerowej obsługi

dokumentacji medycznej, zwłaszcza zastosowaniu elektronicznej formy zamówień na składniki

krwi. Niezwykle spektakularnym przykładem optymalizacji krwiolecznictwa w skali całego

kraju jest Holandia, gdzie w latach 2000-2010 dzięki wdrożeniu zasad PBM zużycie krwi

spadło o około 12%112. W wyniku przyjętej rezolucji WHA 63.12 w 2010 roku realizacja PBM

zalecana jest we wszystkich państwach członkowskich WHO, jednak w Europie metody PBM

są stosunkowo mało popularne i w niewielu krajach stosowane. W trakcie spotkania

Narodowych Organów Odpowiedzialnych za Krew i Składniki Krwi w Brukseli, które odbyło

się 9-10 kwietnia 2014 roku, PBM został zaprezentowany przez przedstawiciela Austrii

z zaleceniem jego sukcesywnego wdrażania w krajach członkowskich Unii.

Podsumowując, do podstawowych zadań europejskiego krwiodawstwa należało

zabezpieczenie potrzeb dynamicznie rozwijającego się krwiolecznictwa, które w wielu krajach

realizowane jest na różnym poziomie. Pod tym względem Europa jest obszarem

niejednorodnym. Coraz bardziej powszechna stała się świadomość, że w niedalekiej

przyszłości kraje europejskie doświadczą zmniejszenia zasobów krwi, głównie z powodu

starzenia się populacji. Z tego powodu tak istotne są wszelkie inicjatywy i programy

zmierzające do ograniczenia zużycia krwi, w tym optymalizacja i racjonalizacja leczenia krwią.

W przyszłości dużą rolą może odegrać promowany obecnie program PBM, w którym położono

nacisk na wykorzystanie własnej krwi pacjenta. Należy też podkreślić, że kraje europejskie

przypisują duże znaczenie wzmocnieniu bezpieczeństwa krwi, zwłaszcza w kontekście

możliwości przeniesienia zakaźnych czynników chorobotwórczych. Znajduje to wyraz

zarówno w podejmowaniu inicjatyw organizacyjnych (status kandydata na dawcę), jak i we

wdrażaniu technik redukcji czynników chorobotwórczych w składnikach krwi.



86

Rozdział III. Organizacja publicznej służby krwi w Polsce latach 2007-2017

1. Regulacje prawne krwiodawstwa i krwiolecznictwa

Postęp w medycynie, jaki nastąpił w Polsce w II połowie XX wieku oraz stały wzrost

zapotrzebowania na krew wymagał stworzenia sprawnej publicznej służby krwi w Polsce,

bedącej integralną częścią publicznej służby zdrowia. Dnia 22 sierpnia 1997 r. wydano Ustawę

o publicznej służbie krwi, która ma decydujący wpływ na ukształtowanie się systemu

gospodarowania krwią113. Ustawa ta nadal jest głównym źródłem prawa dotyczącego

krwiodawstwa w Polsce. Określa ona zasady pobierania krwi ludzkiej, oddzielania jej

składników, przechowywania i obrotu oraz warunki zapewniające ich dostępność, a także

zadania oraz organizację publicznej służby krwi. Krew jest pobierana w celach leczniczych do

przetoczenia jej biorcy bądź oddzielenia jej składników lub przetworzenia w leki (art. 2 ust. 1).

W myśl art. 4 ust. 1 i 3 Ustawy o publicznej służbie krwi, zadania w zakresie pobierania krwi,

oddzielania jej składników oraz zaopatrzenia w krew do celów określonych w ustawie realizują

jednostki organizacyjne publicznej służby krwi, którymi są: instytut naukowo-badawczy

(funkcję tę pełni IHiT), RCKiK, Wojskowe Centrum, Centrum MSW.

W ustawie podkreślono, że krwiodawstwo jest oparte na zasadzie dobrowolnego

i bezpłatnego114 oddawania krwi i jej składników (art.3.1) . Zgodnie z ustawą dawcy krwi

przysługuje tytuł „Honorowego Dawca Krwi” (art.6.1) . Honorowy Dawca Krwi otrzymuje

legitymację „Honorowego Dawcy Krwi” wydaną przez jednostkę organizacyjną publicznej

służby krwi, w której dawca krwi oddał krew lub jej składniki. W ustawie wskazano podmioty,

które są odpowiedzialne (lub powinny być odpowiedzialne) za propagowania ·i rozwijania

dobrowolnego i bezpłatnego oddawania krwi i jej składników oraz stwarzania sprzyjających

temu warunków. W świetle ustawy są to: organy państwowe i samorządowe, Polski Czerwony

113 Dziennik Ustaw, 1997, Nr 106, poz. 681: Ustawa z dnia 22 sierpnia 1997 r. o publicznej służbie krwi;

Dz.U.2017.1371 t.j. z dnia 2017.07.13. 114 Wyjątkiem są dawcy posiadający rzadkie grupy krwi, opisane w rozporządzeniu Ministra Zdrowia z dnia

7 grudnia 2004 r. w sprawie określenia rzadkich grup krwi, rodzajów osocza i surowic diagnostycznych

wymagających przed pobraniem krwi zabiegu uodpornienia dawcy lub innych zabiegów oraz wysokości

ekwiwalentu pieniężnego za pobraną krew i związane z tym zabiegi, które definiuje listę krwi rzadkiej grupy, na

której składnikach nie występują antygeny stwierdzane u więcej, niż 95% populacji ludzkiej. Dawcy kwalifikujący

się do jednej z tych grup mogą otrzymać rekompensatę pieniężną za oddanie krwi.

87

Krzyż (dalej: PCK), organizacje honorowych dawców krwi, podmioty lecznicze w rozumieniu

przepisów o działalności leczniczej, osoby wykonujące zawody medyczne oraz środki

masowego przekazu (art. 3.2). PSK realizuje swoje zadania współdziałając z PCK i

organizacjami honorowych dawców krwi (art. 4.2).

W związku z członkostwem Polski w Unii Europejskiej, nasz kraj zobowiązany jest do

stosowania przepisów z zakresu krwiodawstwa i krwiolecznictwa określonych w aktach

wspólnotowych oraz dokonania ich transpozycji do regulacji krajowych. Mając na uwadze

wymogi prawne Unii Europejskiej Ustawa w zakresie swojej regulacji wdrożyła następujące

akty prawne:

dyrektywę 2002/98/WE Parlamentu Europejskiego i Rady z dnia 27 stycznia

2003 r. ustanawiającą normy, jakości i bezpieczeństwa pobierania oraz badania

ludzkiej krwi i jej składników w celu zapewnienia wysokiego poziomu ochrony

zdrowia ludzkiego i ma zastosowanie do pobierania i testowania krwi ludzkiej i

jej składników niezależnie od ich przeznaczenia oraz do ich przetwarzania,

przechowywania i dystrybucji, jeśli jest przeznaczona do transfuzji115;

dyrektywę Komisji z dnia 22 marca 2004 r. wykonującą dyrektywę Parlamentu

Europejskiego i Rady w zakresie niektórych wymagań technicznych

dotyczących krwi i składników krwi. Określono tu informacje, których należy

udzielić potencjalnym dawcom krwi i jakie należy uzyskać przy każdym

pobraniu krwi, kryteria kwalifikujące dla dawców krwi pełnej i jej składników,

warunki przechowywania, transportu i dystrybucji krwi i jej składników,

wymagania dotyczące ich, jakości i bezpieczeństwa w tym dla pobrań

autologicznych116;

dyrektywę Komisji z dnia 30 września 2005 r. wykonującą dyrektywę

Parlamentu Europejskiego i Rady w zakresie wymogów dotyczących śledzenia

115 Dyrektywa 2002/98/WE Parlamentu Europejskiego i Rady z dnia 27 stycznia 2003 r. ustanawiająca normy

jakości i bezpiecznego pobierania, badania, preparatyki, przechowywania, wydawania krwi ludzkiej

i składników krwi oraz zmieniającą dyrektywę 2001/83/WE (Dz. Urz. UE L 33 z 08.02.2003, str. 30 –Dz. Urz.

UE Polskie wydanie specjalne, rozdz. 15, t. 7, str. 346, Dz. Urz. UE L 230 z 04.08.2006, str. 12, Dz. Urz. UE L

188 z 18.07.2009, str. 14 oraz Dz. Urz. UE L 98 z 15.04.2015, str. 11). 116 Dyrektywa Komisji 2004/33/WE z dnia 22 marca 2004 r. wykonująca dyrektywę 2002/98/WE Parlamentu

Europejskiego i Rady w zakresie niektórych wymagań technicznych dotyczących krwi i składników krwi (Dz.

Urz. UE L 91 z 30.03.2004, str. 25 –Dz. Urz. UE Polskie wydanie specjalne, rozdz. 15, t. 8, str. 272, Dz. Urz. UE

L 288 z 04.11.2009, str. 7, Dz. Urz. UE L 97 z 12.04.2011, str. 28 oraz Dz. Urz. UE L 366 z 20.12.2014, str. 81).

88

losów krwi oraz powiadamiania o poważnych, niepożądanych reakcjach i

zdarzeniach117;

dyrektywę Komisji z dnia 30 września 2005 r. wykonującą dyrektywę

Parlamentu Europejskiego i Rady w zakresie norm i specyfikacji

wspólnotowych odnoszących się do systemu, jakości obowiązującego w

placówkach służby krwi118. Ostatnia zmiana ustawy wprowadzona została w

2016 roku, wprowadzając sekcje dotyczące, jakości procesów pobierania,

przechowywania i przetwarzania krwi oraz zcentralizowany system e-krew

przechowujący informacje o krwiodawcach.

Ponadto nasz kraj jest zobowiązany do wdrażania zaleceń monografii Farmakopei

Europejskiej, Światowej Organizacji Zdrowia, jak również światowych osiągnięć dziedzinie

krwiodawstwa. System, jakości obowiązujący w jednostkach publicznej służby krwi, powinien

uwzględniać zasady zarządzania, jakością, zapewnienia, jakości i stałego podnoszenia, jakości

oraz uwzględniać wymagania dotyczące personelu, pomieszczeń, sprzętu, dokumentacji,

pobierania, badania i preparatyki, przechowywania i wydawania, zarządzania umowami,

kontroli niezgodności, jakości, wycofywania składników krwi oraz zewnętrznych

i wewnętrznych audytów. Polska, jako członek Rady Europy, winna również stosować się

do zaleceń tej organizacji, które publikowane są w Guide to the preparation, use and quality

assurance of blood components, European Committee on Blood Transfusion. Ustawa o

publicznej służbie krwi z dnia 22 sierpnia 1997 roku określa organizację krwiolecznictwa w

Polsce oraz instytucje i jednostki współtworzące PSK. Polska służba krwi jest zcentralizowana.

Struktura publicznej służby krwi opiera się na następujących jednostkach organizacyjnych:

Ministrze Zdrowia (dalej: MZ); Narodowym Centrum Krwi (dalej: NCK); Instytucie

Hematologii i Transfuzjologii w Warszawie, Krajowej Radzie ds. Krwiodawstwa i

Krwiolecznictwa. Gospodarowanie (pozyskiwanie, przechowywanie, dystrybuowanie)

zasobami krwi i jej składników na terenie Polski odbywa się w systemie, który można podzielić

na cywilny i służb mundurowych. Na poziomie lokalnym, zadania pobierania oraz dystrybucji

117 Dyrektywa Komisji 2005/61/WE z dnia 30 września 2005 r. wykonująca dyrektywę 2002/98/WE Parlamentu

Europejskiego i Rady w zakresie wymogów dotyczących śledzenia losów krwi oraz powiadamiania

o poważnych, niepożądanych reakcjach i zdarzeniach (Dz. Urz. UE L 256 z 01.10.2005, str. 32). 118 Dyrektywa Komisji 2005/62/WE z dnia 30 września 2005 r. wykonującą dyrektywę 2002/98/WE Parlamentu

Europejskiego i Rady w zakresie norm i specyfikacji wspólnotowych odnoszących się do systemu, jakości

obowiązującego w placówkach służby krwi (Dz. Urz. UE L 256 z 01.10.2005, str. 41 oraz Dz. Urz. UE L 199

z 26.07.2016, str. 14).

89

krwi realizowane są przez 21 Regionalnych Centrów Krwiodawstwa i Krwiolecznictwa (dalej:

RCKiK). Ustawa definiuje również dodatkowe jednostki: Wojskowe Centrum Krwiodawstwa

i Krwiolecznictwa, podległe Ministerstwu Obrony Narodowej oraz Centrum Krwiodawstwa i

Krwiolecznictwa Ministra Spraw Wewnętrznych.

Minister Zdrowia zatwierdza plany działania w dziedzinie krwiodawstwa

i krwiolecznictwa przygotowywane przez Instytut (ar t. 24 ust. 1), udziela i cofa akredytację

jednostkom organizacyjnym publicznej służby krwi (art. 14 ust. 1a i 1f ). Jest on również

zobowiązany przepisami ustawy o publicznej służbie krwi, mając na uwadze bezpieczeństwo

dawców i biorców, do określania w drodze rozporządzeń:

kwalifikacji wymaganych od osób zatrudnionych w jednostkach organizacyjnych

publicznej służby krwi przy pobieraniu krwi, oddzielaniu jej składników oraz

wydawaniu ( art. 14 ust. 1i);

wymagań zdrowotnych, jakim powinien odpowiadać kandydat na dawcę krwi i dawca

krwi, wykazu badań lekarskich i pomocniczych badań diagnostycznych, jakim powinni

być poddani kandydaci na dawców krwi i dawcy krwi, przeciwwskazania do pobrania

krwi, dopuszczalnej ilości oddawanej krwi i częstotliwość jej oddawania oraz

szczegółowych warunków dopuszczalności zabiegu uodpornienia w celu uzyskania

osocza lub surowic diagnostycznych (art. 16);

sposobu prowadzenia rejestru dawców krwi (art. 17 ust. 3);

wysokości opłat za krew i jej składniki wydawane przez jednostki organizacyjne

publicznej służby krwi (art. 19 ust. 2);

sposobu organizacji leczenia krwią w podmiotach leczniczych oraz szkolenia

pielęgniarek i położnych dokonujących przetaczania krwi (art. 21 ust. 2 i 3);

trybu przeprowadzania kontroli przez Instytut (art. 25a ust.10) Zagadnienia te zostały

uregulowane w stosownych rozporządzeniach119.

119 Rozporządzenie Ministra Zdrowia z dnia 16 kwietnia 2004 r. w sprawie trybu przeprowadzania kontroli

w niektórych jednostkach publicznej służby krwi (Dz. U. Nr 84, poz. 794).14. Rozporządzenie Ministra Zdrowia

z dnia 7 grudnia 2004 r. w sprawie określenia rzadkich grup krwi, rodzajów osocza i surowic

diagnostycznych wymagających przed pobraniem krwi zabiegu uodpornienia dawcy lub innych zabiegów

oraz wysokości ekwiwalentu pieniężnego za pobraną krew i związane z tym zabiegi (Dz. U. Nr 263, poz. 2625

ze zm.). 15. Rozporządzenie Ministra Zdrowia z dnia 4 listopada 2004 r. w sprawie określenia kwalifikacji

wymaganych od osób zatrudnionych w jednostkach organizacyjnych publicznej służby krwi(Dz. U. Nr 247,

poz. 2482).16. Rozporządzenie Ministra Zdrowia z dnia 23 lutego 2005 r. w sprawie szkolenia pielęgniarek i

położnych dokonujących przetaczania krwi i jej składników (Dz. U. Nr 38, poz. 363 ze zm.). 17. Rozporządzenie

Ministra Zdrowia z dnia 18 kwietnia 2005 r. w sprawie warunków pobierania krwi od kandydatów na

dawców krwi i dawców krwi (Dz. U. Nr 79, poz. 691 ze zm.). Rozporządzenie Ministra Zdrowia z dnia 14 czerwca

90

Pobieranie krwi i oddzielanie jej składników jest dopuszczalne wyłącznie przez

jednostki organizacyjne publicznej służby krwi, po uzyskaniu akredytacji Ministra Zdrowia,

a w zakresie pobierania krwi w celu wytwarzania produktów krwiopochodnych, po uzyskaniu

zezwolenia Głównego Inspektora Farmaceutycznego (art. 14. ust. 1 ustawy o publicznej służbie

krwi). Kwalifikacje wymagane od osób zatrudnionych przy pobieraniu krwi, oddzielaniu jej

składników oraz wydawaniu krwi i jej składników określone zostały w załączniku do

rozporządzenia Ministra Zdrowia z dnia 4 listopada 2004 r. w sprawie określenia kwalifikacji

wymaganych od osób zatrudnionych w jednostkach organizacyjnych publicznej służby krwi.

Warunki pobierania krwi od kandydatów na dawców krwi i dawców krwi ustalono w art. 15

ustawy o publicznej służbie krwi i rozporządzeniu Ministra Zdrowia z dnia 18 kwietnia 2005 r.

w sprawie warunków pobierania krwi od kandydatów na dawców krwi i dawców krwi, w

którym określono wymagania zdrowotne, jakim powinien odpowiadać kandydat na dawcę krwi

i dawca krwi, wykaz badań lekarskich i pomocniczych badań diagnostycznych, jakim powinni

być poddani kandydaci na dawców krwi i dawcy krwi, przeciwskazania do pobrania krwi,

dopuszczalną ilość oddawanej krwi i częstotliwość jej oddawania oraz szczegółowe warunki

zabiegu uodpornienia w celu uzyskania osocza lub surowic diagnostycznych, mające na celu

bezpieczeństwo dawcy i biorcy. W myśl art. 17 ust. 1 ustawy o publicznej służbie krwi,

jednostka publicznej służby krwi prowadzi rejestr dawców krwi w szczegółowości określonej

w ust. 2 tego artykułu oraz w rozporządzeniu Ministra Zdrowia z dnia 14 czerwca 2005 r. w

sprawie sposobu prowadzenia rejestru dawców krwi. Minister Zdrowia w dniu 12 października

2006 r. powołał NCK, które realizuje zadania Ministra Zdrowia dotyczące koordynowania

2005 r. w sprawie sposobu prowadzenia rejestru dawców krwi (Dz. U. Nr 109, poz. 918 ze zm.). 19.

Rozporządzenie Ministra Zdrowia z dnia 1 października 2008 r. w sprawie wymagań Dobrej Praktyki

Wytwarzania (Dz. U. z 2014 r., poz. 318).20. Rozporządzenie Ministra Zdrowia

z dnia 23 marca 2006 r. w sprawie standardów jakości dla medycznych laboratoriów diagnostycznych

i mikrobiologicznych (Dz. U. Nr 61, poz. 435 ze zm.).21. Rozporządzenie Ministra Zdrowia z dnia 26 czerwca

2012 r. w sprawie szczegółowych wymagań, jakim powinny odpowiadać pomieszczenia i urządzenia podmiotu

wykonującego działalność leczniczą (Dz. U. z 2012 r., poz. 739).22. Rozporządzenie Ministra Zdrowia z dnia 29

września 2011 r. r. w sprawie określenia opłat za krew i jej składniki w 2012 r. (Dz. U. Nr 220, poz. 1309).23.

Rozporządzenie Ministra Zdrowia z dnia 13 sierpnia 2012 r. w sprawie określenia opłat za krew i jej składniki w

2013 r. (Dz. U. z 2012 r., poz. 958).24. Rozporządzenie Ministra Zdrowia z dnia 12 grudnia 2013 r. w sprawie

określenia wysokości opłat za krew i jej składniki w 2014 r. (Dz. U. z 2013 r., poz. 1559).25. Rozporządzenie

Ministra Zdrowia z dnia 19 września 2005 r. w sprawie określenia sposobu i organizacji leczenia krwią

w zakładach opieki zdrowotnej, w których przebywają pacjenci ze wskazaniami do leczenia krwią i jej

składnikami ( Dz. U. Nr 191, poz. 1607 ze zm.).26. Rozporządzenie Ministra Zdrowia z dnia 11 grudnia 2012 r.

w sprawie leczenia krwią w podmiotach leczniczych wykonujących działalność leczniczą w rodzaju stacjonarne i

całodobowe świadczenia zdrowotne, w których przebywają pacjenci ze wskazaniami do leczenia krwią

i jej składnikami (Dz. U. z 2013 r., poz. 5).

91

działalności w zakresie organizacji pobierania krwi, oddzielania jej składników oraz

zaopatrzenia w krew, a szczegółowy zakres zadań określono w Statucie tej jednostki.

Zgodnie z art. 19 ust. 1 ustawy o publicznej służbie krwi, krew jest wydawana przez

jednostki organizacyjne publicznej służby krwi za opłatą. Wysokość opłat za krew i jej

składniki na dany rok jest ustalana przez Ministra Zdrowia w drodze rozporządzenia.

Przetoczenia krwi mogą dokonywać wyłącznie: lekarz wykonujący zawód w podmiocie

leczniczym wykonującym działalność leczniczą w rodzaju stacjonarne i całodobowe

świadczenia zdrowotne lub na zlecenie lekarza pielęgniarka lub położna wykonująca zawód

w tym podmiocie, pod warunkiem, że odbyła organizowane przez Centrum odpowiednie

przeszkolenie praktyczne i teoretyczne potwierdzone zaświadczeniem (21 ust.1 ustawy

o publicznej służbie krwi). Sposób i organizacja leczenia krwią w podmiotach leczniczych

wykonujących działalność leczniczą w rodzaju stacjonarne i całodobowe świadczenia

zdrowotne, w których przebywają pacjenci ze wskazaniami do leczenia krwią i jej składnikami,

określone zostały w rozporządzeniu Ministra Zdrowia z dnia 11 grudnia 2012 r. w sprawie

leczenia krwią w podmiotach leczniczych wykonujących działalność leczniczą w rodzaju

stacjonarne i całodobowe świadczenia zdrowotne, w których przebywają pacjenci ze

wskazaniami do leczenia krwią i jej składnikami120.

Poprzednio do 30 czerwca 2012 r. sposób i organizację leczenia krwią regulowało

rozporządzenie Ministra Zdrowia ·z dnia 19 września 2005 r. w sprawie określenia sposobu

i organizacji leczenia krwią w zakładach opieki zdrowotnej, w których przebywają pacjenci

ze wskazaniami do leczenia krwią i jej składnikami. W okresie od 1 lipca 2012 r. do 18 stycznia

2013 r. brak było uregulowań prawnych w tym zakresie. Organizacja banku krwi w podmiocie

leczniczym została określona w rozdziale 3 ww. rozporządzenia (wcześniej w rozdziale 3

rozporządzenia w sprawie leczenia krwią z 2005 r.), a pracowni serologii lub immunologii

transfuzjologicznej w rozdziale 4 tego rozporządzenia (wcześniej w rozdziale 4 rozporządzenia

w sprawie leczenia krwią z 2005 r.).

120 Dz. U. z 2013 r., poz. 5.

92

2. Struktura organizacyjna publicznej służby krwi

Minister Zdrowia

Integralną częścią publicznej służby zdrowia w Polsce jest publiczna służba krwi, która

organizuje pobieranie krwi, oddzielanie jej składników oraz zaopatrzenie w krew na terenie

całego kraju. Publiczna służba krwi systemowo podlega bezpośrednio Ministrowi Zdrowia,

który koordynuje działalność w zakresie organizacji pobierania krwi, oddzielania jej

składników oraz zaopatrzenia w krew. Ministrowi Zdrowia w badanym okresie podlegały lub

były przez niego nadzorowane: 43 samodzielne publiczne szpitale kliniczne, 21 regionalnych

centrów krwiodawstwa i krwiolecznictwa, 17 instytutów naukowobadawczych, w tym Instytut

Hematologii i Transfuzjologii, 11 akademii medycznych oraz 40 innych jednostek. Minister

właściwy do spraw zdrowia określa: kwalifikacje oraz wymagany staż pracy osób

zatrudnionych w jednostkach organizacyjnych Publicznej służby krwi; minimalne wymagania

dotyczące systemu zapewniania, jakości, w tym kontroli, jakości, dotyczące czasu

i warunków przechowywania krwi i jej składników oraz dopuszczonych wyników pomiaru,

jakości, mając na względzie zapewnienie bezpieczeństwa krwi i jej składników przeznaczonych

do przetoczenia. Minister Zdrowia określa ponadto kryteria dopuszczenia dawców krwi do

oddawania krwi i jej składników, kryteria dyskwalifikacji oraz badania, zakres informacji oraz

procedurę komunikacji z dawcą przed pobraniem krwi, mając na uwadze zapewnienie

bezpieczeństwa dawcy krwi i biorcy krwi, skuteczności informowania kandydata na dawcę

krwi i dawcy krwi o dyskwalifikacji oraz jednolitości danych zbieranych w ramach

przeprowadzenia wywiadu medycznego. MZ określa także sposób prowadzenia SYSTEMU E-

KREW, w tym format przekazywanych danych i sposób rozstrzygania rozbieżności danych,

mając na celu zapewnienie jednolitości systemu oraz anonimowości kandydatów na dawcę krwi

lub dawców krwi oraz zabezpieczenie danych przed nieuprawnionym dostępem. W drodze

rozporządzenia MZ ustala wzory legitymacji honorowych dawców krwi, a także legitymacji

zasłużonych honorowych dawców krwi oraz odznak dla Zasłużonych Honorowych Dawców

Krwi, wydawanych przez PCK oraz ustala wartość kaloryczną posiłku regeneracyjnego

przysługującego dawcy krwi, uwzględniając ilość oddanej krwi oraz inne zabiegi związane z

uodpornieniem dawcy. MZ nadaje także ordery i odznaczenia oraz odznakę „Honorowy Dawca

93

Krwi – Zasłużony dla Zdrowia Narodu” honorowemu dawcy krwi, który oddał, co najmniej 20

litrów krwi lub odpowiadającą tej objętości ilość jej składników (art.7.1).

Po zasięgnięciu opinii Instytutu Hematologii i Transfuzjologii MZ określa corocznie,

do dnia 30 czerwca, w drodze rozporządzenia, wysokość opłat za krew i jej składniki wydawane

przez jednostki organizacyjne publicznej służby krwi, obowiązujących w następnym roku

kalendarzowym, uwzględniając rodzaje kosztów ponoszonych przez jednostki organizacyjne

PSK w związku z pobieraniem krwi i jej składników oraz preparatyką, przechowywaniem i

wydawaniem, a także uwzględniając średnioroczny wskaźnik cen towarów i usług

konsumpcyjnych ogółem w poprzednim roku kalendarzowym, ogłaszany przez Prezesa

Głównego Urzędu Statystycznego. Do istotnych zadań MZ należy także przedkładanie Komisji

Europejskiej corocznie do 30 czerwca roczne sprawozdania dotyczącego poważnych

niepożądanych zdarzeń i niepożądanych reakcji (wpływających na ludzkie zdrowie), a także

raz na 3 lata sprawozdania dotyczącego propagowania honorowego krwiodawstwa w

Rzeczypospolitej Polskiej. MZ przeprowadza lub zleca przeprowadzenie postępowania o

udzielenie zamówienia publicznego w sprawie zakupu produktów krwiopochodnych,

rekombinowanych koncentratów czynników krzepnięcia oraz desmopresyny, finansowanych z

budżetu państwa z części, której jest dysponentem.

Do niezwykle istotnych zadań MZ należy cykliczne opracowywanie na kolejne lata

programów „Zapewnienie samowystarczalności Rzeczpospolitej Polski w zakresie krwi, jej

składników i produktów krwiopochodnych”. Programy skierowane są do ogółu społeczeństwa,

podmiotów leczniczych oraz centrów krwiodawstwa i krwiolecznictwa. Celem programów jest

przede wszystkim zapewnienie Polsce bezpieczeństwa i samowystarczalność w zakresie krwi i

jej składników, poprawienie bezpieczeństwa krwi i jej składników. Programy realizowane w

latach 2007-2017 miały charakter strategiczny i długofalowy. Zdefiniowane w nich problemy

i określone do realizacji zadania, powinny w sposób istotny wesprzeć działania, podejmowane

przez jednostki organizacyjne publicznej służby krwi, w zakresie zaopatrzenia systemu ochrony

zdrowia w krew i jej składniki.

94

Narodowe Centrum Krwi

NCK zostało powołane przez MZ w dniu 12 października 2006 roku. Centrum realizuje

zadania MZ dotyczące koordynowania działalności w zakresie organizacji pobierania krwi,

oddzielania jej składników oraz zaopatrzenia w krew. Podstawę działalności NCK stanowi

Zarządzenie Ministra Zdrowia z dnia 8 lipca 2010 r. sprawie Narodowego Centrum Krwi·.121

Zdaniem NCK jest organizowanie sprawnej i skutecznej realizacji zadań publicznych

nałożonych przez MZ związanych z organizacją i koordynacją zaopatrzenia Rzeczpospolitej

Polskiej w bezpieczną krew, jej składniki i produkty krwiopochodne. NCK realizuje

powierzone zadania w strukturze czterech wydziałów:

wydziału finansowo - organizacyjnego

wydziału organizacji i kontroli publicznej służby krwi

wydziału współpracy międzynarodowej, nauki i komunikacji społecznej

wydziału programowania, analiz i programów polityki zdrowotnej

Jednym z przedmiotów działalności NCK jest opiniowanie – na zlecenie MZ – planów

działania w zakresie krwiodawstwa i krwiolecznictwa przygotowywanych przez Instytut

Hematologii i Transfuzjologii, monitorowanie potrzeb w zakresie zaopatrzenia w krew, jej

składniki i produkty krwiopochodne, opracowanie bieżących i perspektywicznych programów

w zakresie organizacji zaopatrzenia systemu ochrony zdrowia w produkty krwiopochodne.

NCK ma także obowiązek proponowania rozwiązań w zakresie zapewnienia

samowystarczalności Rzeczypospolitej Polskiej w krew, jej składniki i produkty

krwiopochodne, a także realizację zadań związanych z programami zdrowotnymi z zakresu

krwiodawstwa i krwiolecznictwa. Do priorytetowych zadań NCK należy realizacja zadań

związanych z przekazywaniem i rozliczaniem udzielonych przez ministra właściwego do spraw

zdrowia dotacji w zakresie krwiodawstwa i krwiolecznictwa.

Istotnym obszarem działalności NCK jest propagowanie honorowego krwiodawstwa.

Realizowane jest to poprzez koordynowanie spraw związanych z nadawaniem tytułu

„Honorowy Dawca Krwi”, tytułem „Zasłużony Honorowy Dawca Krwi” oraz odznaką

„Zasłużony Honorowy Dawca Krwi” i odznaką „Honorowy Dawca Krwi – Zasłużony dla

121 https://www.nck.gov.pl/dla-mediow/narodowe-centrum-krwi/ [dostęp z dn. 04.06.2019].

95

Zdrowia Narodu”, oraz współpraca z PCK i innymi organizacjami pozarządowymi w zakresie

popularyzacji honorowego krwiodawstwa. NCK przygotowuje ponadto projekty odpowiedzi

MZ, z zakresu krwiodawstwa i krwiolecznictwa, na interpelacje i zapytania poselskie, skargi

i interwencje posłów i senatorów oraz dezyderaty i opinie komisji sejmowych, wystąpienia

Rzecznika Praw Obywatelskich, Prezesa Najwyższej Izby Kontroli, Pierwszego Prezesa Sądu

Najwyższego, Rzecznika Praw Dziecka, Prezesa Trybunału Konstytucyjnego lub innych

organów władzy publicznej.

NCK aktywnie funkcjonuje także w przestrzeni związanej ze stałym podnoszeniem

standardów pracy. W zakres tych zadań wchodzi: doskonalenie realizacji zadań związanych

z organizacją pobierania krwi i oddzielania jej składników; stwarzanie pracownikom NCK

możliwości stałego podnoszenia kwalifikacji; usprawnianie realizacji zadań związanych

z programami zdrowotnymi z zakresu krwiodawstwa i krwiolecznictwa; zapewnienie pełnego

zaangażowania Dyrekcji NCK w doskonaleniu systemu zarządzania, jakością; doskonalenie

procesu zbierania danych statystycznych dla zarządzania publiczną służbą krwi; zapewnienie

sprawnego przepływu informacji wewnątrz Narodowego Centrum Krwi oraz w kontaktach

zewnętrznych; usprawnienie procesu nadzoru nad podległymi jednostkami publicznej służby

krwi. Do istotnych zadań NCK należy również weryfikacja raportów oceniających spełnianie

przez jednostki organizacyjne publicznej służby krwi określonych kryteriów warunkujących

uzyskanie akredytacji oraz przestrzeganie medycznych zasad pobierania krwi, oddzielania jej

składników oraz jej wydawania. NCK gromadzi, analizuje i opracowuje dane statystyczne

niezbędne dla właściwego zarządzania publiczną służbą krwi. Wreszcie specjaliści z NCK

opracowują i opiniują projekty aktów prawnych oraz założeń aktów prawnych z zakresu

publicznej służby krwi. Z punktu widzenia bezpieczeństwa i obronności państwa do ważnych

zadań NCK należy wykonywanie zadań określonych Ustawą z dnia 21 listopada 1967 r. o

powszechnym obowiązku obrony Rzeczypospolitej Polskiej oraz rozporządzeniem Rady

Ministrów z dnia 27 czerwca 2012 r. w sprawie warunków i sposobu przygotowania oraz

wykorzystania podmiotów leczniczych na potrzeby obronne państwa oraz właściwości

organów w tych sprawach.

96

Instytut Hematologii i Transfuzjologii

Instytut Hematologii i Transfuzjologii utworzony został w 1951 roku w Warszawie122.

Jest on głównym w kraju ośrodkiem naukowym w zakresie swoich dyscyplin tytułowych oraz

referencyjnym ośrodkiem kliniczno-diagnostycznym. Instytut uczestniczy w systemie ochrony

zdrowia poprzez prowadzenie działalności leczniczej, profilaktycznej, diagnostycznej i

laboratoryjnej. Instytut prowadzi także działalność naukową, organizacyjną oraz dydaktyczną

poprzez różne formy kształcenia naukowego, specjalistycznego i ustawicznego. IHiT jest

instytutem nadzorowanym przez MZ dofinansowywanym w formie dotacji z budżetu państwa,

z części będącej w dyspozycji MZ. IHiT pełni nadzór merytoryczny nad działalnością PSK. W

zakresie swoich dziedzin Instytut jest organem doradczym, a w niektórych sprawach również

wykonawczym Ministerstwa Zdrowia. Celem działalności Instytutu jest udzielanie świadczeń

opieki zdrowotnej oraz prowadzenie badań naukowych, badań klinicznych i prac rozwojowych

w dziedzinie hematologii, transfuzjologii i dyscyplin pokrewnych, przystosowywanie ich

wyników do potrzeb praktyki oraz ich wdrażanie i upowszechnianie. Instytut prowadzi również

prace w zakresie krwiodawstwa i krwiolecznictwa, a także kieruje Ośrodkiem Dawców Szpiku.

Ponadto w Instytucie są opracowywane i wydawane opinie i ekspertyzy oraz przeprowadzane

analizy dotyczące hematologii, transfuzjologii i dyscyplin pokrewnych.

Przedmiotem działalności naukowej Instytutu jest prowadzenie badań naukowych

i prac rozwojowych w dziedzinie hematologii, transfuzjologii i dyscyplin pokrewnych oraz

upowszechnianie, wdrażanie i przystosowywanie ich wyników do potrzeb praktyki.

Działalność naukowa Instytutu Hematologii i Transfuzjologii finansowana jest ze środków

Ministerstwa Nauki i Szkolnictwa Wyższego, Narodowego Centrum Nauki, Narodowego

Centrum Badań i Rozwoju oraz dofinansowana ze środków własnych Instytutu. Instytut

Hematologii i Transfuzjologii realizuje prace naukowe związane z takimi tematami jak:

hematologia a zdrowie publiczne; bezpieczna krew; komórkowe i molekularne składniki krwi

w stanach zdrowia i choroby; specjalistyczne metody diagnostyki i terapii chorób krwi.

Działalność lecznicza Instytutu obejmuje: diagnostykę i leczenie chorób układu

krwiotwórczego; diagnostykę i leczenie zaburzeń hemostazy; opiekę nad chorymi na porfirię;

122 K. Warzocha, 60 lat Instytutu Hematologii i Transfuzjologii, „Hematologia”, 2011, t. 2, s. 6.

97

przeszczepianie krwiotwórczych komórek macierzystych; leczenie chirurgiczne, w tym

również u chorych z wrodzonymi i nabytymi zaburzeniami krzepnięcia krwi oraz

w zakresie chirurgii naczyń. W omawianym okresie Instytut dysponował 209 łóżkami dla

chorych i hospitalizował rocznie ok. 12000 chorych, w tym ok. 3000 osób w ramach procedur

jednodniowych w Oddziale Leczenia Dziennego. Wykonywano tu rocznie ponad 2500

zabiegów operacyjnych i ok. 40 przeszczepień autologicznych i allogenicznych komórek

krwiotwórczych. Działalność ta odbywa się w strukturze pięciu klinik Instytutu:

Klinika Hematologii, zajmuje się diagnostyką i leczeniem chorób hematologicznych, a

także prowadzi intensywną chemioterapię, immunoablację oraz mobilizację

krwiotwórczych komórek macierzystych. W ramach Poradni Chorób Krwi prowadzi

również opiekę ambulatoryjną nad chorymi z chorobami układ krwiotwórczego.

Klinika Transplantacji Komórek Krwiotwórczych przeprowadza procedury auto-

i allotransplantacji macierzystych komórek krwiotwórczych od dawców rodzinnych

i niespokrewnionych, także w przypadkach niepełnej zgodności w antygenach układu

HLA. Otacza również opieką ambulatoryjną chorych po przeszczepieniu szpiku.

Klinika Zaburzeń Hemostazy i Chorób Wewnętrznych prowadzi pełną diagnostykę

i leczenie chorych z zaburzeniami krzepnięcia, w tym również z trombofilią wrodzoną

i zespołem antyfosfolipidowym oraz prowadzi opiekę ambulatoryjną. Klinika sprawuje

ponadto opiekę nad chorymi z porfirią.

Klinika Chirurgii Ogólnej i Hematologicznej prowadzi leczenie chirurgiczne u chorych

z wrodzonymi i nabytymi zaburzeniami krzepnięcia krwi, pełen zakres operacji w

przebiegu chorób onkohematologicznych oraz operacje z zakresu chirurgii jamy

brzusznej.

Klinika Chirurgii Naczyniowej zajmuje się diagnostyką, leczeniem i opieką

ambulatoryjną nad chorymi z zakresu chirurgii naczyniowej, wykonuje wszystkie

zabiegi z zakresu chirurgii naczyń, w tym z zastosowaniem metod

wewnątrznaczyniowych.

Działalność diagnostyczna Instytutu obejmuje szeroki zakres badań laboratoryjnych

niezbędnych w diagnostyce chorób układu krwiotwórczego i chłonnego, układu hemostazy,

chorób metabolicznych (w tym porfirii) oraz badania z zakresu immunologii

transfuzjologicznej, diagnostyki allo- i autoimmunizacji antygenami komórek krwi,

diagnostyki konfliktu matczyno-płodowego, powikłań potransfuzyjnych, wrodzonych

98

i nabytych anemii hemolitycznych i badań chimeryzmu. W Instytucie prowadzone są również

badania wirusologiczne w zakresie diagnostyki i epidemiologii wirusów ważnych ze względu

bezpieczeństwa przetoczeń krwi oraz immunogenetyczne typowanie biorców i dawców do

przeszczepienia krwiotwórczych komórek macierzystych. Instytut wykonuje również szeroki

zakres badań obrazowych, diagnostykę chorób naczyń i badania endoskopowe. Badania

wykonywane są w siedmiu zakładach Instytutu, z pracowniami diagnostycznymi i naukowymi:

Zakładzie Transfuzjologii

Zakładzie Diagnostyki Hematologicznej

Zakładzie Hemostazy i Chorób Metabolicznych

Zakładzie Immunologii Hematologicznej i Transfuzjologicznej

Zakładzie Wirusologii

Zakładzie Immunogenetyki

Zakładzie Radiologii

Zakład Transfuzjologii, prowadzi działalność naukową i usługową w dziedzinie

transfuzjologii i mikrobiologii, a także realizuje szkolenia i udziela konsultacji w tym zakresie.

Prowadzi również Krajowy Rejestr Dawców Krwi (KRDK), Ośrodek Dawców Szpiku (ODS),

Bank Komórek Krwiotwórczych, Bank Krwi i Ośrodek Pobierający komórki krwiotwórcze

oraz nadzoruje bezpieczeństwo leczenia składnikami krwi w Instytucie123. Zakład ten odgrywa

kluczową rolę w zakresie prowadzenia działalności organizacyjnej wynikającej z zadań Ustawy

o publicznej służbie krwi. Sprawuje merytoryczny nadzór nad jednostkami organizacyjnymi

publicznej służby krwi wraz z Zakładem Wirusologii oraz Zakładem Immunologii

Hematologicznej i Transfuzjologicznej. Przede wszystkim jednak opracowuje wytyczne

dobrych praktyk pobierania, badania, preparatyki, przechowywania i wydawania krwi i jej

składników, a także przeprowadza kontrole w RCKiK. Zakład opracowuje wytyczne dobrych

praktyk dla szpitalnych banków krwi i pracowni immunologii transfuzjologicznych. Sprawuje

także funkcję kontrolną, jakość składników krwi otrzymywanych w RCKiK oraz bierze udział

w pracach związanych z rejestracją i zwalnianiem serii produktów krwiopochodnych. Ponadto

w ramach współpracy z MZ i NCK bierze udział w pracach legislacyjnych z zakresu

123 http://www.ihit.waw.pl/zaklad-transfuzjologii.html (dostęp z dn.02.06.2019)

99

krwiodawstwa i krwiolecznictwa. Zakład uczestniczy również w realizacji projektów

Wspólnoty Europejskiej z zakresu krwiodawstwa i krwiolecznictwa.

W zakres działalności usługowej Zakładu wchodzi: zabezpieczanie krwi i jej

składników dla pacjentów leczonych w Instytucie, pobieranie komórek krwiotwórczych,

wykonywanie zabiegów leczniczej aferezy w tym fotoferezy zarówno dla pacjentów Instytutu

jak i innych szpitali, przygotowywanie do przeszczepiania komórek krwiotwórczych z krwi

obwodowej i szpiku, przygotowywanie „sztucznych łez” z autologicznej surowicy dla

pacjentów z zespołem „suchego oka”, w tym w przebiegu przewlekłej choroby przeszczep

przeciwko gospodarzowi (GVHD), pobieranie autologicznej krwi i jej składników w celu

przygotowania preparatów kleju fibrynowego, żelu płytkowego i innych specjalistycznych

składników krwi oraz wykonywanie unikatowych badań specjalistycznych z zakresu

transfuzjologii.

Działalność naukowa Zakładu dotyczy zagadnień związanych z bezpieczeństwem krwi,

do których należą przede wszystkim metodyka otrzymywania i przechowywania krwi

i jej składników oraz zasady i efektywność ich przetaczania u pacjentów Klinik wchodzących

w skład Instytutu. Zakład prowadzi także prace związane z pobieraniem i preparatyką komórek

krwiotwórczych, a także stosowaniem metod leczniczej aferezy, jako leczenia uzupełniającego

u pacjentów onkohematologicznych i pacjentów z zaburzeniami hemostazy. Prace dotyczą

także klinicznej oceny właściwości hemostatycznych i możliwości zastosowania w lecznictwie

kleju fibrynowego i żeli płytkowych oraz „sztucznych łez”. Zakład bierze również udział w

badaniach oceniających, jakość i bezpieczeństwo składników krwi przechowywanych w

roztworach wzbogacających, poddawanych napromieniowaniu, inaktywacji i innym nowo

wprowadzanym do krwiodawstwa procedurom. Tematem prowadzonych badań jest także

działalność organizacyjna publicznej służby krwi w Polsce.

Zakład prowadzi działalność szkoleniową z zakresu krwiodawstwa i krwiolecznictwa

dla personelu zatrudnionego w jednostkach organizacyjnych publicznej służby krwi, dla

lekarzy w ramach różnych specjalności oraz dla diagnostów laboratoryjnych w ramach

specjalizacji z laboratoryjnej transfuzjologii medycznej. Zakład prowadzi również szkolenia

indywidualne. Ponadto w Zakładzie przygotowywane są publikacje i rozdziały w książkach,

które stanowią podstawę kształcenia specjalistycznego. Prowadzona jest tu także działalność

100

wydawnicza. Od 2008 r. wydawany jest kwartalnik pt.: „Journal of Transfusion Medicine”,

w którym publikowane są prace poglądowe, oryginalne oraz kazuistyczne (opisy przypadków)

w wersji polskojęzycznej i anglojęzycznej124.

W Zakładzie działa Zespół d.s. Analizy Niepożądanych Zdarzeń i Reakcji

w Krwiodawstwie i Krwiolecznictwie w Polsce, który analizuje zgłoszenia niepożądanych

reakcji poprzetoczeniowych, niepożądanych reakcji u dawców oraz zdarzenia niepożądane

związane z przetoczeniem krwi i jej składników nadsyłane z RCKiK z terenu całego kraju.

Analizuje również postępowanie RCKiK w przypadku wystąpienia takich zdarzeń i reakcji.

Działalność tego Zespołu jest kluczowym elementem procesu czuwania nad bezpieczeństwem

krwi.

W strukturze IHiT istotną rolę odgrywa Zakład Diagnostyki Hematologicznej, który

prowadzi prace naukowe i działalność usługową w zakresie diagnostyki i patogenezy chorób

układu krwiotwórczego i chłonnego oraz działalność szkoleniową i konsultacyjną w tym

zakresie. Zakład wykonuje kompleksową, wielospecjalistyczną diagnostykę i monitorowanie

leczenia chorych z chorobami układu krwiotwórczego i chłonnego w oparciu o wytyczne

i standardy krajowych i międzynarodowych towarzystw naukowych i grup roboczych,

Światowej Organizacji Zdrowia i European LeukemiaNet. Zadania diagnostyczne w Zakładzie

prowadzone są w ramach ścisłej współpracy pomiędzy poszczególnymi pracowniami Zakładu

i z klinikami Instytutu. W ramach diagnostyki, pracownie Zakładu wykonują badania

cytologiczne, cytochemiczne i cytoenzymatyczne oraz oznaczają markery

cytofluorometryczne, cytogenetyczne i molekularne. Zakład wykonuje również oznaczenia

choroby resztkowej w białaczkach i chłoniakach metodami cytometrii przepływowej

i molekularnymi.

Naukowa działalność Zakładu wiąże się z jego działalnością usługowo-diagnostyczną i

dotyczy optymalizacji metod diagnostyki i monitorowania chorób układu krwiotwórczego

i chłonnego oraz mechanizmów patogenetycznych i identyfikacji racjonalnych celów

terapeutycznych w tych chorobach. Do istotnych zadań zakładu należy również bankowanie

i archiwizowanie tkanek, komórek oraz wyizolowanego materiału biologicznego do badań

124 Redaktorem naczelnym czasopisma jest prof. M. Łętowska. W skład Rady Naukowej czasopisma wchodzą

pracownicy Zakładu: J. Antoniewicz-Papis, E. Lachert, A. Rosiek, Z. Szczepiórkowski, R. Pogłód. Sekretarzem

redakcji jest K. Dudziak. Pismo jest indeksowane w bazie Index Copernicus (3,93) i Ministerstwa Nauki

i Szkolnictwa Wyższego (6 pkt).

101

naukowych. W skład Zakładu wchodzą Pracownie Analityki Medycznej, Patomorfologii,

Patomorfologii Cyfrowej, Cytogenetyki, Biologii Molekularnej oraz

Immunofenotypowania125.

Trzecim zakładem Instytutu jest Zakład Hemostazy i Chorób Metabolicznych. W jego

skład wchodzą: Pracownia Hemostazy, Pracownia Choroby von Willebranda oraz Pracownia

Porfirii. W ramach działalności Zakładu wykonywane są prace naukowe, szkolenia, konsultacje

i usługi na rzecz poradni specjalistycznych i klinik IHiT oraz jednostek zewnętrznych w

zakresie hemostazy i porfirii. W Zakładzie wykonywane są badania laboratoryjne stosowane w

diagnostyce i monitorowaniu leczenia wrodzonych oraz nabytych zaburzeń hemostazy:

hemofilii A/ B, choroby von Willebranda i innych rzadkich skaz krwotocznych (np. niedobór

czynnika VII, XI, XIII), trombocytopatii, a także trombofilii. Poza rutynowymi testami

hemostazy wykonywane są specyficzne testy umożliwiające badanie aktywności

poszczególnych czynników krzepnięcia, aktywności i antygenu oraz multimetrów czynnika

von Willebranda, aktywności i zawartości endogennych inhibitorów krzepnięcia. Pracownie

wykonują również badania funkcji płytek krwi, oznaczenia aktywności i inhibitora

metaloproteazy ADAMTS13 oraz testy globalne (badanie tromboelastometryczne skrzepu

ROTEM Delta®; test generacji trombiny TGA Technoclone®). Ponadto w Zakładzie

wykonywane są badania genetyczne wykrywania mutacji typu Leiden genu czynnika V i

mutacji G20210A genu protrombiny oraz wykrywania mutacji inwersyjnych (INV22 i INV1)

genu F8.

Zakład Hemostazy i Chorób Metabolicznych jest jedynym w Polsce ośrodkiem

diagnostyczno-badawczym zajmującym się porfirami i świadczy wysokospecjalistyczne usługi

medyczne z zakresu rozpoznawania i różnicowania wszystkich typów porfirii

w okresie objawowym choroby. Pracownia prowadzi także badania członków rodzin chorych

na porfirię w celu wykrycia bezobjawowych nosicieli defektywnego genu oraz zajmuje się

prowadzeniem krajowej bazy danych obejmujących chorych i członków ich rodzin, a także

stale aktualizuje rejestr leków bezpiecznych i szkodliwych w porfirii.

125 http://www.ihit.waw.pl/zaklad-diagnostyki-hematologicznej.html (dostęp z dn. 07.06.2019).

102

Zakład Immunologii Hematologicznej i Transfuzjologicznej prowadzi działalność

diagnostyczną, naukową, dydaktyczną i ekspercką w zakresie swoich dyscyplin tytułowych.

Celem jego działalności jest opracowywanie i wdrażanie metod badawczych zapewniających

bezpieczne przetaczanie krwi i jej składników, nowoczesnych metod diagnostyki allo-

i autoimmunizacji antygenami erytrocytów, płytek i leukocytów, wrodzonych i nabytych

anemii hemolitycznych i badań chimeryzmu. Do głównych zadań Zakładu należy również

nadzór merytoryczny nad badaniami w dziedzinie immunologii transfuzjologicznej

prowadzonymi w jednostkach publicznej służbie krwi. Zakład prowadzi programy oceny,

jakości i audytuje laboratoria funkcjonujące w centrach krwiodawstwa i w szpitalach, które

zajmują się badaniami immunohematologicznymi warunkującymi bezpieczne przetaczanie

krwi i jej składników i badaniami w zakresie konfliktów matczyno-płodowych. Zakład

wykonuje wysokospecjalistyczne badania konsultacyjne metodami serologicznymi oraz

metodami biologii molekularnej z dziedziny immunologii krwinki czerwonej, płytek

i granulocytów, a także udziela konsultacji dotyczących doboru krwi do przetoczeń oraz

dotyczących konfliktów matczyno- płodowych.

We wchodzącej w skład Zakładu - Pracowni Immunologii Krwinek Czerwonych ·-

wykonywany jest pełen zakres diagnostyki w dziedzinie immunologii transfuzjologicznej, w

tym badania konsultacyjne w laboratoriach centrów krwiodawstwa w przypadkach zaistnienia

trudności w określeniu swoistości przeciwciał występujących u chorych i kobiet

w ciąży. Badania prowadzone są w oparciu o wykorzystanie zasobów banku próbek krwinek o

rzadkich antygenach i próbek osocza z przeciwciałami o unikalnych swoistościach.

Jednocześnie, dzięki dostępowi do międzynarodowych baz danych o dawcach o unikalnych

antygenach służymy informacjami o dostępności krwi do przetoczenia. Pracownia prowadzi też

badania diagnostyczne niedokrwistości autoimmunohemolitycznych. Prowadzona jest też

diagnostyka serologiczna słabych odmian antygenów, szczególnie w układzie ABO i Rh,

a także diagnostyka hemolitycznych odczynów poprzetoczeniowych.

Do badań unikatowych w skali kraju należą testy przeprowadzana należącej do Zakładu

Pracowni Niedokrwistości Uwarunkowanych Genetycznie. Testy te służą do rozpoznawania

enzymopatii krwinek czerwonych. Stosowana w Pracowni ocena aktywności enzymów metodą

biochemiczną jest złotym standardem w diagnostyce wrodzonych niedokrwistości

hemolitycznych związanych z defektami enzymatycznymi.

103

W prowadzonym przez Zakład Immunologii Hematologicznej i Transfuzjologicznej

Krajowym Programie Zewnętrznej Oceny, Jakości dla Laboratoriów Immunologii

Transfuzjologicznej, uczestniczy blisko 400 laboratoriów. Zakład prowadzi także badania

dopuszczające odczynniki z zakresu immunologii transfuzjologicznej oraz wykonuje

ekspertyzy dotyczące aparatury. Pracownie wchodzące w skład Zakładu biorą udział

w międzynarodowych programach zewnętrznej kontroli, jakości (UK NEQAS, programy

oceny, jakości Międzynarodowego Towarzystwa Przetaczania Krwi. Zakład prowadzi również

liczne szkolenia, kursy i wykłady dla diagnostów specjalizujących się w laboratoryjnej

transfuzjologii medycznej, dla lekarzy specjalizujących się w hematologii i transfuzjologii

klinicznej oraz dla lekarzy ginekologów, położników i neonatologów. W skład Zakładu

wchodzą Pracownie: Immunologii Krwinek Czerwonych, Immunologii Leukocytów i Płytek

Krwi, Immunopatologii Ciąży, Niedokrwistości Uwarunkowanych Genetycznie, Grup Krwi

i Prób Zgodności oraz Genetyki Komórek Krwi i Chimeryzmu oraz Krajowy Program

Zewnętrznej Oceny, Jakości dla Laboratoriów Immunologii Transfuzjologicznej. Naukowe

zainteresowania Zakładu wiążą się z profilem prowadzonej działalności diagnostycznej

i eksperckiej i dotyczą immunologii krwinek czerwonych, płytek krwi i granulocytów,

konfliktów matczyno-płodowych i chorób płodu i noworodka wywalanych alloprzeciwciałami

do tych komórek (choroba hemolityczna płodu noworodka, alloimmunologiczna

małopłytkowość płodu/noworodka, alloimmunologiczna granulocytopenia płodu/noworodka),

badań chimeryzmu po przeszczepieniu krwiotwórczych komórek macierzystych i diagnostyki

wrodzonych i nabytych niedokrwistości hemolitycznych oraz dyserytropoetycznych.

Pracownia Immunologii Leukocytów i Płytek Krwi, jako jedyna w Polsce zajmuje się

diagnostyką ostrej poprzetoczeniowej niewydolności oddechowej – TRALI (transfusion-

related acute lung injury). W latach 2000-2015 Zakład prowadził, wspólnie z Uniwersytetem

w Tromso (Norwegia) badania nad alloimmunologiczną małopłytkowością płodów i

noworodków w ramach grantu pt. „Zapobieganie alloimmunologicznej małopłytkowości

płodów i noworodków w Polsce” Projekt był sfinansowany ze środków Programu Polsko-

Norweska Współpraca Badawcza.

Prace naukowe, działalność usługową i szkoleniową oraz konsultacyjną w dziedzinie

wirusologii medycznej należą do obszaru działań prowadzonych przez Zakład Wirusologii

IHiT. Szczególnie kluczową przestrzenią tej działalności jest diagnostyka i epidemiologia

104

wirusów ważnych ze względu na bezpieczeństwo przetoczeń krwi, w tym wirusa zapalenia

wątroby typu B (HBV) i typu C (HCV), wirusa nabytego niedoboru odporności (HIV1/2),

parvowirusa B19 (B19V), wirusa cytomegalii (CMV), wirusa Epstein-Barr (EBV), wirusa BK

oraz wirusa zapalenia wątroby typu E (HEV).

W Zakładzie diagnozowane są także zakażenia wywołane wirusem ludzkiej białaczki z

komórek T (HTLV I/II) oraz zakażenia o etiologii innej niż wirusowa - kiła

i toksoplazmoza. Zakład Wirusologii prowadzi badania weryfikacyjne i uzupełniające dla

wszystkich regionalnych CKiK oraz pełni funkcje ośrodka referencyjnego w zakresie zakażeń

wirusowych przenoszonych przez krew. Udziela również konsultacji dotyczących czynników

zakaźnych przenoszonych przez krew, diagnostyki tych zakażeń oraz metod badawczych.

Zakład Wirusologii uczestniczy w tworzeniu rekomendacji dotyczących badań czynników

zakaźnych przenoszonych przez krew.

Działalność naukowa Zakładu wiąże się z profilem prowadzonej diagnostyki, w tym

z doskonaleniem metod detekcji, weryfikacji, diagnostyki zakażeń u pacjentów oraz dawców

krwi, analizą danych epidemiologicznych i badaniem polimorfizmu wirusów przenoszonych

przez krew. Badania te obejmują analizę zagrożeń ze strony zakażeń nowo pojawiającymi się

wirusami, wdrażanie i doskonalenie metod wykrywania, algorytmów monitorowania zakażeń

wirusowych u osób zakażonych, różnicowanie zakażeń latentnych i aktywnych oraz ocenę

skuteczności leczenia przeciwwirusowego. Prowadzone są również badania z zakresu

epidemiologii molekularnej wirusów obejmujące identyfikację „mutantów ucieczki” i dróg ich

przenoszenia. Sprawozdania i wyniki z prowadzonej działalności naukowej Zakładu są

prezentowane na zjazdach.

Pracownicy Zakładu kładą duży nacisk na dydaktykę. Prowadzą oni wykłady

w ramach kursów Centrum Medycznego Kształcenia Podyplomowego dla diagnostów

laboratoryjnych specjalizujących się w laboratoryjnej transfuzjologii medycznej, dla lekarzy

specjalizujących się w transfuzjologii klinicznej i hematologii, a także kursy i szkolenia dla

dyrektorów CKiK i konsultantów wojewódzkich w dziedzinie transfuzjologii. W skład Zakładu

wchodzą: Pracownia Wirusologii Klinicznej, Pracownia Badań Weryfikacyjnych, Pracownia

Kontroli, Jakości i Analiz.

105

Kluczowe znaczenie tego Zakładu w strukturze IHiH wynika z faktu, iż badania

laboratoryjne są jednym z najważniejszych źródeł informacji medycznej. Informacje te

pozwalają na ocenę potencjalnego zagrożenia chorobą, aktualnego stanu upośledzenia funkcji

narządów, a także rozpoznania stanu bezpośredniego zagrożenia życia chorego. Wynik

prawidłowo przygotowanego i wykonanego badania laboratoryjnego jest, więc w pracy lekarza

informacją podstawową, konieczną zarówno w prewencji, diagnostyce, jak i przy

monitorowaniu przebiegu chorób. Użyteczność badania laboratoryjnego wynika z jednej strony

z poprawnego ich zlecania (właściwe badania w określonej sytuacji klinicznej),

a z drugiej strony, z jakości analitycznej uzyskanych wyników. Problem doboru badań

w określonych sytuacjach klinicznych ma charakter złożony i należy do trudniejszych

elementów praktyki medycznej. Pracownicy Zakładu będący również pracownikami

naukowymi służą pomocą w doborze badań u pacjentów przed przeszczepem, podczas leczenia

immunosupresyjnego itp.

Równie trudny jest problem zapewnienia, jakości analitycznej wykonywanych badań.

Jego rozwiązanie wiąże się z przestrzeganiem zasad Dobrej Praktyki Laboratoryjnej (ang. Good

Laboratory Practice), stanowiących podstawę do dopuszczenia uzyskanych wyników badań w

diagnostyce medycznej. Zakład Wirusologii jest jednostką, w której stosowane są zasady

Dobrej Praktyki Laboratoryjnej polegające na przestrzeganiu procedur zapewnienia, jakości

badań laboratoryjnych. Wysokie wymogi dotyczące, jakości materiału diagnostycznego do

badań mają na celu zapobieganie powstawaniu zmian wtórnych mogących mieć wpływ na

uzyskane wyniki. System organizacji pracy polegający na skróceniu czasu oczekiwania

materiału diagnostycznego na wykonanie badania oraz stosowanie materiałów jednorazowego

użytku o gwarantowanej wysokiej, jakości zapewnia wiarygodność uzyskanych wyników

badań laboratoryjnych. Stosowane w Zakładzie procedury kontroli, jakości w zakresie

czynności przedanalitycznych, analitycznych i poanalitycznych gwarantują uzyskanie wyniku

odpowiadającego jakościowo potrzebom diagnostyki klinicznej. Zakład Wirusologii bierze

udział w wewnątrz- i zewnątrz laboratoryjnej kontroli, jakości badań laboratoryjnych.

Kolejny Zakład IHiT to Zakład Immunogenetyki, który prowadzi działalność usługową

i naukową w dziedzinie immunogenetycznego typowania biorców i dawców do

przeszczepienia krwiotwórczych komórek macierzystych, transfuzji koncentratów płytkowych,

związku HLA z chorobami i immunopatologii chorób hematologicznych oraz powikłań

106

poprzetoczeniowych. Zakład realizuje szkolenia oraz udziela konsultacji w tym zakresie. W

ramach powierzonych mu zadań prowadzony jest immunogenetyczny dobór

niespokrewnionych i rodzinnych dawców komórek krwiotwórczych do transplantacji

allogenicznych, prowadzone są poszukiwania dawców w rejestrach krajowych

i zagranicznych, ustalane są także strategie doboru rodzinnego, niespokrewnionego lub

haploidentycznego dawcy. W Zakładzie wykonywane jest genotypowanie HLA, a także

udzielane są konsultacje w zakresie immunogenetycznej selekcji optymalnego dawcy

rodzinnego, niespokrewnionego i haploidentycznego. W Zakładzie Immunogenetyki

wykonywane są również uzupełniające badania potencjalnych dawców szpiku rekrutowanych

w ramach programu POLGRAFT i udostępnionych ogółowi społeczeństwa za pośrednictwem

Ośrodka Dawców Szpiku IHiT, Rejestru Poltransplant i światowej bazy dawców szpiku

prowadzonej przez World Marrow Donor Association. Działalność naukowa Zakładu obejmuje

między innymi wypracowywanie standardów immunogenetycznego doboru dawcy, metodykę

badań genetycznych oraz badania z zakresu genetyki populacyjnej.

Pracownicy Zakładu prowadzą szkolenia przed i podyplomowe w zakresie metodyki

badania HLA oraz doboru allogenicznych dawców KKM, a także współorganizuje staże

specjalizacyjne z hematologii, transplantologii i laboratoryjnej immunologii medycznej.

Prowadzą również indywidualne szkolenia w ramach specjalizacji w dziedzinie hematologii,

transplantologii, transfuzjologii i analityki klinicznej, laboratoryjnej hematologii medycznej,

immunologii medycznej, transfuzjologii medycznej i genetyki medycznej.

Krajowa Rada ds. Krwiodawstwa i Krwiolecznictwa

Istotnym elementem w PSK jest Krajowa Rada ds. Krwiodawstwa i Krwiolecznictwa.

Do zakresu zadań Rady należy ocena działalności publicznej służby krwi. Rada doradza

ministrowi zdrowia i przygotowuje dla niego różnego rodzaju opinie dotyczące zamierzeń i

programów rozwoju w zakresie krwiodawstwa i krwiolecznictwa, a także opiniuje projekty

aktów prawnych w tym zakresie126. MZ powołuje i odwołuje członków Rady spośród

specjalistów z różnych dziedzin medycyny i innych dziedzin nauki, przedstawicieli Naczelnej

Rady Lekarskiej, Wojskowej Izby Lekarskiej, Krajowej Rady Diagnostów Laboratoryjnych,

126https://www.gov.pl/web/zdrowie/krajowa-rada-do-spraw-krwiodawstwa-i-krwiolecznictwa(dostęp:

08.06.2019).

https://www.gov.pl/web/zdrowie/krajowa-rada-do-spraw-krwiodawstwa-i-krwiolecznictwa

107

IHiT, regionalnych centrów, Wojskowego Centrum, Centrum MSWiA oraz Polskiego

Czerwonego Krzyża i przedstawicieli organizacji pozarządowych.

Do kompetencji Rady należy sprawdzanie i opiniowanie medycznych zasad: pobierania

krwi, oddzielania jej składników i ich wydawania; monitorowanie prawodawstwa Unii

Europejskiej i przygotowanie propozycji jego zmian w zakresie zasad pobierania krwi ludzkiej,

oddzielania jej składników, przechowywania i obrotu. Rada współpracuje z organizacjami

międzynarodowymi, które prowadzą działalność w zakresie krwiodawstwa, współpracuje także

z organizacjami oraz stowarzyszeniami krajowymi i zagranicznymi, których celem jest rozwój

idei krwiodawstwa i krwiolecznictwa. Na wniosek MZ Rada opiniuje propozycje rozwiązań

systemowych w zakresie organizacji i zarządzania publiczną służbą krwi.

Jednostki organizacyjne publicznej służby krwi i Regionalne Centra Krwiodawstwa

i Krwiolecznictwa

W Polsce pobór krwi jest zarezerwowany tylko dla placówek wchodzących w skład

PSK. Do realizacji tego zadania uprawnione są wyłącznie: Regionalne Centra Krwiodawstwa i

Krwiolecznictwa, Wojskowe Centrum Krwiodawstwa i Krwiolecznictwa, Centrum

Krwiodawstwa i Krwiolecznictwa MSWiA (dawniej MSW) oraz ich oddziały i stacje terenowe.

Obecnie w Polsce jest 21 RCKiK oraz wspomniane wyżej 2 centra resortowe. Pobieranie krwi

i jej składników oraz preparatyka w Polsce są dopuszczalne wyłącznie przez jednostki

organizacyjne PSK, po wcześniejszym uzyskaniu akredytacji przez ministra właściwego do

spraw zdrowia, a w zakresie pobierania krwi i jej składników w celu wytwarzania produktów

krwiopochodnych jednostki te muszą uzyskać zezwolenie Głównego Inspektora

Farmaceutycznego. Aby uzyskać akredytację jednostka organizacyjna musi spełniać określone

w ustawie wymagania systemu, jakości, posiadać personel posiadający odpowiednie

kwalifikacje, być wpisana do rejestru podmiotów wykonujących działalność leczniczą i posiada

pomieszczenia i urządzenia odpowiadające wymaganiom art. 22 Ustawy o działalności

leczniczej z dnia 15 kwietnia 2011 r., a także spełnia warunki w określone w wymaganiach

dobrej praktyki pobierania krwi i jej składników, badania, preparatyki, przechowywania,

wydawania i transportu.

108

Wojskowe Centrum Krwiodawstwa i Krwiolecznictwa jest jednostką organizacyjną

publicznej służby krwi właściwą dla podmiotów leczniczych, dla których podmiotem

tworzącym jest Minister Obrony Narodowej, oraz utworzonych i prowadzonych przez Skarb

Państwa reprezentowany przez tego ministra. Celem Wojskowego Centrum Krwiodawstwa

i Krwiolecznictwa jest przygotowanie do realizacji zadań w dziedzinie krwiodawstwa

i krwiolecznictwa na wypadek wprowadzenia stanu nadzwyczajnego lub w innych sytuacjach

kryzysowych. Przygotowanie do realizacji zadań w dziedzinie krwiodawstwa i

krwiolecznictwa na wypadek wprowadzenia stanu nadzwyczajnego lub w innych sytuacjach

kryzysowych. Ponadto Centrum jest zobowiązane do: gromadzenia i utrzymywania zapasów

krwi i jej składników dla celów mobilizacyjnych i działań bieżących, podległych lub

nadzorowanych przez MON, zabezpieczania w krew i jej składniki jednostek sojuszniczych, w

ramach wsparcia państwa gospodarza, do kontrolowania i oceniania, jakości krwiolecznictwa

w zakładach opieki zdrowotnej, nadzorowanych przez MON. Do obowiązków tej jednostki

należy także opracowanie analiz, ocen, ekspertyz i standardów transfuzjologicznych mających

zastosowanie w Siłach Zbrojnych Rzeczpospolitej Polskiej, z uwzględnieniem wymogów

Organizacji Traktatu Północnoatlantyckiego.

Centrum Krwiodawstwa i Krwiolecznictwa Ministra Spraw Wewnętrznych jest

samodzielnym publicznym zakładem opieki zdrowotnej, tworzonym przez ministra

właściwego do spraw wewnętrznych albo spółką kapitałową, o której mowa w przepisach

o działalności leczniczej, tworzoną przez ministra właściwego do spraw wewnętrznych.

Centrum to jest dofinansowywane z budżetu państwa, z części będącej w dyspozycji ministra

właściwego do spraw wewnętrznych. Centrum MSWiA jest jednostką organizacyjną publicznej

służby krwi właściwą dla podmiotów leczniczych, dla których podmiotem tworzącym jest

minister właściwy do spraw wewnętrznych oraz utworzonych i prowadzonych przez Skarb

Państwa reprezentowany przez tego ministra.

W każdym województwie znajduje się siedziba Regionalnego Centrum Krwiodawstwa

i Krwiolecznictwa. Na terenie niektórych województw zlokalizowano po dwa RCKiK.

W mniejszych miastach na terenie swojego regionu każde Regionalne Centrum Krwiodawstwa

i Krwiolecznictwa posiada swoje filie, zwane Oddziałami Terenowymi. Regionalne Centra

Krwiodawstwa i Krwiolecznictwa. RCKiK pobierają krew w swoich własnych siedzibach, w

109

należących do nich Oddziałach Terenowych oraz w Punktach Pobrań a także w systemie

ekipowym127. Punkty Pobrań przyjmują krwiodawców tylko w wybrane dni tygodnia.

Dla zagwarantowania samowystarczalności kraju w zakresie krwi i jej składników

w 2009 r. w systemie cywilnego krwiodawstwa w Polsce działało 21 regionalnych centrów

krwiodawstwa i krwiolecznictwa (RCKiK). 16 z nich znajduje się w stolicach województw

kolejne 5 w miastach powiatowych (Słupsk, Kalisz, Radom, Wałbrzych, Racibórz). Regionalne

centra są spółkami kapitałowymi oraz samodzielnymi publicznymi zakładami opieki

zdrowotnej. Tworzone są przez Skarb Państwa reprezentowany przez ministra właściwego do

spraw zdrowia i są dofinansowywane w formie dotacji z budżetu państwa, z części będącej w

dyspozycji ministra właściwego do spraw zdrowia. Dysponowały one w 2009 r. 168 oddziałami

terenowymi (OT), zorganizowały 9313 wyjazdów w celu poboru krwi poza siedzibą RCKiK i

OT. RCKiK zaopatrywały 754 szpitale, w tym odziały o największym zapotrzebowaniu na

składniki krwi: kardiologiczny, chirurgiczny, intensywnej terapii, neurochirurgiczny128.

Ważnym aspektem pracy jednostek organizacyjnych jest zapewnianie, jakości krwi

i jej składników, oraz procesów jej przechowywania, wydawania i transportu oraz

informowanie Instytutu o każdym przypadku zaistnienia niepożądanej reakcji u dawców lub

biorców krwi oraz niepożądanego zdarzenia podczas preparatyki, przechowywania, transportu

oraz wydawania krwi i jej składników, które może przyczynić się do wystąpienia niepożądanej

reakcji. Jednostki organizacyjne mogą posiadać swoje oddziały terenowe poza główną siedzibą,

w których pobierana jest od dawców krew i jej składniki.

Polski Czerwony Krzyż

W strukturze PSK istotną rolę odgrywa Polski Czerwony Krzyż (dalej: PCK) . Jest to

najstarsza polska organizacja humanitarna będąca członkiem Międzynarodowego Ruchu

127 Ekipowe pobieranie krwi polega na uruchomieniu mobilnego punktu pobrań, działającego przez kilka godzin

lub kilka dni w roku i obsługiwanego przez ekipę składająca się z wykwalifikowanego personelu z RCKiK lub

Oddziału Terenowego. Ekipowy punkt pobrań może być zlokalizowany w wynajętym pomieszczeniu (np. na

terenie szkoły, kościoła, zakładu pracy itp.) lub w specjalnym ambulansie, wyposażonym w stanowiska do badań

oraz oddawania krwi. 128 Liczba szpitali ogólnych bez MON, MSWiA i Ministerstwa Sprawiedliwości, za: „Biuletyn Statystyczny

Ministerstwa Zdrowia” 2010, Centrum Systemów Informacyjnych Ochrony Zdrowia.

110

Czerwonego Krzyża i Czerwonego Półksiężyca129. PCK zajmuje się m.in. promowaniem idei

honorowego krwiodawstwa. Zadanie to jest realizowane poprzez organizowane Kluby

Honorowych Dawców Krwi, w strukturach, których zrzeszonych jest ok. 80 000 osób130.

Inicjatywy podejmowane przez Kluby obejmują doraźne akcje poboru, szkolenia, pogadanki,

konkursy oraz inne działania promocyjne.

PCK realizuje także zadanie wynikające z ustawy o publicznej służbie krwi w zakresie

nadawania Tytułu Honorowego i Odznaki „Zasłużony Honorowy Dawca Krwi”,

dofinansowane przez Ministra Zdrowia (art. 6. 3-6) . Zajmuje się wydawaniem odznak dla

honorowych krwiodawców oraz legitymacji zasłużonego honorowego dawcy krwi

(w odróżnieniu od legitymacji honorowego dawcy krwi, wydawanej przez jednostkę

organizacyjną publicznej służby krwi, w której dawca krwi oddał krew lub jej składniki).

Tytuł „Zasłużony Honorowy Dawca Krwi III stopnia” i brązowa odznaka honorowa

„Zasłużony Honorowy Dawca Krwi III stopnia” przysługuje kobiecie, która oddała

w dowolnym okresie, co najmniej 5 litrów krwi lub odpowiadającą tej objętości ilość jej

składników albo mężczyźnie, który oddał w dowolnym okresie, co najmniej 6 litrów krwi lub

odpowiadającą tej objętości ilość jej składników przysługuje. Tytuł „Zasłużony Honorowy

Dawca Krwi II stopnia” i srebrna odznaka honorowa „Zasłużony Honorowy Dawca Krwi II

stopnia” przysługuje kobiecie, która oddała w dowolnym okresie, co najmniej 10 litrów krwi

lub odpowiadającą tej objętości ilość jej składników albo mężczyźnie, który oddał

w dowolnym okresie, co najmniej 12 litrów krwi lub odpowiadającą tej objętości ilość jej

składników. Natomiast kobiecie, która oddała w dowolnym okresie, co najmniej 15 litrów krwi

lub odpowiadającą tej objętości ilość jej składników albo mężczyźnie, który oddał w dowolnym

okresie, co najmniej 18 litrów krwi lub odpowiadającą tej objętości ilość jej składników

przysługuje tytuł „Zasłużony Honorowy Dawca Krwi I stopnia” i złota odznaka honorowa

„Zasłużony Honorowy Dawca Krwi I stopnia”.

Jednym z zadań PCK określonym w ustawie (art.6.6) jest prowadzenie centralnej

ewidencji wydanych odznak i legitymacji zasłużonego honorowego dawcy krwi oraz

129 O genezie PCK zobacz szerzej: M. Cichocka, Polski Czerwony Krzyż w latach 1919-2004, Płock 2006, s. 11-

24. 130 W PCK działało w 2017 r. 1079 Klubów Honorowych Dawców Krwi PCK zrzeszających 27.035 członków

PCK i 52.799 wolontariuszy, za: Sprawozdanie z działalności PCK za 2017 r., s. 14.

111

komunikacja z jednostkami organizacyjnymi publicznej służby krwi w celu przekazania danych

wymaganych do wydania odznaki (za pisemną zgodą dawcy). Prowadzenie ewidencji oraz

wydawanie odznak honorowych i legitymacji jest pokrywane z budżetu państwa, z części

będącej w dyspozycji ministra właściwego do spraw zdrowia, w formie dotacji celowej dla

Polskiego Czerwonego Krzyża.

3. Funkcjonowania publicznej służby krwi w Polsce

Organizacja publicznej służby krwi w Polsce w latach 2007-2017 zapewniała pobieranie

krwi i jej składników oraz ich dystrybucję na terenie całego kraju. Krew pobierano nie tylko w

siedzibach i oddziałach terenowych Centrów, ale również w systemie ekipowym. W badany

okresie w Polsce funkcjonowały 23 Centra131. Obszary działania poszczególnych RCKiK

określone zostały w ich statutach, przy czym dystrybucja krwi i jej składników mogła odbywać

się na terenie całego kraju. Wojskowe Centrum prowadziło działalność w Zespole Medycznym

w Warszawie oraz sześciu terenowych stacjach132.

Liczba oddziałów terenowych Regionalnych Centrów Krwiodawstwa Krwiolecznictwa

ulegała wprawdzie systematycznie zmniejszeniu i wynosiła: 170 w 2010 r.; 144 w 2012 r.; 140

w 2017 r., jednocześnie jednak wzrastała liczba organizowanych ·w terenie ekip poboru krwi:

z 9 853 w 2010 r. do 12 646 w 2017 r. W Centrach zróżnicowana była liczba oddziałów

terenowych i wynosiła od trzech w RCKiK w Raciborzu do szesnastu w RCKiK w Krakowie,

co związane było przede wszystkim z rozległością obszaru objętego działaniem danego

Centrum. Kontrolowane Centra dysponowały jednym lub dwoma mobilnymi punktami poboru

krwi. W latach 2007–2017 następowała centralizacja preparatyki krwi, liczba oddziałów

wykonujących preparatykę zmniejszała się z 58 w 2011 r. do 31 w 2016 r. Systematycznie

zmniejszała się także liczba oddziałów będących jednocześnie szpitalnymi bankami krwi.

131 21 RCKiK (w Białymstoku, Bydgoszczy, gdańsku, Kaliszu, Katowicach, Kielcach, Krakowie, Lublinie, łodzi,

Olsztynie, Opolu, Poznaniu, Raciborzu, Radomiu, Rzeszowie, Słupsku, Szczecinie, Wałbrzychu, Warszawie,

Wrocławiu, Zielonej górze) utworzonych przez Ministra Zdrowia, WCKiK utworzone przez Ministra Obrony

Narodowej oraz CKiK MSW utworzone przez Ministra Spraw Wewnętrznych. 132 W Krakowie, Bydgoszczy, Ełku, Lublinie, Szczecinie i Wrocławiu.

112

W latach 2007-2017 krew oddało odpowiednio: 636,5 tys. (2007); 625,9 tys. (2009);

633,4 tys. (2012); 624,1 tys. (2015); 612,8 tys. (2017) dawców133. W latach tych dawcy, którzy

oddali krew lub jej składniki do celów klinicznych stanowili 2,4% ludności Polski w wieku od

18 do 65 lat w każdym z ww. lat. Dla porównania w Stanach Zjednoczonych w 2011

r. krew oddawało 4,5% populacji w wieku od 16 do 64 lat134.

Znaczenie dla zapewnienia niezbędnej ilości krwi dla pacjentów ma nie tylko

bezwzględna liczba pozyskiwanych donacji, ale ich stosunek do liczby potencjalnych biorców

krwi. Miernikiem takim jest wskaźnik (liczba) donacji na 1000 mieszkańców. W Polsce

wynosił on 31,93 w 2012 r. oraz 31,98 w 2013 r. i pomimo systematycznego wzrostu

w ostatnich latach, nadal był niższy od średniej w krajach wysokorozwiniętych, która według

danych WHO w 2011 r. wynosiła 39,2135.

Obszar działania poszczególnych Centrów oraz liczba pobieranych przez nie donacji

krwi i jej składników były znacznie zróżnicowane. W latach 2012-2014 najmniejsza liczba

donacji (poniżej 35 tys. rocznie) pobierana była w RCKiK w Słupsku, Radomiu, Wałbrzychu,

Opolu, Zielonej Górze oraz Kielcach, a największa (powyżej 90 tys. rocznie) w RCKiK

w Katowicach, Krakowie, Poznaniu oraz Warszawie. WCKiK (wraz ze stacjami terenowymi)

pobrało w tych latach odpowiednio 28,6 tys. i 30,9 tys. donacji, a Centrum MSW 8,5 tys. i 8,6

tys. donacji136. Krew i jej składniki w Polsce najczęściej oddawane były w OT, a udział poboru

w siedzibach Centrów i podczas ekip był zbliżony. Udział donacji pobieranych w OT ulegał

jednak systematycznemu zmniejszeniu, na co wpływ miała likwidacja części OT. Od 2011 r.

następowało zwiększenie udziału donacji pobieranych podczas ekip z uwagi na wyposażanie

kolejnych Centrów w autobusy do poboru krwi. Udział donacji pobieranych w siedzibach

Centrów utrzymywał się na zbliżonym poziomie137. Znacznie zróżnicowana była też liczba

133 Informacja o wynikach kontroli. Funkcjonowanie systemu krwiodawstwa i krwiolecznictwa, Najwyższa Izba

Kontroli, Warszawa 2014, s.33; GUS, Krwiodawstwo w 2017r.,https://stat.gov.pl/obszary-

tematyczne/zdrowie/zdrowie/krwiodawstwo-w-2017-r-,18,1.html [dostęp: 12.09.2019] 134 Zob. szerzej: A. Greinacher, K. Fendrich, r. Brzenska, V. Kiefel, W. Hoffman, Implication of demographics on

future blood supply: a population-based cross. Sectional study, „Transfusion”, 2011, 51, s. 702-709. 135 Towards Self-Sufficiency in Safe Blood and Blood Products based on Voluntary Non-Remunerated Donation,

Global Status 2013 r., s. 16. Word Health Organization. Przy czym wskaźnik ten w krajach wysokorozwiniętych

wahał się od 7,1 do 62,4. 136 Informacja o wynikach kontroli..., s. 27. 137 Tendencje takie nie obejmowały jednak wszystkich Centrów. Przykładowo w RCKiK w Białymstoku

największy był udział donacji pobieranych w siedzibie Centrum, a najmniejszy w OT, a Centrum MSW pobierało

krew i jej składniki tylko w swojej siedzibie.

https://stat.gov.pl/obszary-tematyczne/zdrowie/zdrowie/krwiodawstwo-w-2017-r-,18,1.html

https://stat.gov.pl/obszary-tematyczne/zdrowie/zdrowie/krwiodawstwo-w-2017-r-,18,1.html

113

donacji pobieranych podczas ekip organizowanych przez Centra. Najwięcej, powyżej 20 tys.

donacji rocznie, pobierały w tym systemie RCKiK w Krakowie i w Łodzi, a najmniej ok. 5–6

tys. donacji rocznie RCKiK w Kielcach, Opolu, Zielonej Górze. W Centrach krew i jej składniki

pobierano głównie w regulaminowych godzinach pracy tych jednostek. Centra prowadziły

pobory ekipowe w dni wolne od pracy, w tym z wykorzystaniem mobilnych punktów poboru

krwi. Jednostki służby krwi prowadziły różnorodne działania propagujące honorowe

krwiodawstwo, w wyniku, których wzrastała systematycznie liczba osób zgłaszających się do

oddania krwi. Niewielki był jednak odsetek czynnych dawców (oddających krew), którzy

stanowili zaledwie ok. jedną czwartą ogółu zarejestrowanych. Pomimo intensyfikacji działań

promocyjnych w okresach niedoboru składników krwi, nie wdrożono skutecznych

systemowych rozwiązań pozwalających na zwiększenie poboru krwi w okresie letnim138. Na

ograniczenie możliwej do pozyskania liczby donacji krwi oraz wytwarzanych z niej składników

kwalifikowanych do celów klinicznych, wpływały m.in. dyskwalifikacje dawców oraz donacji

i uzyskanych z nich składników krwi.

Pomimo tych ograniczeń w latach 2007-2017 wzrastała zarówno liczba ogółem

wytwarzanych przez Centra jednostek i preparatów składników krwi, jak i wydanych do

lecznictwa. NCK, Instytut oraz Centra promowały honorowe krwiodawstwo w celu pozyskania

dawców krwi. Działania promocyjne prowadzone były we współdziałaniu z: Polskim

Czerwonym Krzyżem, Caritas, Stowarzyszeniem Honorowych Dawców Krwi, parafiami,

organami samorządowymi, organizacjami pozarządowymi, firmami, uczelniami i szkołami,

mediami, fundacjami oraz urzędami i instytucjami. Prowadzono akcje o zasięgu

ogólnokrajowym takie jak: Motoserce, Wampiriada, Oddaj krew - podaruj kroplę miłości,

Bankowa Akcja Honorowego Krwiodawstwa, Wielcy Sercem, Kolejarze - Potrzebującym,

Kwiecień Krwiodawstwa, Ognisty Ratownik Gorąca Krew, Zbieramy Krew dla Polski oraz

pobór krwi podczas finałów Wielkiej Orkiestry Świątecznej Pomocy. Centra organizowały

także akcje o charakterze lokalnym, takie jak np. RCKiK w Kaliszu – letnią akcję Oddaj krew

z Kablówką przy współudziale lokalnych mediów139; RCKiK w Kielcach akcję letnią wśród

mieszkańców województwa świętokrzyskiego Krew Darem Życia; RCKiK w Opolu akcję

Niebiesko-Czerwona Krew wśród kibiców opolskiego klubu piłkarskiego, a RCKiK w

Krakowie propagowało i uczestniczyło w akcji Wakacyjna Kropla Krwi, zorganizowanej przez

138 Informacja o wynikach kontroli..., s. 30. 139 Oddaj krew z kablówką – zapraszamy!, http://wlkp24.info/tag/oddaj-krew-z-kablowka/ [dostęp: 12.09.2019]

http://wlkp24.info/tag/oddaj-krew-z-kablowka/

114

Małopolski Oddział Okręgowy PCK140. Korzystano z takich form promocji krwiodawstwa jak

strony internetowe,141 portale społecznościowe, tablice świetlne w centrach handlowych i

centrach miast, prelekcje w szkołach i na uczelniach, propagowanie krwiodawstwa podczas

imprez masowych, zamieszczanie reklam honorowego krwiodawstwa na autobusach miejskich,

na stacjach metra, w wydawnictwach okolicznościowych, kalendarzach, planach miast itp.

Organizowano także konkursy np. Młoda Krew Ratuje Życie dla uczniów szkół

ponadgimnazjalnych, kierowano pisma do dyrektorów szpitali o propagowanie krwiodawstwa

wśród rodzin i znajomych chorych, organizowano dni otwarte w Centrach oraz spotkania

promocyjno-edukacyjne dla uczniów szkół.

Pracownicy jednostek służby krwi często uczestniczyli w audycjach radiowych

i telewizyjnych poświęconych krwiodawstwu. Prowadzono także dystrybucję materiałów

edukacyjno-promocyjnych dotyczących tematyki krwiodawstwa. W 2013 roku został

opracowany pakiet edukacyjny zawierający scenariusze lekcji dla uczniów szkół

ponadgimnazjalnych oraz film promujący honorowe krwiodawstwo. Działania propagujące

honorowe krwiodawstwo prowadzone były w ciągu całego roku, jednakże ich intensyfikacja

następowała w okresach niższych stanów zapasów lub niedoborów poszczególnych składników

krwi. NCK podejmowało działania na rzecz monitorowania skuteczności akcji i działań

promocyjnych, w szczególności prowadzonych w ramach Programu samowystarczalności oraz

dokonywało ich oceny142.

Działania na rzecz koordynacji czasu i miejsca akcji propagujących honorowe

krwiodawstwo na terenie kraju podejmowało NCK. Uzgadniało z organizatorami akcji

ogólnopolskich terminy i miejsca ich realizacji oraz treść materiałów promocyjnych. Ponadto

informacje o miejscach i rodzajach prowadzonych akcji promocyjnych zamieszczane były na

stronach internetowych NCK, www.darkrwi.pl oraz www.twojakrew.pl. Instytut na działania

związane z propagowaniem honorowego krwiodawstwa wykorzystywał środki otrzymywane

w ramach dotacji z budżetu państwa na realizację zadań publicznej służby krwi. W latach 2012–

2013 NCK zakupiło i przekazało wszystkim RCKiK materiały promujące honorowe

140 Honorowe krwiodawstwo, http://pck.malopolska.pl/honorowe-krwiodawstwo/#1504819375626-31c0db95-

3175 [dostęp: 12.09.2019]. 141 Zob. szerzej: strony poszczególnych jednostek RCKiK oraz strony www.darkrwi.info.pl i www.twojakrew.pl

[dostęp: 12.09.2019]. 142 Działalność jednostek organizacyjnych służby krwi w Polsce w 2011 r. i 2012 r., „Journal of Transfusion

Medicine”, 2012, t. 5, nr 4, s. 163.

http://pck.malopolska.pl/honorowe-krwiodawstwo/#1504819375626-31c0db95-3175

http://pck.malopolska.pl/honorowe-krwiodawstwo/#1504819375626-31c0db95-3175

115

krwiodawstwo z logotypem kampanii społecznej Twoja Krew-Moje Życie lub adresem strony

internetowej poświęconej tej kampanii143. Poza materiałami promocyjnymi otrzymywanymi z

NCK, RCKiK przeznaczały na ten cel środki własne. Wiele z RCKiK korzystało również z

możliwości bezpłatnej emisji materiałów promocyjnych lub nieodpłatnej publikacji informacji

promujących honorowe krwiodawstwo, a także ze wsparcia sponsorów w zakresie zakupu

gadżetów promocyjnych, fundowania darmowych wejściówek na imprezy i do obiektów lub

upominków dla krwiodawców oraz organizacji okolicznościowych spotkań.

Stany zapasów krwi i jej składników były monitorowane przez wszystkie

skontrolowane Centra oraz NCK, które w dni robocze pozyskiwało dane, a następnie

przekazywało wszystkim Centrom informacje o stanach zapasów jednostek KKCz oraz FFP w

poszczególnych jednostkach. Monitorowanie stanu zapasów krwi i jej składników prowadzone

było przez NCK również na podstawie comiesięcznych informacji dotyczących liczby donacji

krwi i jej składników, ilości krwi wydanej do lecznictwa, a także w oparciu o comiesięczne

raporty o ilości osocza wydanego do lecznictwa oraz do wytwórni farmaceutycznych. W latach

2007–2017 średni miesięczny stan zapasów jednostek KKCz zgromadzonych we wszystkich

Centrach kształtował się w przedziale od 8,9 tys. do 36,4 tys. jednostek. Największe średnie

stany zapasów występowały w marcu i kwietniu, po czym następował ich systematyczny

spadek. Najniższy poziom zapasów występował w sierpniu, po czym w okresie od września do

grudnia średni stan zapasów ulegał zwiększeniu144.

W badanym okresie od 84% do 88% ogółu szpitali działających w Polsce przetaczała

krew i jej składniki145. Systematycznie wzrastała tam zarówno liczba pacjentów leczonych

krwią, jak i liczba przeprowadzonych transfuzji. Spośród transfuzji najwięcej dokonywano

przetoczeń KKCz oraz FFP. Krew i jej składniki najczęściej przetaczano pacjentom w wieku

powyżej 45 lat, a średnio 60% transfuzji dotyczyło pacjentów w wieku powyżej 60 lat.

W latach 2007-2017 wzrastała liczba jednostek oraz preparatów krwi oraz jej składników

wydawanych do lecznictwa.

143 Informacja o wynikach kontroli..., s. 32. 144 Tamże, s. 37. 145 Liczba szpitali przetaczających krew wynosiła: 824 w 2010 r., 822 w 2011 r., 861 w 2012 r. oraz 848 w 2013r.

116

Jednym z podstawowych zadań publicznej służby krwi jest zaopatrywanie podmiotów

leczniczych w krew i jej składniki. W badanym okresie wszystkie Centra w Polsce

zaopatrywały w krew i jej składniki nie tylko podmioty lecznicze na terenie swojego działania,

ale również w innych rejonach kraju, a WCKiK poza podmiotami leczniczymi MON

zaopatrywało także szpitale cywilne. RCKiK w Białymstoku w latach 2012–2013 zaopatrywało

w krew i jej składniki odpowiednio 45 i 44 podmioty, w tym 31 szpitali z terenu województwa

podlaskiego, dziewięć i osiem szpitali spoza województwa podlaskiego oraz pięć RCKiK z

innych województw. RCKiK w Kaliszu zaopatrywało w tych latach odpowiednio 25 i 22

szpitale, w tym 13 i 10 spoza terenu działania Centrum. WCKiK w 2012 r. przekazało krew i

jej składniki dla ogółem 61 szpitali, w tym ośmiu wojskowych (spośród ogółem 15 wojskowych

prowadzących wówczas działalność), a w 2013 r. - dla 70 szpitali, w tym ośmiu wojskowych

(spośród ogółem 14)146.

Cztery z dziewięciu objętych kontrolą NIK podmiotów leczniczych zaopatrywało się

wyłącznie we właściwych miejscowo Centrach, pozostałe szpitale w przypadkach braków lub

ograniczeń wydań składników krwi niezbędnych dla leczenia pacjentów, zaopatrywały się

w krew i jej składniki także w innych jednostkach. Również 13 z 50 podmiotów leczniczych

(26%), z których zasięgnięto informacji podczas prowadzonej kontroli, zaopatrywało się

w krew i jej składniki także w innych niż właściwe miejscowo lub resortowo Centrum. Jako

przyczyny takich działań wskazywano najczęściej: okresowe braki określonego składnika krwi

w układzie ABO i RhD, niewytwarzanie potrzebnego składnika w danym Centrum lub

dywersyfikację dostaw.

Nie ze wszystkimi podmiotami leczniczymi Centra zawierały pisemne umowy

określające warunki zaopatrzenia w krew i jej składniki oraz dokonywania płatności za wydaną

krew. W przypadkach nie zawarcia pisemnych umów, krew i jej składniki były wydawane na

podstawie otrzymanych zapotrzebowań, a opłaty naliczane według obowiązujących

cenników147. Sześć spośród dziewięciu objętych kontrolą Centrów nie określiło w zawartych

umowach sposobu postępowania w sytuacji braków w Centrum krwi lub jej poszczególnych

składników w zamawianej przez szpital ilości, a jedynie dwa zobowiązały się do podjęcia

działań w celu dostarczenia brakującej ilości krwi w możliwie najkrótszym terminie. Do

146 Informacja o wynikach kontroli..., s. 36. 147 Tamże s..40

117

zabezpieczenia podmiotu leczniczego w krew i jej składniki zobowiązane były natomiast

Centra prowadzące dla tych podmiotów banki krwi.

Do zadań Instytutu oraz NCK należało monitorowanie i ocenianie potrzeb w zakresie

zaopatrzenia w krew i jej składniki. Jednostki te prowadziły wprawdzie monitoring i analizę

stanów zapasów KKCz i FFP w poszczególnych Centrach oraz liczby jednostek krwi i jej

składników wydawanych do lecznictwa, nie stworzono jednak mechanizmów monitorowania i

analizy wielkości zapotrzebowań na krew i jej składniki składanych przez podmioty lecznicze

i oceny stopnia ich realizacji przez Centra.

Jakkolwiek ogółem liczba wytworzonych jednostek składników krwi w latach 2007–

2017 przewyższała liczbę jednostek wydanych do szpitali, to jednak z ustaleń kontroli NIK

wynika, że występowały okresowe niedobory KKCz i KKP poszczególnych grup w układzie

ABO i RhD oraz ograniczenia ich wydań w stosunku do wielkości zapotrzebowań

otrzymywanych przez Centra z podmiotów leczniczych. W sześciu spośród dziewięciu

skontrolowanych Centrów otrzymane od szpitali zamówienia na składniki krwi nie były

realizowane lub były realizowane w niepełnym zakresie148.

Tylko w dwóch skontrolowanych przez NIK podmiotach leczniczych Centra w pełni

zrealizowały złożone zapotrzebowania na krew i jej składniki, w pozostałych występowały

okresowe niedobory szczególnie w okresie letnim lub ograniczenia realizacji zbiorczych

zamówień na krew i jej składniki. Szpitale te otrzymywały jednak zawsze krew w sytuacjach

zagrożenia życia pacjentów (na tzw. ratunek). W dwóch skontrolowanych podmiotach

leczniczych okresowe ograniczenia w realizacji zamówień skutkowały zmianą terminów

zabiegów planowych. Również 15 z 50 podmiotów leczniczych (30%), w których NIK

zasięgnęła informacji o stopniu realizacji składanych zapotrzebowań wskazało, iż składane

zamówienia na krew i jej składniki nie były w pełni realizowane, a zakłócenia dostaw

następowały zwłaszcza w okresie letnim. W 13 (26%) ograniczenia wydań krwi lub jej

składników wpływały negatywnie na organizację leczenia pacjentów i skutkowały

przesuwaniem terminów zabiegów i wydłużaniem czasu hospitalizacji. Podkreślić jednak

148 Informacja o wynikach kontroli, s. 43.

118

należy, że również w tych szpitalach nie wystąpiły przypadki nieotrzymania krwi niezbędnej

dla ratowania życia pacjentów.

Jakkolwiek poprzez stworzony przez NCK mechanizm codziennego raportowania

o stanie zapasów KKCz w układzie ABO i RhD, Centra dysponowały - jak stwierdzono

w raporcie NIK - bieżącą informacją o zasobach tego najczęściej stosowanego składnika krwi

w poszczególnych jednostkach, jednak przy realizacji zapotrzebowań podmiotów leczniczych,

kontrolowane Centra nie w pełni korzystały z możliwości pozyskania składników krwi z innych

Centrów. Poza przekazywaniem informacji o stanie zapasów, nie zapewniono mechanizmów

koordynacji gospodarki składnikami krwi w Centrach na terenie kraju, w celu pełnej realizacji

składanych zamówień oraz optymalizacji wykorzystania zgromadzonych zapasów składników

krwi w terminie ich ważności.

RCKiK wydawały krew i jej składniki całodobowo a podmioty lecznicze zapewniły

niezwłoczne, całodobowe zaopatrzenie pacjentów w krew i jej składniki. Niezmiernie rzadko

dochodziło do sytuacji, w której podmioty lecznicze nie podjęłyby działań w celu zapewnienia

pacjentom niezbędnej do leczenia ilości krwi. W myśl art. 20 ust. 1 dyrektywy 2002/98/WE,

Państwa Członkowskie winny podejmować wszelkie niezbędne środki zachęcania do

dobrowolnego, nieodpłatnego oddawania krwi z myślą o zapewnieniu jak najszerszego

zaopatrzenia w krew i składniki krwi. Zgodnie z art. 3 ust. 1 ustawy o publicznej służbie krwi,

krwiodawstwo jest oparte na zasadzie dobrowolnego i bezpłatnego oddawania krwi, a wyjątki

od tej zasady określa ustawa. W Polsce udział dawców honorowych utrzymywał się w latach

2007-2017 na zbliżonym poziomie i wynosił średnio 99,9%. Liczba płatnych donacji ulegała

systematycznemu zmniejszeniu z 727 w 2010 r. do 423 w 2013 r. Obowiązujące przepisy

uprawniały jednak honorowych dawców do dokonania odpisów z tytułu darowizn

przekazanych na cele krwiodawstwa. RCKIK oraz WCKiK na prośbę dawców w latach 2012–

2013 wydały ogółem 220,1 tys. zaświadczeń potwierdzających oddanie przez nich krwi lub

osocza, co uprawniało, na podstawie art. 26 ust. 1 pkt 9 lit. c ustawy z dnia 26 lipca 1991 r. o

podatku dochodowym od osób fizycznych, do dokonania odliczeń darowizn149.

149 Informacja o wynikach kontroli..., s. 47.

119

Ze względu na umiejscowienie jednostek organizacyjnych publicznej służby krwi

w trzech resortach (zdrowia, obrony narodowej i spraw wewnętrznych), utrudnione było

zarządzanie publiczną służbą krwi w Polsce oraz sporządzanie sprawozdawczości dla Komisji

Europejskiej. Część zadań z zakresu publicznej służby krwi powierzono do realizacji

jednocześnie kilku jednostkom, a w przypadku RCKiK i Centrów resortowych nie określono

precyzyjnie zakresu kompetencji w obszarze sprawowania nadzoru nad podmiotami

leczniczymi oraz pracowniami serologii i immunologii transfuzjologicznej. Wydatki związane

z krwiodawstwem, krwiolecznictwem i publiczną służbą krwi były finansowane lub

dofinansowywane z budżetu państwa z części będących w dyspozycji Ministra Zdrowia,

Ministra Obrony Narodowej oraz Ministra Spraw Wewnętrznych. Minister Zdrowia finansował

realizację programów zdrowotnych z zakresu krwiodawstwa i krwiolecznictwa. W latach 2011-

2013 były to np.: Programu Leczenia Chorych na Hemofilię i Programu samowystarczalności.

W latach 2007-2017 liczba szpitalnych banków krwi utworzonych w podmiotach

leczniczych pozostawała na zbliżonym poziomie i wynosiła np.: 563 w 2010 r., 568 w 2013 r.

Funkcjonowały one w ponad 60% szpitali przetaczających krew i jej składniki. W bankach krwi

nie ustalano w sposób formalny minimalnego stanu zapasów krwi i jej składników,

a poziom zapasów dostosowywano zwyczajowo do przeciętnego zużycia. Wielkości

zapotrzebowań ustalane były w oparciu o analizy aktualnie posiadanych zapasów oraz

złożonych zapotrzebowań z oddziałów szpitalnych, w szczególności dla zabezpieczenia

zabiegów planowych. Podmioty lecznicze zazwyczaj zakupywały dla potrzeb leczenia

pacjentów głównie KKCz i FFP. W większości podmiotów nie przetaczano KPK, co świadczy

o stosowaniu zasady współczesnego krwiolecznictwa, tj. leczenia składnikami krwi. Najwięcej

jednostek krwi i jej składników przetaczano na oddziałach kardiologii, onkologii klinicznej i

hematologii, intensywnej terapii, chirurgii ogólnej i naczyniowej, ortopedii oraz chorób

wewnętrznych. W Centrach składniki krwi wydawano według terminów ważności poczynając

od składników o najkrótszym terminie, co ograniczało ich przeterminowanie. Wyjątki

stanowiły przypadki wydania krwi na zapotrzebowanie indywidualne do zabiegu planowego

oraz dla noworodków. W przypadkach posiadania przez Centra nadwyżek poszczególnych

rodzajów składników krwi, skutkowało to jednak przekazywaniem do podmiotów leczniczych

składników z krótkim terminem ważności, a to z kolei ograniczało możliwości jej

wykorzystania w szpitalach.

120

Należy podkreślić, że w Polsce w latach 2007-2017 osiągnięto samowystarczalność w

zakresie zaopatrzenia w krew i jej składniki, choć jak odnotowuje NIK nie zostały w pełni

zabezpieczone potrzeby podmiotów leczniczych związane z leczeniem krwią150. Jednocześnie

zarówno w Centrach, jak i podmiotach leczniczych występowały przypadki niepełnego

zagospodarowania składników krwi w terminie ich ważności, co wymuszało ich utylizację. W

latach 2011-2013 w 2/3 skontrolowanych przez NIK Centrów występowały okresowe

niedobory poszczególnych jej składników. W takich sytuacjach, szpitale dokonywały

niezbędnych zakupów w innych niż zazwyczaj Centrach albo odwoływały lub przesuwały

zaplanowane zabiegi. Nie wystąpiły jednak przypadki bezpośredniego zagrożenia dla życia lub

zdrowia pacjentów spowodowanego takim stanem.

Nie została osiągnięta natomiast samowystarczalność w zakresie produktów

krwiopochodnych, co stwarzało ryzyko niezapewnienia stabilności i pewności dostaw takich

leków wytwarzanych za granicą, a jednocześnie brak było systemowego rozwiązania

zagospodarowania nadwyżek osocza, stanowiącego materiał do produkcji leków

krwiopochodnych. Zaspokojenie krajowego zapotrzebowania odbywało się w oparciu

o produkty krwiopochodne wytworzone w innych krajach. Zgodnie z zaleceniami WHO151,

odpowiedzialność za narodowy system opieki nad chorymi na hemofilię powinna spoczywać

na władzach danego kraju. Według zaleceń Komitetu Ministrów Rady Europy,

samowystarczalność w odniesieniu do produktów krwi jest jednym z podstawowych warunków

minimalizacji niebezpieczeństwa przenoszenia chorób zakaźnych drogą przetaczania krwi. Na

państwach członkowskich spoczywa obowiązek zapewnienia samowystarczalności w zakresie

krwi i osocza. Do czasu jej osiągnięcia państwa członkowskie mogą zdecydować się na

upoważnienie do importu produktów krwiopochodnych.

Podjęte przez Ministra Zdrowia działania na rzecz wyłonienia podmiotu, który

przetwarzałby osocze w Polsce były nieskuteczne. Ze względu na ograniczone możliwości

sprzedaży przez Centra tego składnika wytwórniom farmaceutycznym, ponosiły one koszty

długotrwałego magazynowania niezagospodarowanego osocza, a w wielu przypadkach

również koszty jego utylizacji. Przedłużające się często procedury związane z wyłonieniem

nabywcy nadwyżek osocza, spowodowały nagromadzenie znacznych ilości tego składnika, a

150 Informacja o wynikach kontroli..., s. 9. 151 WHO/WFH Recommendations, June 1997, „Haemophilia", 1998, 4, suppl. 2, s. 64–66.

121

wynegocjowane warunki sprzedaży uniemożliwiały zbycie osocza pobranego przed

przeprowadzeniem w poszczególnych RCKiK audytów potwierdzających spełnienie

jakościowych warunków umowy. Skutkowało to koniecznością dalszego poszukiwania

nabywców osocza oraz ponoszeniem kosztów związanych z zapewnieniem niezbędnych

powierzchni magazynowych. Nieskuteczne działania na rzecz wyłonienia podmiotu, który

przetwarzałby osocze w fabryce wybudowanej w Polsce oraz brak systemowego podejścia do

gospodarowania nadwyżkami tego składnika, ograniczały możliwość uzyskania korzystnych

warunków cenowych jego sprzedaży oraz utylizacją niezagospodarowanego osocza.

Osocze pozyskiwane było przez Centra głównie z pobranej krwi pełnej. Np. w latach

2010-2013 średnio 31,1% wytworzonych jednostek osocza Centra wydawały do szpitali

w związku ze składanymi zapotrzebowaniami. Udział osocza wydawanego do celów

klinicznych ulegał od 2011 r. systematycznemu zmniejszeniu i wynosił 31,9% w 2010 r.; 32,1%

w 2011 r.; 30,8% w 2012 r. oraz 29,6% w 2013 r.152 Pozostałe osocze stanowiło nadwyżkę,

która mogła być wykorzystana przez wytwórnie farmaceutyczne, jako surowiec do

wytwarzania produktów krwiopochodnych niezbędnych do leczenia pacjentów.

Podejmowane w latach 90-tych XX wieku działania w celu uruchomienia w Polsce

fabryki frakcjonowania osocza zakończyły się niepowodzeniem oraz skutkowały

koniecznością wydatkowania z budżetu państwa środków na spłatę poręczonego kredytu. Do

31 grudnia 2009 r. RCKiK realizowały umowę na sprzedaż nadwyżek osocza zawartą ze

szwajcarskim frakcjonatorem przez konsorcjum RCKiK. Nie została ona przedłużona

z powodu braku porozumienia stron w zakresie ceny osocza. W związku ze zgromadzeniem

przez wszystkie RCKiK nadwyżek osocza ponad ustalony poziom na potrzeby lecznictwa (na

dzień 2 grudnia 2009 r. nadwyżka wynosiła ok. 55 tys. litrów, a miesięczny jej przyrost

kształtował się na poziomie 15–20 tys. litrów) oraz upływającym terminem obowiązywania

dotychczasowej umowy na sprzedaż nadwyżek osocza, NCK w grudniu 2009 r. zgłosiło do

Ministra Zdrowia propozycję wyłonienia nowego nabywcy w drodze konkursu. Do konkursu

zgłosiło się dwóch potencjalnych odbiorców. W kwietniu 2010 r. oferty odrzucono, z uwagi na

naruszenie warunków określonych w zaproszeniu do złożenia oferty cenowej. W tym czasie

rosły nadwyżki osocza, powierzchnie magazynowe wielu RCKiK były niewystarczające i

152 Informacja o wynikach kontroli..., s. 64.

122

wystąpiła konieczność jego magazynowania w mroźniach podmiotów zewnętrznych.

Informacja o wynikach konkursu wraz z możliwymi wariantami dalszego postępowania została

przedłożona Kierownictwu Ministerstwa Zdrowia w maju 2010 r., które zaakceptowało

zarekomendowany wariant dalszego postępowania. W maju 2010 r. część dyrektorów RCKiK,

w związku z posiadanymi nadwyżkami osocza, kierowało do NCK i Ministerstwa Zdrowia

zapytania dotyczące możliwości ich sprzedaży firmie biorącej udział w postępowaniu

konkursowym oraz negocjowania warunków sprzedaży również z innymi odbiorcami osocza.

Podsekretarz Stanu w Ministerstwie Zdrowia poinformował wszystkie RCKiK, iż mogą we

własnym zakresie sprzedawać nadwyżki osocza do odbiorców biorących udział w

postępowaniu konkursowym, jednak na warunkach nie gorszych niż złożonych

w ofercie cenowej oraz o konieczności uzyskania zgody Ministra Zdrowia na sprzedaż

nadwyżek osocza odbiorcom niebiorącym udziału w tym postępowaniu.

Wkrótce za zgodą Podsekretarza Stanu w Ministerstwie Zdrowia, podjęte zostały przez

dwóch dyrektorów RCKiK działania na rzecz pozyskania odbiorcy nadwyżek osocza.

Zaproszenie do negocjacji zostało skierowane do dziesięciu podmiotów oraz jednocześnie

prowadzone były rozmowy z przedstawicielami firmy, która złożyła list intencyjny.

Ostatecznie w sierpniu 2010 r. ofertę w NCK złożył tylko jeden podmiot. Powołana przez

ówczesnego Zastępcę Dyrektora NCK komisja, uzależniła podjęcie decyzji o nawiązaniu

współpracy z odbiorcą od dokonania oceny warunków złożonej oferty i zapoznania się

z umową określającą warunki jakościowe, co nastąpiło w dniu 20 września 2010 r. Zgodnie

z projektem tej umowy, zakup dotyczyć miał osocza wytworzonego dopiero po audycie

przeprowadzonym przez odbiorcę, a więc zapisy umowy nie dotyczyły już posiadanej przez

RCKiK nadwyżki osocza w ilości ok. 200 tys. litrów.

Podczas kolejnych spotkań z przedstawicielami odbiorcy organizowanych w NCK

ustalono, iż umowa handlowa zawierająca wynegocjowaną cenę za 1 litr osocza (o ponad 32%

niższą od najwyższej ceny zaoferowanej w unieważnionym konkursie) zostanie podpisana na

okres trzech lat (do dnia 31 grudnia 2013 r.), jednak dopiero 30 listopada 2010 r., tj. na trzy dni

przed planowanym terminem podpisania umowy handlowej, NCK przesłał wszystkim

dyrektorom RCKiK (na wniosek jednego z nich) wzór tej umowy. NCK w dniu

1 grudnia 2010 r. przekazało Podsekretarzowi Stanu w Ministerstwie Zdrowia dwie niezależne

opinie prawne, w których wskazano, że umowa jest nieprecyzyjna, zwłaszcza w odniesieniu do

123

zobowiązań odbiorcy i terminów, w których powinien wykonywać te obowiązki, nie zachowuje

równowagi stron umowy, z wyraźną preferencją odbiorcy, czego przykładem jest brak

uprawnienia do wypowiedzenia umowy przez dostawcę, ponadto stanowi dosłowne

tłumaczenie z języka niemieckiego, w związku z tym miejscami jest niezrozumiała.

Ostatecznie jednak umowy, w których łączna ilość zadeklarowanego do sprzedaży

osocza wyniosła 180 tys. litrów w całym okresie ich obowiązywania, zostały podpisane

w dniu 3 grudnia 2010 r. przez wszystkich dyrektorów RCKiK. Kolejna umowa z tym odbiorcą

osocza na lata 2014-2017 podpisana została w dniu 21 maja 2013 r., a jej zawarcie poprzedzone

zostało negocjacjami przeprowadzonymi przez zespół dyrektorów RCKiK wyłoniony na

spotkaniu w NCK w dniu 18 lutego 2013 r.

W 2010 r. podjęto działania na rzecz systemowego rozwiązania zagospodarowania

nadwyżek osocza i jednocześnie zabezpieczenia pacjentów w produkty krwiopochodne.

Opracowane zostały przy współudziale NCK oraz Krajowej Rady i przyjęte przez Radę

Ministrów w dniu 3 sierpnia 2010 r. Główne założenia przedsięwzięcia dotyczącego

zapewnienia dostępności systemu ochrony zdrowia do produktów leczniczych (leków

osoczopochodnych) wytwarzanych na terenie RP z osocza pochodzącego przede wszystkim od

polskich dawców na lata 2010-2031, w których przedstawiono m.in. diagnozę sytuacji

w zakresie gospodarki osoczem, jako surowca do produkcji leków w Polsce i w innych krajach,

analizę skutków niepodjęcia interwencji w zakresie uruchomienia fabryki przetwarzania

osocza, możliwe warianty systemowe zarządzania pozyskiwaniem osocza i produkcją leków

osoczopochodnych oraz możliwe warianty systemowe uruchomienia fabryki przetwarzania

osocza wraz z uzasadnieniem wyboru prezentowanego rozwiązania. W dokumencie tym

wskazano, że w większości krajów krew i osocze traktowane są, jako zasoby strategiczne,

pozyskiwaniem osocza zajmuje się scentralizowany system oparty o organizację, której zasady

działania ustalane są przez rząd, a partnerem produkcyjnym jest zwykle jeden frakcjonator.

Tworzone są bariery importowe lub odpowiedni system subwencji, chroniące narodowego lub

kontraktowego frakcjonatora, kontrolowany jest eksport chroniący zasoby osocza na potrzeby

krajowe oraz występują tendencje wpływania poprzez rząd na popyt na produkty

osoczopochodne. Zgodnie z wynikami analizy przedstawionymi w tym dokumencie, spośród

22 państw UE, nieco ponad połowa frakcjonuje osocze uzyskane od krajowych dawców poza

granicami swojego terytorium, głównie na zasadzie umowy kontraktowej z komercyjnym

124

frakcjonatorem. Dotyczy to głównie mniejszych krajów, na terenie, których funkcjonowanie

fabryki przetwarzającej osocze nie ma uzasadnienia ekonomicznego.

Realizacja założeń tego dokumentu miała zapewnić samowystarczalność polskiego

systemu ochrony zdrowia w zakresie zaopatrzenia w leki osoczopochodne poprzez

wybudowanie i uruchomienie na terenie kraju fabryki przetwarzającej (frakcjonującej) osocze

pochodzące przede wszystkim od polskich dawców i jednocześnie umożliwić

zagospodarowanie nadwyżek osocza. Jako cel nadrzędny wskazano dążenie do

zagwarantowania pokrycia w całości potrzeb systemu ochrony zdrowia na produkty

krwiopochodne produkowane z osocza pobranego od honorowych dawców na terenie Polski.

Powstanie w naszym kraju fabryki frakcjonowania osocza, będącej własnością prywatnego

inwestora (wyłonionego w drodze postępowania konkursowego), dysponującego technologią

i środkami na inwestycje, uznano za rozwiązanie najbardziej optymalne spośród poddanych

analizie.

Przyjęte założenia nie zostały zrealizowane zgodnie z ww. planem. Wprawdzie

przeprowadzono w latach 2010-2011 postępowanie konkursowe, w wyniku, którego wyłoniono

konsorcjum, zainteresowane budową takiej fabryki, nie doszło jednak do podpisania

Porozumienia o współdziałaniu mającym na celu zapewnienie dostępności leków

osoczopochodnych wytwarzanych na terenie RP z osocza pochodzącego od polskich dawców.

Potencjalny inwestor w dniu 18 czerwca 2012 r. wycofał się z realizacji przedsięwzięcia,

z powodu braku akceptacji Prezesa Urzędu Zamówień Publicznych stanowiska, że nabywanie

przez podmioty lecznicze leków osoczopochodnych produkowanych z jednorodnego osocza

pochodzącego od polskich dawców, może przebiegać w trybie zamówienia z wolnej ręki,

a tym samym braku możliwości zagwarantowania przez Ministra Zdrowia zakupu leków

krwiopochodnych produkowanych w tej fabryce. Minister Zdrowia nie prowadził dalszych

działań w celu uzyskania przez Polskę samowystarczalności w zakresie produktów

krwiopochodnych. Nie wprowadzono również innych długofalowych rozwiązań systemowych

w zakresie gospodarki nadwyżką osocza lub ograniczenia jego pozyskiwania.

Eksperci zwracają uwagę, że rynek związany z lekami osoczopochodnymi wydaje się

już podzielony między dużych, zagranicznych graczy i dlatego trudno byłoby zaistnieć na nim

fabryce z Polski. W obecnie działających laboratoriach w Europie możliwości techniczne są

większe niż potrzeby związane z produkcją leków. Zdaniem ekspertów, by fabryka była

125

opłacalna ekonomicznie, powinna przetwarzać ok. 400 tys. litrów osocza. Zatem same

nadwyżki osocza z Polski w wysokości ok. 200 tys. litrów to za mało, by miała ona uzasadnienie

ekonomiczne153.

Na problem odpowiedniej podaży osocza zwracają też uwagę same firmy

farmaceutyczne. Ich zdaniem najistotniejszym zagadnieniem w tej chwili jest nie tyle samo

frakcjonowanie osocza, ile zapewnienie odpowiedniej ilości tego surowca. Jak mówią

przedstawiciele tego środowiska istnieją np. w Austrii, fabryki frakcjonowania osocza, które są

w stanie przetworzyć jego zapasy pozyskiwane z całej Europy. Ponadto w przypadku

zapewnienia odpowiednio dużej puli osocza z danego rynku, możliwe jest jego frakcjonowanie

tylko na potrzeby tego rynku. W takim wypadku możliwe byłoby np. zagwarantowanie dla

polskiej populacji pacjentów leków pochodzących z osocza wyłącznie od polskich dawców.

Eksperci zwracają również uwagę na to, że o ile długofalowym rozwiązaniem mogłaby być

rodzima fabryka frakcjonowania osocza, o tyle tymczasowo możliwe byłoby wdrożenie modelu

obowiązującego np. w Czechach. Firmy tam działające mają możliwość skupowania osocza

bezpośrednio ze szpitali, w zamian, za co dostarczają do nich za darmo leki osoczopochodne.

Jest to rodzaj barteru określany roboczo, jako model P4P (osocze za produkt)154.

Jednym z publicznie debatowanych tematów dotyczących zwiększenia podaży osocza

jest też wprowadzenie systemu rekompensat za dawstwo. W Czechach na przykład pacjenci

mogą liczyć na refundację za czas poświęcony na przyjazd do placówki krwiodawstwa.

Analogiczne rozwiązania istnieją również w innych krajach. Uwzględnienie w systemie jakiejś

formy gratyfikacji dla osób oddających krew lub osocze jest o tyle ważne, że, – na co już w

2015 r. wskazała kontrola NIK, od 2010 r. zapotrzebowanie na leki osoczopochodne stale się

zwiększa.

153 W ciągu ostatnich lat frakcjonowanie osocza przekształciło się w ogromny światowy przemysł. W procesie

frakcjonowania przerabianych jest ok. 23–28 mln litrów osocza rocznie w ok. 70 różnej wielkości zakładach na

całym świecie. Największym producentem osocza są Stany Zjednoczone, gdzie dawstwo jest odpłatne. 80 proc.

leków osoczopochodnych wytwarzanych jest z krwi amerykańskiej. Na terenie USA jest 700 centrów

pozyskiwania osocza, do których pacjenci przychodzą i mogą oddawać krew komercyjnie. Takie centra istnieją

również w Europie, np. w Czechach, Niemczech i na Węgrzech. 154 Zagadnienie uruchomienia w Polsce fabryki frakcjonowania osocza było przez ostatnie lata tematem polemik

prasowych, zob.: Osocze na wagę złota, „Rzeczpospolita” z dn. 07.07.2019 r., s. A14.

126

Działający w latach 2007-2017 system zapewniał wysoką, jakości krwi i jej składników

oraz zapewniał bezpieczeństwa dawców i biorców krwi, a także jego dobre funkcjonowanie w

zakresie przestrzegania zasad pobierania krwi, oddzielania jej składników, ich przechowywania

i wydawania. O skuteczności tego systemu świadczy ograniczona liczba powikłań u dawców i

biorców krwi oraz ich rodzaj. Wprawdzie nie funkcjonował prawidłowo przepływ informacji o

dokonywanych dyskwalifikacjach dawców pomiędzy jednostkami organizacyjnymi publicznej

służby krwi, ale obowiązujące procedury eliminowały występujące zagrożenia, gdyż

każdorazowo wymuszały weryfikację stanu zdrowia dawcy.

Wszystkie Centra uzyskały w omawianym okresie akredytację Ministra Zdrowia,

o której mowa w art. 14 ust. 1 ustawy o publicznej służbie krwi, a RCKiK pobierające krew w

celu wytwarzania produktów krwiopochodnych posiadały również zezwolenie GIF

i podlegały okresowym kontrolom tego organu w zakresie przestrzegania dobrych praktyk

wytwarzania (GMP). Centra wykonujące badania metodami biologii molekularnej posiadały

zaświadczenia Instytutu potwierdzające uprawnienia do wykonywania tych badań,

a dokonujące napromieniowania składników krwi, a także zezwolenia Prezesa Państwowej

Agencji Atomistyki na wykonywanie działalności, polegającej na stosowaniu urządzenia

radiacyjnego zawierającego źródło promieniotwórcze, wymagane przepisami art. 4 ust. 1 pkt 4

ustawy z dnia 29 listopada 2000 r. Prawo atomowe. Laboratoria działające w Centrach, a w

szczególności pracownie immunologii transfuzjologicznej uczestniczyły z wymaganą

częstotliwością w krajowych i międzynarodowych programach zewnętrznej oceny, jakości,

uzyskując pozytywne wyniki.

Realizując zadanie określone w art. 25 pkt 2 i 25a ustawy o publicznej służbie krwi,

IHiT przeprowadzał kontrole we wszystkich Centrach i oceniał spełnienie przez nie wymagań

niezbędnych do realizacji zadań określonych ustawą. Sprawdzał również przestrzeganie przez

te jednostki zasad i wymogów określonych w Medycznych zasadach pobierania krwi, wydawał

zalecenia pokontrolne oraz monitorował ich realizację. Poza kontrolami planowymi

realizowanymi na podstawie rocznych planów kontroli, Instytut przeprowadzał również

kontrole doraźne, dotyczące sprawdzenia realizacji zaleceń krytycznych oraz obejmujące

zagadnienia zawarte w skargach dotyczących działalności Centrów. Kontrole prowadzone były

w większości z zachowaniem procedur określonych w art. 25a ustawy o publicznej służbie

krwi, rozporządzeniu Ministra Zdrowia z dnia 16 kwietnia 2004 r. w sprawie trybu

127

przeprowadzania kontroli w niektórych jednostkach publicznej służby krwi oraz procedur

wewnętrznych i były rzetelnie dokumentowane w protokołach kontroli.

Wszystkie Centra oraz podmioty lecznicze opracowały i wdrożyły do stosowania

procedury, opisujące szczegółowo wymagany sposób postępowania albo wykonania działań

lub powtarzalnych okresowo czynności w zakresie krwiodawstwa i krwiolecznictwa155. Centra

posiadały księgi, jakości opisujące system zapewnienia, jakości oraz odwołujące się do zbiorów

procedur i szczegółowych instrukcji oraz wdrożyły systemy zarządzania, jakością

potwierdzone stosownymi certyfikatami. Uzyskiwały również pozytywne oceny z audytów

dotyczących okresowej oceny ciągłości i skuteczności funkcjonowania systemu zarządzania,

jakością oraz jego doskonalenia. We wszystkich Centrach funkcjonowały działy zapewnienia,

jakości podległe bezpośrednio dyrektorom tych jednostek. Zapewniono rejestrację

niezgodności i niepożądanych zdarzeń związanych z pobieraniem, badaniem, preparatyką

i wydawaniem krwi lub jej składników, a po ich wystąpieniu podejmowano działania

korekcyjne i korygujące156.

Do najważniejszych inicjatyw MZ w latach 2007-2017 w ramach działań na rzecz

zapewnienia niezbędnej dla leczenia pacjentów ilości bezpiecznej krwi i jej składników,

należało wdrożenie i finansowanie opracowanego przy udziale NCK program: Zapewnienie

samowystarczalności Rzeczypospolitej Polskiej w zakresie krwi, jej składników i produktów

krwiopochodnych na lata 2009-2014. Celem głównym programu było osiągnięcie przez Polskę

samowystarczalności zaopatrzenia w bezpieczną krew, jej składniki i produkty krwiopochodne

poprzez optymalne wykorzystanie potencjału jednostek organizacyjnych publicznej służby

krwi i honorowych dawców krwi.

W Programie tym określono następujące cele szczegółowe: - propagowanie

honorowego krwiodawstwa; - rozwój systemu pobierania krwi i jej składników w oparciu

o mobilne punkty poboru krwi; - poprawa bezpieczeństwa krwi i jej składników stosowanych

w lecznictwie; - optymalizacja wykorzystania krwi i jej składników w lecznictwie. Realizację

celów szczegółowych Programu ustalono odpowiednio poprzez: przygotowanie

155 Zob.: Działalność jednostek organizacyjnych służby krwi w Polsce w 2011 r. i 2012 r., „Journal of Transfusion

Medicine”, 2013, t. 6, nr 4, s. 127. 156 Informacja o wynikach kontroli..., s. 74.

128

i przeprowadzenie ogólnopolskiej oraz zsynchronizowanych regionalnych akcji propagujących

honorowe krwiodawstwo w każdym roku (przeprowadzono kampanię „Twoja krew - Moje

życie”); zakup 24 mobilnych punktów poboru krwi na bazie autobusów turystycznych,

sukcesywnie po cztery w każdym roku; wyposażenie RCKiK w aparaturę do redukcji

patogenów, w pierwszej kolejności w osoczu i walidacja procesu oraz wprowadzenie osocza

po redukcji patogenów do rutynowego stosowania w 2010 roku opracowanie szczegółowych

wytycznych wraz ze wskazaniami medycznymi w zakresie krwiolecznictwa, przekazanie ich

do szpitali i przeprowadzenie szkoleń personelu medycznego odpowiedzialnego za gospodarkę

krwią i jej składnikami. W ramach realizacji programu opracowane zostały Wytyczne w zakresie

leczenia krwią i jej składnikami oraz produktami krwiopochodnymi w podmiotach leczniczych

oraz przeprowadzono pilotażowe szkolenia personelu medycznego z zakresu bezpiecznego i

skutecznego stosowania składników krwi i produktów krwiopochodnych. Opracowane

wytyczne zostały wydane w wersji książkowej i rozdysponowane do szpitali. Dzięki realizacji

programu zamierzono od 2015 r. utrzymać liczbę pobieranych donacji na stabilnym poziomie

(ok. 1,2 mln donacji), poprawić stosowanie krwi i jej składników w szpitalach oraz zwiększyć

liczbę samochodów do transportu krwi i jej składników, które zapewnią najwyższą, jakość

transportu157.

W 2015 r. został ogłoszony przez MZ kolejny program polityki zdrowotnej:

Zapewnienie samowystarczalności Rzeczypospolitej Polskiej w krew i jej składniki na lata

2015-2020158. Program ma charakter strategiczny i długofalowy. Zdefiniowane w nim

problemy i określone do realizacji zadania, powinny w sposób istotny wesprzeć działania,

podejmowane przez jednostki organizacyjne publicznej służby krwi, w zakresie zaopatrzenia

systemu ochrony zdrowia w krew i jej składniki. Nadrzędnym celem programu jest zapewnienie

Rzeczpospolitej Polskiej samowystarczalności w zakresie krwi i jej składników oraz poprawa

bezpieczeństwa krwi i jej składników. Celami szczegółowymi programu są:

promocja i edukacja w zakresie honorowego krwiodawstwa;

zwiększenie bezpieczeństwa pobieranej krwi poprzez wprowadzenie procedury

„Kandydata na dawcę”

optymalizacja stosowania składników krwi i produktów krwiopochodnych;

157 Minister Zdrowia, Zapewnienie samowystarczalności Rzeczypospolitej Polskiej w krew i jej składniki na lata

2015-2020, Warszawa 2015, s. 3. 158 https://www.gov.pl/web/zdrowie/zapewnienie-samowystarczalnosci-rp-w-krew-i-jej-skladniki [dostęp z dn.

09.10.2019].

129

zapewnienie odpowiednich warunków transportu, gwarantujących uzyskiwanie

składników krwi najwyższej, jakości.

Program ma charakter długofalowych działań obejmujących kompleksowe rozwiązania

zmierzające do uzyskania i utrzymania przez Rzeczpospolitą Polską samowystarczalności w

przedmiotowym zakresie.

130

Rozdział IV

Analiza działalności Regionalnego Centrum Krwiodawstwa i Krwiolecznictwa

w Poznaniu w latach 2007-2017

1. Struktura i zadania

Zgodnie z § 7 statutu Regionalnego Centrum Krwiodawstwa i Krwiolecznictwa

w Poznaniu stanowiącego załącznik do Zarządzenia Ministra Zdrowia z dnia 26 kwietnia 2012

r. strukturę organizacyjną Centrum tworzyły: Dział Administracyjno-Gospodarczy, Dział

Dawców, Dział Laboratoryjny, Dział Immunologii Transfuzjologicznej, Dział Preparatyki,

Ośrodek Dawców Szpiku, Dział Pobierania, Dział Ekspedycji, Dział Marketingu, Dział

Zapewnienia, Jakości, Dział Ekonomiczny, cztery samodzielne stanowiska pracy

(w tym m.in. Pełnomocnik ds. Zarzadzania, Jakością) oraz trzynaście oddziałów terenowych.

Odziały terenowe zorganizowane były w następujących miastach województwa

wielkopolskiego: Poznaniu (Szpital Wojewódzki), Wrześni, Pile, Wolsztynie, Czarnkowie,

Wągrowcu, Szamotułach, Gnieźnie, Nowym Tomyślu, Śremie, Chodzieży, Lesznie

i Kościanie159.

Stosownie do art. 14 ust. 1 ustawy o publicznej służbie krwi, Regionalne Centrum

Krwiodawstwa i Krwiolecznictwa w Poznaniu posiadało akredytację z dnia 7 lipca 2004 roku

Ministra Zdrowia na pobieranie krwi i oddzielanie jej składników oraz zezwolenie

z 4 czerwca 2012 r. Głównego Inspektora Farmaceutycznego na wytwarzanie produktów

krwiopochodnych. W 2017 r. Centrum otrzymało decyzję Ministra Zdrowia na gromadzenie,

przechowywanie i dystrybucję preparatów komórek krwiotwórczych z krwi pępowinowej.

Regionalne Centrum Krwiodawstwa i Krwiolecznictwa w Poznaniu posiada także wydane

przez Instytut Hematologii i Transfuzjologii zaświadczenia uprawniające do wykonywania

badań metodami biologii molekularnej oraz zaświadczenia potwierdzające posiadanie Systemu

159 Oddziały terenowe zajmują się najczęściej tylko badaniem i kwalifikacją krwiodawców oraz pobieraniem krwi.

Po pobraniu krew dostarczana jest do Regionalnego Centrum Krwiodawstwa i Krwiolecznictwa, gdzie

przeprowadza się jej badania, wyodrębnia z niej poszczególne składniki, przechowuje je w odpowiednich

warunkach oraz wydaje do szpitalnych banków krwi. Taka organizacja pracy umożliwia efektywniejsze

wykorzystanie specjalistycznej aparatury, ujednolicenie metod pracy oraz lepszą kontrolę nad jakością

wykonywanych badań, wytworzonych składników krwi i warunkami ich przechowywania, co pozwala zapewnić

większe bezpieczeństwo przetaczanych składników krwi.

131

Zapewnienia, Jakości zgodnego z zasadami Dobrej Praktyki Wytwarzania (GMP), jak również

zezwolenie Prezesa Państwowej Agencji Atomistyki na stosowanie urządzenia ze źródłem

promieniotwórczym.

Do zadań Regionalnego Centrum Krwiodawstwa i Krwiolecznictwa w Poznaniu należało

w szczególności:

kwalifikowanie kandydatów na dawców i dawców do oddania krwi;

prowadzenie rejestru dawców krwi oraz rejestru dawców krwi rzadkich grup,

oddających krew w regionalnym centrum

zasilanie systemu e-krew danymi wynikającymi z zadań określonych w ustawie;

pobieranie krwi oraz dokonywanie zabiegów z tym związanych

gromadzenie, konserwacja, przechowywanie i wydawanie krwi i jej składników

podmiotom leczniczym

realizacja zaopatrzenia w produkty krwiopochodne, rekombinowane koncentraty

czynników krzepnięcia oraz desmopresynę

propagowanie honorowego krwiodawstwa i pozyskiwanie dawców krwi we

współdziałaniu z Polskim Czerwonym Krzyżem i jednostkami organizacji

pozarządowych

realizacja zadań związanych z tytułem „Honorowy Dawca Krwi” oraz przekazywanie

Polskiemu Czerwonemu Krzyżowi informacji niezbędnych do nadawania tytułu

„Zasłużony Honorowy Dawca Krwi”

oddzielanie składników krwi i wytwarzanie produktów krwiopochodnych

zaopatrywanie zakładów opieki zdrowotnej w krew i jej składniki oraz produkty

krwiopochodne

zaopatrywanie wytwórni farmaceutycznych w osocze krwi

prowadzenie rejestru powikłań poprzetoczeniowych

niezwłoczne, jednak nie później niż w terminie 24 godzin, przekazywanie do Instytutu

Hematologii i Transfuzjologii informacji o wystąpieniu poważnego niepożądanego

zdarzenia lub poważnej niepożądanej reakcji, otrzymanej od podmiotu leczniczego, w

którym to zdarzenie lub ta reakcja miały miejsce, a także, do dnia 31 marca każdego

roku, rocznych sprawozdań o niepożądanych zdarzeniach i niepożądanych reakcjach, w

tym poważnych niepożądanych zdarzeniach i poważnych niepożądanych reakcjach

132

sprawowanie specjalistycznego nadzoru w dziedzinach krwiodawstwa i

krwiolecznictwa

przekazywanie, do dnia 31 marca każdego roku, ministrowi właściwemu do spraw

zdrowia oraz przechowywanie, co najmniej przez 15 lat sprawozdania z działalności

jednostki organizacyjnej publicznej służby krwi za poprzedni rok, zgodnie z

wymaganiami dobrej praktyki pobierania krwi i jej składników, badania, preparatyki,

przechowywania, wydawania i transportu, obejmującego w szczególności:

całkowitą liczbę donacji z podziałem na ich rodzaje

aktualny wykaz zaopatrywanych banków krwi

całkowitą liczbę niewykorzystanych donacji

liczbę wszystkich składników krwi uzyskanych i wydanych

występowanie markerów chorób zakaźnych u dawców krwi i częstość ich

występowania

liczbę wycofanych składników krwi

liczbę niepożądanych zdarzeń i niepożądanych reakcji, w tym poważnych

niepożądanych zdarzeń i poważnych niepożądanych reakcji

organizowanie szkoleń w dziedzinach krwiodawstwa i krwiolecznictwa

dystrybucja produktów krwiopochodnych, wytwarzanych w krajowych i

zagranicznych wytwórniach farmaceutycznych

współdziałanie z zakładami opieki zdrowotnej w zakresie przeszczepiania tkanek

i narządów

prowadzenie działalności naukowo-badawczej i prac badawczo-rozwojowych w

dziedzinie krwiodawstwa i krwiolecznictwa i współdziałanie z odpowiednimi

jednostkami w tym zakresie

podnoszenie kwalifikacji zawodowych kadry kierowniczej oraz pozostałych

pracowników Centrum w celu realizacji zadań statutowych

zawieranie umów na wykonywanie świadczeń zdrowotnych przez Centrum oraz

udzielanie świadczeń zdrowotnych zlecanych przez osoby fizyczne i inne podmioty

uczestnictwo w kształceniu osób przygotowujących się do wykonywania zawodu

medycznego lub wykonujących zawód medyczny160.

160 Ustawa z dnia 13 lipca 2017 r tekst jednolity ustawy o publicznej służbie krwi (Dz.U.2017 poz.1371. art. 27

133

W badanym okresie systematycznie wzrastała liczba pobrań krwi i jej składników oraz

wyprodukowanych preparatów. Spowodowało to wzrost ilości zadań Regionalnego Centrum

Krwiodawstwa i Krwiolecznictwa w Poznaniu. Do ich realizacji w roku 2017 pozostawało

zaangażowanych 290 osób – w Poznaniu i w oddziałach terenowych. Realizację prowadzonych

działań należy włączyć w szerszą kategorię, jaką jest bezpieczeństwo publicznej służby krwi.

To bezpieczeństwo ma charakter wielopłaszczyznowy, bowiem związane jest zarówno z

obowiązkiem zapewnienia bezpieczeństwa dawcom i biorcom krwi (także poczucia

bezpieczeństwa), jak również personelowi medycznemu obsługującemu obie te grupy. Nadto

bezpieczeństwo publicznej służby krwi ma ten wymiar dodatkowy, iż związane jest z

bezpieczeństwem publicznym (w tym wewnętrznym i zewnętrznym państwa), gdyż dotyczyć

może sytuacji kryzysowych, (kiedy w jednym momencie zapotrzebowanie na krew i produkty

krwiopochodne nagle wzrośnie do znacznych rozmiarów).

Do wzmocnienia bezpieczeństwa publicznej służby krwi w Regionalnym Centrum

Krwiodawstwa i Krwiolecznictwa w Poznaniu przyczyniła się dbałość o jego infrastrukturę. Do

2010 roku poznańska placówka funkcjonowała w przestarzałej przestrzeni głównego budynku

Centrum przy ul. Marcelińskiej 44, służącemu personelowi i krwiodawcom od 1958 roku. Z

biegiem lat coraz bardziej dawały się odczuć problemy lokalowe, które hamowały dalszy

rozwój placówki, szczególnie po 1989 roku. Dlatego też głównym celem podejmowanych prac

w latach 2010-2017 było dostosowanie pomieszczeń higieniczno-sanitarnych dla dawców do

wymagań, jakim powinny odpowiadać nowoczesne pomieszczenia i urządzenia podmiotu

wykonującego działalność leczniczą. W myśl art. 22 ustawy z dnia 15 kwietnia 2011 r. o

działalności leczniczej, pomieszczenia i urządzenia podmiotu wykonującego działalność

leczniczą winny odpowiadać wymaganiom odpowiednim do rodzaju wykonywanej

działalności leczniczej oraz zakresu udzielanych świadczeń zdrowotnych. Wymagania te

dotyczą w szczególności warunków ogólnoprzestrzennych, sanitarnych i instalacyjnych.

Zostały one określone w załączniku nr 4 do rozporządzenia Ministra Zdrowia z dnia 26 czerwca

2012 r. w sprawie szczegółowych wymagań, jakim powinny odpowiadać pomieszczenia i

urządzenia podmiotu wykonującego działalność leczniczą.161 W art. 207 ust. 1 ustawy o

161 Dziennik Ustawa z dnia 15 kwietnia 2011 r. o działalności leczniczej (Dz.U. 2011 nr. 112 poz. 654.)

134

działalności leczniczej, przewidziano okres na dostosowanie pomieszczeń i urządzeń podmiotu

leczniczego do dnia 31 grudnia 2016 r.

Determinacja kierownictwa Centrum spowodowała, iż od roku 2006 roku nastąpił

zintensyfikowany proces prac modernizacyjnych oraz rozbudowy Centrum. W 2010 roku

oddano do użytku budynek o powierzchni 1200 m² przeznaczony dla pracowni laboratoryjnych

oraz do prowadzenia zajęć edukacyjnych. Pięć lat później ruszyły prace przy wznoszeniu

kolejnego obiektu z przeznaczeniem na cele usługowo-magazynowe. Od 2016 roku na ponad

3200 m² nowe lokalizacje znalazły m.in. Bank Komórek Macierzystych, gdzie w ciekłym

azocie przechowywana była krew pępowinowa, oraz nowocześnie wyposażone archiwum.

Dolną kondygnację tego budynku przeznaczono na garaże.

Spore przedsięwzięcie logistyczno-organizacyjne stanowiły remonty w głównym

budynku Centrum. W 2011 roku rozpoczął się pierwszy etap prac remontowo-adaptacyjnych

na nieużytkowanym do tej pory poddaszu. Laboratorium i Dział Pobierania zyskały nowe

pomieszczenia socjalne i wygodne szatnie. Zorganizowano tam także pomieszczenia biurowe

i sale przeznaczone do szkoleń pracowników. Prace remontowe w 2013 roku objęły z kolei

część centralną i lewe skrzydło budynku głównego. Dzięki temu odnowione i zmodernizowane

pomieszczania uzyskała Pracownia Genetyki, Dział Dawców, Dział Pobierania, Dział

Laboratoryjny i Kontroli, Jakości. Ponadto pracami modernizacyjnymi objęto pomieszczenia

do przechowywania preparatów krwiopochodnych. W 2015 roku przeprowadzono remont

pomieszczeń Działów: Administracyjnego, Ekspedycji, Transfuzjologii Immunologicznej,

Dawców oraz Preparatyki. Zwieńczeniem tych prac był w roku 2016 remont elewacji budynku

głównego oraz systemu klimatyzacji. Remontowi poddano także budynek gospodarczy.

W roku 2010 oddano tam do użytku pomieszczenia z przeznaczeniem na mroźnie

niskotemperaturowe osocza, a dwa lata później w zaadaptowanym poddaszu

wygospodarowano pomieszczenia dla Ośrodka Dawców Szpiku162.

162 Wszystkie prace zostały przeprowadzone w oparciu o rozporządzenia Ministra Zdrowia: z dnia 2 lutego 2011

r. w sprawie wymagań, jakim powinny odpowiadać pod względem fachowym i sanitarnym pomieszczenia

i urządzenia zakładu opieki zdrowotnej (Dz.U. Nr 31, poz. 158), a następnie z dnia 29 czerwca 2012 r. w sprawie

szczegółowych wymagań, jakim powinny odpowiadać pomieszczenia i urządzenia podmiotu wykonującego

działalność leczniczą (Dz.U. poz. 739), takich m.in. jak: utworzenie wydzielonej strefy dla dawców krwi;

utworzenie ciągów funkcjonalnych w zakresie podstawowej działalności; grupowanie pomieszczeń ze względu na

powiązania funkcjonalne i szczególne wymagania techniczne; klimatyzacja w pomieszczeniach przeznaczonych

do pobierania i preparatyki krwi oraz w pomieszczeniach laboratoryjnych.

135

Dzięki przeprowadzonym pracom remontowo-adaptacyjnym pobieranie krwi i jej

składników odbywało się w wydzielonych, klimatyzowanych pomieszczeniach wyposażonych

w niezbędny sprzęt i materiały zarówno do pobierania krwi, jak również do udzielania

pierwszej pomocy dawcom, u których mogły wystąpić niepożądane reakcje związane

z oddawaniem krwi. Pomieszczenia przeznaczone dla dawców krwi objęte zostały systemem

monitoringu, poprzez który lekarz przebywający w gabinecie badań dawców monitorował ruch

dawców w jednostce, proces dezynfekcji zgięcia łokciowego przed donacją oraz proces

pobierania krwi, a także samopoczucie dawcy podczas i po zabiegu. Umożliwiało to szybkie

podjęcie działań przez lekarza w przypadku reakcji niepożądanych u dawców. Takie

rozwiązanie uznać można za dobrą praktykę mającą na celu poprawę bezpieczeństwa dawców

podczas pobierania krwi w Regionalnym Centrum Krwiodawstwa i Krwiolecznictwa w

Poznaniu.

Ciągłość dostaw energii elektrycznej jest kluczowym aspektem funkcjonowania

Regionalnego Centrum Krwiodawstwa i Krwiolecznictwa w Poznaniu. Zgodnie

z obowiązkami określonymi w pkt 1.4.4.1 Medycznych zasad pobierania krwi opracowanych

przez Instytut Hematologii i Transfuzjologii, Centrum posiadało procedury postępowania na

wypadek awarii zasilania w energię elektryczną. Dla jakości pracy placówki

prawdopodobieństwo powstania awarii zostało ograniczone do minimum. Zapewniono

zasilanie w energię elektryczną na wypadek awarii lub braku dostaw prądu. Służyła temu

modernizacja systemu zasilania elektrycznego wszystkich budynków. Polegały one na

kapitalnym remoncie trafostacji, rozdzielni głównej, rozdzielni w poszczególnych budynkach

(2008 rok) oraz modernizacji awaryjnego systemu zasilania energetycznego (2016 rok).

Zagwarantowało to najwyższy poziom bezpieczeństwa zadań realizowanych przez Regionalne

Centrum Krwiodawstwa i Krwiolecznictwa.

W badanym okresie poprawiano również stan placówek zamiejscowych, w tym m.in.

w 2015 roku ukończono remont siedziby oddziału Centrum w Lesznie. Należy on do

największych w Wielkopolsce. Rocznie pozyskuje się tu 8000 jednostek krwi, co oznacza

pobieranie jej, od co najmniej 10 000 osób. Zamontowano tu nowe urządzenia oraz

klimatyzację. Inwestycja zdecydowanie poprawiła bezpieczeństwo i komfort dawców

i biorców krwi. W 2015 roku zakupiono dla oddziału w Lesznie nowoczesny sprzęt, m.in.

136

separatory do frakcjonowania osocza krwi. Dotychczas takie urządzenia znajdowały się tylko

w Poznaniu.

Do szeregu pozytywnych zmian, do których doszło w Centrum w badanym okresie,

należy zaliczyć wdrożenie na początku 2016 roku systemu eAnalizy. Ten system informatyczny

znacząco usprawnił zarządzanie i sprawozdawczość dla celów zarządzania publiczną służbą

krwi. Pozwolił także skrócić czas oczekiwania na wszelkie informacje. Ze względu na

specyfikę swojej działalności Centrum musiało poza standardowymi dokumentami,

opracowywać obszerny raport zawierający dane statystyczne dla celów zarządzania publiczną

służbą krwi. Przygotowanie raportu rocznego na potrzeby Narodowego Centrum Krwi

zajmowało kilka tygodni, stanowiąc w tym okresie główne zajęcie kierowników działów

odpowiedzialnych za dostarczenie wymaganych informacji. Ogrom pracy wykonywany był

ręcznie, z uwagi na brak narzędzi analitycznych umożliwiających szybki dostęp do danych

gromadzonych w systemach informatycznych, ich analizę i przetwarzanie.

Sytuacja zmieniła się wraz z realizacją projektu, którego celem było usprawnienie

procesu raportowania w Regionalnym Centrum Krwiodawstwa i Krwiolecznictwa

w Poznaniu, w ramach, którego wdrożono system eAnalizy. Pracownicy centrum wyposażeni

zostali w narzędzia umożliwiające błyskawiczną analizę danych i samodzielne tworzenie

dowolnych raportów, w oparciu o dane pochodzące z wielu modułów systemu

informatycznego. Zaangażowanie ze strony pracowników Centrum, którzy uczestniczyli

w projekcie na każdym jego etapie, pozwoliło dostosować wprowadzone rozwiązania do

indywidualnych wymagań poszczególnych działów placówki i dokładnie odwzorować

występujące w niej procesy. System wykorzystywany jest w badaniu kluczowych obszarów

działalności placówki, w szczególności w analizie poboru krwi, wytwarzania, dystrybucji i

jakości składników krwi, ocenie powikłań i zdarzeń niepożądanych, związanych z pobieraniem

i wytwarzaniem składników krwi, jak również w przygotowaniu danych epidemiologicznych.

Co niezwykle istotne narzędzie pozwala łatwo wychwytywać wszelkie braki i pomyłki

powstające na etapie ewidencji, skutkujące niespójnością danych i w prosty sposób eliminować

takie przypadki. Oprócz sfery ściśle związanej z merytoryczną stroną krwiodawstwa

rozwiązanie znajduje zastosowanie w analizie zarządczej, m.in. w zakresie oceny kosztów,

zysków, stanów magazynowych odczynników i sprzętu oraz w badaniu efektywności

zatrudnienia.

137

2. Kontrola i procedury, jako elementy zapewnienia bezpieczeństwa

Na prowadzenie sprawnej i efektywnej działalności Regionalnego Centrum

Krwiodawstwa i Krwiolecznictwa w Poznaniu istotny wpływ miały przeprowadzane liczne

kontrole zewnętrzne i wewnętrzne163. Do kontroli zewnętrznych przeprowadzonych w Centrum

w latach 2007-2017 zaliczyć należy przede wszystkim kontrole przeprowadzone przez Instytut

Hematologii i Transfuzjologii. Ich zakres obejmował zakres kwalifikacji dawców, pobierania

krwi, wykonywania badań analitycznych, serologicznych i wirusologicznych, wykonywania

preparatyki krwi, wydawania krwi oraz zapewnienia jej, jakości. Kontrolami zostały objęte

wszystkie działy Centrum w zakresie spełniania wymagań niezbędnych do realizacji zadań

określonych ustawą o publicznej służbie krwi. Instytut oceniał Centrum pozytywnie,

podkreślając spełnienie wymagań niezbędnych do realizacji podstawowych zadań. Sprawdzano

również przestrzeganie przez poznańskie Centrum zasad i wymogów określonych

w Medycznych zasadach pobierania krwi, wydawano zalecenia pokontrolne oraz

monitorowano ich realizację.

Poza kontrolami planowymi realizowanymi na podstawie rocznych planów kontroli,

Instytut Hematologii i Transfuzjologii przeprowadzał również kontrole doraźne, dotyczące

sprawdzenia realizacji zaleceń krytycznych oraz obejmujących zagadnienia zawarte

w skargach dotyczących działalności Centrum. Kontrole prowadzone były z zachowaniem

procedur określonych w art. 25a ustawy o publicznej służbie krwi, rozporządzeniu Ministra

Zdrowia z dnia 16 kwietnia 2004 r. w sprawie trybu przeprowadzania kontroli w jednostkach

publicznej służby krwi oraz procedur wewnętrznych i były rzetelnie dokumentowane

w protokołach kontroli.

Do istotnych kontroli zewnętrznych w Regionalnym Centrum Krwiodawstwa

i Krwiolecznictwa w Poznaniu należy zaliczyć kontrole, jakości wykonywane przez Centralny

163 Na dużą rolę kontroli, która ma wpływ na poziom bezpieczeństwa publicznej służby krwi zwrócili uwagę

Wojciech M. Hrynicki i Edyta Morozewicz. Dowodzą oni, że kontrola jest nieodzownym elementem

bezpieczeństwa, bez którego niemożliwa jest dyskusja o bezpieczeństwie nie tylko z punktu widzenia naukowego,

ale nade wszystko praktycznego. Stąd też konkludują, że kontrola jest elementem zarówno bezpieczeństwa w

znaczeniu globalnym, jak i bezpieczeństwa publicznego, a nawet samego poczucia bezpieczeństwa. Wskazują, że

kontrola ma wpływ na poziom bezpieczeństwa publicznej służby krwi, zob. szerzej: W. M. Hrynicki, E.

Morozewicz, Kontrola jako nieodzowny element bezpieczeństwa na przykładzie Regionalnego Centrum

Krwiodawstwa i Krwiolecznictwa w Krakowie, „Kultura Bezpieczeństwa. Nauka-Praktyka-Refleksje”, 2017, t. 25,

s. 85-105.

138

Ośrodek Badań, Jakości w Diagnostyce Laboratoryjnej, Instytut Hematologii i Transfuzjologii

oraz przez podmioty RIQAS164 w ramach kontroli międzynarodowej. Zgodnie z ppkt 7.11.

załącznika nr 6 do rozporządzenia Ministra Zdrowia z dnia 23 marca 2006 r. w sprawie

standardów, jakości dla medycznych laboratoriów diagnostycznych i mikrobiologicznych oraz

pkt 7.13.5.2 Medycznych zasad pobierania krwi, każde laboratorium immunologii

transfuzjologicznej powinno brać udział w zewnętrznej oceny, jakości cztery razy w roku.

Zgodnie z ppkt 7.10 załącznika nr 1 do ww. rozporządzenia, Dział Laboratoryjny Centrum brał

udział w podstawowych programach zewnętrznej oceny, jakości organizowanych przez

Centralny Ośrodek Badań, Jakości w Diagnostyce Laboratoryjnej. Oceny Regionalnego

Centrum Krwiodawstwa i Krwiolecznictwa uzyskane od Centralnego Ośrodka Badań, Jakości

w Diagnostyce Laboratoryjnej w zdecydowanej większości były bardzo dobre (44 oceny),

dobre (11 ocen) i zadawalające (4). Wyniki sprawdzianów przeprowadzonych przez Instytut

Hematologii i Transfuzjologii oscylowały na granicy maksymalnej liczby punktów. Kontrole

określonych parametrów przeprowadzone przez RIQAS dawały wyniki mieszczące się

w granicach dopuszczalnego błędu.

Wśród różnych form i rodzajów kontroli sfery publicznej szczególnie istotne znaczenie

ma kontrola przeprowadzana przez Najwyższą Izbę Kontroli. Określana jest najczęściej

mianem kontroli państwowej i powinna pokazywać społeczeństwu rzeczywisty obraz stanu i

funkcjonowania kontrolowanej instytucji. W badanym okresie Najwyższa Izba Kontroli nie

przeprowadziła kontroli w Regionalnym Centrum Krwiodawstwa i Krwiolecznictwa w

Poznaniu.

Na podstawie ustawy z dnia 14 marca 1985 r. o Państwowej Inspekcji Sanitarnej

w Regionalnym Centrum Krwiodawstwa i Krwiolecznictwa w Poznaniu i jego oddziałach

terenowych w latach 2007-2017 zostało przeprowadzonych również 48 kontroli przez

powiatowych inspektorów sanitarnych z terenu województwa wielkopolskiego w zakresie

stanu sanitarno-higienicznego obiektów. Kontrole te nie wykazały nieprawidłowości, a w ich

wyniku nie formułowano zaleceń pokontrolnych.

164 RIQAS jest stosowany przez ponad 45 000 użytkowników w 133 krajach. Oferta 32 elastycznych programów

oraz dodatkowych korzyści w postaci częstych, złożonych, ale zrozumiałych raportów pozwala na szybką

identyfikację problemów oraz redukuje potrzebę wykonywania drogich dodatkowych testów na dużej objętości

materiału pochodzącego od pacjentów, których dałoby się uniknąć, zob.: RIQAS Explained Complete. QC

solutions for results you can trust, http://riqas.com.ua/media/img/upload/files/RIQAS%20Explained.pdf [dostęp:

05.09.2019]

http://riqas.com.ua/media/img/upload/files/RIQAS%20Explained.pdf

139

Organizacja kontroli wewnętrznych w Regionalnym Centrum Krwiodawstwa

i Krwiolecznictwa w Poznaniu należy do zakresu obowiązków Działu Zapewnienia, Jakości.

Kontrole przeprowadzane były planowo, zgodnie z rocznym planem kontroli, po uzyskaniu

akceptacji dyrektora. W sytuacjach nadzwyczajnych wymagających przeprowadzenia

natychmiastowej kontroli (np. poważna niepożądana reakcja po przetoczeniu składnika krwi)

dyrektor w trybie natychmiastowym, zarządzał przeprowadzenie kontroli doraźnej.

W przypadku działu, w którym stwierdzono dużą liczbę niezgodności częstotliwość kontroli

mogła zostać zwiększona. Roczny plan kontroli przygotowywany był przez personel Dział

Zapewnienia, Jakości w porozumieniu z wszystkimi osobami wchodzącymi w skład zespołów

kontrolujących. Kontrola wewnętrzna w Regionalnym Centrum Krwiodawstwa i

Krwiolecznictwa w Poznaniu obejmowała swoim zasięgiem poszczególne działy, pracownie

oraz oddziały terenowe.

W latach 2007‒2017 Regionalne Centrum Krwiodawstwa i Krwiolecznictwa

w Poznaniu przeprowadziło 108 kontroli wewnętrznych: 68 w oddziałach terenowych (w tym

4 podczas akcji wyjazdowych poboru krwi) oraz 40 w samym Regionalnym Centrum

Krwiodawstwa i Krwiolecznictwa. W sumie wystawiono 107 kart niezgodności:

84 w oddziałach terenowych i 23 w Regionalnym Centrum Krwiodawstwa i Krwiolecznictwa.

Najczęściej występującymi nieprawidłowościami w oddziałach były:

braki w kwestionariuszach (niezaznaczone wszystkie odpowiedzi,

niezweryfikowane ponownie w oddziale terenowym, niewyjaśnione

nieprawidłowości, brak podpisu lub pieczątki lekarza kwalifikującego)

brak identyfikacji dawcy na stanowisku laboratoryjnym

stosowanie pieczątki z ujemnymi wynikami w kartach dawców również w przypadku

dodatnich wyników — poprawianie wyników na dodatnie

nieprzestrzeganie właściwego czasu dezynfekcji miejsca wkłucia na stanowisku

laboratoryjnym (niestosowanie minutnika)

niezgodna z procedurą rejestracja dawców (podczas rejestracji dawców w systemie

komputerowym numer donacji nie był skanowany z kwestionariusza)

140

poprawki w dokumentacji niezgodne z QAG nr 10165.

Oprócz nieprawidłowości wystosowano 258 zaleceń: 164 dla oddziałów terenowych

i 94 dla samego Regionalnym Centrum Krwiodawstwa i Krwiolecznictwa. Zalecenia te

najczęściej dotyczyły: karty kontroli temperatur, które muszą być zatwierdzane przez

kierownika bądź koordynatora na koniec każdego miesiąca, prawidłowego i kompletnego

wypełniania karty dawcy (brak dat, podpisów dawcy na stronie tytułowej, brak pieczątki),

dzienników aparaturowych, w których należy umieszczać wymagane informacje, tożsamości

informacji w karcie dawcy elektronicznej i tradycyjnej, przeszkolenia lekarzy w zakresie

kryteriów obowiązujących przy kwalifikacji dawców, przeszkolenia pielęgniarek

dokonujących powtórnej weryfikacji kwestionariuszy. Przeprowadzone kontrole wewnętrzne

pozwoliły na sprawdzenie poprawności pracy z obowiązującymi przepisami prawa oraz

doprowadziły do wyeliminowania stwierdzonych nieprawidłowości oraz podjęcia przez

Regionalne Centrum Krwiodawstwa i Krwiolecznictwa w Poznaniu działań naprawczych

i zapobiegawczych.

Zgodnie z pkt 9. 9. Medycznych zasad pobierania krwi Centrum zobowiązane było do

bieżącej, codziennej kontroli wielkości zapasów magazynowych krwi i jej składników,

prowadzonej na podstawie opracowań dotyczących przewidywanego zapotrzebowania na krew

i jej składniki w danym okresie roku oraz faktycznego stanu zapasów magazynowych

poszczególnych składników krwi. Celem tej kontroli miała być ocena, czy posiadane zapasy są

w stanie zaspokoić przewidywane zapotrzebowanie.

W Regionalnym Centrum Krwiodawstwa i Krwiolecznictwa w Poznaniu sporządzano

opracowania dotyczące przewidywanego zapotrzebowania na krew i jej składniki w danym

roku, określano maksymalny i minimalny poziom zapasów krwi i jej składników dla

zapewnienia optymalnego zabezpieczenia podmiotów leczniczych i oceniano, czy posiadane

zapasy są w stanie zaspokoić przewidywane zapotrzebowanie. Obowiązek podejmowania tego

rodzaju działań zawarto w Standardowej Procedurze Operacyjnej „Bieżąca kontrola stanu

165 QAG – (guality assurancequide) – procedura ogólna opisuje i reguluje podstawowe, wspólne dla wszystkich

komórek organizacyjnych Regionalnego Centrum Krwiodawstwa i Krwiolecznictwa zasady działania w ramach

systemu jakości.

141

zapasów magazynowych składników krwi”, zatwierdzonej przez zastępcę dyrektora ds.

medycznych.

Centrum w Poznaniu dużą wagę przywiązywało także do opracowania i wdrożenia

systemu zarządzania, jakością opartego na międzynarodowych normach serii ISO 9001

i posiadania stosownych certyfikatów w zakresie pobierania, testowania, produkcji

i dystrybucji krwi i jej składników oraz biostatycznych przeszczepów tkankowych. W 2006

roku uzyskano certyfikat ISO 9001-2000, a także certyfikat zgodności CE na krwinki

wzorcowe, surowice wzorcowe i odczynniki diagnostyczne. W 2016 roku uzyskano certyfikat

ISO 9001:2013. W 2017 roku rozpoczęto starania o uzyskanie certyfikatu ISO 9001:2015.

Jednostką certyfikującą była TÜV NORD Polska Sp. z o.o.

Powyższe zadania były realizowane przez Dział Zapewnienia, Jakości (dalej: DZJ), tj.

komórkę organizacyjną odpowiedzialną za zapewnienie, jakości. DZJ sprawował nadzór nad

organizacją pracy w poszczególnych działach i pracowniach oraz w oddziałach terenowych.

DZJ jest komórką niezależną organizacyjnie i podległą bezpośrednio dyrektorowi

Regionalnego Centrum Krwiodawstwa i Krwiolecznictwa w Poznaniu. Centrum posiada

„Księgę, Jakości”, która przedstawia cały system funkcjonujący w Regionalnym Centrum

Krwiodawstwa i Krwiolecznictwa, odwołuje się do zbiorów procedur i szczegółowych

instrukcji, specyfikacji, instrukcji, raportów służących zapewnieniu, jakości.

Szczególnie ważną rolę dla zapewnienia wysokiego poziomu bezpieczeństwa

odgrywały Standardowe Procedury Operacyjne – SOP (standard operating procedure). Są to

dokumenty, które w szczegółowy sposób opisują wszystkie procesy zachodzące w Centrum

oraz sposoby wykonywania różnych operacji lub czynności. Stosowanie Standardowych

Procedur Operacyjnych ma na celu wyeliminowanie przypadkowości działań, dostarczenie

pracownikom szczegółowych, pisemnych wytycznych dotyczących wykonania wszystkich

ważnych operacji lub czynności, określenie personalnej odpowiedzialności za ich wykonanie

i zaakceptowanie, ujednolicenie sposobu interpretacji uzyskanych wyników oraz określenie

sposobu dokumentowania uzyskanych wyników lub wykonanych czynności. Po opracowaniu

każda Standardowa Procedura Operacyjna była sprawdzona i zatwierdzana, ponadto każda

procedura była systematycznie aktualizowana, w szczególności w przypadku jakiejkolwiek

zmiany w opisywanym procesie.

142

3. Pobieranie krwi

W badanym dziesięcioleciu struktura kadr krwiodawczych opierała się niemal

wyłącznie na dawcach honorowych. Na 46 758 dawców zarejestrowanych w Centrum w 2016

roku tylko 82 było dawcami płatnymi. Ekwiwalent pieniężny przysługiwał dawcom rzadkich

grup krwi. Ekwiwalent otrzymywali także dawcy, których przed pobraniem krwi poddano

zabiegowi uodpornienia w celu uzyskania osocza immunizowanego, używanego do produkcji

preparatu Gamma anty-D.

Do wzmocnienia bezpieczeństwa publicznej służby krwi w Regionalnym Centrum

Krwiodawstwa i Krwiolecznictwa w Poznaniu przyczyniła się dbałość o przestrzeganie

procedur związanych z pobieraniem krwi. Przy pobieraniu krwi w Regionalnym Centrum

Krwiodawstwa i Krwiolecznictwa w Poznaniu przestrzegane były warunki określone w art. 15

ust. 1 o publicznej służbie krwi, rozporządzeniu Ministra Zdrowia w sprawie warunków

pobierania krwi od kandydatów na dawców krwi i dawców krwi oraz w Medycznych zasadach

pobierania krwi (m.in. pkt 2.1., 2.2. i 4.1.).Wewnętrzne zasady postępowania z kandydatem na

dawcę krwi lub z dawcą krwi, w trakcie procesu rejestracji i kwalifikacji, uwzględniające

zalecenia podane w Medycznych zasadach pobierania krwi, określone zostały w

Standardowych Procedurach Operacyjnych.

Analizując wybraną dokumentację dotyczącą 100 przypadków oddania krwi w latach

2007-2017 w Regionalnym Centrum Krwiodawstwa i Krwiolecznictwa w Poznaniu ustalono

m.in., że: każdorazowo przed oddaniem krwi dawcy wypełnili kwestionariusze, w których

potwierdzili poinformowanie ich o istocie zabiegu pobrania krwi i o jego możliwych

następstwach dla stanu zdrowia oraz wyrazili pisemną zgodę na oddanie krwi pełnej; pobranie

krwi zostało poprzedzone wywiadem lekarskim i przedmiotowym badaniem lekarskim;

wykonano badania laboratoryjne próbek krwi w celu ustalenia czy dawca odpowiada

wymaganiom zdrowotnym i pobranie krwi nie spowoduje ujemnych skutków dla jego stanu

zdrowia lub stanu zdrowia przyszłego biorcy; lekarz potwierdził spełnienie przez dawców

wymagań i zakwalifikował ich do pobrania krwi; próbki krwi poddano badaniu oznaczenia:

antygenu HBs, przeciwciał anty-HIV, przeciwciał anty-HCV, RNA HCV, DNA HCV, RNA

HIV oraz odczynów kiłowych.

143

W 2009 roku liczba dawców w Polsce wynosiła 688 000, a w poznańskim Centrum

odnotowano – zarejestrowano dotychczas najwyższą ich liczbę: 51 326 dawców. Należy

podkreślić, iż już od 2006 roku w Poznaniu liczba krwiodawców nie spada w Centrum poniżej

ok. 44 000. Liczba potencjalnych dawców zarejestrowanych w Regionalnym Centrum

Krwiodawstwa i Krwiolecznictwa w Poznaniu w badanym okresie wykazywała tendencję

zwyżkową. Procentowy udział dawców zakwalifikowanych do oddania krwi w stosunku do

liczby kandydatów zarejestrowanych do oddania krwi utrzymywał się na zbliżonym poziomie

i wynosił odpowiednio ok. 90 %.

Tabela nr 1. Zestawienie liczby dawców, którzy oddali krew/jej składniki do celów

klinicznych w Regionalnym Centrum Krwiodawstwa i Krwiolecznictwa w Poznaniu

w latach 2007-2017

Rok 2007 2008 2009 2010 2011 2012 2013 2014 2015 2016 2017

Dawcy 44161 47674 51326 49320 48659 48774 48632 47101 46457 46758 48209

Źródło: Opracowanie własne na podstawie danych otrzymanych z Regionalnego

Centrum Krwiodawstwa i Krwiolecznictwa w Poznaniu

Najwięcej krwi oddawały osoby między 18 a 29 rokiem życia, na drugim miejscu

plasowały się 30- i 40- latkowie. Stałą tendencją analizowanych lat było pozyskiwanie

honorowych dawców, którzy zgłaszali się do pobrań systematycznie przez dłuższy czas.

Regionalne Centrum Krwiodawstwa i Krwiolecznictwa w Poznaniu, tak jak wszystkie

placówki publicznej służby krwi, chcąc zachęcić przyszłych beneficjentów krwi i jej

składników oraz utrzymać obecnych stosowały różnego rodzaju zachęty. Jednym z nich był

poczęstunek dla krwiodawcy w postaci napoju: herbata lub kawa, oraz posiłku

regeneracyjnego. Wręczane bywały drobne upominki - gadżety, pamiątki np. maskotki, znaczki

itp. propagujące honorowe krwiodawstwo. Krwiodawcy przysługuje dzień wolny od pracy:

jeden dzień w dniu oddania krwi i jej składników, a także zwrot kosztów podróży: do

najbliższego punktu poboru krwi od miejsca zamieszkania. Dodatkowym elementem zachęty

jest ulga podatkowa. Podatnik ma prawo odliczyć od dochodu darowizny przekazane na cele

krwiodawstwa. Teoretycznie honorowy krwiodawca w zależności od płci mógłby odliczyć

maksymalnie 3601 zł (mężczyzna) i 3484 zł (kobieta). Należy jednak pamiętać, że wysokość

144

ulgi nie może przekroczyć 6% dochodu166.

Tabela nr 2. Zestawienie liczby dawców pierwszorazowych i wielokrotnych

w Regionalnym Centrum Krwiodawstwa i Krwiolecznictwa w Poznaniu w latach

2007-2017

Rok 2007 2008 2009 2010 2011 2012 2013 2014 2015 2016 2017

Liczba dawców

pierwszorazowych 22062 22640 22825 19864 12399 14989 14136 14757 10842 11023 10653

Liczba dawców

wielokrotnych 22099 25034 28501 29456 36260 33785 34496 32344 35615 35735 37556



W przeprowadzonej ankiecie nr 1 wśród krwiodawców: 63,2% ankietowanych

wskazało, że oddaje krew regularnie, (co najmniej cztery razy w roku). Jako okoliczności

utrudniające systematyczne oddawanie krwi ankietowani wymienili najczęściej: konieczność

dojazdu do punktu poboru krwi (17,5% odpowiedzi) oraz negatywne nastawienie pracodawcy

do przerwy w pracy (13,2%). Jako okoliczności zachęcające do systematycznego oddawania

krwi, wymienili natomiast najczęściej: możliwość oddania krwi w miejscu zamieszkania lub

w miejscu pracy (28,9%) oraz przywileje i uprawnienia, które przysługują honorowym dawcom

krwi (26,3%). Najchętniej wykorzystywanymi uprawnieniami przez dawców krwi są wg

ankietowanych: zwolnienie od pracy w dniu, w którym oddają krew (67,5%), posiłek

regeneracyjny (30,7%) oraz ulga podatkowa (26,3%).

Zgodnie z wynikami badań ankietowych wśród dawców krwi, o wyborze miejsca

oddania krwi decyduje bliskość położenia punktu krwiodawstwa w stosunku do miejsca

zamieszkania i pracy. Ankietowani krwiodawcy, jako czynniki zachęcające ich lub ułatwiające

systematyczne oddawanie krwi, aż w 45% wskazali możliwość jej oddania w miejscu

zamieszkania lub w miejscu pracy, a niemal 27% ankietowanych wskazało na możliwość

oddania krwi w godzinach popołudniowych i wieczornych lub w dni wolne od pracy. Jako

sugerowane zmiany wskazywali m.in. wydłużenie godzin poboru krwi i umożliwienie jej

oddania w soboty oraz większą liczbę punktów poboru krwi.

166 https://www.pit.pl/darowizny-krew/pit-2018-a-krwiodawstwo-915165/ (dostęp z dnia

21.06.2019).

145

Tabela nr 3. Miejsce pobierania krwi pełnej w Regionalnym Centrum Krwiodawstwa

i Krwiolecznictwa w Poznaniu w latach 2007-2017

Rok w RCKiK (%) w OT (%) Na ekipach

(%)

Razem

(%)

2007 22,8 55,2 22,0 100

2008 25,4 51,6 23,0 100

2009 25,4 49,3 25,3 100

2010 25,5 49,2 25,3 100

2001 27,3 48,1 24,5 100

2012 25,8 49,1 25,1 100

2013 26,9 47,3 25,7 100

2014 26,6 47,6 25,7 100

2015 26,6 46,6 26,7 100

2016 26,9 46,1 26,9 100

2017 26,7 45,7 27,5 100



W badanym okresie coraz więcej krwi pobierano podczas ekip wyjazdowych, gdyż taki

system pracy pozwalał dotrzeć pracownikom Regionalnego Centrum Krwiodawstwa

i Krwiolecznictwa w Poznaniu bezpośrednio do krwiodawców - w ich miejscach pracy lub

zamieszkania w bardziej odległych miejscowościach. Liczba organizowanych ekip poboru krwi

uzależniona była od aktualnych stanów magazynowych krwi w Centrum, oraz od stanu

zapotrzebowań ze strony szpitali. Ich rola nabiera znaczenia w okresie niedoborów krwi

związanych tradycyjnie z miesiącami letnimi (czerwiec-wrzesień), gdy dawcy udają się na

wypoczynek poza miejsce swojego zamieszkania. Szczególnie potrzebne są w tym okresie

najrzadsze grupy: 0 Rh minus i B Rh minus, ale szybko wyczerpują się również zapasy grup

bardziej popularnych. Zdarza się, że operacje, do których jest niezbędna, trzeba przekładać

o kilka dni. Regionalne Centrum Krwiodawstwa i Krwiolecznictwa w Poznaniu, jak

146

i wszystkie ośrodki krwiodawstwa w kraju, ze zdwojoną siłą apelują wtedy o pomoc do

dawców, a także do osób, które jeszcze nigdy krwi nie oddawały. Wspomaga te działania

kampania informacyjna w mediach. To także właśnie wtedy krwiobusy częściej instalują się

w najbardziej uczęszczanych punktach Poznania (np. przy rondzie Rataje lub na placu

Mickiewicza) i częściej odwiedzają mniejsze miejscowości. W tych okresach ekipy wyjazdowe

pracują cały tydzień, często wyjeżdżając na dwie kilkugodzinne akcje dziennie.

Tabela nr 4. Liczba ekip wyjazdowych w latach 2007-2017

Rok 2007 2008 2009 2010 2011 2012 2013 2014 2015 2016 2017

Ekipy 373 504 668 629 657 693 704 723 755 752 816



W posiadaniu Regionalnego Centrum Krwiodawstwa i Krwiolecznictwa w Poznaniu

znajdowało się 17 pojazdów, w tym 4 nowoczesne ambulanse do poboru krwi, zwane popularnie

„krwiobusami”167. Częstym celem ekip wyjazdowych są szkoły, hipermarkety, rynki miast

i miasteczek. Krwiobusy pojawiają się również w miejscach, gdzie organizowane są festyny,

zloty czy koncerty. Niektóre z takich imprez wpisały się na trwałe w harmonogram prac ekip

wyjazdowych. Należą do nich koncerty Finału Wielkiej Orkiestry Świątecznej Pomocy168.

Centrum brało także udział w ogólnopolskim Festiwalu Fantastyki „Pyrkon”

odbywającym się corocznie w Poznaniu. Na tutejszych uczelniach współorganizowało

popularne „Wampiriady”169. Celem priorytetowym akcji jest zebranie jak największej ilości

krwi w myśl motta:, „Bo każda kropla jest ważna” oraz promowanie honorowego

krwiodawstwa wśród polskiej młodzieży akademickiej i całego społeczeństwa170.

167 Są to m.in. pojazd marki Solaris - Vocanza oraz pojazd marki Mercedes-Benz, który zakupiono w ramach

programu Zapewnienie samowystarczalności Rzeczypospolitej Polskiej w zakresie krwi, jej składników

i produktów krwiopochodnych (2011,2016). 168 Akcja ta została zainicjowana w 1997 r. 169 Akcja ta należy do ogólnopolskiego projektu honorowego krwiodawstwa w środowisku akademickim,

organizowanego przez NZS (Niezależne Zrzeszenie Studentów) przy współpracy Regionalnego Centrum

Krwiodawstwa i Krwiolecznictwa. Pierwszą w Polsce „Wampiriadę" zorganizowało Centrum w Katowicach

w 1997 r. 170 Obecnie akcje te organizowane są corocznie w całym kraju i cieszą się ogromnym powodzeniem

w środowisku studenckim. Zbiórki krwi odbywają się w 70 ośrodkach akademickich w 12 największych miastach

Polski, takich jak: Białystok, Bydgoszcz, Gdańsk, Katowice, Kraków, Lublin, Łódź, Opole, Poznań, Szczecin,

147

W ramach współpracy z ww. podmiotami, Centrum zorganizowało m.in. akcje

ekipowego poboru krwi, podczas których w 2012 r. zebrało blisko 13 tys. jednostek krwi,

a w 2013 r. - ponad 13,5 tys. Akcje poboru krwi poprzedzały promocje prowadzone przede

wszystkim na lokalnych stronach internetowych, przy wykorzystaniu plakatów oraz mediów

lokalnych. Przy organizacji akcji ekipowego poboru krwi przekazywano krwiodawcom

materiały promocyjne (opaski na rękę, kubki, torby, kalendarze kieszonkowe, długopisy)171.

Niedobory okresowe w miesiącach letnich wakacji spowodowały, że dyrekcja

Regionalnego Centrum Krwiodawstwa i Krwiolecznictwa w Poznaniu w 2006 roku

zdecydowała o udziale w największej polskiej imprezie muzycznej, w festiwalu Przystanek

Woodstock. Impreza organizowana przez Jerzego Owsiaka w Kostrzynie nad Odrą gromadzi

rokrocznie około pół miliona osób. Rekord frekwencji padł w 2014 roku, kiedy to festiwal

odwiedziło około 750 000 młodych ludzi. W działaniach promujących krwiodawstwo siły

połączyły cztery Regionalne Centra Krwiodawstwa i Krwiolecznictwa z: Zielonej Góry,

Warszawy, Poznania i Katowic. Niewątpliwie w znaczący sposób rozpowszechniło to

oddawanie krwi wśród młodych ludzi. Po ponad dziesięciu latach akcja krwiodawstwa ma już

tam stałych sympatyków. Wytworzyła się tradycja, że pobyt na Przystanku Woodstock łączy

się z oddawaniem krwi. Wioska honorowych krwiodawców w roku 2016 nosiła nazwę

Bloodstock. Do dyspozycji woodstockowiczów oddano cztery autobusy i profesjonalną halę

namiotową. W ciągu czterech dni pobrana została krew, od co najmniej 900 dawców. Krew,

która zostaje zebrana na Przystanku Woodstock, stanowi od 10 do 15% całej krwi zbieranej

w Poznaniu średnio przez miesiąc.

Bezpieczeństwu dawców krwi służył system zapewnienia, jakości krwi i jej składników

oraz system przestrzegania warunków pobierania krwi i oddzielania jej składników.

W Regionalnym Centrum Krwiodawstwa i Krwiolecznictwa, zgodnie z art. 14a ust. 1-2 ustawy

Warszawa i Wrocław. W 2009 r. w akcji „Wampiriada" wzięło udział 9294 osoby, z czego krew oddało 7666

osób, za: http://www.wampiriada.info/o-nas (dostęp: 26.06.2019). 171 Np.: w celu realizacji programu zdrowotnego Ministra Zdrowia pod nazwą Zapewnienie samowystarczalności

Rzeczypospolitej Polskiej w zakresie krwi, jej składników i produktów krwiopochodnych w dniu 13 listopada 2012

r. została zawarta umowa pomiędzy Skarbem Państwa – Ministrem Zdrowia a Regionalnymi Centrami

Krwiodawstwa i Krwiolecznictwa. Umowa dotyczyła realizacji programu samowystarczalności. Przedmiotem

umowy była realizacja zadań związanych z przygotowaniem i przeprowadzeniem ogólnopolskiej akcji

propagującej honorowe krwiodawstwo w latach 2012-2014 poprzez propagowanie idei honorowego

krwiodawstwa, lokalnie, na terenie działania Regionalnego Centrum Krwiodawstwa i Krwiolecznictwa. Zgodnie

z § 1 umowy Narodowe Centrum Krwi zobowiązało się przekazać Centrum materiały promocyjne, tj. długopisy,

pamięć USB w formie bransoletki, zawieszki na szyję, stojaki typu roll-up, poligrafię.

http://www.wampiriada.info/o-nas

148

o publicznej służbie krwi, wyznaczono osobę odpowiedzialną za przestrzeganie Medycznych

zasad pobierania krwi, oddzielania jej składników oraz wydawania (Kierownik Zespołu

Medycznego), która posiadała wymagane w tym zakresie wykształcenie oraz doświadczenie

zawodowe.

Informacje o dawcach oddających krew, które powinny być ujęte w rejestrze dawców

krwi, zgodnie z art. 17 ust. 2 ustawy o publicznej służbie krwi oraz przepisami rozporządzenia

Ministra Zdrowia z dnia 14 czerwca 2005 r. w sprawie sposobu prowadzenia rejestru dawców

krwi, Centrum zamieszczało w ewidencji dawców prowadzonej w użytkowanym przez tę

jednostkę systemie informatycznym Bank Krwi. Zgodnie z art. 37 ustawy z dnia 29 sierpnia

1997 r. o ochronie danych osobowych, pracownice Centrum prowadzące rejestr dawców w

Centrum posiadały imienne upoważnienia do przetwarzania danych osobowych nadane przez

administratora danych, tj. dyrektora Centrum. W ramach realizacji projektu „Kompleksowa

informatyzacja systemu krwiodawstwa i krwiolecznictwa w Polsce" (PL 0067),

w Regionalnym Centrum Krwiodawstwa i Krwiolecznictwa w Poznaniu uruchomiono moduł

łączący Krajowy Rejestr Dawców Krwi z Regionalnymi Centrami Krwiodawstwa

i Krwiolecznictwa umożliwiający przekazywanie danych ustawowych zgodnie z

Rozporządzeniem Ministra Zdrowia w sprawie sposobu prowadzenia rejestru dawców krwi.

Działanie modułu, podobnie jak w pozostałych centrach, polega na codziennym przekazywaniu

danych o dawcach do Krajowego Rejestru Dawców Krwi w Instytucie Hematologii i

Transfuzjologii, gdzie następnie dane nadesłane ze wszystkich Regionalnych Centrów

Krwiodawstwa i Krwiolecznictwa są scalane w jeden zbiór i zwrotnie rozsyłane do wszystkich

Centrów.

Podczas rejestracji dawcy nadawany był unikalny numer dla każdej donacji

(w standardzie ISBT 128), co umożliwiało jednoznaczną identyfikację osoby dawcy, jak

i Regionalnego Centrum Krwiodawstwa i Krwiolecznictwa172. Numery donacji oraz dane

pracowników dokonujących poboru wprowadzane były do systemu komputerowego za pomocą

czytników kodów kreskowych. System informatyczny Bank Krwi zapewniał możliwość

automatycznego przekazywania danych pomiędzy pracowniami Regionalnym Centrum

172 Międzynarodowy standard ISBT 128 - system ten został opracowany przez Międzynarodowe Towarzystwo

Przetaczania Krwi (ISBT) w 1994 r. i oparty jest na kodzie 128. Określa sposób identyfikacji, etykietowania krwi

i jej składników. Opisuje on sposób zapisywania i przetwarzania informacji krytycznych takich, jak m. in.: numer

identyfikacyjny donacji, grupa krwi, opis składnika krwi, data ważności. Określa on również kształt

i strukturę etykiety oraz kod zapisu informacji.

149

Krwiodawstwa i Krwiolecznictwa w Poznaniu. Stosowany w Centrum międzynarodowy

standard ISBT 128 pozwalał na jednoznaczną identyfikację każdej donacji

i wytworzonego z niej składnika krwi. Stosowany przez Regionalne Centrum Krwiodawstwa

i Krwiolecznictwa system informatyczny Bank Krwi pozwalał na śledzenie drogi pobranej krwi

od rejestracji dawcy do wydania podmiotom leczniczym wytworzonych z niej składników.

Nadany przy rejestracji numer donacji, był umieszczany na etykietach wszystkich składników

krwi wytworzonych z donacji, drukowanych z systemu. Ponadto, system Bank Krwi umożliwia

prześledzenie historii donacji wraz z ustaleniem osób, które wykonywały poszczególne

czynności związane m.in. z pobieraniem, badaniem, preparatyką, wydawaniem krwi, jak

również automatyczne przekazywanie danych pomiędzy komórkami organizacyjnymi. Podczas

czynności związanych m.in. z pobieraniem, badaniem, preparatyką, kwalifikacją,

magazynowaniem i wydawaniem krwi i jej składników stosowano czytniki kodów kreskowych.

Zgodnie z art. 13 ust. 2 ustawy o publicznej służbie krwi, dane umieszczone na etykietach nie

zawierały informacji umożliwiających identyfikację dawcy krwi przez osoby lub podmioty

inne niż jednostki organizacyjne publicznej służby krwi.

Zgodnie z zapisami Medycznych zasad pobierania krwi, w ramach czuwania nad

bezpieczeństwem krwi, Regionalne Centrum Krwiodawstwa i Krwiolecznictwa w Poznaniu

zobowiązane było do ewidencjonowania wszystkich niepożądanych zdarzeń. Dla przykładu: w

2012 r. odnotowano w Centrum 928 niepożądanych zdarzeń, w tym: 210 - podczas pobierania

krwi, 8 - podczas badań kwalifikacyjnych donacji, 213 - podczas preparatyki, 470 - podczas

przechowywania, 18 - podczas transportu oraz 8 - z powodu problemów ze stosowanymi

materiałami. Z kolei w 2016 r. odnotowano 513 tego rodzaju zdarzeń, w tym: 173 - podczas

pobierania krwi, 7 - podczas badań kwalifikacyjnych donacji, 131 - podczas preparatyki, 184 -

podczas przechowywania oraz 18 - podczas wydawania krwi i jej składników. Najczęstszymi

reakcjami niepożądanymi, które wystąpiły w tym okresie były reakcje naczynioworuchowe: w

2012 r. - 279 przypadków (w tym 55 omdleń niewymagających leczenia), a w 2013 r. - 196

przypadków (w tym 48 omdleń). Dane dotyczące niepożądanych reakcji, które zostały

zarejestrowane w Regionalnym Centrum Krwiodawstwa i Krwiolecznictwa w Poznaniu,

jednostka ta przekazywała, co roku do Narodowego Centrum Krwi w sprawozdaniu z rocznej

działalności. Instytut Hematologii i Transfuzjologii otrzymywał te dane za pośrednictwem

Narodowego Centrum Krwi. W badanym okresie w Centrum nie odnotowano przypadków

uszkodzenia ciała lub rozstroju zdrowia dawcy w związku z pobraniem krwi. Ewidencja

150

dawców krwi prowadzona przez Regionalne Centrum Krwiodawstwa i Krwiolecznictwa w

systemie informatycznym Bank Krwi, zawierała również zapisy danych kandydatów na

dawców, którzy nie zostali dopuszczeni do oddania krwi. Głównym powodem niedopuszczenia

do oddania krwi było zbyt niskie stężenie hemoglobiny we krwi dawcy173. W każdym

przypadku lekarz prowadzący wywiad medyczny, poinformował dawcę o przyczynie

dyskwalifikacji. Regionalne Centrum Krwiodawstwa i Krwiolecznictwa dokonywało zapisów

w ewidencji dawców (prowadzonej w systemie Bank Krwi) informujących o dokonaniu stałej

lub czasowej dyskwalifikacji poszczególnych dawców.

Na podstawie Medycznych zasad pobierania krwi oraz obowiązującej

w Regionalnym Centrum Krwiodawstwa i Krwiolecznictwa w Poznaniu Standardowej

Procedury Operacyjnej „Dyskwalifikacja stała dawcy” Centrum przekazywało do Instytutu

Hematologii i Transfuzjologii oraz do działów zapewnienia, jakości w centrach krwiodawstwa

i krwiolecznictwa pisemne informacje o wykrytych przypadkach zakażenia dawców HCV,

HBV i kiłą. W latach 2007-2017 Regionalne Centrum Krwiodawstwa i Krwiolecznictwa

dwudziestokrotnie przekazało do ww. podmiotów zbiorcze informacje o 696 dawcach, (u

których stwierdzono zakażenie HCV, HBV i kiłą), z podaniem daty skreślenia ich z ewidencji

dawców.

W latach 2007 - 2017 Centrum przeprowadzało walidację metod i technik oraz aparatury

na zasadach określonych w Medycznych zasad pobierania krwi oraz uregulowaniach

wewnętrznych określonych w stosownych Standardowych Procedurach Operacyjnych174. W

2012 r. w Zespole Medycznym przeprowadzono 37 walidacji dotyczących metod i technik oraz

196 walidacji dotyczących aparatury i urządzeń. W 2013 roku przeprowadzono odpowiednio –

33 i 175 takich walidacji. W wyniku kontroli wybranych czterech procesów walidacji, w tym

dwóch okresowych walidacji metod i technik175 oraz dwóch walidacji nowych urządzeń176

173

Do dyskwalifikacji kandydatów na dawców krwi przyczyniają się również: nieprawidłowe rozmazy krwi

obwodowej; nieprawidłowa liczba leukocytów, płytek, erytrocytów; niska waga, dysproporcja wagi i wzrostu;

niskie wartości ciśnienia tętniczego; choroby serca i układu krążenia i nadciśnienie tętnicze; choroby skóry;

zabiegi chirurgiczne; przyjmowanie leków; choroby układu oddechowego; nakłucia igłami wielokrotnego użytku

(np. tatuaż). 174 Standardowe Procedury Operacyjne: „Okresowa walidacja aparatury”; „Walidacja urządzeń chłodniczych i

termostatowych”; „Walidacja metod analitycznych”; „Walidacja zamrażania osocza”. 175 Procesu zamrażania osocza otrzymanego metodą manualną w zamrażarce do szokowego mrożenia oraz procesu

wykonywania dezynfekcji miejsca wkłucia przez personel pobierający krew i jej składniki. 176 Chłodziarki do przechowywania KKCz oraz urządzenia do wykonywania badań biologii molekularnej.

151

ustalono, że termin i sposób ich prowadzenia wraz z udokumentowaniem wyników były zgodne

z wytycznymi wynikającymi z ww. uregulowań

4. Przechowywanie oraz wydawanie krwi i jej składników

W Regionalnym Centrum Krwiodawstwa i Krwiolecznictwa w Poznaniu krew i jej

składniki były przechowywane zgodnie z warunkami określonymi w Medycznych zasad

pobierania krwi. Krew pełna pobrana od dawcy, przed jej rozdzieleniem na składniki oraz

kwalifikacją poszczególnych składników do użytku klinicznego, do momentu zwolnienia

wytworzonych składników krwi, przechowywana była w Dziale Preparatyki. Wytworzone

jednostki krwi po kwalifikacji, przygotowane do wydania podmiotom leczniczym,

przechowywane były w Dziale Ekspedycji, natomiast wycofane składniki krwi przechowywane

były w Dziale Zapewnienia, Jakości. Składniki krwi, przygotowane do wydania znajdujące się

w pomieszczeniu Działu Ekspedycji przechowywane były w zamrażarkach oraz chłodziarkach

opisanych w sposób trwały, posegregowane według grup ABO, czynnika RhD oraz według

terminów ich ważności. Jednostki koncentratu krwinek czerwonych były umieszczone w

pozycji pionowej w sposób umożliwiający cyrkulację powietrza, a osocze posiadało oznaczenie

potwierdzające karencję, osocze poddane redukcji patogenów informacje dotyczące

zastosowanej metody inaktywacji. Dział Ekspedycji wyposażony był również w inkubator do

koncentracji krwinek płytkowych. Co ważne, wszystkie zamrażarki i chłodziarki wyposażone

były, w co najmniej dwa niezależne mierniki temperatury. Poszczególne składniki krwi

przechowywane były w wymaganych warunkach temperaturowych określonych w

Standardowej Procedurze Operacyjnej „Zasady przechowywania składników krwi”177.

Zgodnie z zapisami Medycznych zasad pobierania krwi, pomieszczenia magazynowe

zapewniały oddzielne przechowywanie krwi i jej składników przed i po zakwalifikowaniu do

użytku. W Dziale Ekspedycji przechowywane był wyłącznie koncentrat krwinek czerwonych

po kwalifikacji i FFP po karencji, dopuszczone do obrotu klinicznego. Natomiast w Dziele

Preparatyki znajdowały się koncentraty krwinek czerwonych przed kwalifikacją, FFP do

przetwórstwa i FFP oczekujące na wykarencjonowanie. W Dziale Preparatyki przechowywane

były wszystkie rodzaje KKP, zarówno świeże zlewane, jak i KKP mrożone.

177 Zgodnie z Standardową Procedurą Operacyjną SOP-DZJ.972.0 zakres temperatur, w których powinno być

przechowywane KKCz wynosi od +2°C do +6°C, osocze świeżo mrożone -25°C lub niższa, KKP - od +20°C do

+24°C.

152

W Centrum zapewniono odrębne przechowywanie składników krwi przed i po

kwalifikacji. Wszystkie zdyskwalifikowane składniki krwi były przekazywane do

wydzielonego w odrębnym budynku pomieszczenia, oznakowanego, jako „Magazyn odpadów

medycznych”, do którego dostęp mieli tylko uprawnieni pracownicy Centrum. Wszystkie

czerwonokrwinkowe składniki krwi przechowywane były w czterech lodówkach opisanych

symbolami literowymi od A do D, w których składniki były posegregowane wg układu AB0

i RhD. Każda z lodówek miła umieszczoną informację o dopuszczalnym zakresie

przechowywania koncentratu krwinek czerwonych. Pojemniki ze składnikami były

przechowywane w pozycji wiszącej, dla zapewnienia prawidłowej cyrkulacji powietrza. Od

strony czołowej w każdej z lodówek wisiał składniki o najkrótszym terminie ważności.

Stopniowo w głąb urządzenia wydłużał się termin ważności składników krwi. W dwóch

zamrażarkach, w kartonach posegregowane zgodnie z układem AB0 przechowane było osocze

po karencji. Zamrażarki podłączone były do centralnego monitoringu temperatur oraz

wyposażone były w dwa skalowane termometry przypisane do tych urządzeń. Zamrażarki te

posiadają trwałe oznakowania dotyczące wyznaczonych w drodze walidacji zakresów

temperatur właściwych dla danego urządzenia, zawsze poniżej - 25°C, która jest temperaturą

wymaganą, określoną w Medycznych zasad pobierania krwi do przechowywania osocza

o 3-letnim okresie ważności. Wszystkie składniki krwi segregowano wg terminów ich

ważności. Koncentraty Krwinek Płytkowych zlewane, o pięciodniowym terminie ważności

przechowywane były w cieplarkach, na mieszadłach horyzontalnych w pomieszczeniu

należącym do Działu Preparatyki. Zamrożone KKP przechowywane były w tym dziale,

w zamrażarkach niskotemperaturowych. W Dziale Ekspedycji w lodówce oznaczonej literą E,

na najwyższej półce znajduje się koszyk oznakowany „Krew autologiczna”. W Centrum nie

przygotowuje się na zapas porcji pediatrycznych koncentratu krwinek czerwonych.

Wykonywane one są po otrzymaniu takiego zapotrzebowania ze strony oddziałów

neonatologicznych lub pediatrycznych. Na podstawie analizy dokumentacji Działu

Zapewnienia, Jakości stwierdzono, że w latach 2007-2017 nie wystąpiły niepożądane zdarzenia

wpływające, na jakość i bezpieczeństwo składników krwi. Regularnie sprawdzono zapewnienie

wymaganych warunków przechowywania składników krwi. Składniki krwi przechowywano w

wymaganych warunkach temperaturowych. W latach 2007-2017 w Centrum nie dokonywano

zniszczenia składników krwi z powodu nieprawidłowych warunków przechowywania.

153

Zgodnie z Medycznymi zasadami pobierania krwi, w Regionalnym Centrum

Krwiodawstwa i Krwiolecznictwa w Poznaniu dopuszczenie do obrotu krwi i jej składników

odbywało się komisyjnie. Stosownie do Standardowej Procedury Operacyjnej Kwalifikacja

składników krwi do użycia w skład komisji kwalifikacyjnej wchodzą, co najmniej jeden

pracownik Działu Preparatyki i pracownik Działu Zapewnienia, Jakości. Do użytku klinicznego

kwalifikowane były składniki otrzymane z krwi dawców, u których uzyskano ujemne wyniki

badań wirusologicznych, testu kiłowego oraz stwierdzono brak przeciwciał odpornościowych,

a od dawcy nie otrzymano informacji mającej wpływ na bezpieczeństwo ich stosowania.

Kwalifikacja składników krwi prowadzona była w oparciu o protokół kwalifikacyjny

zawierający wyniki badań wirusologicznych, testów kiłowych i badań serologicznych,

podpisany przez kierowników działów/pracowni uczestniczących w procesie kwalifikacji.

Składniki krwi poddawane były procedurze kwalifikacji w trakcie etykietowania pojemników

ze składnikami krwi. System Bank Krwi umożliwiał wydruk etykiet tylko dla składników z

ujemnymi wynikami badań kwalifikacyjnych. Po dokonaniu sprawdzenia zapisów etykiety z

protokołem, etykieta była stemplowana, a pojemnik przekazywany do Działu Ekspedycji na

podstawie kwitu przekazania.

Regionalne Centrum Krwiodawstwa i Krwiolecznictwa w Poznaniu zapewniło

podmiotom leczniczym możliwość całodobowego składania zamówień na krew i jej składniki

oraz ich wydawania. Świadczenie przedmiotowych usług w godzinach pozaregulaminowych

oraz w dniach świątecznych i ustawowo wolnych od pracy, zabezpieczono poprzez podpisanie

umów z podmiotami zewnętrznymi. Centrum nie przyjmowało w badanym okresie zamówień

na krew i jej składniki drogą elektroniczną. Zgodnie z zasadami postępowania określonym w

Medycznych zasad pobierania krwi prowadzono ewidencję zamówień (indywidualnych i

zbiorczych) składanych telefonicznie. W „Księdze zamówień telefonicznych” odnotowywane

były data i godzina złożenia zamówienia, nazwa podmiotu leczniczego składającego

zamówienie, nazwa, ilość i grupa krwi, godzina odbioru składnika oraz nr kwitu rozchodu.

Zamówienia realizowano w dniu ich złożenia. Wydanie zamówionych składników krwi

odbywało się zgodnie z Standardową Procedurą Operacyjną „Zasady wydawania składników

krwi”, tj. na podstawie pisemnego zamówienia dostarczonego w dniu ich odbioru.

154

Aby ograniczyć ryzyko pomyłki przy wydaniu krwi i jej składników dla danego

podmiotu leczniczego, w Regionalnym Centrum Krwiodawstwa i Krwiolecznictwa

w Poznaniu krew wydawano wyłącznie osobom wyposażonym w specjalne karty

identyfikacyjne. Indywidualne identyfikatory dla osób upoważnionych przez podmioty

lecznicze do odbioru krwi i jej składników z Centrum, wydawane były przez Regionalne

Centrum Krwiodawstwa i Krwiolecznictwa w Poznaniu na pisemny wniosek podmiotu

leczniczego. Zawierały one imię i nazwisko osoby upoważnionej do odbioru krwi i jej

składników z Regionalnego Centrum Krwiodawstwa i Krwiolecznictwa, nazwę podmiotu

leczniczego i kod kreskowy. Wprowadzony system identyfikacji zapobiegał omyłkowemu

wydaniu krwi lub jej składnika do innego podmiotu leczniczego. Ponadto w umowach

zawartych z podmiotami leczniczymi zawarto zastrzeżenie, że w przypadku braku zgodnej

grupowo krwi lub jej składnika Centrum może wydać inną krew lub jej składniki, zgodnie

z obowiązującymi zasadami krwiolecznictwa, jednak dopiero po uzyskaniu zgody lekarza

odpowiedzialnego za transfuzję.

Do transportu krwi i jej składników pomiędzy placówkami, wykorzystywano dziesięć

pojazdów oraz 20 pojemników lodówek należących do Centrum. Zachowanie optymalnych

warunków transportu i przechowywania ma istotny wpływ na uzyskanie najwyższej, jakości

krwi i pozytywnej kwalifikacji jej składników. System transportu krwi i jej składników w

badanym okresie spełniał kryteria takie jak: właściwa temperatura, czas transportu,

monitorowanie temperatury (czujnik i zapis), walidacja (czy na najdłuższej trasie zachowana

jest właściwa temperatura dla danego składnika krwi)178.

178 Zapewnienie optymalnej temperatury transportu np. KKCz. (od 2°C do 10°C) jest niezbędne do utrzymania

wszystkich parametrów kontroli, jakości, gwarantujących odpowiednią wartość terapeutyczną tego składnika

i minimalizuje ryzyko wystąpienia niepożądanych reakcji. Natomiast przechowywanie i transport krwi poniżej

2°C może spowodować jej hemolizę. Jednocześnie, jeżeli pobrana krew ma być wykorzystana do dalszej

preparatyki w celu uzyskania KKP, to należy zapewnić możliwość jej szybkiego schłodzenia do temperatury +20-

+24°C i szybkiego transportu w takich samych warunkach. Czas transportu powinien być minimalizowany

(a więc być jak najkrótszy), z zachowaniem odpowiedniej temperatury. Za dopuszczalną temperaturę należy

uznać: 1) od +2°C do +10°C – podczas transportu KPK i KKCz; 2) od +20°C do +24°C – podczas transportu KKP

oraz KPK przeznaczonej do wytwarzania KKP; 3) nie wyższej niż -18°C – przy transporcie FFP .

155

Tabela nr 5. Liczba szpitali zaopatrywanych przez Regionalne Centrum

Krwiodawstwa i Krwiolecznictwa w Poznaniu w latach 2007-2017

Rok 2007 2008 2009 2010 2011 2012 2013 2014 2015 2016 2017

liczba szpitali

55 55 55 55 65 68 68 75 75 75 77

Źródło: Opracowanie własne na podstawie danych otrzymanych z Regionalnego Centrum Krwiodawstwa i

Krwiolecznictwa w Poznaniu

W latach 2007 - 2017 Centrum zaopatrywało w krew podmioty lecznicze na terenie

województwa wielkopolskiego. Np. w 2012 r. przekazało krew i jej składniki dla ogółem

68 szpitali, w tym jednego należącego do Ministerstwa Spraw Wewnętrznych i Administracji.

Tabela nr 5 przedstawia obserwowalną tendencję wzrostu ilości szpitali zaopatrywanych przez

Centrum. Realizowano także pojedyncze zamówienia na krew i jej składniki wg specyfikacji

rodzajowej dla szpitali spoza terenu działania Centrum. Regionalne Centrum Krwiodawstwa i

Krwiolecznictwa w Poznaniu wydawało również składniki krwi dla potrzeb innych centrów

krwiodawstwa i krwiolecznictwa w celu uzupełnienia niedoborów tam występujących, jak

również realizowało pojedyncze zamówienia szpitali, które poszukiwały specyficznych grup,

fenotypów lub specyficznych rodzajów składników krwi, których nie mogły znaleźć na terenie

własnego województwa.

W oparciu o analizę danych z pięciu szpitali:

Wielospecjalistyczny Szpital Miejski im. J. Strusia w Poznaniu (ul. Szwajcarska)

Szpital Wojewódzki w Poznaniu ( ul. Juraszów)

Samodzielny Publiczny Zakład Opieki Zdrowotnej MSWiA w Poznaniu im. prof. L.

Bierkowskiego

Szpital w Puszczykowie im. prof. S. Dąbrowskiego S.A

Wojewódzki Szpital Zespolony w Lesznie

należy stwierdzić, iż liczba zamawianych składników ulegała wahaniom w poszczególnych

latach i uzależniona była od aktualnych potrzeb związanych z liczbą hospitalizowanych

pacjentów oraz ich stanu zdrowia. Najwięcej jednostek krwi i jej składników przetaczano

na oddziałach kardiologii, onkologii klinicznej i hematologii, intensywnej terapii, chirurgii

ogólnej i naczyniowej, ortopedii oraz chorób wewnętrznych.

156

Tabela nr 6. Zestawienie liczby wydanych jednostek do szpitali w l. 2007-2012

Liczba wydanych jednostek do

szpitali 2007 2008 2009 2010 2011 2012

Wielospecjalistyczny

Szpital Miejski im.

J. Strusia

KKCz jed. 6480 6651 6994 7206 8288 12918

Osocze jed. 3963 3752 4217 3465 3466 5082

Płytki op. 110 258 204 309 285 603

Szpital Wojewódzki

w Poznaniu

KKCz jed. 4036 4449 5620 5497 5407 5515

Osocze jed. 462 559 917 980 1059 909

Płytki op. 226 154 317 239 445 465

ZOZ MSWiA w

Poznaniu im. prof.

L. Bierkowskiego

KKCz jed. 1748 1442 1697 1611 1148 1265

Osocze jed. 1238 726 845 718 563 590

Płytki op. 36 28 89 32 29 20

Szpital w

Puszczykowie im.

prof. S.

Dąbrowskiego

KKCz jed. 1668 1811 2111 2232 2389 2470

Osocze jed. 407 426 890 802 1077 928

Płytki op. 19 15 35 101 61 59

Wojewódzki Szpital

Zespolony w Lesznie

KKCz jed. 3310 3846 3725 3662 3721 3316

Osocze jed. 1947 2125 1802 1786 1689 1244

Płytki op. 66 87 81 79 100 110

Źródło: Opracowanie własne na podstawie informacji z Banków Krwi

157

Tabela nr 7. Zestawienie liczby wydanych jednostek do szpitali w l. 2013-2017

Liczba wydanych jednostek do szpitali 2013 2014 2015 2016 2017

Wielospecjalistyczny

Szpital Miejski im.

J. Strusia

KKCz jed. 11229 5137 4963 6157 10900

Osocze jed. 4594 3116 3807 2946 2741

Płytki op. 525 412 470 627 467

Szpital Wojewódzki

w Poznaniu

KKCz jed. 5515 5837 5861 6469 5802

Osocze jed. 929 1421 1217 1408 1341

Płytki op. 376 558 472 529 403

ZOZ MSWiA w

Poznaniu im. prof.

L. Bierkowskiego

KKCz jed. 2739 2682 2672 3469 3183

Osocze jed. 837 710 826 623 507

Płytki op. 1234 1249 1418 1777 1435

Szpital w

Puszczykowie im.

prof. S.

Dąbrowskiego

KKCz jed. 2367 2565 2365 2467 2085

Osocze jed. 623 553 552 570 449

Płytki op. 92 68 116 87 83

Wojewódzki Szpital

Zespolony w Lesznie

KKCz jed. 3545 2690 3324 3769 3655

Osocze jed. 1457 1197 1571 1687 1749

Płytki op. 70 90 139 189 225

Źródło: Opracowanie własne na podstawie informacji z Banków Krwi

Centrum posiadało zawarte umowy z sześcioma podmiotami, które były zaopatrywane

w krew i jej składniki, tj. Instytutem Hematologii i Transfuzjologii oraz pięcioma podmiotami

z terenu województwa wielkopolskiego. Pozostałe podmioty zaopatrywano w krew na

podstawie złożonych zapotrzebowań. Podmiotom składającym zamówienie wysyłano drogą

pocztową obowiązujący w Regionalnym Centrum Krwiodawstwa i Krwiolecznictwa cennik.

Centrum nie obciążało kosztami transportu Instytut Hematologii i Transfuzjologii, ponieważ

we własnym zakresie dowożono samochodem krew do Warszawy. Transport krwi i jej

składników do Instytutu Hematologii i Transfuzjologii zawsze korelowany jest z potrzebą

realizacji innych zadań (np. dostarczenie próbek do weryfikacji, sterylizacja materiału

158

tkankowego itp.). Sprzedaż realizowana jest wyłącznie w okresach znacznych nadwyżek krwi

w zasobach Regionalnego Centrum Krwiodawstwa i Krwiolecznictwa, a zatem z punktu

widzenia Centrum możliwość zbytu nadwyżek była korzystna.

Ponadto Regionalne Centrum Krwiodawstwa i Krwiolecznictwa w Poznaniu

realizowało w latach 2007-2017 umowy podpisane z 29 podmiotami leczniczymi, w tym

z jednym szpitalem wojskowym dotyczące odpłatnego świadczenia usług w zakresie

zabezpieczenia podmiotów leczniczych w krew i jej składniki (27 podmiotów), wydawania

krwi i jej składników (jeden podmiot) oraz dostawa krwi i jej składników (jeden podmiot).

Analiza tabel nr 6 i 7 oraz tabeli przedstawionej poniżej wykazuje wyraźną tendencję

wzrostu zapotrzebowania na koncentratu krwinek czerwonych wykorzystywanego do

lecznictwa.

Tabela nr 8. Wykaz wydanych jednostek do szpitali przez Regionalne Centrum

Krwiodawstwa i Krwiolecznictwa w Poznaniu w latach 2007-2017

Rok 2007 2008 2009 2010 2011 2012 2013 2014 2015 2016 2017

K

KKCz 65803 71855 74650 77321 79390 82967 82496 76024 77667 81845 85583

O

Osocze 24413 24335 26032 25860 27539 24724 24863 22050 21600 20993 19880

P

Płytki 10236 10711 9787 11105 10786 11628 12064 13381 13441 13833 13582

Źródło: Opracowanie własne na podstawie informacji z Regionalnego Centrum

Krwiodawstwa i Krwiolecznictwa w Poznaniu

Zapewnienie potrzebnej szpitalom ilości krwi i jej składników utrudnia często duża

zmienność zapotrzebowania na ten lek. Mimo to w badanym okresie ryzyko braku krwi do

leczenia chorych zostało obniżone do minimum. Z informacji przekazanych przez pięć w/w

szpitali wynika, że nie wystąpiły przypadki nieotrzymania z Regionalnego Centrum

Krwiodawstwa i Krwiolecznictwa w Poznaniu krwi niezbędnej do ratowania życia pacjentów.

Jednostki te poinformowały, że zamówienia na krew i jej składniki były realizowane przez

159

Regionalne Centrum Krwiodawstwa i Krwiolecznictwa zgodnie z oczekiwaniami.

Sporadycznie, głównie w okresie letnim, gdzie niedobory krwi były zjawiskiem powszechnym

od wielu lat realizowano przede wszystkim zamówienia pilne i indywidualne. W czterech

jednostkach ograniczenia wydawania krwi nie wpływały negatywnie na organizację leczenia.

W dwóch jednostkach, tj. w Wojewódzkim Szpitalu Zespolonym w Lesznie oraz w Szpital w

Puszczykowie im. prof. Stefana Dąbrowskiego S.A przesuwano terminy zabiegów planowych,

do czasu zapewnienia rezerwy krwi, przy czym zabiegi ratujące życie miały zapewnioną

dostawę krwi w pierwszej kolejności.

Dyrektor Szpitala Wojewódzkiego w Poznaniu poinformował m.in., że tylko

w związku z brakiem koncentratu krwinek czerwonych rzadkich grup Szpital przesunął cztery

planowe zabiegi operacyjne - trzy we wrześniu 2017 r. o jeden tydzień pacjentom z grupą krwi

0 Rh D - (ujemny) i jeden w październiku 2017 r., pacjenta z grupą krwi B RhD- (ujemny)179.

Z kolei dyrektor Wielospecjalistycznego Szpitala Miejskiego im. J. Strusia

w Poznaniu poinformował, że niezwykle rzadko występujące ograniczenia wydań krwi lub jej

składników nie wpływały negatywnie na organizację leczenia pacjentów szpitala180.

W przypadku braku określonej grupy krwi w Poznaniu, potrzebna krew sprowadzana była

z Instytutu Hematologii i Transfuzjologii.

W latach 2007 - 2017 Centrum wydawało do celów klinicznych jednostki osocza świeżo

mrożonego bez karencji lub inaktywacji czynników chorobotwórczych. Np. w latach 2012-

2013 wydano do tego celu 18 855 jednostek osocza świeżo mrożonego po karencji (9 060 – w

2012 r. i 9 795 – w 2013 r.) oraz 3 902 jednostki osocza świeżo mrożonego po redukcji

biologicznych czynników chorobotwórczych (1 894 - w 2012 r. i 2 059 - w 2013 r.) . Zgodnie

z zasadami postępowania określonymi w Medycznych zasad pobierania krwi, po zmianach

wprowadzonych w połowie 2012 r., do użytku klinicznego przeznaczano wyłącznie osocze

poddane karencji lub inaktywacji czynników chorobotwórczych181.

179 Informacja uzyskana podczas wywiadu w 15 stycznia 2019 r. 180 Informacja uzyskana podczas wywiadu w 4 marca 2019 r. 181 Zgodnie z Medycznymi zasadami pobierania krwi, karencję osocza stosuje się w celu zmniejszenia możliwości

przeniesienia zakażeń wirusowych przez ich przetoczenie i polega na przechowywaniu składnika krwi, przez co

najmniej 16 tygodni i sprawdzeniu po tym czasie wyników oznaczeń markerów wirusów z kolejnych donacji

dawcy, z którego krwi pozyskano dany składnik. Ma ono na celu eliminację tzw. okienka serologicznego

u dawcy, czyli wczesnego okresu zakażenia, w którym pomimo obecności czynników zakaźnych jeszcze się ich

nie wykrywa stosowanymi metodami. Za karencjonowany uznaje się składnik krwi, pochodzący z krwi dawcy,

160

Do istotnych zadań Regionalnego Centrum Krwiodawstwa i Krwiolecznictwa

w Poznaniu należało wspieranie podmiotów leczniczych stosujących leczenie krwią i jej

składnikami oraz sprawowanie nadzoru nad ich działalnością. Zgodnie z posiadanymi przez

Regionalne Centrum Krwiodawstwa i Krwiolecznictwa w Poznaniu informacjami, wszystkie

funkcjonujące w badanym okresie szpitale w Poznaniu i regionie przetaczały krew i jej

składniki oraz wyznaczyły lekarza odpowiedzialnego za gospodarkę krwią. Komitet

transfuzjologiczny, o którym mowa w § 8 rozporządzenia Ministra Zdrowia z dnia 11 grudnia

2012 r. w sprawie leczenia krwią w podmiotach leczniczych wykonujących działalność

leczniczą w rodzaju stacjonarne i całodobowe świadczenia zdrowotne, w których przebywają

pacjenci ze wskazaniami do leczenia krwią i jej składnikami, powołany został w 11 szpitalach.

Dla przykładu w 2012 r. własne banki krwi posiadało pięć szpitali (na ogółem 15 szpitali

funkcjonujących w tym roku), a w 2013 r. – sześć szpitali (na ogółem 14 szpitali). Liczba

szpitali, w których funkcjonowały pracownie serologii lub immunologii transfuzyjnej wynosiła

sześć (2012) i siedem (2013).

Stosownie do art. 27 pkt 8 ustawy o publicznej służbie krwi oraz zapisów części

wstępnej rozdziału 7 Medycznych zasad pobierania krwi, Centrum zapewniało całodobowe

udzielanie konsultacji z zakresu immunohematologii, preparatyki i przetaczania krwi i jej

składników. Wykonywanie tych zadań w dni wolne od pracy oraz w godzinach

pozaregulaminowych, zabezpieczono poprzez zawarcie umów z podmiotami zewnętrznymi.

W ramach realizacji zadań określonych w art. 29 ust. 1 ustawy o publicznej służbie krwi,

Regionalne Centrum Krwiodawstwa i Krwiolecznictwa w Poznaniu przeprowadziło kontrole

w w/w szpitalach na terenie miasta i regionu. Zakres rzeczowy kontroli przeprowadzonych

przez Centrum w szpitalach obejmował m.in.: funkcjonowanie Banku Krwi i Pracowni

Serologii Transfuzjologicznej, (jeżeli tego rodzaju komórki utworzone były w szpitalu),

organizację zabezpieczania w krew i jej składniki, badania diagnostyczne związane z leczeniem

krwią i jej składnikami, Standardowe Procedury Operacyjne, działalność komitetu

transfuzjologicznego i lekarza odpowiedzialnego za organizację leczenia krwią i jej

składnikami, realizację szkoleń dla pielęgniarek upoważnionych do przetaczania krwi i jej

składników. Wyniki kontroli, wraz z zaleceniami pokontrolnymi zamieszczono w

dla którego, w co najmniej dwóch badaniach uzyskano ujemne wyniki oznaczeń markerów HIV, HCV, HBV oraz

kiły.

161

wystąpieniach pokontrolnych lub w protokole kontroli. W przesłanych do Centrum

odpowiedziach kierownicy jednostek kontrolowanych informowali o podejmowanych

działaniach.

Za dobrą praktykę można uznać opracowanie i stosowanie w Szpitalu Wojewódzkim

w Poznaniu Protokołu przetaczania składników krwi, zawierającego kompleksowe informacje

o przeprowadzonej transfuzji m.in. nazwę i ilość przetoczonego składnika krwi, numer donacji,

godziny rozpoczęcia i zakończenia przetoczenia poszczególnych jednostek składników krwi,

opis stanu pacjenta przed w trakcie przetoczenia i po transfuzji, dane identyfikujące osobę

odpowiedzialną za transfuzję oraz osobę wykonującą zabieg przetoczenia

5. Ośrodek Dawców Szpiku

W latach 2007-2017 nowym i niezwykle istotnym obszarem działalności Centrum było

pozyskiwanie potencjalnych dawców komórek krwiotwórczych. Ich przekazanie określa się

potocznie, jako „transplantację szpiku” lub „przeszczepianie komórek krwiotwórczych”182.

W latach 2001–2010 Centrum pozyskało około 12 000 potencjalnych dawców szpiku. Tym

samym zostały stworzone podstawy do dalszego poszerzania grona dawców. Dużym

wzmocnieniem prowadzonych działań był ministerialny programu: „Narodowy Program

Leczenia Chorych na Hemofilię i Pokrewne Skazy Krwotoczne na lata 2012-2018”.

W 2010 roku rozpoczęto starania o uzyskanie pozwolenia Ministerstwa Zdrowia na

prowadzenie przy poznańskim Regionalnym Centrum Krwiodawstwa i Krwiolecznictwa

Ośrodka Dawców Szpiku (ODS). Po spełnieniu wszystkich wymagań pozwolenie takie wydano

14 marca 2011 roku. Na czele Ośrodka stoi wicedyrektor ds. medycznych, koordynując pracę

przeszkolonych lekarzy kwalifikujących potencjalnych dawców. Prowadzenie Ośrodka

Dawców Szpiku nałożyło na Centrum nowe obowiązki. Podstawą funkcjonowania Ośrodka

były działania propagujące ideę honorowego dawstwa szpiku i komórek krwiotwórczych krwi

obwodowej. Pracownikom zależało na pozyskiwaniu jak największej liczby potencjalnych

182 Jest to metoda leczenia wielu chorób rozrostowych układu krwiotwórczego, ale także chorób metabolicznych

i immunologicznych. Źródłem macierzystych komórek krwiotwórczych, budzącym coraz większe

zainteresowanie lekarzy, jest również krew pępowinowa, zob.: E. Speichert-Mądra, K. Olbromski,

Pozyskiwanie komórek krwiotwórczych w teorii i praktyce, „Medyczna Wokanda”, 2011, nr 3, s. 17.

162

dawców wśród ludzi młodych i zdrowych. Owocna okazała się w tym zakresie współpraca

m.in. z władzami wojewódzkimi oraz z Fundacją im. Anny Wierskiej „Dar Szpiku”. Dużo

uwagi poświęcono upowszechnianiu wiedzy na temat współczesnych metod transplantologii.

Niewiele, bowiem osób uświadamiało sobie, że przeszczep przypomina najczęściej transfuzję

krwi i nie wymaga żadnej ingerencji w organizm dawcy.

Dobrym przykładem imprezy popularyzacyjnej były Mistrzostwa Polski Drużyny

Szpiku, które w ramach 10 Poznańskiego Maratonu zorganizowała Fundacja im. Anny

Wierskiej „Dar Szpiku” we współpracy z poznańskimi ośrodkami sportu i rekreacji (2011).

Wszyscy zawodnicy otrzymali materiały informacyjne, przedstawiono także filmy ukazujące

chorych zmagających się z nowotworami oraz metody przeszczepu szpiku. Wydana została

ponadto publikacja książkowa poświęcona tej tematyce, zawierająca relacje wolontariuszy

Drużyny Szpiku z akcji pozyskiwania nowych dawców.

Poznański ODS współpracował również z centrami niemającymi w swoich strukturach

analogicznej organizacji. Umożliwiał potencjalnym dawcom badania lekarskie, organizował

pobranie krwi na niezbędne badania laboratoryjne i ułatwiał złożenie odpowiednich

dokumentów w miejscu zamieszkania. Możliwość znalezienia zgodnego, niespokrewnionego

dawcy komórek macierzystych jest uzależniona od ścisłej współpracy światowych rejestrów

niespokrewnionych dawców. Im więcej przebadanych i zarejestrowanych potencjalnych

dawców szpiku, tym większe będą szanse na uratowanie kolejnego życia. Dlatego też poznański

ODS oraz 14 innych ośrodków dawców szpiku działających w Polsce niezwłocznie

przekazywało dane dotyczące pozyskanych przez siebie dawców do prowadzonego przez

Poltransplant Centralnego Rejestru Niespokrewnionych Dawców Szpiku i Krwi Pępowinowej

(CRNDSiKP). Każdy z ośrodków miał dostęp do Centralnego Rejestru, zawierającego dane

osobowe potencjalnych dawców wraz z wynikami badań genetycznych. Pozwala on na

trójstronną wymianę informacji pomiędzy ODS, ośrodkiem poszukującym i Centralnym

Rejestrem.

Dane Centralnego Rejestru działającego przy Centrum Organizacyjno-

Koordynacyjnym ds. Transplantacji są z kolei zamieszczane w zasobach Bone Marrow Donor

Worldwide (BMDW), który jest czołowym światowym rejestrem potencjalnych dawców

szpiku. Łączna liczba polskich dawców prezentowanych w światowej bazie BMDW

163

przekroczyła w grudniu 2015 roku 950 000. Z taką liczbą dawców polskie zasoby określane

były, jako trzecie pod względem wielkości w Europie i siódme w świecie. Stanowiły 3,5%

światowego rejestru BMDW, który liczył w 2016 roku przeszło 27 mln rekordów. Zasoby

Centralnego Rejestru wyróżniają się na tle innych europejskich rejestrów młodym wiekiem

potencjalnych dawców. Na koniec 2015 roku prawie 40% dawców miało poniżej 30 lat.

Przeszło połowa dawców to kobiety. Do końca 2015 roku rejestr ODS Regionalnego Centrum

Krwiodawstwa i Krwiolecznictwa w Poznaniu liczył 37 634 osoby, co czyni go najliczniejszym

rejestrem w Polsce.

Jedynym rejestrem zawierającym zdecydowanie większą liczbę pozyskanych

potencjalnych dawców – 735 986 – jest DKMS Polska, działający, co prawda na terenie

naszego kraju, ale w oparciu o ośrodki finansowe niemieckiego DKMS-u. W 2015 roku

w ramach Narodowego Programu Rozwoju Medycyny Transplantacyjnej w Poznaniu

pozyskano 3564 nowych potencjalnych dawców szpiku. Przed ostatecznym

zakwalifikowaniem dawcy konieczne jest wykonanie typowania antygenów HLA na poziomie

wysokiej rozdzielczości ze specjalnie w tym celu pobranej próbki. Ośrodek wykonał w 2015

roku 4200 badań tego rodzaju, a ich wyniki zostały przekazane do CRNPDSiKP

i uwidocznione w światowej bazie BMDW183.

Centrum w Poznaniu wystąpiło też do Ministerstwa Zdrowia o pozwolenie na założenie

Banku Komórek Macierzystych. Przemawiało za tym posiadanie odpowiedniego wyposażenia

oraz fakt, że pracownicy Centrum zdobyli obszerne doświadczenia w preparatyce i badaniach

krwi pępowinowej. Komórki macierzyste, które znajdują się w krwi pępowinowej, stosuje się

w leczeniu białaczki, ziarnicy, cukrzycy czy chorób serca. Często są jedyną szansą dla chorych,

zwłaszcza dla dzieci. Od 2012 roku w Banku zdeponowana jest krew dostępna dla chorych

z całego kraju. Magazynowana jest ona w Centrum i udostępnia na zasadach solidarności

społecznej biorców niespokrewnionych. Przez kilka lat była ona pobierana w dwóch

poznańskich szpitalach położniczych, w uniwersyteckim szpitalu przy ul. Polnej oraz

w Szpitalu Miejskim im. Franciszka Raszei. W akcji brały udział także szpitale

w Szamotułach, Obornikach, Nowym Tomyślu, Środzie Wielkopolskiej i Wrześni. Uczestnicy

183 K. Nestorowicz, A. Łęczycka, Centralny Rejestr Niespokrewnionych Potencjalnych Dawców Szpiku i Krwi

Pępowinowej (CRNPDSiKP), „Poltransplant. Biuletyn Informacyjny”, nr 1(24), maj 2016, s. 86.

164

i promotorzy tej działalności niezmiennie podkreślają, że zabieg nie stanowi żadnego

zagrożenia dla matki i dziecka. Zaraz po pobraniu krwi jest ona przejmowana przez

pracowników Centrum. Następnie krew jest oznaczana, dokładnie badana i trafia do

Centralnego Rejestru Niespokrewnionych Dawców Szpiku i Krwi Pępowinowej.

Przechowywana jest w ciekłym azocie. Pod koniec roku 2016 poznańskie Centrum

dysponowało 228 zamrożonymi donacjami krwi pępowinowej.

6. Promocja krwiodawstwa

Idea honorowego krwiodawstwa w badanym okresie na dobre zakorzeniła się wśród

poznaniaków i mieszkańców regionu. Dowodzą tego wyniki donacji uzyskane w związku

z tragicznym wypadkiem w Katowicach, gdzie 28 stycznia 2006 roku zawaliła się hala

wystawowa. Łącznie od 29 stycznia do 1 lutego zgłosiło się do Regionalnego Centrum

Krwiodawstwa i Krwiolecznictwa w Poznaniu 630 osób, które oddały prawie 230 l. krwi. Ten

jednostkowy przypadek odzwierciedla stałą tendencję wzrostu liczby kandydatów na dawców

i dawców zgłaszających się do oddania krwi w latach 2007-2017. Jak wynika z

przeprowadzonej w marcu i kwietniu 2017 r. ankiety nr 2 wśród 227 krwiodawców najczęściej

wskazywanym powodem oddawania krwi, była chęć pomocy innym ludziom - 86%.

Podstawowe źródła wiedzy o idei honorowego krwiodawstwa stanowiły rodzina i znajomi -

41% oraz szkoła i studia - 31%. Za najbardziej skuteczne formy reklamy ankietowani uznali

ogólnokrajową reklamę telewizyjną, radiową, prasową lub internetową - 36% oraz audycje,

reportaże i artykuły dotyczące krwiodawstwa - 19%.

Systematycznie wzrastające wyniki poboru krwi i zwiększające się środowisko

honorowych krwiodawców to zasługa w dużej mierze podejmowanych przez Regionalne

Centrum Krwiodawstwa i Krwiolecznictwa w Poznaniu różnorodnych oraz skutecznych

działań. Działania te były podejmowane w oparciu o art. 27 pkt 5 ustawy z dnia 22 sierpnia

1997 r. o publicznej służbie krwi, w którym zapisano, iż do zadań Centrum należy

w szczególności propagowanie honorowego krwiodawstwa i pozyskiwanie dawców krwi.

Działania promocyjne miały na celu propagowanie honorowego krwiodawstwa, pozyskiwanie

dawców krwi, zwiększenie liczby honorowych dawców krwi oraz zwiększenie

rozpoznawalności Regionalne Centrum Krwiodawstwa i Krwiolecznictwa wśród

społeczeństwa. Warto podkreślić, iż prowadzone przez Centrum akcje w badanym okresie były

165

powiązane z aktualnym zapotrzebowaniem na krew, a ich intensywność i formy propagowania

krwiodawstwa różnicowano w zależności od stanów magazynowych.

Kształtowanie pożądanego stopnia wrażliwości społecznej w zakresie bezinteresownej

pomocy potrzebującym poprzez honorowe krwiodawstwo jest dokonywane przez Centrum za

pomocą wielu instrumentów marketingu oraz public relations184, takich jak: publicity,

doradztwo, konferencje prasowe i wystąpienia publiczne, wywiady, imprezy specjalne (np.

koncerty, zawody sportowe), seminaria, czasopisma, coroczne raporty, infolinie, środki

identyfikacji i programy edukacyjno-informacyjne, rozdawanie ulotek informacyjnych,

umieszczanie plakatów informujących o przeprowadzanych akcjach poboru krwi.

Skuteczność tych narzędzi jest związana z długotrwałym, systematycznym procesem

zdobywania i pielęgnowania zaufania potencjalnych dawców do idei i instytucji skupionych

wokół problematyki krwiodawstwa. Dzięki temu następuje wyraźny wzrost liczby dawców

wielokrotnych, co ilustruje tabela nr 2. Przykład Regionalnego Centrum Krwiodawstwa

i Krwiolecznictwa w Poznaniu potwierdza analizę Sebastiana Twaróg, który wykazał, że wzrost

liczby dawców krwi (jednorazowych oraz wielokrotnych w systemie dawstwa honorowego)

jest uzależniony od skuteczności programów edukacyjnych wspartych działaniami public

relations systemu krwiodawstwa185.

Za organizacją szeroko pojętej akcji informacyjnej w zakresie honorowego

krwiodawstwa i pozyskiwania dawców w Centrum odpowiada Dział Marketingu. Za dobrą

praktykę w latach 2007-2017 uznać można współpracę Centrum przy propagowaniu

krwiodawstwa z lokalnymi stowarzyszeniami, przedsiębiorstwami i mediami w celu

zwiększenia liczby dawców krwi. W organizacji różnorodnych akcji aktywnie

współpracowano z Polskim Czerwonym Krzyżem, Klubami Honorowych Dawców Krwi,

Zakładem Ubezpieczeń Społecznych oddział w Poznaniu, z Komendą Miejską Policji w

Poznaniu, z Komendą Wojewódzką Państwowej Straży Pożarnej w Poznaniu, z Kuratorium

Oświaty, z wyższymi uczelniami i szkołami ponadgimnazjalnymi z terenu województwa

184 Public relations to celowe, perswazyjne oddziaływanie na zbiorowość, zmierzające do wywołania pożądanych

zachowań przez kształtowanie ludzkich postaw, zob.: P. Nagłowski, Od marketingu do reklamy, Warszawa 1992,

s. 45. 185 S. Twaróg, Kształtowanie relacji jednostek publicznej służby krwi w Polsce z potencjalnymi dawcami krwi.

Uwagi na tle doświadczeń europejskich, [w:] Public relations. Doskonalenie procesu komunikowania, praca

zbiorowa pod red. A. Adamus-Matuszyńskiej i R. Maćkowskiej, Katowice 2012, s. 150.

166

wielkopolskiego, z lokalnymi mediami i galeriami handlowymi, z Miejskim Przedsiębiorstwem

Komunikacji w Poznaniu, a także z samorządem województwa oraz samorządami gminnymi i

powiatowymi.

Dużo uwagi poświęcano działaniom edukacyjnym: popularyzowano szczególnie ideę

krwiodawstwa wśród młodzieży186. Organizowano w tym celu wykłady, warsztaty i spotkania

połączone ze zwiedzaniem Centrum. Uczniowie, studenci i wolontariusze poznawali proces

pobierania krwi. W latach 20012-2017 trwała ożywiona współpraca z Wyższą Szkołą

Bezpieczeństwa w Poznaniu, dla której studentów organizowano specjalistyczne zajęcia.

Spotkania edukacyjne były też urządzane dla członków Drużyny Szpiku oraz dla uczestników

Uniwersytetu Trzeciego Wieku z Wyższej Szkoły Bankowej w Poznaniu.

Trafionym pomysłem promującym honorowe oddawanie krwi było sfinansowanie

produkcji i emisji spotów reklamowych w Wielkopolskiej Telewizji Kablowej (2008, 2011,

2013, 2016, 2017) oraz w stacjach radiowych: w Radiu Afera, w Rock Radiu, w Radiu Złote

Przeboje, w Radiu Pogoda, a także umieszczanie banerów na pojazdach MPK. Zadbano

o emisję infografik w Multikinach Poznania i w supermarketach sieci Piotr i Paweł.

Do promocji krwiodawstwa wykorzystywane są przez Regionalne Centrum

Krwiodawstwa i Krwiolecznictwa w Poznaniu internetowe serwisy społecznościowe,

a zwłaszcza Facebook i Instagram. Aktualnie Centrum ma w sieci prawie 9000 stałych fanów.

Aktywność w tej przestrzeni w badanym okresie była niezwykle ważna. Serwisy

społecznościowe tworzą, bowiem doskonałą przestrzenią do propagowania idei krwiodawstwa

oraz do podejmowania natychmiastowego działania. Od stycznia do kwietnia 2017 roku

w serwisach społecznościowych związanych z honorowym krwiodawstwem na terenie regionu

wielkopolskiego pojawiło się ponad 9,5 tysiąca apeli, podczas gdy w roku 2016 było to niewiele

ponad 6 tysięcy. Od początku 2014 roku w mediach społecznościowych ukazało się ponad 30

tysięcy wpisów i komentarzy na temat krwiodawstwa. Ponad 30 proc. z nich to prośby i apele

186 O szczególnym uzasadnieniu działań skierowanych do tej grupy osób świadczą wyniki badań

przeprowadzonych w 2011 r. przez Sebastiana Twaroga na grupie młodzieży w wieku 19-25 lat. Z badań tych

wynika, że znaczna część tej grupy nie zna swojej grupy krwi, zasad bezpiecznego oddawania krwi, jak również

ma problemy z odróżnieniem obiegowych poglądów od obiektywnych faktów. Badana przez S. Twaroga

populacja była niewielka i nie może służyć do generalizacji wniosków, lecz uzyskane wyniki można wykorzystać

jako próbę sondażową, zob.: S. Twaróg, Kształtowanie relacji jednostek..., s. 144.

167

o oddanie krwi związane z nieszczęśliwymi wypadkami i bieżącym stanem zdrowia

potrzebujących osób. Od początku 2016 roku publikacje tego rodzaju tylko dzięki serwisom

społecznościowym (m.in. Facebook, Twitter, Instagram czy YouTube) mogły zostać

wyświetlone ponad 5 mln razy.

W latach 2007-2017 osoby prywatne i organizacje coraz częściej zwracały uwagę na

potrzebę oddawania krwi także dzięki zdjęciom i filmom zamieszczanym w mediach

społecznościowych. Jeden obraz wart jest tysiąc słów - udowadniają instagramowe kreacje

Dawca.pl, akcji Dzień dla Życia czy Wampiriady. Promowanie krwiodawstwa w internecie to

także zasługa samych krwiodawców. Każdego dnia pojawia się kilkadziesiąt wpisów lub zdjęć

opatrzonych komentarzem typu „oddałam/-em krew”. Niektóre z nich zyskują wyjątkową

popularność. W akcje tego typu angażowali się też publicyści, sportowcy, politycy i artyści.

Duże znaczenie - zwłaszcza w informowaniu o nagłych wypadkach i zbiórkach krwi - pełnią

także socialmediowe profile tradycyjnych mediów lokalnych i regionalnych: głównie

tygodników i rozgłośni radiowych. Nietypowym, ale wywołującym duże zainteresowanie

kanałem do promocji krwiodawstwa i alarmowania o zbiórkach krwi, były też facebookowe

strony typu „spotted”. Zazwyczaj służą one do zamieszczania anonimowych wyznań,

obserwacji czy innego rodzaju próśb związanych z określonymi miejscami. W nagłych

wypadkach są jednak także nośnym kanałem do informowania o pilnej potrzebie.

Ponadto od 2012 roku Centrum posiada stale aktualizowany serwis internetowy,

w którym można m.in. obserwować aktualny stan zasobów krwi. Za pomocą grafiki

„kropelkowej” przedstawia się go tam na bieżąco. W okresach niedoboru którejkolwiek grupy

kropelka z jej nazwą „alarmuje” i mobilizuje krwiodawców. Realną potrzebę obecności

w mediach społecznościowych inicjatyw takich jak Dawca.pl czy Twojakrew.pl widać m.in. po

liczbie pytań i wątpliwości, jakie w social media wyrażają potencjalni krwiodawcy. Osoby,

które są zainteresowane oddaniem krwi, często zwracają się do publiczności w mediach

społecznościowych z nękającymi ich pytaniami i obawami z tym związanymi. Wpisy tego

rodzaju to nie tylko dowód chęci niesienia pomocy potrzebującym. To także - dla obecnych

w serwisach społecznościowych instytucji i organizacji czy fundacji - szansa na przekonanie

do oddawania krwi kolejnych osób. Reakcja na zadane pytanie nie tylko udowodni, że liczy się

168

każda oddana kropla, ale też uspokoi przyszłego dawcę187.

Ważną rolę w obszarze promocji odgrywają organizowane rokrocznie listopadowe Dni

Honorowego Krwiodawstwa. Tradycja ta sięga 1972 roku. W trakcie ich przygotowania pod

koniec 2016 roku Centrum współpracowało ze 180 Klubami Honorowych Dawców Krwi

zrzeszonych w: Polski Czerwony Krzyż, Stowarzyszeniu Honorowych Dawców Krwi RP,

Klubach Policyjnych, Klubach Strażaków Ochotniczej Straży Pożarnej i Państwowej Straży

Pożarnej oraz w organizacjach studenckich. W większości są to kluby rozsiane po mniejszych

miejscowościach całej Wielkopolski. Dla nich w siedzibie Centrum przy ul. Marcelińskiej

organizowane były uroczyste spotkania podsumowujące imprezę. Towarzyszyły im wykłady

zaproszonych ekspertów. Wręczano wówczas odznaki „Honorowy Dawca Krwi – Zasłużony

dla Zdrowia Narodu”. W tym okresie odbywały się również Dni Otwarte dla krwiodawców, ich

rodzin i znajomych, w ramach, których wszyscy mogli zapoznać się z pracą ośrodka. Z okazji

Dni Honorowego Krwiodawstwa, co roku organizowane były spotkania z dawcami w Urzędzie

Miasta Poznania. Stanowiły one okazję do przekazania wyrazów uznania i podziękowań

krwiodawcom ze strony władz miasta. W 2016 roku członkowie Klubu Honorowych Dawców

Krwi zostali uhonorowani m.in. dwoma Krzyżami Kawalerskimi Orderu Odrodzenia Polski, 21

osób otrzymało medale Zasłużony dla Zdrowia Narodu, 48 osoby zostały odznaczone Złotymi

Krzyżami Zasługi.

Aby podnieść aktywność klubów i stowarzyszeń honorowych dawców Polski

Czerwony Krzyż podejmowało w latach 2007-2017 w skali całego kraju szereg inicjatyw

promocyjnych. Przykładem są organizowane rajdy „Czerwona Róża”. Spotykają się wówczas

krwiodawcy z całej Polski. Rajdy mają na celu integrowanie tego środowiska. Sami

krwiodawcy podkreślają, że wyróżnienia i nagrody mają dla nich duże, ale drugorzędne

znaczenie. Liczy się to, że mogą spotkać się w gronie osób, które mają podobny stosunek do

idei pomocy bliźniemu. Istotne jest poczucie, że są potrzebni, że ludzie obdarzają ich

zaufaniem. Ważną sposobnością obok Dni Honorowego Krwiodawstwa do przypomnienia o tej

idei był dzień 14 czerwca. Wtedy to z inicjatywy Światowej Organizacji Zdrowia

i Międzynarodowej Federacji Towarzystw Czerwonego Krzyża i Czerwonego Półksiężyca

obchodzony jest Światowy Dzień Krwiodawcy. Dla poznańskiego Centrum oznacza on nie

187 Zob. szerzej: J. Antoniewicz-Papis, Informatyzacja publicznej służby krwi, jako element zarządzania ryzykiem

w krwiodawstwie i krwiolecznictwie, Warszawa 2016, s. 49-57.

169

tylko okazję do podziękowania honorowym krwiodawcom, ale także do promocji idei

krwiodawstwa. Obchody tego Dnia w 2017 roku przebiegały pod hasłem „Krew łączy nas

wszystkich” i skupiały się na podkreśleniu aspektu „dzielenia się” i „więzów” łączących

krwiodawców i pacjentów. Ponadto propagowano hasło „Dziel się życiem, oddaj krew”, aby

skłonić rodaków do wzajemnej troski o siebie. W trakcie kampanii przypominano historie osób,

którym życie uratowała krew oddana przez innych.

W latach 2009–2012 mieszkańców Poznania z dużym sukcesem zachęcała do

honorowego krwiodawstwa akcja „Krewni Euro”. Był to projekt władz miasta związany

z Mistrzostwami Europy w Piłce Nożnej 2012. Starano się podjąć takie działania, które miały

na celu aktywizację i zjednoczenie społeczeństwa wokół idei Euro 2012. Jednym z ważnych

elementów była akcja związana z krwiodawstwem Ten niełatwy projekt był realizowany przez

zespół specjalistów powołany przez władze miejskie. Zespół działał w ścisłej kooperacji

z pracownikami Centrum. Udało się przeprowadzić 14 zbiórek krwi na terenie miasta, często

w przestrzeniach dość niezwykłych, np. w Sali Białej w Urzędzie Miasta, w Auli Uniwersytetu

im. Adama Mickiewicza, na Stadionie Miejskim czy w Strefie Kibica. W 2010 roku zbiórka

odbyła się w holu głównym nowego budynku Muzeum Narodowego. W trakcie zbiórek istniała

także możliwość wpisania się do rejestru dawców szpiku oraz pobrania specjalnej karty

zawierającej zgodę na transplantację organów po śmierci. Akcje wspierali swoją obecnością

m.in. dziennikarka Katarzyna Werner i piłkarz Bartosz Bosacki jako ambasadorzy Poznania,

Miasta Gospodarza UEFA EURO 2012 ™. Istotną rolę odegrały też poznańskie media –

z patronem całej imprezy „Gazetą Wyborczą”, – które relacjonowały akcje i zachęcały

poznaniaków do uczestnictwa. Organizatorzy zadbali, aby każdy z uczestników otrzymał

atrakcyjny gadżet. Idea Euro i krwiodawstwa przyciągnęła 2874 osoby ze wszystkich

przedziałów wiekowych. Wiele z nich oddało krew po raz pierwszy. Wynik akcji Krewni Euro

był imponujący. Zebrano prawie 1300 l krwi. Pozyskano ponad 700 dawców szpiku188.

Regionalne Centrum Krwiodawstwa i Krwiolecznictwa w Poznaniu uczestniczyło także

od 2011 r. w kampanii społecznej „Twoja krew - Moje życie". Jest to unikatowy program

społeczno-edukacyjny, realizowany przez Ministerstwo Zdrowia i Narodowe Centrum Krwi.

Cel programu to „uświadomienie opinii publicznej o konieczności zwiększenia liczby stałych

188 J. Malinowski, Kropla nadziei…, s. 82.

170

dawców krwi, co w niedalekiej perspektywie czasowej ma zapewnić Polsce

samowystarczalność". Symbolem kampanii był początkowo rubin utożsamiający drogocenną

kroplę krwi (2011-2015), a następnie motywem przewodnim inicjatywy stała się Czerwona

Nitka, która symbolizuje łączącą ludzi więź. Ten swoisty symbol pokazuje, że wokół każdego

człowieka są ludzie oddający krew i warto zainspirować się ich postawą. Kampania powstała

również z myślą o stworzeniu w Polsce społeczności osób, które są świadome potrzeby

oddawania krwi, robią to chętnie i regularnie, zabezpieczając krajowe potrzeby w tym zakresie.

W ramach kampanii prowadzona była akcja informacyjna przy użyciu środków masowego

przekazu (w telewizji, radio, za pośrednictwem billboardów, w formie publikacji prasowej). Jej

ważnymi elementami były: opracowanie kreacji wizualnej ogólnopolskiej kampanii społecznej;

działania edukacyjne skierowane do młodzieży szkół podstawowych, gimnazjalnych oraz

ponadgimnazjalnych; działania skierowane i przeprowadzone w podmiotach leczniczych oraz

medycznych laboratoriach diagnostycznych (punktach pobierania krwi); skierowanie

komunikacji do pracodawców, korporacji, firm i instytucji, celem propagowania honorowego

krwiodawstwa i włączenia idei honorowego oddawania krwi w działania z zakresu społecznej

odpowiedzialności biznesu; wzmocnienie wizerunku publicznej służby krwi i atrakcyjności

honorowego krwiodawstwa poprzez poprawę, jakości obsługi dawcy; planowane jest także

przeprowadzenie Ogólnopolskiej Gali Krwiodawców189.

Realizując zadanie określone w art. 27 pkt 11 ustawy o publicznej służbie krwi, Centrum

organizowało szkolenia w dziedzinach krwiodawstwa i krwiolecznictwa, a w szczególności:

dla lekarzy odpowiedzialnych za gospodarkę krwią, o których mowa w § 5 ust. 3

pkt 1 rozporządzenia w sprawie leczenia krwią z 2012 r. (wcześniej w § 5 ust. 3

pkt 1 rozporządzenia w sprawie leczenia krwią z 2005 r.);

dla pielęgniarek i położnych dokonujących przetoczenia krwi i jej składników,

o których mowa w art. 21 pkt 2 ustawy o publicznej służbie krwi oraz

w rozporządzeniu Ministra Zdrowia z dnia 25 lutego 2005 r. w sprawie szkolenia

pielęgniarek i położnych dokonujących przetaczania krwi i jej składników239;

dla pracowników pracowni serologii i immunologii transfuzjologicznej, o których

mowa w § 29 ust. 1 i § 32 ust. 1 pkt 2 rozporządzenia w sprawie leczenia krwią

z 2012 r. (wcześniej § 27 ust. 8 i § 27 ust. 17 pkt 2).

189 https://www.gov.pl/web/nck/ogolnopolska-kampania-spoleczna-twoja-krew-moje-zycie (dostęp: 26.06.2019).

https://www.gov.pl/web/nck/ogolnopolska-kampania-spoleczna-twoja-krew-moje-zycie

171

W latach 2007-2017 kierownicy podmiotów leczniczych starali się zapewnić udział

w szkoleniach lekarzy odpowiedzialnych za gospodarkę krwią oraz pielęgniarek i położnych

dokonujących przetoczeń krwi i jej składników. W objętym analizą przykładowym okresie

2012-2013 Centrum przeprowadziło 245 takich szkoleń (w tym: w 2012 r. – 118; w 2013 r. –

127). W 114 szkoleniach dotyczących przetaczania krwi i jej składników zorganizowanych w

zakresie podstawowym udział wzięło łącznie 1 313 pielęgniarek i położnych (w tym: w 2012 r.

– 459; w 2013 r. - 854), natomiast w 93 szkoleniach zorganizowanych w zakresie

uzupełniającym - 1 848 pielęgniarek i położnych (w tym: w 2012 r. – 980; w 2013 r. - 868). ·W

38 szkoleniach dotyczących transfuzjologii klinicznej udział wzięło łącznie: 23 diagnostów (w

tym: w 2012 r. – 12; w 2013 r. - 11); 12 techników analityki medycznej (w tym: w 2012 r. – 6;

w 2013 r. - 6) oraz 11 lekarzy (wszyscy w 2013 r.).

W 2007 roku zgodnie z rozporządzeniem Ministra Zdrowia powiększono zakres szkoleń

dla lekarzy, pielęgniarek i położnych w zakresie krwiolecznictwa na szczeblu zakładów opieki

zdrowotnej. Szkoleniem objęto pracowników diagnostyki serologicznej, lekarzy stażystów oraz

lekarzy zdobywających specjalizacje z chorób wewnętrznych, pediatrii, chirurgii, ortopedii,

torakochirurgii i chorób zakaźnych. Z wiedzy pracowników Regionalnego Centrum

Krwiodawstwa i Krwiolecznictwa korzystali także lekarze odpowiedzialni za gospodarkę krwią

w różnych jednostkach leczniczych (tzw. transfuzjoniści szpitalni). Najliczniejszą grupę

szkolonych stanowili studenci Uniwersytetu Medycznego w Poznaniu z takich kierunków, jak

ratownictwo medyczne i analityka medyczna, oraz uczestnicy studiów podyplomowych

w zakresie analityki medycznej.

Pracownicy Centrum brali udział w szkoleniach prowadzonych przez Instytut

Hematologii i Transfuzjologii w Warszawie. Instytut opracował w 2011 r. Program szkolenia

pielęgniarek i położnych dokonujących przetaczania krwi i jej składników oraz Program

szkolenia techników pracujących w jednostkach organizacyjnych publicznej służby krwi oraz

w bankach krwi i pracowniach immunologii transfuzjologicznej. Ponadto pracownicy Centrum

brali udział w kongresach organizowanych przez Międzynarodowe Towarzystwo Przetaczania

Krwi (ISBT, International Society of Blood Transfusion) na szczeblu europejskim, krajowym

i regionalnym. Stowarzyszenie to jest wiodącym gremium naukowym zajmującym się

badaniami nad zagadnieniami transfuzjologii, transplantacji i pokrewnych dziedzin medycyny.

172

Dla pracowników Centrum organizowano także szkolenia dotyczące optymalizacji

wykorzystania krwi i jej składników oraz zasad komunikacji interpersonalnej z dawcami.

Pracownicy Regionalnego Centrum Krwiodawstwa i Krwiolecznictwa zajmujący się

pobieraniem krwi, oddzielaniem jej składników oraz wydawaniem do podmiotów leczniczych,

uczestniczyli w latach 2007-2017 w szkoleniach, kursach i konferencjach, których

przedmiotem były m.in. postępy w immunohematologii; administrowanie „Bankiem Krwi”;

czynniki zakaźne przenoszone przez krew; diagnostyka zakażeń wirusowych u dawców krwi;

optymalizacja wykorzystania krwi i jej składników; diagnostyka niedokrwistości

immunohematologicznych; zasady komunikacji interpersonalnej, z uwzględnieniem zasad

pracy z trudnym i wymagającym klientem-dawcą; zaburzenia homeostazy; podstawy doboru

dawców i przeszczepiania komórek krwiotwórczych; analiza proteomiczna krwinki czerwonej;

przyszłość transfuzjologii i hematologii; immunologia krwinek białych; zastosowanie

cytometrii przepływowej w badaniach krwinek czerwonych; organizacja i zadania; zasady

dobrej praktyki wytwarzania. W 2012 r. udział w tych szkoleniach, kursach i konferencjach

wzięło łącznie 61 pracowników Regionalnego Centrum Krwiodawstwa i Krwiolecznictwa,

natomiast w 2016 r. - 73.

173

Rozdział V

Dyskusja wyników badań, wnioski i rekomendacje

Regionalne Centrum Krwiodawstwa i Krwiolecznictwa w Poznaniu w latach

2007-2017 zapewniało dostępności krwi i jej składników na wysokim poziomie. Należy

pozytywnie ocenić utworzony przez Centrum system zapewnienia, jakości krwi i jej

składników oraz zapewnienia bezpieczeństwa dawców i biorców krwi, a także jego

funkcjonowanie w zakresie przestrzegania zasad pobierania krwi, oddzielania jej składników,

ich przechowywania i wydawania. O skuteczności tego systemu świadczy ograniczona liczba

powikłań u dawców i biorców krwi oraz ich rodzaj. Jako podmiot realizujący zadania w

zakresie publicznej służby krwi, Centrum dysponowało doświadczeniem oraz zasobami

ludzkimi i materialnymi, co zapewniało prawidłową realizację ustawowych zadań. Za dobrą

praktykę uznać można współpracę przy propagowaniu krwiodawstwa z lokalnymi

stowarzyszeniami, przedsiębiorstwami i mediami w celu zwiększenia liczby dawców krwi.

Laboratoria działające w Centrum, a w szczególności pracownia immunologii

transfuzjologicznej uczestniczyła z wymaganą częstotliwością w krajowych i

międzynarodowych programach zewnętrznej oceny, jakości, uzyskując pozytywne wyniki.

Opracowano i wdrożono do stosowania procedury, opisujące szczegółowo wymagany sposób

postępowania albo wykonania działań lub powtarzalnych okresowo czynności w zakresie

krwiodawstwa i krwiolecznictwa. Prowadzono księgi, jakości opisujące system zapewnienia,

jakości oraz odwoływało się do zbiorów procedur i szczegółowych instrukcji oraz wdrożyło

systemy zarządzania, jakością potwierdzone stosownymi certyfikatami. W analizowanym

okresie uzyskano również pozytywne oceny z audytów dotyczących okresowej oceny ciągłości

i skuteczności funkcjonowania systemu zarządzania, jakością oraz jego doskonalenia.

W Centrum bardzo dobrze funkcjonował Dział Zapewnienia, Jakości podległy

bezpośrednio dyrektorowi jednostki. Zapewniono rejestrację niezgodności i niepożądanych

zdarzeń związanych z pobieraniem, badaniem, preparatyką i wydawaniem krwi lub jej

składników, a po ich wystąpieniu podejmowano działania korekcyjne i korygujące. Również

we wszystkich objętych analizą szpitalach ustalono SOP lub procedury medyczne związane

z badaniem, dystrybucją oraz przetoczeniem krwi i jej składników. Dyrektor Centrum

174

zapewniał pracownikom niezbędne szkolenia. Prowadzono również walidację używanej

aparatury oraz stosowanych metod i procesów.

W Regionalnym Centrum Krwiodawstwa i Krwiolecznictwa w Poznaniu przestrzegano

warunków pobierania krwi określonych w art. 15 ustawy o publicznej służbie krwi, oraz w

rozdziale 4 Medycznych zasad pobierania krwi. Pobieranie krwi i jej składników odbywało się

w wydzielonych, klimatyzowanych pomieszczeniach wyposażonych w niezbędny sprzęt i

materiały zarówno do pobierania krwi, jak również do udzielania pierwszej pomocy dawcom,

u których mogły wystąpić niepożądane reakcje związane z oddawaniem krwi. Krew pobierano

w obecności lekarza lub w warunkach umożliwiających jego wezwanie. Pomieszczenia

przeznaczone dla dawców krwi objęte zostały systemem monitoringu, poprzez który lekarz

przebywający w gabinecie badań dawców monitorował ruch dawców w jednostce, proces

dezynfekcji zgięcia łokciowego przed donacją oraz proces pobierania krwi, a także

samopoczucie dawcy podczas i po zabiegu. Umożliwiało to szybkie podjęcie działań przez

lekarza w przypadku reakcji niepożądanych u dawców. Takie rozwiązanie uznać można za

dobrą praktykę mającą na celu poprawę bezpieczeństwa dawców podczas pobierania krwi. O

zapewnieniu właściwych warunków pobierania krwi świadczy również niewielka liczba

poważnych niepożądanych reakcji u dawców. Należy stwierdzić, iż rzetelnie prowadzono

kwalifikację pobranej krwi i jej składników do użycia. Kwalifikacja prowadzona była

komisyjnie i w jej trakcie sprawdzano wyniki przeprowadzonych badań oraz dokonywano

oznaczenia pojemników etykietami zawierającymi informacje m.in. o rodzaju składnika, grupie

krwi w układzie ABO i RhD, terminie ważności, warunkach przechowywania, wynikach badań

kwalifikacyjnych. Kwalifikacja prowadzona była zgodnie z zasadami określonymi w pkt 6.1.17

Medycznych zasad pobierania krwi.

W analizowanym okresie stosowano mechanizmy ograniczające ryzyko przeniesienia

chorób poprzez przetoczenie krwi i jej składników. Podkreślenia wymaga fakt, iż składniki

krwi z donacji, dla których potwierdzono zakażenie dawców wirusami HBV, HCV, HIV lub

kiłą zostały zdyskwalifikowane oraz zniszczone lub przekazane do depozytów Działu

Zapewnienia, Jakości. Przestrzegano wymaganych warunków transportu, magazynowania oraz

procedur wydawania krwi i jej składników. Zapewniono wymagane warunki temperaturowe

transportu krwi i jej składników oraz ich rzetelne dokumentowanie. Nie stwierdzono

nieprawidłowości przy wydawaniu krwi, mogących skutkować zagrożeniem zdrowia lub życia

175

pacjentów. Rzetelnie prowadzono dokumentację medyczną, co ma niezwykle istotne znaczenie

w krwiolecznictwie, w szczególności dla pacjentów wielokrotnie leczonych składnikami krwi.

Ponadto dokumentacja ta stanowi dowód w przypadku ewentualnych roszczeń pacjentów i

odpowiedzialności lekarzy.

Należy podkreślić, że w badanym okresie w Polsce, jak i w większości krajów

europejskich, funkcjonuje centralny system krwiodawstwa, który gwarantuje bezpieczeństwo

biorcy poprzez zapewnienie takich samych procedur badania krwi i jej składników we

wszystkich centrach krwiodawstwa i krwiolecznictwa na terenie całego kraju. Jako zaletę

centralizacji systemu krwiodawstwa, poza gwarancją bezpieczeństwa krwi dla biorców,

wskazać należy również na oszczędności finansowe.

W zakresie funkcjonowania systemu krwiodawstwa stwierdzić trzeba, iż nie powinno

się uzależniać oddania krwi od jakichkolwiek korzyści majątkowych dla dawców.

Rozbudowany system przywilejów dla honorowych dawców krwi w niektórych przypadkach

negatywnie wpływa na system, gdyż część dawców oddając krew nie kieruje się przesłankami

altruistycznymi, tylko korzyściami osobistymi, jakie mogą osiągnąć oddając krew.

Zapewnienie dostępności krwi i jej składników przez Regionalne Centrum

Krwiodawstwa i Krwiolecznictwa w Poznaniu było zgodne z koncepcją bezpieczeństwa

zdrowotnego państwa. Owa dostępność wykorzystywana w celach leczniczych w dużej mierze

zależała od gotowości do jej honorowego oddawania. Na tym opiera się istota krwiodawstwa,

dlatego ważnym elementem każdego państwa jest polityka demograficzna (ludnościowa)

państwa, mająca na celu kształtowanie struktury ludności (według płci, wieku). W przypadku

krwiodawstwa jest ona narzędziem kształtowania bezpieczeństwa zdrowotnego państwa,

ponieważ od jej skuteczności zależą zarówno zasoby krwi (liczba i struktura potencjalnych

dawców), będące w dyspozycji systemu krwiodawstwa, jak również potencjalni biorcy krwi

(liczba i struktura osób w kategorii wiekowej, oczekiwana długość życia w zdrowiu). Zatem

bezpieczeństwo zdrowotne obywateli i polityka demograficzna państwa determinują sytuację

krwiodawstwa w państwie. Poziom bezpieczeństwa zdrowotnego państwa będzie tym wyższy,

im sprawniej będzie funkcjonował system krwiodawstwa. W praktyce sukces tego systemu jest

związany z cząstkowymi sukcesami niezależnie funkcjonujących na danych obszarach

Regionalnych Centrów Krwiodawstwa i Krwiolecznictwa.

176

Dla Regionalnego Centrum Krwiodawstwa i Krwiolecznictwa w Poznaniu

najważniejszym celem na najbliższe lata winno być utrzymanie liczby dawców i donacji

przynajmniej na dotychczasowym poziomie. W zakresie krwiolecznictwa przewidywać należy,

że starzejące się społeczeństwo będzie oddziaływać na zwiększone zapotrzebowanie na krew i

jej składniki. Aktualna sytuacja demograficzna wpływa na wykorzystanie krwi i jej składników,

ponieważ następuje proces starzenia się społeczeństwa, co powoduje, że jednocześnie wzrasta

liczba udzielanych świadczeń zdrowotnych. Prowadzi to do wzrostu zapotrzebowania na krew,

który nie zawsze jest współmierny ze wzrostem liczby honorowych dawców i oddawanej przez

nich krwi. Jednocześnie wraz ze zjawiskiem starzenia się społeczeństwa maleje liczba osób

zdolnych do oddania krwi. Ponadto, określone standardy postępowania z dawcami, a także

zaostrzenie kryteriów ich kwalifikacji, powodują, że niejednokrotnie, pomimo dużej liczby

osób zgłaszających się do oddania krwi, tylko niektóre z nich mogą zostać dawcami. Analiza

tabel nr 6, 7 i 8 wyraźnie przedstawia obserwowaną tendencje wzrostu zapotrzebowania na

koncentrat krwinek czerwonych wykorzystywanego do lecznictwa. Należy również zwrócić

uwagę na coraz większy odsetek tymczasowych dyskwalifikacji dawców związanych m.in. z

różnego rodzaju alergiami, chorobami cywilizacyjnymi, stosowaniem leków itp. oraz częstymi

podróżami do krajów, gdzie potwierdzono występowanie nowych i nowo pojawiających się

czynników zakaźnych, które mogą być przenoszone wraz z przetaczaną krwią i jej składnikami

i stanowić zagrożenie epidemiologiczne. Dostrzeżonym przez publiczną służbę krwi i

niepokojącym problemem jest wzrost liczby potencjalnych dawców niezakwalifikowanych do

oddania krwi z powodu nieprawidłowego stężenia hemoglobiny.

Możliwym rozwiązaniem powyższych zagadnień jest działanie ukierunkowane na

wydłużenie wieku kwalifikacji dawcy (w niektórych krajach Europy i świata krwiodawcy

oddają krew do 70 roku życia, zgodnie z wytycznymi Światowej Organizacji Zdrowia). Innym

wyjściem jest obniżenie dolnego limitu wieku (tj. do wieku kwalifikacji poniżej 17–18 lat), ale

jest to mało realne z uwagi na większą liczbę niepożądanych reakcji u dawców w tej grupie

wiekowej. W obliczu wzrastającego zapotrzebowania na krew i jej składniki, a także produkty

krwiopochodne oraz ograniczone możliwości pozyskania krwi, istotne znaczenie ma optymalne

ich wykorzystanie i stosowanie.

177

Niezbędna jest także optymalizacja wykorzystania pozyskanej krwi i jej składników.

Działaniami przyczyniającymi się do racjonalizacji zużycia krwi i jej składników mogą być

szkolenia dla lekarzy, w tym odpowiedzialnych za gospodarkę krwią, członków komitetów

transfuzjologicznych oraz wprowadzenie algorytmów postępowania dotyczących przetoczeń

krwi i jej składników, które powinny zostać opracowane w szpitalach przy ścisłej współpracy

z centrami krwiodawstwa i krwiolecznictwa. Obecnie takie algorytmy postępowania

przygotowywane są w Instytucie Hematologii i Transfuzjologii (Zakład Transfuzjologii) na

potrzeby klinik i oddziałów Instytutu.

Należy także zwrócić większą uwagę na skuteczność wymiany informacji o dawcach

zdyskwalifikowanych. Stanowi to jeden z istotnych elementów systemu zapewnienia

bezpieczeństwa krwi i jej składników oraz ograniczenia kosztów związanych z pobieraniem,

badaniem, preparatyką i utylizacją krwi pochodzącej od zdyskwalifikowanych dawców.

Dlatego niezbędne jest dołożenie starań na rzecz sprawnej i pełnej wymiany informacji w tym

zakresie pomiędzy jednostkami organizacyjnymi publicznej służby krwi.

Dla zapewnienia adekwatnego do zmieniających się potrzeb zaopatrzenia w krew i jej

składniki możliwe jest wykorzystywanie mobilnych punktów pobierania krwi, utworzenie

centralnej bazy danych o aktualnych zapasach krwi i jej składników w poszczególnych

centrach, wskazanie w projektowanej ustawie o krwiodawstwie i krwiolecznictwie właściwego

miejscowo lub resortowo centrum, jako odpowiedzialnego za realizację otrzymanego

zapotrzebowania na krew i jej składniki. W pozyskiwaniu konkretnych grup krwi, na które jest

aktualne zapotrzebowanie powinny być wykorzystane nowe technologie, jak np. wysyłanie

sms-ów do dawców posiadających określoną grupę lub stworzenie dedykowanej aplikacji

krwiodawcom190. Optymalizacja wykorzystania krwi w centrach będzie możliwa poprzez

przekazywanie w szerszym zakresie uzyskanych składników krwi pomiędzy centrami, które

będą zobowiązane do realizacji otrzymanych zamówień. Optymalizacja wykorzystania krwi w

lecznictwie możliwa jest poprzez ograniczenie strat krwi u pacjentów oraz stosowanie bardziej

restrykcyjnych strategii przetaczania krwi. Do optymalizacji wykorzystania krwi w szpitalach

przyczynić się mogą okresowe szkolenia wszystkich lekarzy w zakresie krwiolecznictwa

190

Potencjał nowych technologii do wykorzystania w medycynie (mHealth) jest ostatnio przedmiotem chętnie

podejmowanych studiów i analiz, zob.: M. Mandale et al., Implementation of Blood Donation Application using

Android Smartphone, „International Journal of Advance Research, Ideas and Innovations in Technology”, 2017,

Volume 3, Issue 6, s. 876-879.

178

(obowiązek okresowych szkoleń lekarzy w tym zakresie ujęto w projekcie ustawy o

krwiodawstwie i krwiolecznictwie) oraz szkolenia dla członków komitetów

transfuzjologicznych.

Z uwagi na ograniczoną możliwość szybkiego pozyskania przez podmiot leczniczy

niezbędnej w nagłych przypadkach krwi i jej składników ze znacznie oddalonego Centrum,

zasadnym jest rozważenie możliwości zmiany dotychczasowych regulacji prawnych.

Racjonalnym rozwiązaniem może być prowadzenie przez podmioty lecznicze wspólnych

banków krwi lub umożliwienie w uzasadnionych przypadkach wydawania przez szpitale krwi

innym podmiotom leczniczym, przy zachowaniu wymaganych warunków transportu oraz

zapewnieniu śledzenia losów krwi.

Do głównych przyczyn istnienia problemu związanego z koniecznością stałego

prowadzenia działań edukacyjno-promocyjnych w zakresie honorowego krwiodawstwa,

należałoby zaliczyć brak świadomości społeczeństwa, jakie są skutki niedoboru krwi oraz, że

transfuzji krwi niczym nie można zastąpić i, że od tego zależy ludzkie życie i zdrowie. Kolejną

przyczyną zidentyfikowanego problemu jest niedostateczna edukacja i zrozumienie przez

społeczeństwo potrzeby oddawania krwi, bezpieczeństwa samego procesu pobierania krwi oraz

roli i znaczenia krwi w lecznictwie, a także nieuzasadniona obawa przed konsekwencjami

regularnego oddawania krwi. Ponadto, zgodnie z obowiązującymi przepisami, nie można

uzależnić przetoczenia krwi pacjentowi, od oddania na jego rzecz krwi przez rodzinę i

przyjaciół, gdyż tego typu praktyki stosowane w przeszłości miały negatywny wpływ na

poziom bezpieczeństwa stosowanej krwi i jej składników.

Warto również wspomnieć, iż w społeczeństwie istnieje niedostateczna świadomość

zasad funkcjonowania honorowego krwiodawstwa i przyczyn braku gratyfikacji finansowej

z tego tytułu. Brak gratyfikacji finansowej wynika z potrzeby zachowania bezpieczeństwa

zarówno dawcy jak i biorcy. Na przestrzeni ostatnich lat wraz ze zmianami gospodarczymi

i własnościowymi, sytuacja honorowych dawców krwi uległa zmianie. Nie wszyscy

pracodawcy mają możliwość lub też rozumieją konieczność stworzenia krwiodawcom

warunków pracy umożliwiających oddanie krwi i honorowania uprawnień wynikających

z faktu oddania krwi.

179

Należy także podjąć działania mające wpływ na obniżenie wskaźnika dyskwalifikacji

dawców z powodu niedokrwistości. Powinno to stać się jednym z priorytetów prawidłowej

polityki państwa w zakresie pozyskiwania i utrzymania grupy wielokrotnych dawców krwi.

Jedną z przyczyn niedokrwistości u dawców krwi, poniżej norm ustalonych w krwiodawstwie

może być niedobór żelaza, spowodowany regularnym oddawaniem krwi. Jedna donacja krwi

pełnej prowadzi do utraty ok. 230 mg żelaza. Oddawanie krwi pełnej z częstością 4 jednostek

rocznie zwiększa u mężczyzny dobowe zapotrzebowanie na żelazo do ok. 2,5 - 3,5 mg, które

może być trudne u części dawców do uzupełnienia samą dietą. Uzupełnienie żelaza zapasowego

może trwać nawet do 5-6 miesięcy.

Dostrzegając pewne niedoskonałości w zakresie kontrolowania działań prowadzonych

przez Narodowe Centrum Krwi, należałoby wdrożyć rozwiązania, które znacznie ułatwiłyby

oraz usprawniłyby podejmowane czynności kontrolne. Przede wszystkim należy zwrócić

uwagę na problem zaniechania obowiązku opracowywania oraz przedkładania Ministrowi

Zdrowia planów działania w zakresie krwiodawstwa i krwiolecznictwa. Proponowanym

rozwiązaniem byłoby tutaj wprowadzenie obowiązku okresowego raportowania oraz uściślenie

procedury takiego działania dla Narodowego Centrum Krwi. Ułatwiłoby to współpracę między

instytucjami państwowej służby krwi, które w odpowiednim czasie mogłyby otrzymać

informację o planowanych akcjach oraz programach. Wprowadzenie odpowiednich regulacji

systemowych mogłoby okazać się skutecznym narzędziem do rozwiązania kwestii

odpowiedniej kontroli.

Pomimo nałożonego na Regionalne Centrum Krwiodawstwa i Krwiolecznictwa

w Poznaniu obowiązku sprawowania nadzoru i kontroli nad pracowniami serologii

i immunologii transfuzjologicznej oraz jakością badań wykonywanych przez zatrudnionych w

nich pracowników, w badanym okresie nie było w pełni skutecznych mechanizmów

umożliwiających ustalenie, czy nadzorem tym objęto wszystkie działające na jego terenie

pracownie. Rozbieżność pomiędzy danymi zawartymi w rejestrze podmiotów leczniczych,

a danymi posiadanymi przez Centrum, wskazywać może także na nierzetelną realizację przez

podmioty lecznicze obowiązku zgłaszania zmiany wpisów w rejestrze w zakresie kodów

identyfikacyjnych oraz szczegółowego sposobu ich nadawania lub obowiązku zgłaszania

organowi prowadzącemu rejestr wszelkich zmian danych objętych tym rejestrem.

180

Wielu dyrektorów Regionalnych Centrów Krwiodawstwa i Krwiolecznictwa wskazuje

na potrzebę wprowadzenia regulacji umożliwiających Centrom dostęp do rzetelnych informacji

o działających pracowniach serologii lub immunologii transfuzjologicznej. W tym celu należy

podjąć działania, polegające na sformułowaniu w projekcie ustawy o krwiodawstwie i

krwiolecznictwie obowiązku poinformowania właściwej jednostki organizacyjnej publicznej

służby krwi o rozpoczęciu działalności przez kierownika pracowni immunologii

transfuzjologicznej lub medycznego laboratorium diagnostycznego, w ramach, którego

funkcjonuje taka pracownia.

Z uwagi na utrzymujący się niedobór krwi i jej składników w okresie letnim,

uzasadniona jest analiza skuteczności działań prowadzonych przez jednostki organizacyjne

publicznej służby krwi w tym okresie, poszukiwanie nowych form aktywności oraz

prowadzenie działań o charakterze systemowym. Zasadnym jest również rozważenie w tym

czasie szerszej współpracy z pracodawcami lub organizatorami dużych imprez w celu

propagowania krwiodawstwa i pobierania krwi w systemie ekipowym, kierowanie działań

promocyjnych do dawców grup deficytowych, a także propagowanie skutecznych rozwiązań

już stosowanych przez część jednostek organizacyjnych publicznej służby krwi. Za dobrą

praktykę uznać można stosowanie systemu powiadamiania dawców o potrzebie pozyskania

krwi określonej grupy poprzez sms-y i kontakt telefoniczny z dawcami posiadającymi taką

grupę krwi. Umożliwiłoby to bardziej racjonalne pozyskiwanie krwi oraz dostosowanie

poziomu zaopatrzenia do aktualnego zapotrzebowania podmiotów leczniczych.

Rekomendowanym rozwiązaniem dla szpitali prowadzących banki krwi jest

rozpoczęcie zaopatrywania się na bieżąco w krew i jej składniki w OT. Takie rozwiązanie

uznać można za dobrą praktykę, która umożliwi optymalizację wykorzystania krwi i jej

składników w szpitalu, ponieważ nie wymaga gromadzenia zapasów krwi i nie powoduje strat

w przypadkach braku potrzeby ich wykorzystania.

Kształtowanie pożądanego stopnia wrażliwości społecznej w zakresie bezinteresownej

pomocy potrzebującym poprzez honorowe oddawanie krwi jest dokonywane za pomocą

programów edukacyjno-informacyjnych. Skuteczność tych programów jest związana

z długotrwałym, systematycznym procesem zdobywania i pielęgnowania zaufania

potencjalnych dawców do idei i instytucji skupionych wokół problematyki krwiodawstwa.

181

Takie działania mogą być skrócone (bez szkody dla ich, jakości) m.in. poprzez zastosowanie

działań public relations.

Do osiągnięcia celu w postaci poprawy wiedzy społeczeństwa w zakresie

podejmowania świadomej decyzji o regularnym oddawaniu krwi i jej składników, niezbędne

jest przygotowanie i przeprowadzenie wszelkich działań promocyjnych i edukacyjnych, które

powinny być prowadzone z uwzględnieniem zasad skutecznej kampanii społecznej. Zatem

prowadzone działania powinny być rozpoznawalne, zaplanowane długofalowo i nakierowane

na systematyczność poruszania danego problemu. Działania te muszą być określone przez

cztery podstawowe funkcje: motywowanie, mobilizowanie, informacja, edukacja.

Wskazane jest opracowanie kreacji wizualnej, która będzie w kolejnych latach

motywem przewodnim tych działań, co umożliwi zwiększenie rozpoznawalności kampanii, a

także wzmocni efekt zapamiętywania i długofalowości podejmowanych działań. Działania

promocyjno-edukacyjnych powinny być szczegółowo dobrane do grup odbiorców. Ma to na

celu zwiększenie zainteresowania honorowym krwiodawstwem nie tylko obecnych dawców

oraz wyedukowanie potencjalnych przyszłych dawców (poprzez promowanie i wdrażanie

programów edukacyjnych w szkołach i na uczelniach), ale także wzmocnienie i ugruntowanie

wiedzy w tzw. otoczeniu dawców, które ma istotny wpływ na podejmowane decyzje.

Prowadzona powinna być edukacja i zachęcanie poszczególnych grup społecznych,

działających w otoczeniu krwiodawców, do ich czynnego uczestnictwa w prowadzonych

kampaniach. Coraz częściej od postawy pracodawców, przedstawicieli mediów, samorządów,

polityków, pracowników przychodni lekarskich zależy skuteczność i efektywność działań

podejmowanych w zakresie krwiodawstwa, a w konsekwencji w kształtowaniu decyzji

dawców.

Zadania realizowane przez Dział Marketingu Regionalnego Centrum Krwiodawstwa

i Krwiolecznictwa w Poznaniu powinny podlegać stałemu redefiniowaniu celów, poprawianiu,

udoskonalaniu i wprowadzaniu innowacyjnych sposobów i metod działania191. We wszystkich

191 Działania te muszą spełniać kryteria dobrej praktyki: 1. skuteczność - stopień, w jakim praktyka pozwala na

osiągnięcie założonych rezultatów; 2. zasięg - stopień, w jakim praktyka oddziałuje na grupę docelową;

3. wykonalność - możliwość wdrożenia; 4. możliwość transferu - stopień, w jakim praktyka może być zastosowana

lub zaadaptowana w innych warunkach; 5. trwałość - stopień, w jakim praktyka pozwala na jej utrzymanie w

czasie i osiągnięcie rezultatów w perspektywie długoterminowej; 6. Inne kryteria - istotność (znaczenie dla grupy

182

przeanalizowanych działaniach Regionalnego Centrum Krwiodawstwa i Krwiolecznictwa w

Poznaniu dostrzec można, iż starano się dotrzeć z informacją do potencjalnych dawców,

stosując różne formy komunikacji. Centrum bierze udział w działaniach, z mniejszym bądź

większym zaangażowaniem, mających na celu uświadomienie, informowanie i edukowanie

społeczeństwa w zakresie honorowego krwiodawstwa.

W szerokim spektrum wykorzystywanych instrumentów zastanawia brak motywatorów

o charakterze emocjonalnym, wzmacniającym satysfakcję dawcy, jako osoby spełniającej

dobry uczynek i okazującej bezinteresownie pomoc innym. Biorąc pod uwagę informacje

pojawiające się w okresie letnim w środkach masowego przekazu o braku krwi i jej składników

bądź najnowsze raporty o stanie i strukturze dawców krwi można się zastanowić czy nie należy

wzmocnić opisanych motywatorów poprzez kształtowanie gotowości ludzi do honorowego

oddawania krwi. Programy kształtujące ową gotowość muszą być wsparte rzetelną wiedzą na

temat potrzeb społecznych w zakresie krwiodawstwa, jak i możliwości każdej osoby wstąpienia

w szeregi honorowych krwiodawców.

W celu poprawy sytuacji można wskazać na potencjalne możliwości, w tym m. in. na

zakrojone na jeszcze szerszą skalę aktywne działania w zakresie marketingu oraz public

relations. Istotnym wsparciem dla promocji idei honorowego krwiodawstwa może być

kształtowanie relacji jednostek publicznej służby krwi z potencjalnymi dawcami, które może

skutkować wsparciem społecznym jednostek służby krwi przez potencjalnych dawców,

zmieniając ludzkie postawy i zachowania wobec krwiodawstwa. W Polsce największą

rozpoznawalnością (i być może skutecznością) cieszą się kampanie promocyjne, których

efektem jest chwilowy wzrost ilości dawców. Jak wynika z analizy przeprowadzonej przez

Sebastiana Twaróg stosunek dawców pierwszorazowych do wielokrotnych jest w niektórych

województwach wysoce niekorzystny192. Jeżeli założyć, że tendencja kształtowana latami

utrzyma się, wówczas porównanie danych dotyczących ilości osób oddających krew

w stosunku do ilości osób, które chociaż jeden raz w życiu oddały krew wskazuje na to, że

rezultatem akcji promocyjnych bywa jednorazowe, a nie wielokrotne oddawanie krwi. Sytuacja

ta świadczy o tym, że osoby, które mają zdolność do oddawania krwi nie zostały skutecznie

odbiorców), zaangażowanie społeczeństwa (w tym grupy docelowej), współpraca wielu interesariuszy,

innowacyjność. 192 S. Twaróg, Kształtowanie relacji jednostek…, s. 148.

183

przekonane do idei honorowego krwiodawstwa. Z punktu widzenia zasad efektywnego

podejścia do gospodarowania ograniczonymi zasobami krwi powinno organizatorom systemu

najbardziej zależeć na przekonaniu dawców do wielokrotnych oddań krwi. Taki rezultat można

osiągnąć stosując działania uświadamiające, mające charakter długoterminowy.

Czynnikami wpływającymi na niekorzystne kształtowanie się relacji w omawianym zakresie

prawdopodobnie są:

fakt funkcjonowania licznych instytucji, które zajmują się promocją

krwiodawstwa (Ministerstwo Zdrowia, Narodowe Centrum Krwi, Instytut

Hematologii i Transfuzjologii, Regionalne Centra Krwiodawstwa i

Krwiolecznictwa, Polski Czerwony Krzyż, Europejska Fundacja Honorowego

Dawcy Krwi „Krewniacy");

brak współpracy pomiędzy tymi jednostkami;

brak wyznaczonej strategii PR oraz instytucji koordynującej programy

promocyjne. Powyższe może skutkować brakiem wyrazistości działań, ocen

skuteczności tych działań, a także marnotrawstwem środków publicznych.

Działania promocyjne i PR prowadzone w Regionalnym Centrum Krwiodawstwa

i Krwiolecznictwa w Poznaniu wskazują na wzrost świadomości społecznej wśród instytucji

publicznej służby krwi oraz samych dawców. Jednakże chcąc zwiększyć liczbę dawców oraz

kształtować relacje pomiędzy punktami poboru a potencjalnymi dawcami, jako elementem

„zasilania” systemu cywilnego krwiodawstwa w Polsce powinny:

dążyć do zmiany struktury dawców, z położeniem szczególnego nacisku na

zwiększenie ilości dawców wielokrotnych,

traktując narzędzia PR, jako źródło prawdopodobnego sukcesu w kształtowaniu

przekonań obywateli wyznaczyć bieżące i długotrwałe cele, strategie PR oraz

wybrać najskuteczniejsze instrumenty we współpracy z pozostałymi instytucjami,

poddać się koordynacji w zakresie działań PR na terenie Polski, zaś rola

koordynatora powinna przypaść wybranej jednostce,

opracować program monitorowania oraz oceny skuteczności prowadzonych

działań promocyjnych na swoim obszarze działania.

W odniesieniu do działań promocyjnych, warto rozważyć możliwość usprawnienia

koordynacji promocji honorowego krwiodawstwa. Jedną z możliwości jest stworzenie systemu

184

opierającego się na lokalnych akcjach promocyjnych, które mają lepszą skuteczność niż akcje

ogólnokrajowe. Mowa tutaj szczególnie o wdrożeniu odpowiednich działań skierowanych

przede wszystkim do małych miast oraz wsi, gdzie akcje ogólnopolskie nie cieszą się takim

zainteresowaniem, jak w przypadku miast o znacznej licznie mieszkańców, np. miast

wojewódzkich. Można dostrzec tutaj problemy natury organizacyjnej, związane

z promocją, czy brakiem odpowiedniej wiedzy na temat krwiodawstwa, także wśród

koordynatorów.

W analizowanym okresie w Regionalnym Centrum Krwiodawstwa i Krwiolecznictwa

w Poznaniu podjęto wiele działań w celu propagowania idei honorowego krwiodawstwa wśród

młodzieży. Działania takie były prowadzone w oparciu o ogólnopolski pakiet edukacyjny

przygotowany przez Narodowe Centrum Krwi. Skierowany on był przede wszystkim do

uczniów szkół gimnazjalnych i ponadgimnazjalnych, zawierający m.in. scenariusze zajęć

lekcyjnych oraz filmy edukacyjne. Istotnym jest także fakt, iż w ramach kampanii społecznej

Twoja krew - Moje życie Narodowe Centrum Krwi dokonało zakupu materiałów promocyjnych,

które następnie zostały przekazane m.in. Regionalnemu Centrum Krwiodawstwa i

Krwiolecznictwa w Poznaniu.

Pomimo tego, iż akcje propagujące honorowe krwiodawstwo cieszą się sukcesem, warto

rozważyć również inne podejście do problemu edukacji w zakresie krwiodawstwa. Należałoby

rozważyć możliwości współpracy z organizacjami pozarządowymi oraz studenckimi

propagującymi ideę honorowego krwiodawstwa. Jedną z możliwości mogłoby być zacieśnienie

współpracy przy organizacji Studenckiej Akcji Honorowego Krwiodawstwa – Wampiriada,

organizowaną przez Niezależne Zrzeszenie Studentów. Narodowe Centrum Krwi dysponuje

odpowiednimi narzędziami umożliwiającymi poszerzenie zasięgu akcji, chociażby w zakresie

promocyjnym. Wprowadzając odpowiednie modyfikacje w programie nauczania w szkołach

podstawowych, gimnazjalnych oraz ponadgimnazjalnych, młodzież pobierająca naukę w tych

placówkach byłaby uwrażliwiana na potrzebę oddawania krwi, co mogłoby owocować

większym zaangażowaniem zarówno w organizację akcji takich jak wspomniana już

Wampiriada oraz samo oddawanie krwi. Narodowe Centrum Krwi ma możliwość zgłaszania

postulatów, co więcej – do jego zadań należy opracowywanie rekomendacji dla ministra

właściwego do spraw zdrowia dotyczących rozwiązań systemowych w zakresie publicznej

służby krwi. W związku z powyższym wartym rozważenia byłoby wprowadzenie konsultacji

185

organów zarządzających z przedstawicielami organizacji pozarządowych wyrażającymi

zaangażowanie oraz chęć pomocy w zakresie edukacji młodzieży, obejmującej ideę

honorowego krwiodawstwa. Poszukując rozwiązań szczegółowych można wskazać na

potencjalną przestrzeń do propagowania idei krwiodawstwa, jaką jest Poznański Festiwal

Nauki i Sztuki. To czterodniowe akademickie wydarzenie ma zadanie popularyzować naukę i

sztukę wśród społeczności Poznania i okolic, a także gości z innych regionów kraju. Naukowcy

z sześciu poznańskich uczelni, Laboratorium Wyobraźni i poznańskiego oddziału Polskiej

Akademii Nauk poprzez laboratoria, warsztaty, pokazy doświadczeń i inne formy ukazują

uczestnikom w przystępny sposób świat nauki. Gościom w odkrywaniu, analizowaniu i

tworzeniu towarzyszą najwyższej klasy specjaliści, by dzielić się z nimi swoim

doświadczeniem i pasją. Jednym z elementów programu mogłyby stać się cykliczne wizyty w

Regionalnym Centrum Krwiodawstwa i Krwiolecznictwa w Poznaniu połączone z wykładami

(we współpracy z naukowcami z Uniwersytetu Medycznego) na temat krwi, metod poboru i

jego bezpieczeństwie, kwestii związanych z zapotrzebowaniem na krew.

Inspiracją do kolejnych działań marketingowych może być kampania społeczna

zrealizowana we Francji w ramach Światowego Dnia Krwiodawcy (14 czerwca 2009 r.) . Była

ona skierowana do szerokiego grona odbiorców. W wydarzenie zaangażowało się 20 głównych

miast oraz 150 stałych punktów poboru krwi. Ważne było zaangażowanie partnerów

medialnych. Udanym elementem kampanii było umieszczenie w parkach i na deptakach wielu

miast ogromnej książki z opowiadaniami o krwiodawstwie napisanymi przez znanych

francuskich pisarzy. W tych miastach odbywały się publiczne odczyty tych opowiadań.

Ciągle należy powracać do długotrwałego i atrakcyjnego wizualnie stosowania

billboardów, rysunków i zdjęć w gazetach - nie, jako elementów promocji produktu, ale jako

budowanie relacji społecznej związanej ze świadomością, dla kogo kierowana jest krew i jej

składniki oraz informacją, że każdy z nas może jej potrzebować (chwyty socjotechniczne).

W najbliższym czasie powinna być także utrzymywana dotychczasowa aktywność Centrum

w serwisach społecznościowych, które tworzą doskonałą przestrzenią do propagowania idei

krwiodawstwa oraz do podejmowania natychmiastowego działania (m.in. Facebook, Twitter,

Instagram czy YouTube).

186

Struktura zachęt stosowana w Polsce posiada stałe elementy związane z uzupełnieniem

bilansu „energetycznego" dawcy uszczuplonego poprzez oddanie krwi (posiłki, dzień wolny od

pracy), rekompensujące wydatki związane z procesem oddania krwi (zwrot kosztów podróży,

rekompensata utraconych dochodów) oraz drobne zachęty (upominki, gadżety). Zastanawia

brak motywatorów o charakterze emocjonalnym, wzmacniającym satysfakcję dawcy, jako

osoby spełniającej dobry uczynek i okazującej bezinteresownie pomoc innym. Biorąc pod

uwagę informacje pojawiające się w środkach masowego przekazu o braku krwi

i jej składników bądź najnowsze raporty o stanie i strukturze dawców krwi można się

zastanowić czy nie należy wzmocnić opisanych motywatorów poprzez kształtowanie

gotowości ludzi do honorowego oddawania krwi.

W oparciu o zebrane wnioski należy wskazać następujące metody promocji

honorowego krwiodawstwa, do wykorzystania, jako dobre praktyki:

wprowadzenie w szkołach, ponadpodstawowych do obowiązkowego programu

nauczania zagadnień o krwiodawstwie, krwiolecznictwie, dawstwie szpiku i

transplantologii;

cykliczna edukacja i promocja w środkach masowego przekazu, w różnych jej

formach w Telewizji Publicznej, Radiu, itp. dla społeczeństwa i środowisk

pozaszkolnych;

ogólnopolskie kampanie promujące idee honorowego krwiodawstwa, dawstwa

szpiku, np. bilbordy promujące honorowe krwiodawstwo na terenie całego kraju,

na wzór kampanii wyborczych;

medialne (TV, internet), ogólnopolskie celebrowanie świąt krwiodawców, ·tj.

Światowego Dnia Krwiodawcy, Dni Honorowego Krwiodawstwa i organizacja

ogólnopolskich imprez, gali krwiodawców oraz ich wyróżnianie, nagradzanie, itp.;

gadżet, jako forma podziękowania dla każdego krwiodawcy, a nie dla nielicznych;

respektowanie przywilejów należnych krwiodawcom przez pracodawców, np.

honorowanie zwolnień od pracy w dniu oddania krwi wydawanych przez jednostkę

publicznej służby krwi, honorowanie udzielania świadczeń zdrowotnych

zasłużonym honorowym krwiodawcom bez kolejek.

187

Rekapitulując, należy stwierdzić, iż w celu dalszego rozwoju krwiodawstwa

i krwiolecznictwa w Polsce konieczne jest doprecyzowanie działania i instrumentów, które

miałyby ukierunkowywać realizację strategii i służyć, jako jej wyposażenie. Wskazać przy tym

należy na problemy następujące:

udoskonalenie komunikacji z obywatelami RP (UE) w zakresie zagadnień dotyczą-

cych krwiodawstwa i krwiolecznictwa;

zwiększenie udziału społeczeństwa obywatelskiego i zainteresowanych stron

w kształtowaniu polityki związanej ze zdrowiem i honorowym krwiodawstwem;

opracowanie wspólnego podejścia do włączenia obaw związanych ze zdrowiem

i krwiodawstwem do innych polityk zdrowotnych;

promowanie współpracy międzynarodowej związanej z krwiodawstwem

i krwiolecznictwem;

poprawa wczesnego wykrywania, oceny i komunikacji ryzyka poprzez

promowanie bezpieczeństwa produktów i substancji pochodzenia ludzkiego.

Wydaje się wskazane opracowanie dokumentu, który zawierałby szczegółową listę

z określeniem działania i środków wspierania poszczególnych przedsięwzięć związanych

z realizacją strategii rozwoju honorowego krwiodawstwa. Na liście tej powołać należy cele

programu i wiązki aktywności, które byłyby im podporządkowane:

cel 1 - ochrona obywateli przed zagrożeniami dla zdrowia: wzmocnienie promocji idei

honorowego krwiodawstwa, reagowanie na sytuacje nadzwyczajne;

cel 2 - promowanie honorowego krwiodawstwa w połączeniu z promocją polityk

prowadzących do zdrowszego sposobu życia: promowanie zdrowia poprzez zmierzenie się

z uwarunkowaniami honorowego krwiodawstwa;

cel 3 - poprawa efektywności i skuteczności systemów honorowego krwiodawstwa:

osiągnięcie synergii między krajowymi systemami honorowego krwiodawstwa. Ostatnią grupę

aktywności stanowiłyby działania przyczyniające się do osiągnięcia wszystkich wyżej

wymienionych celów, co dotyczyłoby poprawy informacji i wiedzy w dziedzinie rozwoju

honorowego krwiodawstwa.

188

Powszechnie wiadomym jest, iż działania profilaktyczne w największym stopniu

wpływają na stan zdrowia populacji. Należy jednak pamiętać, że u podstaw całego systemu

leży strategiczny zapas krwi niezbędnej do ratowania życia. Dlatego skuteczne, bezpieczne

i racjonalne krwiodawstwo musi być jednym z fundamentów efektywnego systemu ochrony

zdrowia.

189

Zakończenie

Analizując zebrane źródła i literaturę przedmiotu można

z całą odpowiedzialnością stwierdzić, że składniki krwi i produkty krwiopochodne należą wciąż

do najczęściej stosowanych środków leczniczych. W Polsce wykonuje się rocznie około 1,5

miliona przetoczeń składników krwi. Jej pobieraniem, oddzielaniem składników i wydawaniem

zajmuje się dwadzieścia jeden Regionalnych Centrów Krwiodawstwa i Krwiolecznictwa.

Na świecie dokonuje się obecnie, co roku około 80 milionów pobrań krwi. Do

intensywnego rozwoju współczesnej transfuzjologii, który nastąpił w drugiej połowie

dwudziestego wieku, przyczyniły się szczególnie następujące osiągnięcia:

opracowanie techniki izolacji poszczególnych składników komórkowych krwi, co

umożliwiło ich stosowanie w zależności od indywidualnego zapotrzebowania chorego;

opracowanie metod frakcjonowania osocza, dzięki którym otrzymuje się między innymi

albuminę, immunoglobuliny i koncentraty czynników krzepnięcia;

wprowadzenie do użytku jednorazowych zestawów z tworzyw sztucznych do

pobierania, preparowania, przechowywania oraz przetaczania krwi i jej składników;

wynalezienie tzw. separatorów komórkowych, umożliwiających pobieranie

bezpośrednio od dawcy wybranych składników krwi, np. płytek lub osocza;

zastosowanie metod inżynierii genetycznej, m.in. do produkcji koncentratów

czynników krzepnięcia;

wdrożenie nowoczesnych metod badania i preparatyki krwi w celu eliminacji części

zagrożeń związanych z przetoczeniem.

W XX wieku opracowano również szereg alternatywnych w stosunku do transfuzji

metod leczenia, w tym techniki autotransfuzji, trwały również prace nad stworzeniem tzw.

„sztucznej krwi”, budzącej od lat duże zainteresowanie, ale nieraz również obawy.

Krew i jej składniki są niezastąpionymi i szeroko stosowanymi środkami leczniczymi, stąd

niezwykle istotne jest zapewnienie prawidłowo funkcjonującego systemu krwiodawstwa

i krwiolecznictwa, umożliwiającego efektywne i dostosowane do aktualnych potrzeb

zaopatrzenie pacjentów w krew i jej składniki. Jednocześnie system ten powinien

190

zagwarantować bezpieczeństwo dawców i biorców krwi oraz optymalne wykorzystanie tego

bezcennego leku.

Procesy zapewniające sprawność działania systemu możemy określić mianem

bezpieczeństwa publicznej służby krwi. Zmiany demograficzne, emigracja młodych ludzi,

współczesne tempo życia i czynniki wpływające na stan zdrowia ludności nie pozostają bez

wpływu na krąg potencjalnych dawców krwi w Polsce. A to przy jednoczesnym rozwoju

medycyny, rosnącej liczbie zabiegów i terapii wymagających jej stosowania, stwarza ryzyko

niezapewnienia niezbędnej dla potrzeb leczenia ilości krwi. Ponieważ pozyskanie tego leku jest

zależne od dobrej woli dawców, niemal wyłącznie honorowych, koniecznym jest zapewnienie

im bezpiecznych i dogodnych warunków jej oddawania. Bezpieczeństwo istotnie jest również

z punktu widzenia potencjalnych odbiorców oraz pracowników jednostek poboru i

przetwarzania krwi, a także jest elementem wielopłaszczyznowego zjawiska bezpieczeństwa

publicznego (zwłaszcza w obliczu potencjalnych zagrożeń publicznych). Ryzyko związane ze

stosowaniem krwi i jej składników oraz ich ograniczone zasoby, wymagają istnienia

skutecznego nadzoru zarówno nad pozyskiwaniem, przetwarzaniem i magazynowaniem, jak i

klinicznym ich stosowaniem.

Pacjenci powinni mieć gwarancję, że w przypadkach uzasadnionych stanem zdrowia

otrzymają niezwłocznie bezpieczną krew (poddaną badaniom, właściwie przygotowaną oraz

przechowywaną), a dawcy zapewnienie, że ich dar jest właściwie wykorzystywany. Z kolei z

punktu widzenia bezpieczeństwa publicznego niezbędne jest zapewnienie w państwie

(regionie) właściwej ilości krwi i jej składników nie tylko na bieżące potrzeby, ale także w razie

nagłego zapotrzebowania (w obliczu katastrofy naturalnej lub zagrożenia będącego wynikiem

działalności ludzkiej).

Na całym świecie trwają badania nad możliwością stworzenia sztucznego substytutu

krwi. Wobec faktu niewyprodukowania substancji, która by ją w pełni zastąpiła, nadal jedynym

sposobem pozyskania krwi jest jej oddawanie przez ludzi. W tym celu niezbędny wydaje się

właściwy system kontroli nad jednostkami odpowiedzialnymi za pobór, przechowywanie,

dystrybucję i przetwarzanie krwi i jej pochodnych w celu zapewnienia szeroko rozumianego

bezpieczeństwa publicznej służby krwi.

W Polsce w analizowanym okresie 2007-2017 system publicznej służby krwi zapewniał

jednolite zasady funkcjonowania, dzięki obowiązującym w całym kraju przepisom. Umożliwiał

191

on dostateczny nadzór nad krwiolecznictwem, a także samowystarczalność kraju w

zaopatrzenie w krew, jej składniki i preparaty krwiopochodne. Gwarantował bezpieczeństwo

zarówno dawcom jak i pacjentom leczonym krwią dzięki stosowaniu takich samych,

sprawdzonych procedur pobierania oraz badania krwi i jej składników w Regionalnych

Centrach Krwiodawstwa i Krwiolecznictwa na terenie całego kraju. Należy stwierdzić, że

struktury organizacyjne krwiolecznictwa i krwiodawstwa w Polsce są właściwie przygotowane

do realizacji zadań polityki zdrowotnej państwa.

Regionalne Centrum Krwiodawstwa i Krwiolecznictwa działa w Poznaniu przy ul.

Marcelińskiej 44 i jest w leczeniu chorych partnerem niemal wszystkich lokalnych szpitali. Nie

tylko dostarcza im krew i produkty krwiopochodne, ale także służy konsultacjami. Ponadto

z niezwykłą intensywnością popularyzuje ideę honorowego krwiodawstwa.

W latach 2007-2017 Regionalne Centrum Krwiodawstwa i Krwiolecznictwa w

Poznaniu zapewniało dostępności krwi i jej składników na wysokim poziomie. Należy

pozytywnie ocenić utworzony przez Centrum system zapewnienia, jakości krwi i jej

składników oraz zapewnienia bezpieczeństwa dawców i biorców krwi, a także jego

funkcjonowanie w zakresie przestrzegania zasad pobierania krwi, oddzielania jej składników,

ich przechowywania i wydawania. Zapewnienie dostępności krwi niezbędnej do

przeprowadzenia procedur medycznych jest przedmiotem stałych prac zespołu Regionalnego

Centrum Krwiodawstwa i Krwiolecznictwa w Poznaniu. Do optymalizacji wykorzystania krwi

w szpitalach przyczynić się mogą okresowe szkolenia wszystkich lekarzy w zakresie

krwiolecznictwa (obowiązek okresowych szkoleń lekarzy w tym zakresie ujęto w projekcie

ustawy o krwiodawstwie i krwiolecznictwie) oraz szkolenia dla członków komitetów

transfuzjologicznych

W poznańskim Centrum dużo uwagi poświęcono propagowaniu krwiodawstwa.

Analiza wyników badania ankietowego przeprowadzonego wśród krwiodawców wskazuje,

że promocja honorowego krwiodawstwa w ograniczonym jednak zakresie docierała

do potencjalnych dawców, choć to właśnie reklamę, audycje i artykuły w mediach dawcy

wskazywali, jako najskuteczniejszą formę popularyzacji i promocji honorowego

krwiodawstwa. Aby utrzymać, na co najmniej dotychczasowym poziomie liczbę honorowych

dawców systematycznie oddających krew potrzebna jest rzetelna identyfikacja ich potrzeb,

umożliwiająca dostosowanie warunków poboru krwi do oczekiwań tych osób. Kluczowe

192

znaczenie dla wyboru przez nich miejsca oddawania krwi ma jego bliskość do miejsca

zamieszkania lub miejsca pracy, a w przypadku poboru ekipowego dostępność, wygoda

i oszczędność czasu.

Dokonując analizy działań podejmowanych przez Regionalne Centrum Krwiodawstwa i

Krwiolecznictwa w Poznaniu rekomendujemy wprowadzenie usprawnień w zakresie kontroli,

edukacji oraz sposobu propagowania idei honorowego krwiodawstwa. Sprawne

funkcjonowanie tego systemu zależy od współpracy pomiędzy dawcami krwi a Regionalnym

Centrum Krwiodawstwa i Krwiolecznictwa, a następnie pomiędzy Regionalnym Centrum

Krwiodawstwa i Krwiolecznictwa w Poznaniu a podmiotami leczniczymi, które udzielają

świadczeń zdrowotnych wymagających przetoczenia krwi i jej składników.

W ostatnim rozdziale pracy wskazano na możliwości, w tym m. in. na zakrojone na szeroką

skalę aktywne działania w zakresie marketingu oraz public relations. Działania te muszą być

określone przez cztery podstawowe funkcje: motywowanie, mobilizowanie, informacja,

edukacja. Programy kształtujące ową gotowość powinny być wsparte rzetelną wiedzą na temat

potrzeb społecznych w zakresie krwiodawstwa, jak i możliwości każdej osoby wstąpienia w

szeregi honorowych krwiodawców.

Z uwagi na utrzymujący się niedobór krwi i jej składników w okresie letnim uzasadniona

jest analiza skuteczności działań prowadzonych przez jednostki organizacyjne publicznej

służby krwi w tym okresie, poszukiwanie nowych form aktywności oraz prowadzenie działań

o charakterze systemowym. Zasadnym jest również rozważenie w tym czasie szerszej

współpracy z pracodawcami lub organizatorami dużych imprez w celu propagowania

krwiodawstwa i pobierania krwi w systemie ekipowym, kierowanie działań promocyjnych

do dawców grup deficytowych, a także propagowanie skutecznych rozwiązań już stosowanych

przez część jednostek organizacyjnych publicznej służby krwi.

Instytucje zdrowotne, w tym także stacje krwiodawstwa, posiadają duży potencjał ludzki i

dużą wiedzę o sprawach dotyczących uwarunkowań zdrowotnych i działań, które mogą być

podejmowane, aby wzmocnić potencjał zdrowotny i zapobiegać chorobom. Bardzo często

specjaliści są w stanie projektować dobre akcje promocji zdrowia. Te możliwości powinny być

wykorzystane.

193

Istotnym elementem działań mających na celu pozyskanie dawców systematycznie

oddających krew powinna być nowoczesna edukacja z zakresu krwiodawstwa, obalająca wiele

mitów i stereotypów ciągle funkcjonujących w społeczeństwie. Szczególnie ważna jest

edukacja w szkołach ponadgimnazjalnych, których uczniowie mogą rozpocząć oddawanie krwi

i kontynuować je w późniejszym okresie. W tym celu powinny być wykorzystane nowoczesne

technologie informatyczne i komunikacyjne, jak np. portale społecznościowe i specjalnie

dedykowane aplikacje.

Przestrzenią do propagowania idei krwiodawstwa powinien stać się Poznański Festiwal

Nauki i Sztuki organizowany przez naukowców z sześciu poznańskich uczelni i Polskiej

Akademii Nauk. W jego ramach zorganizować można cykliczne wizyty w Regionalnym

Centrum Krwiodawstwa i Krwiolecznictwa w Poznaniu połączone z wykładami (we

współpracy z naukowcami z Uniwersytetu Medycznego) na temat krwi, metod poboru i jego

bezpieczeństwie, kwestii związanych z zapotrzebowaniem na krew.

Najważniejsze postulaty dotyczące przyszłych badań można sformułować następująco:

w jaki sposób wykorzystać potencjał wizerunkowy Regionalnego Centrum

Krwiodawstwa i Krwiolecznictwa w Poznaniu?

w jaki sposób zintensyfikować obecność idei honorowego krwiodawstwa na

płaszczyźnie właściwej dla kultury masowej?

w jaki sposób konstruować przekazy dotyczące działalności Centrum?

w jaki sposób powinny być konstruowane przekazy adresowane do: młodzieży,

mieszkańców dużych miast, osób z wyższym wykształceniem?

W świetle dotychczasowych badań należy stwierdzić, że dla Regionalnego Centrum

Krwiodawstwa i Krwiolecznictwa w Poznaniu najważniejszym celem na najbliższe lata

powinno być utrzymanie liczby dawców i donacji przynajmniej na dotychczasowym poziomie.

W zakresie krwiolecznictwa przewidywać należy, że starzejące się społeczeństwo będzie

oddziaływać na zwiększone zapotrzebowanie na krew i jej składniki. A zatem konieczne

wydaje się traktowanie polityki krwiodawstwa, jako kluczowej subdyscypliny polityki

zdrowotnej. Oznacza to także zwiększenie (przywrócenie) odpowiedzialności państwa i jego

kompetentnych organów za kreowanie i realizację polityki krwiodawstwa.

194

Dostępność krwi i jej składników wykorzystywanych w celach leczniczych w dużej mierze

zależy od gotowości obywateli do jej honorowego oddawania. Dlatego do priorytetowych

zadań stojących przed publiczną służbą krwi należy wzmacnianie spójnej polityki dotyczącej

promocji zdrowia na szczeblu krajowym i na szczeblu regionalnym. Ludzie stali się bardziej

wymagający i mniej skłonni do poddawania się tradycyjnym hasłom. W nowych

okolicznościach konieczność stosowania ponadindywidualnego, zbiorowego podejścia stała się

czynnikiem ponownego odkrycia wagi publicznej odpowiedzialności, a także zdrowia

publicznego, dla którego troska o zdrowie jest imperatywem technicznym i społecznym.

W konsekwencji zapotrzebowanie na informację stal się potrzebą powszechnie odczuwaną, bo

bez informacji świadomy udział w akcji krwiodawstwa stal się niemożliwy. Podkreślić jednak

należy, że nie można poprzestać w tej sprawie na spontanicznym rozwoju i konieczne jest

rozbudowywanie instytucjonalnych mechanizmów wzmacniających ten proces.

195

Bibliografia

Źródła prawa

Wykaz podstawowych aktów prawnych związanych z analizowaną jednostką

Dyrektywa 2002/98/WE Parlamentu Europejskiego i Rady z dnia 27 stycznia 2003 r.

ustanawiająca normy, jakości i bezpiecznego pobierania, testowania, przetwarzania,

przechowywania i dystrybucji krwi ludzkiej i składników krwi oraz zmieniająca

dyrektywę 2001/83/WE (Dz. Urz. UE Nr L 33 z dnia 8 lutego 2003 r. PL. ES. rozdz.

15, t. 7, s. 346).

Dyrektywa Komisji 2004/33/WE z 22 marca 2004 r. wykonująca Dyrektywę

2002/98/WE Parlamentu Europejskiego i Rady dotycząca szczegółowych wymagań

technicznych dla krwi i jej składników (Dz. Urz. UE Nr L 91 z dnia 30 marca 2004 r.

PL. ES. rozdz. 15, t. 8, s. 272).

Dyrektywa Komisji 2005/61/WE z 30 września 2005 r. wykonująca Dyrektywę

2002/98/WE Parlamentu Europejskiego i Rady w zakresie wymogów dotyczących

śledzenia losów krwi oraz powiadamiania o poważnych, niepożądanych reakcjach i

zdarzeniach (Dz. Urz. UE Nr L 256 z 1 października 2005 r. PL).

Dyrektywa Komisji 2005/62/WE z 30 września 2005 r. wykonująca Dyrektywę

2002/98/WE Parlamentu Europejskiego i Rady w zakresie norm i specyfikacji

wspólnotowych odnoszących się do systemu, jakości obowiązującego w placówkach

służby krwi (Dz. Urz. UE Nr L 256 z 1 października 2005 r. PL).

Ustawa z dnia 22 sierpnia 1997 r. o publicznej służbie krwi (Dz. U. z 2014 r., poz. 332).

Ustawa z dnia 26 listopada 2003 r. o zmianie ustawy o publicznej służbie krwi oraz

o zmianie ustawy o zakładach opieki zdrowotnej (Dz. U. Nr 223, poz. 2215).

Ustawa z dnia 26 lipca 1991 r. o podatku dochodowym od osób fizycznych (Dz.U.2012,

poz. 361 ze zm.).

Ustawa z dnia 15 kwietnia 2011 r. o działalności leczniczej (Dz. U. Nr z 2013 r., poz.

217 ze zm.).

Rozporządzenie Ministra Zdrowia z dnia 16 kwietnia 2004 r. w sprawie trybu

przeprowadzania kontroli w niektórych jednostkach publicznej służby krwi (Dz. U. Nr

84, poz. 794).

Rozporządzenie Ministra Zdrowia z dnia 7 grudnia 2004 r. w sprawie określenia

rzadkich grup krwi, rodzajów osocza i surowic diagnostycznych wymagających przed

pobraniem krwi zabiegu uodpornienia dawcy lub innych zabiegów oraz wysokości

ekwiwalentu pieniężnego za pobraną krew i związane z tym zabiegi (Dz. U. Nr 263,

poz. 2625 ze zm.).

196

Rozporządzenie Ministra Zdrowia z dnia 23 lutego 2005 r. w sprawie szkolenia

pielęgniarek i położnych dokonujących przetaczania krwi i jej składników (Dz. U. Nr

38, poz. 363 ze zm.).

Rozporządzenie Ministra Zdrowia z dnia 18 kwietnia 2005 r. w sprawie warunków

pobierania krwi od kandydatów na dawców krwi i dawców krwi (Dz. U. Nr 79, poz.

691 ze zm.).

Rozporządzenie Ministra Zdrowia z dnia 14 czerwca 2005 r. w sprawie sposobu

prowadzenia rejestru dawców krwi (Dz. U. Nr 109, poz. 918 ze zm.).

Rozporządzenie Ministra Zdrowia z dnia 23 marca 2006 r. w sprawie standardów,

jakości dla medycznych laboratoriów diagnostycznych i mikrobiologicznych (Dz. U.

Nr 61, poz. 435 ze zm.).

Rozporządzenie Ministra Zdrowia z dnia 26 czerwca 2012 r. w sprawie szczegółowych

wymagań, jakim powinny odpowiadać pomieszczenia i urządzenia podmiotu

wykonującego działalność leczniczą (Dz. U. z 2012 r., poz. 739).

Rozporządzenie Ministra Zdrowia z dnia 29 września 2011 r. r. w sprawie określenia

opłat za krew i jej składniki w 2012 r. (Dz. U. Nr 220, poz. 1309).

Rozporządzenie Ministra Zdrowia z dnia 13 sierpnia 2012 r. w sprawie określenia opłat

za krew i jej składniki w 2013 r. (Dz. U. z 2012 r., poz. 958).

Rozporządzenie Ministra Zdrowia z dnia 12 grudnia 2013 r. w sprawie określenia

wysokości opłat za krew i jej składniki w 2014 r. (Dz. U. z 2013 r., poz. 1559).

Rozporządzenie Ministra Zdrowia z dnia 19 września 2005 r. w sprawie określenia

sposobu i organizacji leczenia krwią w zakładach opieki zdrowotnej, w których

przebywają pacjenci ze wskazaniami do leczenia krwią i jej składnikami ( Dz. U. Nr

191, poz. 1607 ze zm.).

Rozporządzenie Ministra Zdrowia z dnia 11 grudnia 2012 r. w sprawie leczenia krwią

w podmiotach leczniczych wykonujących działalność leczniczą w rodzaju stacjonarne

i całodobowe świadczenia zdrowotne, w których przebywają pacjenci ze wskazaniami

do leczenia krwią i jej składnikami (Dz. U. z 2013 r., poz. 5).

197

Literatura

Abramek Z., Powstanie i działalność Polskiego Czerwonego Krzyża (1912-1951), Warszawa

2001.

American Red Cross, Blood Facts and Statistics, http:// www.redcrossblood.org/learn-about-

blood/blood-facts-and-statistics.

Antoniewicz-Papis J., Informatyzacja publicznej służby krwi jako element zarządzania

ryzykiem w krwiodawstwie i krwiolecznictwie, Warszawa 2016.

Korsak J.: Historia leczenia krwią i jej składnikami [w:] Transfuzjologia kliniczna, red.

J. Korsak, M. Łętowska, Bielsko Biała 2009, s. 17-24.

Nagłowski P., Od marketingu do reklamy, Warszawa 1992.

Bezpieczeństwo zdrowotne ludności Polski, http://www.stat.gov.pl/cps/rde/xbcr/bip/

BIP_stanowisko_RRL_bezp_zdrow_ludnosci.pdf.

Blood Donor Selection and Counselling, World Health Organization, http://

www.who.int/bloodsafety/voluntary_donation/blood_donor_selection_counselling/en/.

Cichocka M., Polski Czerwony Krzyż w latach 1919–2004, Płock 2006.

Działalność jednostek organizacyjnych służby krwi w Polsce w 2011 r. i 2012 r. „Journal of

Transfusion Medicine”, t. 5, 2012 oraz t. 6, 2013.

Ellingson K.D., Sapiano M.R.P., Haass K.A. i in., Continued Decline in Blood Collection and

Transfusion in the United States - 2015, „Transfusion”, 2017, t. 57, suppl. 2.

Fehler W., Bezpieczeństwo wewnętrzne współczesnej Polski. Aspekty teoretyczne i praktyczne,

Warszawa 2012.

Fehler W., Istota wewnętrznego wymiaru polityki bezpieczeństwa państwa, „Społeczeństwo i

Polityka: pismo edukacyjne”, nr 2 (2013).

Fidelski R., Zarys leczenia przetaczaniem krwi, Warszawa 1950.

Flegel W.A., Natanson C., Klein H.G., Does Prolonged Storage of Red Blood Cells Cause

Harm?, „British Journal of Hematology”, 2014, 165, nr 1, s. 3-16.

Franco R. S., Measurement of Red Celi Lifespan and Aging, „Transfusion Medicine

Hemotherapy”, 2012, t. 39, nr 5.

198

Frączkiewicz-Wronka A., Austen A., Wyzwania nowego zarządzania publicznego dla

menedżerów w ochronie zdrowia. Wyniki badań empirycznych, „Zarządzanie Zasobami

Ludzkimi”, nr 2 (79), 2011.

Global Status Report on Blood Supply and Availability, World Health Organization, Geneva

2017.

Greinacher A., Fendrich K., Hoffman W., Implication of demographics on future blood supply:

a population-based cross. Sectional study, „Transfusion”, t. 51, 2011.

Grupy krwi, red. H. Hirszfeldowa, Warszawa 1958.

Grzywna P., Polska polityka zdrowotna - stan i kierunki zmian, „Studia Humanistyczno-

Społeczne”, 2017, t. 18, s. 189-202.

Heywood A., Politologia, Warszawa 2007.

Historia medycyny, red. T. Brzeziński, Warszawa 2004.

Hrynicki W. M., Morozewicz E., Kontrola jako nieodzowny element bezpieczeństwa na

przykładzie Regionalnego Centrum Krwiodawstwa i Krwiolecznictwa w Krakowie, „Kultura

bezpieczeństwa. Nauka-praktyka-refleksje”, nr 25, 2017, s. 85-105.

Informacja o wynikach kontroli. Funkcjonowanie systemu krwiodawstwa i krwiolecznictwa,

Najwyższa Izba Kontroli, Warszawa 2014.

Janicki K., Dzieje szpitalnictwa wojskowego w Poznaniu, Oświęcim 2016.

Karl Landsteiner - Biographical, www.nobelprize.org/nobel_prizes/medicine/laure-

ates/1930/landsteiner-bio.html

Karski J. B., Praktyka i teoria promocji zdrowia, Warszawa 2003.

Karski J. B., Polityka zdrowotna samorządu terytorialnego a członkostwo Polski w Unii

Europejskiej, Warszawa 2005.

Karski J. B., Postępy promocji zdrowia: przegląd międzynarodowy, Warszawa 2006.

Klupieć R., A retrospective analysis of the temporary deferrals of blood donors in the Regional

Blood donor Center in Poznań in the years 2010-2015, „The International Journal of

Transfusion Medicine Vox Sanguinis”, (7) 2016.

Klupieć R., Honorowe krwiodawstwo w systemie bezpieczeństwa zdrowotnego, [w:] Dylematy

współczesnej obronności i bezpieczeństwa państwa. Aspekty geopolityczne i militarne, red.

Z. Trejnis, L. Trzcińska, Warszawa 2018.



199

Klupieć R., Organizacja honorowego krwiodawstwa w systemie bezpieczeństwa zdrowotnego,

[w:] Bezpieczeństwo pozamilitarne w XX-XXI wieku. Zagrożenia-Wyzwania-Koncepcje, red. H.

Kromołowski, K. Kukowska, Częstochowa 2018.

Klupieć R., The profile of the blood donors at the Regional Blood Center in Poznan in the last

10 years, „The International Journal of Transfusion Medicine Vox Sanguinis”, (4) 2014.

Konieczny J., Bezpieczeństwo zdrowia publicznego w zagrożeniach środowiskowych. Studium

metodologiczno- edukacyjne w perspektywie zrównoważonego rozwoju, Poznań 2016.

Konserwowanie i przetaczanie krwi, pod red. Artura Hausmana, Warszawa1954.

Konteksty społeczno-kulturowe zdrowia i medycyny. 1, red. nauk. M. Musielaka, Poznań 2000.

Konteksty społeczno-kulturowe zdrowia i medycyny. 6, Zdrowie i choroba w ujęciu

interdyscyplinarnym, red. nauk. M. Musielaka i K. Prętkiego, Poznań 2013.

Konturek S., Fizjologia człowieka, Kraków 1982.

Kozuschek W., Ludwik Hirszfeld (1884–1954). Rys życia i działalność naukowa, Wrocław

2005.

Lederer S. E., Bloodlines. Blood Types, Identity, and Association in Twentieth-Century

America, „Journal of the Royal Anthropological Institute”, 2013, t. 19, nr 51.

Lederer S. E., Flesh and Blood. Organ Transplantation and Blood Transfusion in Twentieth

Century America, New York 2008.

Malinowski J., Kropla nadziei. Zarys dziejów Regionalnego Centrum Krwiodawstwa i

Krwiolecznictwa w Poznaniu (1946-2016), Poznań 2018.

Mądry W., Poznańskie krwiodawstwo - historia i dzień dzisiejszy, „Kronika Miasta Poznania”,

2007, nr 4.

Medyczne zasady pobierania krwi, oddzielania jej składników i wydawania, obowiązujące

w jednostkach organizacyjnych publicznej służby krwi, red. M. Łętowska, Warszawa 2011.

Mueller M. M., Remoortel H. i in., Patient Blood Management: Recommendations From the

2018 Frankfurt Consensus Conference, „JAMA”, 2019, 321(10).

Narodowy Program Leczenia Chorych na Hemofilię i Pokrewne Skazy Krwotoczne na lata

2012–2018, www.mz.gov.pl

200

Nestorowicz K., Łęczycka A., Centralny Rejestr Niespokrewnionych Potencjalnych Dawców

Szpiku i Krwi Pępowinowej (CRNPDSiKP), „Poltransplant. Biuletyn Informacyjny”, nr 1(24),

2016.

Nosko J., Zmiany w regułach życia społecznego a problem systemu zdrowia publicznego w

Polsce, „Zdrowie Publiczne i Zarządzanie. Zeszyty Naukowe Ochrony Zdrowia”, III (2), 2005.

Pogłód R., Rosiek A., Grabarczyk P., Łętowska M., Charakterystyka podstawowych

wskaźników dotyczących krwiodawstwa i krwiolecznictwa w Europie - aktualne wyzwania

i działania, „Journal of Transfusion Medicine”, 2015, tom 8, nr 2.

Ojrzyńska A., Twaróg S., Badanie autokorelacji przestrzennej krwiodawstwa w Polsce, „Acta

Universitatis Lodziensis, Folia Oeconomica”, 253, 2011.

Ojrzyńska A., Twaróg S., Dynamics of Change in Spatial Dependencies in Blood Donation

System in Poland, „Comparative Economic Research. Central and Eastern Europe”, vol. 15,

no. 4, 2012.

Opałek K., Zagadnienia teorii prawa i teorii polityki, Warszawa 1983.

Ostrowski W., Przetaczanie krwi w chirurgii, Warszawa 1946.

Paliga R., Krwiolecznictwo i krwiodawstwo w medycynie polskiej XIX i XX wieku (1830–1951):

od powstania listopadowego do utworzenia Instytutu Hematologii, Zielona Góra 2014.

Pankowicz A., W służbie bliźniemu. Album 90-lecia Polskiego Czerwonego Krzyża, Kraków

2009.

Podłóg R., Zarządzanie krwią pacjenta, „Laboratorium medyczne”, 2/2018.

Polityka Unii Europejskiej w zakresie bezpieczeństwa wewnętrznego. Uwarunkowania -

realizacja - wyzwania w drugiej dekadzie XXI wieku, red. nauk. W. Fehler, K. P. Marczuk,

Warszawa 2015.

Polityka zdrowotna w Polsce i na świecie. Pomiędzy doświadczeniami przeszłości

a wyzwaniami przyszłości, red. K. Prętki, Poznań 2018.

Prętki K., Przekształcenia systemu ochrony zdrowia w Polsce po II wojnie światowej, Poznań

2007.

Ruszkowski J., Zwiększenie bezpieczeństwa zdrowotnego, ekspertyza wykonana na zlecenie

Ministerstwa Rozwoju Regionalnego, ekspertyza wykonana na zlecenie Ministerstwa Rozwoju

Regionalnego, Warszawa 2010.

Schneider W. H., Blood Transfusion Between the Wars, „Journal of the History of Medicine

and Allied Sciences” 2003, t. 58, nr 2.

Seyda B., Dzieje medycyny w zarysie, Warszawa 1977.

http://www.wydawnictwo.ump.edu.pl/publications.php?a=Krzysztof%20Pr%C4%99tki

201

Speichert-Mądra E., Olbromski K., Pozyskiwanie komórek krwiotwórczych w teorii

i praktyce, „Medyczna Wokanda”, nr 3/2011.

Starr D., Blood. An Epic History of Medicine and Commerce, New York 2002.

Strandenes G., Skogrand H., Spinella P. C. i in., Donor Performance of Combat Readiness

Skills of Special Forces Soldiers Are Maintained Immediately After Blood Donation. A Study

to Support the Development of a Prehospital Fresh Whole Blood Transfusion Program,

„Transfusion” 2013, t. 53, nr 3.

Sygit M., Zdrowie publiczne, Warszawa 2017.

Sytuacja zdrowotna ludności Polski, pod red. B. Wojtyniak, P. Goryński, Warszawa 2008.

Szołtysek J., Twaróg S., Gospodarowanie zasobami krwi jako nowy obszar stosowania

logistyki, „Gospodarka Materiałowa i Logistyka”, nr 7/2009.

Szołtysek J., Twaróg S., Identyfikacja potencjalnych nieciągłości w bezpieczeństwie łańcuchów

dostaw krwi w Polsce, „Logistyka”, nr 2/2011.

Szołtysek J., Twaróg S., Korzyści ze stosowania logistyki w zarządzaniu systemem cywilnego

krwiodawstwa w Polsce, „Logistyka”, nr 6/2010.

Szołtysek J., Twaróg S., Przesłanki i zakres stosowania logistyki w gospodarowaniu zasobami

krwi, „Logistyka”, nr 3/2010.

Szumlicz T., Podmiotowość w zarządzaniu zmianą systemu ochrony zdrowia. Warszawa 2007.

Śmiałek W., Tymanowski J., Bezpieczeństwo państw i narodów w procesie integracji

europejskiej, Toruń 2002.

Światowe Forum Bezpieczeństwa Krwi WHO. Zarządzanie krwią pacjenta,

https://www.who.int/bloodsafety/events/gfbs_01_pbm/en/.

Table of Blood Group Systems, International Society of Blood Transfusion, http://www.

isbtweb.org/working-parties/red-cell-immunogenetics-and-blood-group-terminology/.

The Rome Declaration on Achieving Self‐ Sufficiency in Safe Blood and Blood Products,

based on Voluntary Non‐ Remunerated Donation;

http://www.who.int/entity/bloodsafety/transfusion_services/RomeDeclarationSelf-

sufficiencySafeBloodBloodProductsVNRD.pdf.

The Melbourne Declaration on 100% voluntary non-remunerated donation of blood and blood

components, Geneva, World Health Organization, 2009

www.who.int/worldblooddonorday/Melbourne_Declaration_VNRBD_2009.pdf

Thomson R., Schreiber G., Estimates of infectious disease risk factors in US blood donors,

„Retrovirus Epidemiology Donor Study. JAMA”, 1997, Mar 26, 277(12), s. 967-972.

http://www.who.int/entity/bloodsafety/transfusion_services/RomeDeclarationSelf-sufficiencySafeBloodBloodProductsVNRD.pdf

http://www.who.int/entity/bloodsafety/transfusion_services/RomeDeclarationSelf-sufficiencySafeBloodBloodProductsVNRD.pdf

http://www.who.int/worldblooddonorday/Melbourne_Declaration_VNRBD_2009.pdf

202

Transfuzjologia kliniczna, red. J. Korsak, M. Łętowska, Warszawa 2009.

Twaróg S., Jeziorski P., Determinant of blood supply chains in Poland, [w:] Methodological

aspects of multivariate statistical analysis statistical models and applications, red.

C. Domański, K. Zielińska-Sitkiewicz, “Acta Universitatis Lodziensis, Folia Oeconomica”,

255/2011.

Twaróg S., Kształtowanie relacji jednostek publicznej służby krwi w Polsce z potencjalnymi

dawcami krwi. Uwagi na tle doświadczeń europejskich, [w:] Public relations. Doskonalenie

procesu komunikowania, praca zbiorowa pod red. A. Adamus-Matuszyńskiej

i R. Maćkowskiej, Katowice 2012, s. 136-150.

Twaróg S., Trzpiot G., Ojrzyńska A., Szołtysek J., Wykorzystanie shift – share analysis

w opisie zmian struktury honorowych dawców krwi w Polsce, [w:] Wielowymiarowe

modelowanie i analiza ryzyka, red. G. Trzpiot, Katowice 2013.

Twaróg S., Czynniki sukcesu systemu krwiodawstwa w Polsce, „Studia Ekonomiczne. Zeszyty

Naukowe Uniwersytetu Ekonomicznego w Katowicach”, nr 175, 2013.

Warzocha K., 60 lat Instytutu Hematologii i Transfuzjologii, „Hematologia”, 2011, t. 2.

Włodarczyk C., Polityka zdrowotna w społeczeństwie demokratycznym, Kraków 1996.

Włodarczyk C., Reformy zdrowotne. Uniwersalny kłopot, Kraków 2003.

Włodarczyk C., Systemy zdrowotne: zarys problematyki, Kraków 2001.

Włodarczyk C., Wprowadzenie do polityki zdrowotnej, Warszawa 2010.

Włodarczyk C. Zdrowie publiczne w perspektywie międzynarodowej. Wybrane problemy,

Kraków 2007.

Wojtczak A., Zdrowie publiczne wyzwaniem dla systemów zdrowia XXI wieku, Warszawa 2009.

Zdrowie i ochrona zdrowia w 2011 roku, oprac. GUS, Warszawa 2012.

Zdrowie priorytetem politycznym państwa - analiza i rekomendacje, pod red. M. Gujski i in.,

Warszawa 2013.

Zieliński M. D., Jenkins D. H. i in., Back to the Future. The Renaissance of Whole-Blood

Transfusions for Massively Hemorrhaging Patients, „Surgery”, 2014, t.155, nr 5.

60 lat Regionalnego Centrum Krwiodawstwa i Krwiolecznictwa w Poznaniu, oprac.

W. Mądry, Poznań 2006.

70 Years of Life Saving Blood Donations, NHSBT, http:// www.blood.co.uk/ news-and-

campaigns/news-and-statements/70-years-of-life-saving-blood-donations/.

203

Strony internetowe

www.mz.gov.pl

www.nck.gov.pl

www.pck.malopolska.pl

www.ihit.waw.pl

www.twojakrew.pl

www.krwiodawcy.org

www.krewniacy.com.pl

www.darkrwi.info.pl

www.transfusionguidelines.org

www.who.int

http://www.nck.gov.pl/

http://www.darkrwi.info.pl/

204

Wykaz stosowanych pojęć i skrótów

krew - jeden z płynów ustrojowych w organizmie człowieka, którego objętość wynosi ok.

5–5,5 litrów. Krew spełnia czynności transportowe, dostarcza do tkanek tlen i substancje

odżywcze, odprowadza z nich produkty przemiany materii oraz przenosi związki biologicznie

aktywne.

składniki krwi - to frakcje krwi o właściwościach leczniczych, a w szczególności: krwinki

czerwone, krwinki białe, krwinki płytkowe, osocze, krioprecypitat

jednostka krwi lub jej składnika - miara stosowana w krwiodawstwie i krwiolecznictwie

określona odrębnie dla krwi i jej poszczególnych składników, np. jedna jednostka krwi pełnej

konserwowanej to ok. 450 ml (± 10%) z odpowiednią ilością płynu konserwującego, jedna

jednostka osocza świeżo mrożonego to co najmniej 150 ml osocza uzyskanego z jednostki krwi

pełnej albo 200 ml (± 10%) osocza uzyskanego metodą aferezy, jedna jednostka koncentratu

krwinek płytkowych to krwinki płytkowe uzyskane z jednostki krwi pełnej193

donacja - pobranie krwi lub jej składnika do celów klinicznych, diagnostycznych lub

produkcyjnych

dawca krwi - osoba, która oddała krew (dawca pierwszorazowy – osoba, która po raz pierwszy

oddała krew, wielokrotny – osoba systematycznie oddająca krew, przynajmniej dwa razy w

ciągu 24 miesięcy)

transfuzja - zabieg polegający na przetoczeniu krwi lub jej składników

autotransfuzja - (transfuzja autologiczna) zabieg przetaczania krwi, w którym biorcą i dawcą

jest ta sama osoba

poważne niepożądane zdarzenie194 - nieprzewidziane zdarzenie związane z pobieraniem,

testowaniem, przetwarzaniem, przechowywaniem i dystrybucją krwi i składników krwi, które

mogłoby doprowadzić do śmierci, stanowić zagrożenie dla życia, spowodować uszkodzenie

ciała lub rozstrój zdrowia pacjentów, skutkujące hospitalizacją albo wydłużeniem ich pobytu

w szpitalu lub czasu trwania choroby

poważna niepożądana reakcja195 - niezamierzona reakcja ze strony dawcy lub pacjenta,

związana z pobraniem lub przetoczeniem krwi lub składników krwi, które to czynności

spowodowały śmierć, zagrożenie dla życia, uszkodzenie ciała, rozstrój zdrowia lub skutkowały

hospitalizacją albo wydłużeniem ich pobytu w szpitalu lub czasu trwania choroby

śledzenie losów krwi - zdolność śledzenia każdej pojedynczej jednostki krwi lub jej składnika

w drodze od dawcy do miejsca przeznaczenia i odwrotnie

193 Definicje jednostki krwi i jej poszczególnych składników oraz definicję dawki terapeutycznej określono m.in.

w rozporządzeniu Ministra Zdrowia z dnia 12 grudnia 2013 r. w sprawie określenia wysokości opłat za krew i jej

składniki w 2014 r. (Dz. U. z 2013 r., poz. 1559). 194 Definicja określona w art. 3 lit. g Dyrektywy 2002/98/WE Parlamentu Europejskiego i Rady z dnia 27 stycznia

2003 r. ustanawiającej normy jakości i bezpiecznego pobierania, testowania, przetwarzania, przechowywania i

dystrybucji krwi ludzkiej i składników krwi oraz zmieniającej dyrektywę 2001/83/WE (Dz. Urz. UE Nr L 33 z 8

lutego 2003 r. PL. ES., rozdz. 15, t. 7, s. 346). 195 Definicja określona w art. 3 lit. h ww. Dyrektywy.

205

inaktywacja - proces polegający na redukcji biologicznych czynników chorobotwórczych

w składnikach krwi, mający na celu zmniejszenie ryzyka ich przeniesienia drogą transfuzji

frakcjonowanie196 - proces wytwarzania w zakładzie frakcjonowania, podczas którego

składniki osocza są rozdzielane lub oczyszczane za pomocą metod fizycznych i chemicznych

prowadzący do uzyskania produktów krwiopochodnych

produkt krwiopochodny - produkt leczniczy pochodzący z ludzkiej krwi lub osocza (m.in

koncentraty czynników krzepnięcia, albuminy, immunoglobuliny)

walidacja - działanie mające na celu potwierdzenie w sposób udokumentowany i zgodny

z założeniami, że procedury, procesy, urządzenia, materiały, czynności i systemy rzeczywiście

prowadzą do zaplanowanych wyników

ustawa o publicznej służbie krwi - ustawa z dnia 22 sierpnia 1997 r. o publicznej służbie krwi

(Dz. U. Nr z 2014 r., poz. 332)

Wykaz skrótów

CRNDSiKP - Centralnego Rejestru Niespokrewnionych Dawców Szpiku i Krwi

Pępowinowej

FFP - (fresh frozen plasma) osocze świeżo mrożone (osocze zamrożone w czasie, który

umożliwia utrzymanie funkcjonalnego stanu labilnych czynników krzepnięcia)

HBV - wirus zapalenia wątroby typu B

HCV - wirus zapalenia wątroby typu C

IHiT - Instytut Hematologii i Transfuzjologii

KKCz - koncentrat krwinek czerwonych

KKP - koncentrat krwinek płytkowych

KPK - krew pełna konserwowana

KRDK - Krajowy Rejestr Dawców Krwi

MZ - Ministerstwo Zdrowia

NAT - (nucleic acid tests) badanie przeglądowe technikami biologii molekularnej

NCK - Narodowe Centrum Krwi

ODS - Ośrodek Dawców Szpiku

QAG – (guality assurancequide) – procedura ogólna opisuje i reguluje podstawowe, wspólne

dla wszystkich komórek organizacyjnych Regionalnego Centrum Krwiodawstwa i

Krwiolecznictwa zasady działania w ramach systemu jakości.

OT - oddział terenowy

PCK - Polski Czerwony Krzyż

PSK - Publiczna Służba Krwi

RCKiK - Regionalne Centrum Krwiodawstwa i Krwiolecznictwa

SARS - severe acute respiratory syndrome - zespół ciężkiej ostrej niewydolności oddechowej

SOP - standardowa procedura operacyjna (szczegółowy opis typowego sposobu postępowania

albo wykonywania działań lub powtarzalnych okresowo czynności)

VNRD - (Voluntary Non-Remunerated Donation) dobrowolne i bezpłatne dawstwo krwi

196 Definicja sformułowana na podstawie § 2 pkt 10a oraz 58a rozporządzenia Ministra Zdrowia z dnia

1 października 2008 r. w sprawie wymagań Dobrej Praktyki Wytwarzania (Dz. U z 2014 r, poz. 318).

Documents

POLITYKA ZDROWOTNA W POLSCE. PROBLEMY …...1 S. Konturek, Fizjologia człowieka, Kraków 1982, s. 15. Krew zdefiniowano również w dyrektywie 2002/98/WE jako „krew pełną pobraną