59
Edwin Bendyk Ula Papaja k

Polski węgiel

Embed Size (px)

DESCRIPTION

Edwin Bendyk, Urszula Papajak, Marcin Popkiewicz, Michał Sutowski

Citation preview

Page 1: Polski węgiel

Edwin Bendyk

Ula Papaja k

Page 2: Polski węgiel
Page 3: Polski węgiel

P O L S K I W Ę G I E L

Page 4: Polski węgiel
Page 5: Polski węgiel

P O L S K I W Ę G I E L

W YDAWNIC T WO KRY T YKI POLIT YCZNE J

Page 6: Polski węgiel
Page 7: Polski węgiel

S P I S R Z E C Z Y

edwin bendyk Świat bez węgla 7marcin popkiewicz Polska bez węgla 71michał sutowski Kto rządzi polskim węglem 173urszula papajak Odcienie społecznych szarości po węglu 229

Page 8: Polski węgiel
Page 9: Polski węgiel

m a r cin p o pk ie w ic zPOLSK A BEZ WĘGL A

Nasz opór wobec transformacji energetycznej uzasad-niamy posiadaniem wielkich złóż taniego węgla, będą-cego podstawą taniej produkcji energii i gwarantującego bezpieczeństwo energetyczne. Polska węglem stała, stoi i długo stać będzie – twierdzimy. Kiedyś mówienie o ta-nim polskim węglu miało rację bytu, ale obecnie to pieśń przeszłości, którą niestety wciąż intonuje zbyt wielu pol-skich decydentów.

POLSKI MIKS ENERGETYCZNYPolskie złoża węgla od pokoleń są podstawą naszego

bezpieczeństwa energetycznego. Choć udział węgla w pol-skim miksie energetycznym stopniowo maleje, paliwo to wciąż dominuje.

Pozycja węgla jest stopniowo osłabiana przez inne pa-liwa: ropę, gaz i odnawialne źródła energii (OZE), ale i tak

Page 10: Polski węgiel

72 polska bez węgla

to z niego pochodzi ponad połowa zużywanej w Polsce energii pierwotnej.

Jeszcze wyraźniejsza jest dominacja węgla w energety-ce. Z węgla wytwarzane jest aż 84 procent produkowanego w Polsce prądu.

Złoża węgla kamiennego w Polsce występują w trzech zagłębiach: Górnośląskim Zagłębiu Węglowym, Lubelskim Zagłębiu Węglowym oraz Dolnośląskim Zagłębiu Węglo-wym. Niemal wszystkie (z jednym wyjątkiem) czynne ko-palnie węgla kamiennego są zlokalizowane w Górnoślą-

Zuży

cie

ener

gii (

mln

ton

ekw

iwal

entu

ropy

)

ilustracja 1 Zmiany zużycia energii pierwotnej w Polsce

źródło „BP Statistical Review of World Energy”, June 2015, http://www.bp.com/content/dam/bp/excel/Energy-Economics/statistical-review-2015/bp-statistical-

-review-of-world-energy-2015-workbook.xlsx (dostęp 8 czerwca 2015).

wiatr

biomasa

woda

gaz

ropa

węgiel

Page 11: Polski węgiel

marcin popkiewicz 73

13%

węgiel kamienny

węgiel brunatny

paliwa gazowe

paliwa ciekłe

woda i wiatr

biomasa i inne

44%

14%

23%

1% 5%

ilustracja 2 Zużycie energii pierwotnej w Polsce w 2014 roku

Energia pierwotna to energia na „wejściu” – jeśli w elektrowni węglowej o sprawno-ści 40 procent spalamy 1 tonę węgla o energii 20 gigadżuli (energia pierwotna), to otrzymamy 8 gigadżuli prądu (energia finalna). W przypadku paliw ciekłych spala-nych w pojazdach czy ogrzewania przyjmuje się, że energia finalna jest równa pier-wotnej. Podobnie jest w przypadku turbin wiatrowych oraz paneli fotowoltaicznych, które od razu wytwarzają energię w postaci prądu.

źródło Rynek energii elektrycznej, Cire.pl, http://www.rynek-energii-elektrycznej.cire.pl/st,33,207,tr,75,0,0,0,0,0,podstawowe-dane.html (dostęp 8 kwietnia 2015).

skim Zagłębiu Węglowym. Występuje tu ponad 80 procent całości udokumentowanych zasobów bilansowych polskie-go węgla kamiennego. Oprócz kopalni na Górnym Śląsku działa jeszcze kopalnia Bogdanka, leżąca w Lubelskim Za-głębiu Węglowym. W Dolnośląskim Zagłębiu Węglowym eksploatację węgla kamiennego zakończono w 2000 roku. Bezpośrednią przyczyną były trudne warunki geologiczno--górnicze, powodujące nierentowność wydobycia1.

1 Państwowa Służba Geologiczna, Bilans zasobów złóż kopa-lin w Polsce wg stanu na 31 XII 2013 r., praca zbiorowa pod

Page 12: Polski węgiel

74 polska bez węgla

Udokumentowane geologiczne zasoby bilansowe złóż węgla kamiennego według stanu na początek 2014 roku wynoszą 51,4 miliarda ton. Zasoby złóż zagospodarowanych to blisko 40 procent zasobów bilansowych; wynoszą prawie 20 miliardów ton2. Rocznie wydobywamy niewiele ponad 70 milionów ton, co oznacza, że przy tym tempie wydobycia węgla w samych zagospodarowanych złożach wystarczyło-by nam na ponad 250 lat. Często tak też przedstawia się

redakcją Marcina Szuflickiego, Agnieszki Malon i Marcina Tymińskiego, Państwowy Instytut Geologiczny, Państwo-wy Instytut Badawczy, Warszawa 2014, s. 42, http://www.pgi.gov.pl/en/dokumenty-in-edycja/doc_view/2614-bilans--zasobow-kopalin-2013.html (dostęp 26 kwietnia 2015).

2 Tamże.

ilustracja 3 Produkcja prądu w Polsce w 2014 roku

źródło Rynek energii elektrycznej, Cire.pl, http://www.rynek-energii-elektrycznej.cire.pl/st,33,207,tr,75,0,0,0,0,0,podstawowe-dane.html (dostęp 8 kwietnia 2015).

węgiel kamienny

węgiel brunatny

paliwa gazowe

biomasa i biogaz

woda

wiatr

inne paliwa50%

34%

3%

5%2% 4% 2%

Page 13: Polski węgiel

marcin popkiewicz 75

w mediach perspektywy węgla kamiennego w Polsce – jako róg obfitości, z którego czerpiemy już ćwierć tysiąca lat i spokojnie będziemy mogli to robić drugie tyle. Skąd więc coraz liczniejsze głosy, że wydobycie węgla na Śląsku staje się coraz bardziej nieopłacalne i zbliża się do kresu?

RYS HISTORYCZNYGdy w połowie XVIII wieku rozpoczęła się rewolucja

przemysłowa, w Europie ruszyła przemysłowa eksploatacja złóż węgla. Na Górnym i Dolnym Śląsku pierwsze kopal-nie powstały już w latach 40. XVIII wieku. Dzięki boga-tym pokładom węgla górnictwo rozwijało się nadzwyczaj szybko, zwłaszcza że wraz z nim rozwijały się hutnictwo, przemysł metalurgiczny, kolejnictwo. Z czasem popyt na węgiel dodatkowo zwiększyła elektryfikacja przemysłu i miast.

Po I wojnie światowej Polska otrzymała jedną trzecią terenów Górnego Śląska, z blisko połową jego ludności oraz z czterema piątymi instalacji przemysłowych i głów-ną częścią pokładów węgla, w tym 53 kopalniami węgla (14 pozostało przy państwie niemieckim). Podział Górne-go Śląska pomiędzy Polskę a Niemcy został dokonany bez zważania na spójność infrastruktury – nowa granica pol-sko-niemiecka przecinała dotychczasowe układy gospo-darcze i przemysłowe, doszło do podziału przedsiębiorstw, majątków ziemskich, miast i wsi. Zdarzało się, że szyby kopalniane zostały oddzielone granicą od złoża, a wielkie

Page 14: Polski węgiel

76 polska bez węgla

piece od miejsc dalszej przeróbki stali. W Polsce brakowa-ło odpowiedniej kadry kierowniczej różnych szczebli, więc polskie władze korzystały z usług dotychczasowej kadry niemieckiej, co stwarzało wiele problemów. O ile pomi-mo początkowych problemów niemiecka część Górnego Śląska rozwinęła się na nowo do wydajnego okręgu prze-mysłowego, to wschodni Górny Śląsk w ciągu dwudzie-stolecia wojennego nie poprawił swojej pozycji wyjścio-wej z początku lat 20. XX wieku, pomimo podejmowanych przez Polskę dużych starań w tym kierunku, takich jak na przykład budowa magistrali kolejowej Katowice–Gdynia.

Elektryfikacja kraju i rozwój przemysłu ciężkiego po II wojnie światowej wymagały coraz większych ilości energii, wytwarzanej przede wszystkim z węgla. Ponadto w okresie rządów Władysława Gomułki i Edwarda Gierka – w latach 60. i 70. – intensywnie rozbudowywane kopal-nie węgla (oraz innych minerałów) stały się dominującym źródłem walut wymienialnych, pozwalającym handlować ze światem.

Pod koniec lat 60. ruszyło w Polsce wydobycie węgla brunatnego metodami odkrywkowymi. To paliwo o bar-dzo niskiej kaloryczności (średnio blisko trzykrotnie niższej od węgla kamiennego), wilgotne i zapopielone, które pod-czas transportu zbija się w masę trudną do rozładowania, a w porze zimowej zamarza. Węgiel brunatny z konieczno-ści był więc przeznaczony do spalenia na miejscu, a opala-ne nim elektrownie stawiano w bezpośrednim sąsiedztwie

Page 15: Polski węgiel

marcin popkiewicz 77

Wyd

obyc

ie (m

ln to

n w

ęgla

ekw

iwal

entn

ego

rocz

nie)

ilustracja 4 Wydobycie węgla w Polsce od końca II wojny światowej do 2014 roku w jednostkach węgla ekwiwalentnego, o kaloryczności 29,3 GJ/t

Przyjęta kaloryczność węgla kamiennego to 24 GJ/t, a węgla brunatnego – 8,5 GJ/t. Choć liczone w tonach ilości wydobywanego węgla kamiennego i brunatnego są porównywalne (w 2014 roku odpowiednio 72 miliony i 64 miliony ton), to blisko trzykrotnie wyższa kaloryczność węgla kamiennego zapewnia mu bezdyskusyjną dominację.

źródło Antoni Tajduś, Marek Cała, Trends and Perspective of the Polish Mining Industry, s. 3–4, http://www.mincom.home.pl/attachments/File/materialy/zasoby/Tajdu___Ca__a_2008_Trends_and_Perspective_of_the_Polish_Mining_Industry.pdf (dostęp 25 marca 2015); Zagrożenie tąpaniami, Wyższy Urząd Górniczy, s. 7, http://www.wug.gov.pl/download/204 (dostęp 25 marca 2015); Zbigniew Kasztele-wicz, Wiesław Kozioł, Miranda Ptak, Szymon Modrzejewski, Zagrożenia dla bezpie-czeństwa energetycznego przez ograniczaną dostępność do złóż węgla brunatnego, Kwartalny Biuletyn Informacyjny „Węgiel Brunatny” 2010, nr 2 (71), http://www.ppwb.org.pl/wb/71/8.php (dostęp 25 marca 2015); Waldemar Pietryszczew, Polskie górnictwo węgla brunatnego w pierwszym półroczu 2007 roku, Kwartalny Biuletyn Informacyjny „Węgiel Brunatny” 2007, nr 3 (60), http://www.ppwb.org.pl/wb/60/4.php (dostęp 25 marca 2015).

węgiel kamienny węgiel brunatny

Page 16: Polski węgiel

78 polska bez węgla

odkrywek; węgiel z kopalni był do nich dostarczany prze-nośnikami taśmowymi. Spalany na rynku lokalnym węgiel brunatny pozwalał zmniejszyć ilość zużywanego w kraju węgla kamiennego i tym samym zwiększyć jego eksport.

Aż do końca lat 80. ubiegłego wieku (z krótką przerwą w „rewolucyjnym” 1981 roku) wydobycie węgla gwałtow-nie rosło. W latach 70. i 80. polskie wydobycie węgla prze-kraczało 5 procent całości wydobycia światowego. Więcej węgla wydobywały jedynie Chiny, Stany Zjednoczone, Niemcy i Rosja.

Tak ogromna skala działalności wymagała specyficz-nego systemu, który przyciągnąłby pracowników i mene-dżerów do tej ogromnej grupy społecznej, zobowiązanej do wyfedrowania ogromnej ilości węgla jako waluty wy-mienialnej dla Polski. Dlatego stworzono specjalne prze-pisy i warunki socjalne, dla których całe rzesze Polaków podążały na Śląsk za pracą.

Kiedy pod koniec lat 80. upadł komunizm, a Polska gospodarka przechodziła okres transformacji, urealnione zostały ceny energii, a zarówno zakłady przemysłowe, jak i gospodarstwa domowe zaczęły racjonalizować jej zuży-cie. Upadł też energochłonny przemysł ciężki, w nowych realiach często zbędny (na przykład produkcja czołgów na potrzeby Układu Warszawskiego). W ciągu dekady popyt na węgiel spadł aż o 40 procent (zob. ilustracja 1). Górnictwo też musiało dostosować się do nowej sytuacji, jednak proces ten przebiegał opornie. Kolejne rządy unikały niewygodnej

Page 17: Polski węgiel

marcin popkiewicz 79

politycznie i społecznie kwestii ograniczania nadmierne-go zatrudnienia i likwidacji przywilejów z minionej epoki. W rezultacie dzisiejsze polskie górnictwo charakteryzują bardzo wysokie koszty socjalne i niska wydajność.

Przerost zatrudnienia jest pochodną także innych kwestii. Śląskie górnictwo i kopalnie nie zostały zapro-jektowane współcześnie, na nowym złożu, na którym mielibyśmy czyste, niewyeksploatowane pokłady, dostęp i możliwość korzystania z nowoczesnych technologii i urządzeń górniczych. Niektóre kopalnie powstały 200 lat temu – były projektowane w innej epoce i eksploatowane przez bardzo długi czas.

Najlepsze złoża – węgla najwyższej jakości, położone-go na najmniejszej głębokości, w najgrubszych pokładach i najlepszych warunkach geologicznych – eksploatuje się najpierw. Zostały one już dawno wybrane, schodzimy więc coraz głębiej, sięgamy po coraz trudniejsze złoża, w wa-runkach, które powodują wzrost kosztów. Wraz z głębo-kością gwałtownie rośnie zagrożenie metanowe, tempe-ratura (40°C na głębokości tysiąca metrów) i zagrożenie tąpnięciami. Poza coraz trudniejszymi warunkami górni-czo-geologicznymi coraz mocniej daje o sobie znać deka-pitalizacja – nie tylko majątku trwałego w sensie zużycia, ale też techniczna, technologiczna i projektowa. Co więcej, stosowany w naszych kopalniach system eksploatacji ścia-nowej niezbyt nadaje się do stosowania w skomplikowanej budowie geologicznej.

Page 18: Polski węgiel

80 polska bez węgla

Niezależnie od cen rynkowych węgla i opłacalności koszt wydobycia tego surowca nieustannie rośnie; w ciągu dekady 2004–2014 niemal się podwoił (wynoszącą w tym okresie 25 procent inflację można oskarżyć zaledwie o jedną czwartą tego wzrostu). Składa się na to wiele czynników, między innymi sięganie po coraz trudniejsze złoża, brak inwestycji, przerosty zatrudnienia, nieefektywny system pracy czy „dojenie” kopalń przez różne grupy interesu.

Kosz

t wyd

obyc

ia (z

ł/t)

ilustracja 5 Koszt jednostkowy wybycia w polskim sektorze górnictwa węgla kamiennego

źródło Plan naprawczy dla Kompani węglowej S.A. Podstawowe informacje, Ministerstwo Gospodarki, Pełnomocnik Rządu do spraw Restrukturyzacji Gór-nictwa Węgla Kamiennego, 7 stycznia 2015, http://www.kwsa.pl/files/biezace/art1422/program_naprawczy_kw_prezentacja.pdf (dostęp 11 maja 2015).

Page 19: Polski węgiel

marcin popkiewicz 81

ŚWIATOWA KONKURENCJAByć może wzrost kosztów wydobycia nie byłby dla pol-

skiego górnictwa tak poważnym problemem, gdyby nie to, że funkcjonuje ono na globalnym rynku węgla, na którym jest poddane presji międzynarodowej konkurencji i cen zewnętrznych.

RYNEK ZALANY TANIM WĘGLEMNa świecie jest wiele bogatych złóż taniego w eksploa-

tacji węgla kamiennego wysokiej jakości. Wystarczy zdjąć stosunkowo cienką warstwę gleby i już zyskujemy dostęp do pokładów węgla ciągnących się po horyzont. Wjeżdża-my do takiej kopalni odkrywkowej koparką i ładujemy urobek na ciężarówki albo taśmociąg, a potem na wagony kolejowe. Robi się tak w Stanach Zjednoczonych, Australii, Rosji, Kazachstanie, Chile, Indonezji i wielu innych kra-jach. Prosto i całkiem tanio.

Nasze kopalnie głębinowe konkurują ze znacznie tańszym węglem wydobywanym odkrywkowo. Gdzie wydobycie węgla jest tańsze: w kopalni odkrywkowej czy w głębinowej, metodą ścianową na głębokości ponad ty-siąca metrów, tak jak na Śląsku? W tej pierwszej przecięt-ny koszt wydobycia węgla to kilkanaście dolarów za tonę. W tej drugiej opłacalności często nie zapewnia cena nawet 100 dolarów za tonę. Nic dziwnego, że taniej jest wykopać węgiel w Rosji, Kazachstanie czy Stanach Zjednoczonych, przywieźć go do Polski i zrzucić przed bramą kopalni

Page 20: Polski węgiel

ilustracja 6 Wydobycie węgla w kopalni odkrywkowej w Rosji

źródło © Cherniyvg | Dreamstime.com, http://www.dreamstime.com/stock-photo--work-machinery-quarry-extraction-coal-image56545534 (dostęp 12 listopada 2015).

Page 21: Polski węgiel

ilustracja 7 Wydobycie węgla w kopalni na Śląsku

źródło Kompania Węglowa SA, http://www.kwsa.pl/aktualnosci/galeria_zdjec (dostęp 11 maja 2015).

Page 22: Polski węgiel

84 polska bez węgla

(z opłaceniem koszów transportu i godziwymi marżami) niż wydobyć tę samą ilość węgla w śląskiej kopalni, nawet po kosztach. Stąd biorą się problemy polskiego górnictwa i spółek węglowych.

Oczywiście w sytuacji rosnącego popytu na węgiel i wysokich cen kopalnie nie miałyby problemów. Tak się jednak składa, że w ostatnich latach na rynku węgla doszło do zderzenia dwóch trendów: oddania do użyt-ku dużych nowych mocy wydobywczych w krajach eks-portujących węgiel, takich jak Australia czy Indonezja, oraz spadku popytu u największych konsumentów wę-gla, w szczególności w Chinach i Stanach Zjednoczonych. W rezultacie ceny węgla od kilku lat spadają, co nie rokuje dobrze rentowności polskich koncernów węglowych.

Stany Zjednoczone zwiększają udział gazu w swoim miksie energetycznym. Coraz bardziej wyśrubowane nor-my emisji zanieczyszczeń obowiązujące w amerykańskich elektrowniach skutkują masowym zamykaniem starych elektrowni, budowa nowych jest zaś nieopłacalna. Zużycie węgla w Stanach Zjednoczonych spadło w ciągu dekady o ponad 20 procent, a prognozy przewidują kontynuację tego trendu. W tej sytuacji amerykańskie kopalnie węgla, aby się utrzymać, kierują swój węgiel na eksport, zbijając jego ceny na rynku światowym. Warto przy tym zauwa-żyć, że efektywność wydobycia węgla w amerykańskich kopalniach (wyłącznie prywatnych), nawet tych najmniej wydajnych, i tak jest czterokrotnie wyższa niż w najlep-

Page 23: Polski węgiel

marcin popkiewicz 85

ilustracja 8 Światowe zużycie oraz wydobycie węgla z podziałem na kraje

źródło „BP Statistical Review of World Energy”, June 2015, http://www.bp.com/content/dam/bp/excel/Energy-Economics/statistical-review-2015/bp-statistical-

-review-of-world-energy-2015-workbook.xlsx (dostęp 20 czerwca 2015).

Wyd

obyc

ie (m

ln to

n w

ęgla

ekw

iwal

entn

ego

rocz

nie)

Zuży

cie

(mln

ton

węg

la e

kwiw

alen

tneg

o ro

czni

e) Chiny Indie Indonezja RPA Rosja Australia Unia Europejska Stany Zjednoczone reszta świata

Chiny Indie Indonezja RPA Rosja Australia Unia Europejska Stany Zjednoczone reszta świata

Page 24: Polski węgiel

86 polska bez węgla

szej kopalni na Śląsku. Od węgla odchodzi też cała Unia Europejska. Niemcy i Wielka Brytania, które jako jedyne posiadają duże moce w elektrowniach węglowych, są zde-cydowane je zamykać i zastępować szybko rozwijającymi się OZE. W Indiach nowy rząd zdecydował o ograniczeniu rozwoju energetyki węglowej i zamiast tego rozbudowie instalacji do wykorzystywania OZE.

Decydujące dla perspektyw rynku węgla rzeczy dzieją się jednak w Chinach, które obecnie wydobywają blisko cztery miliardy ton węgla rocznie, co odpowiada prawie

Cena

w d

olar

ach

($ 2

015)

za

tonę

węg

la

ilustracja 9. Zmiany cen węgla na rynkach światowych (australijski węgiel energetyczny)

źródło Index Mundi, http://www.indexmundi.com/commodities/?commodity- =coal-australian&months=60 (dostęp 5 maja 2015).

Page 25: Polski węgiel

marcin popkiewicz 87

połowie światowego wydobycia3. Państwo Środka planuje ograniczenie zużycia węgla o ponad 160 milionów ton do 2020 roku4. Jego zapotrzebowanie na węgiel znalazło się pod wielostronną presją zwalniającego wzrostu gospodar-czego, ograniczania odpowiadającej za fatalną jakość po-wietrza energetyki węglowej, poprawiającej się efektywno-ści energetycznej, gwałtownej rozbudowy potencjału OZE i coraz większej świadomości konieczności zapobiegania zmianie klimatu. W 2014 roku chińskie wydobycie węgla po raz pierwszy w tym stuleciu spadło, i to aż o 2,5 procent. W pierwszym kwartale 2015 roku w Chinach wydobyto 850 milionów ton węgla, ale sprzedano tylko 800 milio-nów ton. Wydobycie węgla spadło o 3,5 procent, a sprzedaż o 4,7 procent. Na rosnącym od dawna rynku chińskim to zdarzenie bez precedensu. Nie powinno dziwić, że 80 pro-cent chińskich kopalń przynosi straty5.

Największy chiński koncern węglowy, Shenhua Energy Co., odnotował w 2014 roku spadek sprzedaży z 515 milio-

3 „BP Statistical Review of World Energy”, June 2015, http://www.bp.com/content/dam/bp/excel/Energy-Economics/statistical-review-2015/bp-statistical-review-of-world--energy-2015-workbook.xlsx (dostęp 22 czerwca 2015).

4 UPDATE 1-China to reduce coal consumption, lessen pollution – ministry, Reuters, 6 March 2015, http://www.reuters.com/ar-ticle/2015/03/06/china-coal-cut-idUSL4N0W834Q20150306 (dostęp 11 kwietnia 2015).

5 Peter Cai, China’s coal production drops 3,5% in first quarter, China Spectator, 14 April 2015, http://www.businessspecta-tor.com.au/news/2015/4/14/china/chinas-coal-production--drops-35-first-quarter (dostęp 5 maja 2015).

Page 26: Polski węgiel

88 polska bez węgla

nów do 451 milionów ton (spadek wydobycia o 70 milio-nów ton odpowiada mniej więcej całości polskiego wy-dobycia węgla kamiennego), a w tym roku spodziewa się dalszego spadku sprzedaży, do 404 milionów ton. Shen-hua dostrzega koniec epoki i przyznaje: „Sposób rozwoju polegający na wzroście wydobycia i mocy wydobywczych stopniowo umiera”6. Szukając dla siebie miejsca w zmie-niających się realiach, Shenhua zamierza przekształcać się w „światowej klasy dostarczyciela czystej energii”7.

Miło byłoby usłyszeć tak zorientowane na przyszłość słowa z ust przedstawicieli Kompanii Węglowej lub polskie-go rządu, zwłaszcza że to nie chińskie kopalnie będą mieć największy problem. Pekin, żeby kupić spokój społeczny, utrzyma je przy życiu, wraz z ich miejscami pracy (dotując między innymi eksport). Wewnętrzna sytuacja Chin, przy skali ich rynku węgla, oddziałuje na cały świat – jeszcze do niedawna chiński import stanowił jedną czwartą całości światowego handlu węglem. Tymczasem w dwóch pierw-szych miesiącach 2015 roku był o 45,3 procent (32 miliony ton) niższy niż w tym samym okresie poprzedniego roku, a nadpodaż powoduje spadek cen. Walcząc o kurczący się rynek, eksporterzy obniżają ceny.

Wojnę cenową przetrwają oczywiście kopalnie z naj-niższymi kosztami wydobycia, węglem wysokiej jakości,

6 Ross McCraken, Energy Economist: King Coal faces the end of its Reign, Platts, 25 March 2015, http://blogs.platts.com/2015/03/25/king-coal-end/ (dostęp 5 maja 2015).

7 Tamże.

Page 27: Polski węgiel

marcin popkiewicz 89

mocne kapitałowo i usytuowane blisko odbiorców. Śląskie kopalnie nie muszą, co prawda, wozić węgla daleko, ale po-zostałe kryteria plasują je w czołówce kolejki do bankruc- twa: ich węgiel jest drogi, w dużej części słabej jakości, a o sytuacji finansowej polskich spółek górniczych można powiedzieć wiele, ale na pewno nie to, że jest dobra.

Na korzyść spadku cen działają nie tylko czynniki podażowe, ale też popytowe. W obliczu spowalniania go-spodarki światowej spadają też ceny ropy, gazu i innych surowców. Trwający szybki postęp w efektywności ener-getycznej i technologiach OZE może spowodować trwałą obniżkę cen węgla, szczególnie jeśli coraz wyraźniej rysu-jący się na świecie trend wzmacniania polityki ochrony klimatu będzie się nasilał.

ALE MOŻE CENY WĘGLA SIĘ ODBIJĄ?Trend wyczerpywania się najłatwiej dostępnych za-

sobów, w którego wyniku trzeba sięgać po te trudniejsze i droższe, nie dotyczy, rzecz jasna, jedynie Polski. Ze wzglę-du na rosnące wydobycie kurczy się też przewidywany czas, na jaki wystarczą światowe rezerwy. Według zestawienia „BP Statistical Review of World Energy” z 2001 roku świato-we rezer wy węgla były szacowane na 227 lat. W ze stawieniu z 2005 roku mówiono już tylko o 164 latach, w 2008 roku – o 133 latach, a według zestawienia z 2015 roku re zerw węgla wystarczy na 110 lat8. Kurczenie się horyzontu czasowego

8 „BP Statistical Review of World Energy”, dz. cyt.

Page 28: Polski węgiel

90 polska bez węgla

wynika zarówno ze wzrostu zużycia, jak i systematycznego spadku wielkości rezerw. Okazuje się, że węgla nie ma na świecie tak wiele, jak się wcześniej wy dawało, a ten, który jest, nie kwalifikuje się do opłacalnej eksploatacji.

Największe na świecie rezerwy węgla – blisko 27 procent całości zidentyfikowanych rezerw światowych – znajdują się w Stanach Zjednoczonych9. W 1907 roku, gdy zaczęto ob-liczać wielkość rezerw węgla, Służba Geologiczna Stanów Zjednoczo nych (U.S. Geological Survey, USGS) oszacowała je na trzy biliony ton, stwier dzając, że taka ilość, przy ówczesnym zużyciu, powinna wystarczyć Amerykanom na pięć tysięcy lat.

9 Tamże.

ilustracja 10 Wydobycie węgla w Stanach Zjednoczonych

źródło Annual Energy Review, September 2012, EIA, http://www.eia.gov/totale-nergy/data/annual/showtext.cfm?t=ptb0702 (dostęp 6 kwietnia 2015).

mln

ton

Page 29: Polski węgiel

marcin popkiewicz 91

Później, w latach 50. XX wieku, ze względu na po-jawianie się nowych danych oraz zmianę sposobu obli-czeń, USGS wraz z Biurem Kopalnianym Stanów Zjed-noczonych (U.S. Bureau of Mines) zmniejszyły swoje sza-cunki sześciokrotnie, do 500 miliardów ton węgla. Obec-nie oficjalne dane mówią o 237 miliardach ton (z czego większość to węgiel niskiej jakości). Dzieląc tę liczbę przez roczne zużycie, można stwierdzić, że Stanom Zjednoczo-nym przy obecnym poziomie zużycia (około miliarda ton rocznie) własnego węgla wystarczy na blisko 250 lat.

Mimo że Stany Zjednoczone prawdopodobnie rzeczy-wiście dysponują takimi pokładami węgla, najnowsze ob-liczenia wskazują, że tylko niewielka część tych zasobów nadaje się do opłacalnego wydobycia. Prowadzone przez trzy lata przez USGS bada nia geologiczne i ekonomiczne największych i najbardziej produktywnych amerykańskich złóż węgla – Gillette w Wyoming – wykazały, że opłacal-nie wydobyte (i to przy założeniu cen wyższych od dzi-siejszych) może być zaledwie 6 procent znaj dującego się w złożu węgla10. Podobne przeszacowania dotyczą również innych złóż.

Nie tylko Amerykanie zmieniają swoje szacunki ilości dostępnego węgla. W Niemczech, po likwidacji w 2004 roku

10 James A. Lupens et al., Assessment of Coal Geology, Resources, and Reserves in the Gillette Coalfield, Powder River Basin, Wyoming, Open-File Report 2008–2012, USGS, Reston (VI) 2008, http://pubs.usgs.gov/of/2008/1202/pdf/ofr2008-1202.pdf (dostęp 16 maja 2015).

Page 30: Polski węgiel

92 polska bez węgla

dopłat do wydobycia, okazało się, że 99 procent zasobów jest nieopłacalne w eksploatacji. Niemiecki think tank Energy Watch Group stwierdził w 2007 roku, że szacunki świato-wych zasobów węgla od 1980 roku zmalały o połowę11.

To, co w urzędach jest tylko kwestią wirtualnych liczb, całkiem realnie odczuwają właś ciciele kopalni. Koncerny wydobywcze informują, że muszą kopać coraz głę biej, by dostać się do węgla, w dodatku cennego surowca w wydo-bytej skale jest coraz mniej, co podnosi koszty eksploata-cji. Spada też jakość wydobywanego paliwa. W wydobyciu węgla można zauważyć te same trendy, które dostrzegli-śmy w przypadku ropy – wyczerpywanie się najlepszych złóż i sięganie po zasoby coraz niższej jakości.

Najbardziej wartościowy gatunek węgla to błyszczą-cy, twardy i czarny antracyt. Wydziela najwięcej energii, zawiera mało wilgoci i domieszek, spala się czysto i jest bardzo ceniony w przemyśle hutniczym. Za nim plasuje się węgiel kamienny wysokiej jakości, potem węgiel ka-mienny niskiej jakości, wreszcie węgiel brunatny – dający najmniej energii, zawierający dużo wilgoci i domieszek, nadający się jedynie do spalenia. Jak wyglą da wydobycie węgla różnych typów w Stanach Zjednoczonych – króle-

11 Coal: Resources and Future Production, Final-Version 280- -32007, Background paper, Energy Watch Group, March 2007, EWG Series No 1/2007, updated version 10th July 2007, http://energywatchgroup.org/wp-content/up-loads/2014/02/EWG_Report_Coal_10-07-2007ms1.pdf (dostęp 15 maja 2015).

Page 31: Polski węgiel

marcin popkiewicz 93

stwie węgla, posiadającym jego największe na świecie re-zerwy, wystarczające na ponad 250 lat? To ten sam wykres, co poprzednio, ale widać na nim zupełnie nowe rzeczy.

Wydobycie antracytu regularnie spadało, aż niemal go zaprzestano. Czyżby Amerykanom znudziła się ta najwyżej ceniona odmiana węgla? Bynajmniej. Po prostu jego nadają-ce się do opłacalnego wydobycia rezerwy już się wyczerpały. Całość antracytu, liczącego sobie setki milionów lat, została wydobyta i spalona w ciągu stulecia. Już go nie ma.

Naturalną koleją rzeczy z braku antracytu amerykań-scy górnicy skoncentrowali się na wy dobyciu następnego

ilustracja 11 Wydobycie węgla w Stanach Zjednoczonych z podziałem na gatunki

źródło Annual Energy Review, September 2012, EIA, http://www.eia.gov/totale-nergy/data/annual/showtext.cfm?t=ptb0702 (dostęp 22 kwietnia 2015).

antracyt

węgiel kamienny wysokiej jakości

węgiel kamienny niskiej jakości

węgiel brunatny

mln

ton

Page 32: Polski węgiel

94 polska bez węgla

w kolejności najlepszego gatunku węgla. Wydobycie wy-sokiej jakości węgla kamiennego rosło i osiągnęło szczyt w 1990 roku, po czym zaczęło spadać. Oczywiście nie dlatego, że węgiel przestał być potrzebny, ale dlatego, że jego pozostałe złoża były coraz droższe w eksploatacji. Już około 1970 roku Stany Zjednoczone sięgnęły po węgiel ka-mienny niskiej jakości i konsekwentnie zwięk szały jego wydobycie. Ruszyło nawet wydobycie węgla brunatnego. Tak wygląda sytuacja w kraju posiadającym największe złoża węgla na świecie.

Węgla jest więc na świecie jeszcze dużo, ale jeśli ludz-kość pozostanie przy systemie energetycznym opartym na paliwach kopalnych, to jeszcze w tym stuleciu mo-żemy się spodziewać nienadążania podaży za popytem i wzrostu cen.

Spadek cen węgla na rynkach światowych może się okazać tylko przejściowy. Popyt w latach 2000–2013 wzrósł o 64 procent, zwiększając się w tempie 3,6 procent rocznie12, a z szacunków Międzynarodowej Agencji Ener-getycznej z 2014 roku wynika, że choć w kolejnych kilku latach tempo wzrostu będzie znacznie mniejsze – rzędu 2 procent rocznie – wciąż będzie to wzrost13. Jeśli postęp

12 „BP Statistical Review of World Energy”, dz. cyt.13 Global coal demand to reach 9 billion tonnes per year by 2019,

International Energy Agency, Paris, 15 December 2014, http://www.iea.org/newsroomandevents/pressreleas-es/2014/december/global-coal-demand-to-reach-9-billion-tonnes-per-year-by-2019.html (dostęp 15 kwietnia 2015).

Page 33: Polski węgiel

marcin popkiewicz 95

na polu alternatywnych źródeł energii i magazynowania energii będzie niewielki, jeśli światowa polityka klima-tyczna będzie nieefektywna, jeśli krajom rozwijającym się uda się utrzymać szybki wzrost gospodarczy i jeśli będą one swoją energetykę rozbudowywać dzięki węglowi, to w ciągu najbliższych 20 lat Chiny osiągną swój szczyt wy-dobycia węgla, a cena tego surowca na rynkach świato-wych znacząco wzrośnie.

Na dłuższą metę można spodziewać się wzrostu cen ropy, a być może i gazu, ale węgiel, jako mniej atrakcyj-ne i wciąż stosunkowo obficie występujące paliwo, będzie ostatni w kolejce do ewentualnego wzrostu, którego pol-skie górnictwo może nie doczekać. Rezerwy polskiego węgla kurczą się w szybkim tempie, a ewentualne kolejne kopalnie będą lokalizowane na coraz trudniejszych i droż-szych w eksploatacji złożach, co również nie przystaje do hasła „najtańsze paliwo”.

WĘGLOWA CZARNA DZIURATymczasem od lat słyszymy, że Polska węglem stoi, stała

i stać będzie, a tani węgiel to nasza gwarancja taniego prądu i bezpieczeństwa energetycznego. Z tego też głównie powo-du opieramy się unijnej polityce energetyczno-klimatycznej, priorytetowo traktującej odchodzenie od paliw kopalnych.

Sytuacja wymaga od nas sporej dozy refleksji i uczci-wości. Nie ma co się czarować: łatwiejsze w eksploatacji złoża węgla wydobyliśmy już dawno, a teraz musimy się-

Page 34: Polski węgiel

96 polska bez węgla

gać po coraz trudniejsze – jest coraz bardziej oczywiste, że skrobiemy dno beczki.

Technicznie rzecz biorąc, obecne rezerwy węgla, przy obecnym poziomie zużycia, wystarczyłyby nam na mniej więcej 40 lat. Jednak tego, co można opłacalnie wydobyć, mamy znacznie mniej; w dużym stopniu wynika to z wyso-kich strat przy eksploatacji. W dotyczącym Polski raporcie Międzynarodowa Agencja Energetyczna zauważa, że „zaso-by węgla ka miennego nadające się do wydobycia, dostępne z istniejących kopalni, zmniej szają się bardzo szybko. Wy-dobycie węgla kamiennego może znacznie zmniejszyć się do 2030 roku. Również wydobycie węgla brunatnego gwał-townie spadnie do 2030 roku”14. Już od 2007 roku jesteśmy importerem węgla netto, głównie dlatego, że nasz węgiel jest niekonkurencyjny w wydobyciu.

A wszystko to pomimo oszczędzania na inwestycjach: ewentualne nadwyżki wypracowane przez nieliczne ren-towne kopalnie (z 15 kopalń zrzeszonych w Kompanii Węglowej pod koniec 2014 roku rentowna była tylko jed-na15) są przeznaczane na utrzymanie przy życiu pozosta-łych nierentownych kopalń. Dzieje się tak nawet pomimo

14 Polityka Energetyczna Państw MAE. Polska. 2011 Przeglad, In-ternational Energy Agency, 2011, http://www.iea.org/pub-lications/freepublications/publication/poland_idr_pl.pdf (dostęp 10 kwietnia 2015).

15 Justyna Piszczatowska, Rafał Zasuń, Kompania Węglowa na równi pochyłej, „Puls Biznesu”, 3 grudnia 2014, http://ener-getyka.pb.pl/3958678,53954,kompania-weglowa-na-rowni--pochylej (dostęp 10 kwietnia 2015).

Page 35: Polski węgiel

marcin popkiewicz 97

oszczędzania na bezpieczeństwie pracy (o czym co jakiś czas przypominają wybuchy metanu w kopalniach i rapor-ty górników, że czujniki metanu są celowo zaklejane lub wieszane pod nawiewem świeżego powietrza, aby ich alar-my nie przeszkadzały w pracy)16, a nawet potężne dotacje dla górnictwa i opartej na węglu energetyki – w ostatnim ćwierćwieczu wydano na te gałęzie przemysłu 170 miliar-dów złotych bezpośrednio i kolejne 400–700 miliardów złotych w postaci ignorowania kosztów zewnętrznych (czyli łamania zdrowej zasady ekonomicznej „zanieczysz-czający płaci”). Dla porównania, skumulowane dotacje do OZE w tym okresie wyniosły około 11 miliardów złotych (z czego połowa w formie dopłat do współspalania trafiła do energetyki węglowej)17.

Naszym koncernom węglowym zalegają na hałdach miliony ton węgla, a długi rosną (według stanu na dru-gą połowę 2014 roku zadłużenie wynosiło już 13 miliar-dów złotych). Biorąc pod uwagę, że płace to zwykle ponad połowa całości kosztów (w Kompanii Węglowej ponad

16 Prokurator zakończył odczytywanie aktu oskarżenia ws. ka-tastrofy w „Halembie”, Ruda Śląska.com.pl, 21 listopada 2008, http://rudaslaska.com.pl/i,prokurator-zakonczyl--odczytywanie-aktu-oskarzenia-ws-katastrofy-w-halem-bie,200274,472614.html (dostęp 10 kwietnia 2015).

17 Maciej Bukowski, Aleksander Śniegocki, Ukryty rachunek za węgiel. Analiza wsparcia gospodarczego dla elektrowni ener- getyki węglowej oraz górnictwa w Polsce, WISE, Warszawa, kwiecień 2014, s. 13, http://www.greenpeace.org/poland/PageFiles/602721/Raport_GP_Ukryty_rachunek_za_we-giel.pdf (dostęp 10 kwietnia 2015).

Page 36: Polski węgiel

98 polska bez węgla

60 procent18), można by je oczywiście zmniejszyć, ograni-czając zatrudnienie i pensje, wywindowane kilka lat temu podczas okresu rekordowo wysokich cen węgla. Nie zga-dzają się na to jednak górnicze związki zawodowe, nie do-puszczając nawet myśli o redukcjach zatrudnienia i pensji, bijąc się też o utrzymanie barbórkowego, „czternastek”, wartego kilka tysięcy złotych rocznego deputatu węglo-wego, kredkowego, flapsów (posiłki profilaktyczne w po-staci bonów) za ponad 300 złotych miesięcznie, deputatu mlekowego, refundacji dojazdów, dodatkowych urlopów i innych bonusów, no i oczywiście łożenia na (niegene-rujących dochodów) związkowców (których utrzymanie w trzech największych spółkach węglowych kosztuje łącz-nie 40 milionów złotych rocznie19).

Nikt przy tym nie neguje, praca górnika dołowego jest bardzo ciężka i niebezpieczna, i trudno oczekiwać, że ktoś chciałby ją wykonywać za dwa tysiące złotych brutto.

Bieżąca sytuacja finansowa polskich kolosów węglo-wych nie uzasadnia ponoszenia takich kosztów. Kompania Węglowa SA czy Katowicki Holding Węglowy mają poważ-ne problemy z płynnością finansową, a kontrahentom płacą z opóźnieniem. Ich ceny węgla są niekonkurencyjne, spółki

18 Jacek Madeja, Piotr Pużyński, Węgiel przedwyborczy, Wybor- cza.pl, 8 maja 2014, http://wyborcza.pl/1,75968,15920621, Wegiel_przedwyborczy.html (dostęp 15 maja 2015).

19 Zobacz ile kosztuje utrzymanie zwiazkowców, Fakt.pl, 23 października 2014, http://www.fakt.pl/katowice/zobacz--ile-kosztuje-utrzymanie-zwiazkowcow,artykuly,497778.html (dostęp 15 maja 2015).

Page 37: Polski węgiel

marcin popkiewicz 99

te nie są więc w stanie wygrywać przetargów, a węgiel trafia na zwały, na których już ledwo się mieści. Na początku 2015 roku leżało na nich aż 12 milionów ton węgla20, sprywatyzo-wane spółki energetyczne i prywatne składy z węglem ku-pują zaś tańszy i lepszy towar z importu.

Nie, nie pomyliłem się. Nasz węgiel jest nie tylko droższy, ale też niższej jakości niż zagraniczny. Wartość opałowa polskiego węgla energetycz-nego jest niższa od wartości opałowej węgla importowanego z Rosji czy innych krajów. Do tego zasiarcze-nie polskiego węgla energetycznego przeznaczonego do sprzedaży kra-jowej jest blisko dwukrotnie wyż-sze od tego w węglu rosyjskim. Pod względem ilości popiołu polski węgiel również przegrywa – średnia wartość zapopielenia sprzedawanego w kraju węgla energetycznego również jest prawie dwukrotnie większa niż węgla rosyjskiego21.

20 Plan naprawczy dla Kompanii Węglowej S.A. Podstawowe in-formacje, Ministerstwo Gospodarki, Pełnomocnik Rządu do spraw Restrukturyzacji Górnictwa Węgla Kamiennego, 7 stycznia 2015, http://www.mg.gov.pl/files/upload/22518/Program%20naprawczy%20KW_prezentacja.pdf (dostęp 15 maja 2015).

21 Lepsze „czarne” czy „zielone”?, rozmowa z Henrykiem Pasz-czą, Górnicza Izba Przemysłowo-Handlowa, 2013, http://www.giph.com.pl/giph/index.php/wydawnictwa/archiwum--materialy/263-wegiel-paliwem-numer-jeden-bg-7-8-2013 (do-stęp 15 maja 2015).

Coraz droższy węgiel marnej

jakości. Bez dopływu potężnego

strumienia pieniędzy

podatników jego wydobycie byłoby nie do utrzymania.

Page 38: Polski węgiel

100 polska bez węgla

Jako odbiorcy węgla ze spółek z udziałem Skarbu Państwa pozostają więc zakłady energetyczne, w których udziały posiada Skarb Państwa i które mają nieformalny zakaz kupowania węgla z importu. Oczywiście również one domagają się obniżek cen węgla i dostosowania ich do cen światowych. W tak ciekawej konfiguracji – to znaczy z tym samym właścicielem po obu stronach – negocjacje nie mają, rzecz jasna, podłoża biznesowego, lecz politycz-ne. Pomysły rządowe zmierzają w kierunku zmuszenia firm energetycznych do mniej lub bardziej zakamuflowa-nego dofinansowywania nierentownych kopalń.

Pierwszy pomysł polega na połączeniu firm energe-tycznych i kopalń w jeden podmiot gospodarczy. Może miałoby to jakiś sens gospodarczy, gdyby energetyka była w stanie wymusić obniżkę kosztów wydobycia. Jeśli jed-nak firmy energetyczne miałyby wziąć na swoje barki koszty deficytowego górnictwa, byłoby to rozwiązanie bardzo szkodliwe dla całej gospodarki. W takim warian-cie nie tylko wyparowałyby (potrzebne na inwestycje) zyski firm energetycznych, ale też na długie lata zosta-łaby zakonserwowana węglowa rzeczywistość naszej elektroenergetyki. Byłoby to pójście pod prąd rysujących się w energetyce europejskiej trendów, na inwestycjach w OZE koncentrują się już bowiem nie tylko małe firmy, lecz także wielkie korporacje. Największy niemiecki kon-cern energetyczny, E.ON, zdecydował o skoncentrowaniu

Page 39: Polski węgiel

marcin popkiewicz 101

się w przyszłości na OZE, wydzielając ze swojej struktury spółkę zajmującą się produkcją energii elektrycznej z gazu, węgla i atomu, pozbywając się w ten sposób nieperspek-tywicznych aktywów22. Kolejny wielki niemiecki koncern, RWE, też przymierza się do wykonania tego ruchu.

Drugim pomysłem jest zmuszenie firm energetycz-nych do podpisania długoterminowych kontraktów na do-stawy węgla ze śląskich kopalń po cenach dużo wyższych niż rynkowe. Inaczej mówiąc, konsumenci w cenie prądu, podatnicy i mniejszościowi akcjonariusze firm energetycz-nych mieliby zrzucić się na nierentowne kopalnie.

Oczywiście nie ma żadnych rynkowych przesłanek do wprowadzenia podwyżki – energetycy duszą się od nadmiaru węgla, a do milionów ton węgla leżących na kopalnianych zwałach trzeba jeszcze doliczyć kolejne mi-liony ton wypełniające place przy elektrowniach. Wielkie firmy energetyczne (PGE, Tauron, Enea, Energa) również nie palą się do tak „świetnego” biznesu. Choć ich więk-szościowym udziałowcem jest Skarb Państwa, to jednak posiadają status publicznych spółek giełdowych i nie uśmiecha im się płacenie za węgiel powyżej cen rynko-wych. Takie pomysły wywołują też wściekłość mniejszoś-ciowych akcjonariuszy, osłabiają pozycję konkurencyjną względem europejskich dostawców energii i przekłada-

22 „Zwrot energetyczny” w Niemczech, największy koncern do po-działu, Wyborcza.biz, 1 grudnia 2014, http://wyborcza.biz/biznes/1,100896,17060792,_Zwrot_energetyczny__w_Niem-czech__najwiekszy_koncern.html (dostęp 15 maja 2015).

Page 40: Polski węgiel

102 polska bez węgla

ją się na negatywną atmosferę wokół całego przemysłu energetycznego.

Gdyby kontrolowane przez Skarb Państwa firmy ener-getyczne zostały jednak zmuszone do poniesienia kosztów ratowania kopalń, ich pozycja konkurencyjna względem pozostałych firm energetycznych, takich jak francuskie EDF czy Engie (dawny GDF Suez), uległaby, oględnie mó-wiąc, pogorszeniu. Obce firmy będą przecież kupować znacznie tańszy węgiel z importu, będą więc mogły sprze-dawać tańszy prąd i wygrywać konkurencję z państwowy-mi firmami.

Firmy energetyczne tak czy inaczej czeka okres wiel-kich inwestycji w nowe źródła prądu i w sieci, na co nie mają wystarczających funduszy i będą musiały zaciągać kredyty. Ostatnie, czego potrzebują, to zmuszenie ich do odgrywania roli sponsora nierentownego górnictwa.

Nasz rząd walczy o tańszy gaz z Rosji, bo „tania ener-gia jest dobra dla gospodarki”. Jednocześnie walczy o drogi prąd z węgla. Jeśli Kalemu ukraść krowę, to źle; jeśli Kali ukraść krowę, to dobrze.

Złapane między Scyllę i Charybdę rosnących kosztów i spadających cen węgla, śląskie kopalnie ponoszą coraz większe straty. Polskie górnictwo węgla kamiennego za-mknęło pierwszy kwartał 2015 roku stratą netto w wyso-kości ponad 800 milionów złotych, prawie dwukrotnie większą niż w katastrofalnym roku 2014. Jak złośliwie zauważył „Newsweek”: „Namacalne efekty rządowo-

Page 41: Polski węgiel

marcin popkiewicz 103

-związkowego programu naprawy kopalń już są. Straty górnictwa prawie się podwoiły”23.

Zamknięcie nierentownych kopalń nastąpi prędzej czy później. Już teraz widzimy, że wydobycie spada szyb-ciej, niż niedawno prognozowano, a zamiast eksporterem węgla nasz kraj stał się jego importerem – co nie powinno dziwić przy wysokich (i szybko rosnących) kosztach wydo-bycia w Polsce. Prognoza Ministerstwa Gospodarki zaty-tułowana Strategia działalności górnictwa węgla kamiennego w Polsce w latach 2007–2015 przewidywała, że w 2014 roku krajowe wydobycie wyniesie 91,3–97,3 miliona ton. Tym-czasem kopalnie węgla kamiennego wydobyły 72,5 milio-na ton – o ponad 20 milionów ton mniej!24

Wspomniane wcześniej zasoby bilansowe wynoszące 50 miliardów ton to tylko „księgowy” rejestr czysto teoretycz-nej geologicznej wielkości złóż. Szczegółowe opracowania wskazują, że w 2030 roku w Polsce czynnych będzie zaledwie 12 kopalń węgla kamiennego, których maksymalna zdol-

23 Radosław Omachel, 6 milionów strat na dobę. Fatalna kondycja polskich kopalń, „Newsweek”, 3 czerwca 2015, http://opinie.newsweek.pl/ile-strat-przynosza-polskie-kopalnie,artykuly,364352,1.html (dostęp 5 czerwca 2015).

24 Strategia działalności górnictwa węgla kamiennego w Polsce w latach 2007–2015 (Dokument przyjęty przez Radę Ministrów w dniu 31 lipca 2007 r.), Ministerstwo Gospodarki, Warsza-wa, 31 lipca 2007, http://www.mg.gov.pl/NR/rdonlyres/EB0B7DB6-8D76-41FE-94B6-50176C2CA721/36302/Strate-giaprzyjtaprzezRM.pdf (dostęp 15 maja 2015).

Page 42: Polski węgiel

104 polska bez węgla

ność wydobywcza nie przekroczy 47 milionów ton25. Coraz wyraźniej widać, że szybko zbliżamy się do tego poziomu. Ekstrapolacja trendów wydobycia, w kontekście nadpodaży surowca na rynku światowym i niskich cen, sugeruje, że do 2030 roku wydobycie może spaść w okolice 30 milionów ton.

Co więcej, typowy stopień wykorzystania tych zasobów jest rzędu 14 procent. Inaczej rzecz ujmując, wydobycie jednej tony węgla wiązało się ze stratą ponad siedmiu ton w geo-logicznych zasobach bilansowych. Główną przyczyną wyso-kich strat w eksploatowanych złożach jest system ścianowy, który umożliwia w miarę rentowne wydobycie, ale i generuje wysokie straty w zasobach. Powszechność ścianowego syste-mu eksploatacji odzwierciedla podstawową sprzeczność pol-skiego górnictwa – to jest dążenie do rentownego wydoby-cia kosztem niedostatecznych zasobów. Zalety tego systemu (duża produkcja, wysoka wydajność i względnie bezpieczne warunki pracy) są osłabiane jego wadami (wydobycie jedynie niewielkiej części zasobów węgla w złożu, związane z for-mowaniem ściany wydobywczej o odpowiednio dużej po-wierzchni i kształcie geometrycznym). Pozostałości parcel po nadaniu im geometrycznego kształtu ścian wydobywczych, jako tak zwane resztówki, są zaliczane do strat26.

25 Michał Wilczyński, Zmierzch węgla kamiennego w Polsce, Instytut na Rzecz Ekorozwoju, Warszawa, czerwiec 2013, s. 30, http://old.chronmyklimat.pl/theme/UploadFiles/File/_2013_pliki/07/Zmierzch_wegla_kamiennego_w_Pol-sce.pdf (dostęp 1 kwietnia 2015).

26 Tamże, s. 56.

Page 43: Polski węgiel

marcin popkiewicz 105

Obszerny raport NIK-u z 2011 roku Informacja o wy-nikach kontroli bezpieczeństwa zaopatrzenia Polski w węgiel kamienny ze złóż krajowych stwierdza, że przy obecnym tempie wydobycia węgla kamiennego w Polsce obecnie eksploatowanych oraz wytypowanych do eksploatacji złóż wystarczy do 2035 roku27. Wskazuje też, że wydobycie węgla kamiennego w Polsce nosi cechy gospodarki rabun-kowej. Raport ten nie uwzględnia konkurencji tańszego, importowanego węgla, czyli sytuacji zmuszającej do wy-boru: albo chronimy krajowe złoża, albo wydobywamy jak najtaniej. W pierwszym przypadku trzeba by dotować wydobycie lub go zaprzestać (decyzję o zaprzestaniu wydo-bycia podjęły między innymi Niemcy i Wielka Brytania). W drugim przypadku wybiera się pokłady grube i płytko zalegające, ale ze złoża wydobywana jest tylko niewielka część węgla.

Ten dylemat górnictwa można łatwo zrozumieć, pa-trząc na schemat na kolejnej stronie.

Sytuację można optymalizować pod kątem dwóch pa-rametrów, ale kosztem trzeciego. Jeśli chcemy, żeby wydo-bycie było tanie i przebiegało bezpiecznie, będziemy eks-ploatować najlepsze fragmenty złoża, ignorując te gorsze. Jeśli chcemy dobrze wykorzystać złoże i zrobić to bezpiecz-

27 Informacja o wynikach kontroli bezpieczeństwa zaopatrze-nia Polski w węgiel kamienny ze złóż krajowych, Najwyższa Izba Kontroli, Departament Gospodarki, Skarbu Państwa i Prywatyzacji, Warszawa, luty 2011, https://www.nik.gov.pl/plik/id,2494,vp,3158.pdf (dostęp 8 maja 2015).

Page 44: Polski węgiel

106 polska bez węgla

nie, musimy liczyć się z wysokimi kosztami. Jeśli chcemy zaś, żeby wydobycie było tanie i złoże było dobrze wyko-rzystane, co roku setki górników będą ginąć pod ziemią (z drugiej strony godzimy się z tym, że zanieczyszczenia powietrza zabijają kilkadziesiąt tysięcy Polaków rocznie28, więc może te dodatkowe kilka procent ofiar węgla rocznie uznamy za akceptowalny koszt uboczny taniego paliwa?).

28 Review of evidence on health aspects of air pollution – RE-VIHAAP Project. Technical Report, World Health Orga-nization, 2013, http://www.euro.who.int/__data/assets/pdf_file/0004/193108/REVIHAAP-Final-technical-report-final-version.pdf (dostęp 9 kwietnia 2015).

ilustracja 12 Trójkąt optymalizacji wydobycia

Nie da się mieć wszystkiego naraz, szczególnie przy złożach trudnych geologicznie i drogich w eksploatacji.

niski koszt wydobycia

dobre wykorzystanie złoża bezpieczeństwo

Page 45: Polski węgiel

marcin popkiewicz 107

W świetle powyższych faktów trudno znaleźć pod-stawy optymizmu co do „ogromu zasobów”, demonstro-wanego przez niektórych ekspertów związanych z bran-żą górnictwa węgla kamiennego. Nadzieje tych osób na możliwość wydobywania w przyszłości węgla z głęboko-ści znacznie poniżej tysiąca metrów wiążą się z wieloma problemami. Przy eksploatacji tak głęboko położonych zasobów potęgują się zagrożenia naturalne, a skuteczne im przeciwdziałanie znacznie zwiększa koszty, obniżając bieżącą rentowność wydobycia (dylemat trójkąta „w pełnej krasie”). Poniżej tysiąca metrów głębokości wzrasta przede wszystkim zagrożenie metanowe, termiczne (co 33 metry temperatura wzrasta o 1°C), pożarowe i groźba tąpnięć. Na takich głębokościach występuje też szkodliwy dla lu-dzi mikroklimat, który osłabia percepcję i koncentrację pracowników, a przez to powoduje spadek efektywnego wykorzystania czasu pracy i wydajności oraz zwiększa ryzyko zaistnienia nieszczęśliwych wypadków czy nawet katastrof górniczych29.

BRUNATNY ŚWIATEksperci związani z wydobyciem węgla brunatnego

mówią o nim jako o najtańszym paliwie i przyszłości na-szej energetyki. Wśród zalet wymieniają położenie złóż na niewielkiej głębokości i możliwość wydobycia metodą odkrywkową. Obecnie eksploatowane złoża szybko się

29 Michał Wilczyński, Zmierzch węgla kamiennego w Polsce, dz. cyt., s. 30.

bezpieczeństwo

Page 46: Polski węgiel

108 polska bez węgla

wyczerpują – szacuje się, że do lat 30. XXI wieku wydo-bycie z nich spadnie o 80 procent, a do lat 40. całkiem go zaprzestaniemy.

Utrzymanie wydobycia w przyszłości wymagało-by uruchomienia nowych kopalń bazujących na udo-kumentowanych, lecz nieudostępnionych złożach, między innymi na Dolnym Śląsku i w Wielkopolsce. W sumie udokumentowano ponad 14 miliardów ton

70

ilustracja 13 Prognozowane wydobycie węgla brunatnego w istniejących kopalniach

Wykres pokazuje możliwości geologiczne, bez uwzględnienia parametrów ekono-micznych oraz polityk wliczania do rachunku i ograniczania kosztów środowiskowych.

źródło Zbigniew Kasztelewicz, Kazimierz Kozioł, Możliwości wydobywcze branży węgla brunatnego w Polsce po 2025 roku, „Polityka Energetyczna” 2007, t. 10, zeszyt specjalny 2, http://meeri.eu/se/pelne_teksty21/K21_kasztelewicz.pdf (dostęp 11 maja 2015).

Wyd

obyc

ie (m

ln to

n)

0

10

20

30

40

50

60

KWB Turów

KWB Konin

KWB Bełchatów

KWB Adamów

Page 47: Polski węgiel

marcin popkiewicz 109

zasobów w złożach pewnych, ponad 60 miliardów ton w zasobach oszacowanych, a możliwość występowa-nia w obszarach potencjalnie węglonośnych ocenia się na ponad 140 miliardów ton. Kolejny róg obfitości?

Niestety, takie wyliczenia nie biorą pod uwagę ogra-niczeń społecznych, gospodarczych i środowiskowych – jeśli liczyć w ten sposób, to należałoby wyciąć na przy-kład Wielkopolski Park Narodowy, pod którym znajdują się wielkie złoża węgla brunatnego. Nowe kopalnie węgla brunatnego? Najkorzystniej położone złoża zostały już zagospodarowane. To, co zostało pod ziemią, jest mniej atrakcyjne, za to bardziej problematyczne.

Spośród rozpoznanych w Polsce złóż znaczenie ekono-miczne w następnych dziesięcioleciach mogą mieć tylko złoża w rejonach Gubin–Brody i Legnica–Lubin–Ścinawa, ewentualnie jeszcze Oczkowice w Wielkopolsce. Są one znane od dawna, a możliwości wydobywania z nich węgla przyglądano się już w czasach komunizmu. Jednak nawet wtedy, gdy „betonizacja” kraju i dymiący komin fabryczny na każdym rogu były synonimem postępu, eksploatację w tych miejscach uznano za zbyt szkodliwą i bezsensow-ną. To złoża o małej grubości (co oznacza, że aby wydo-być określoną ilość węgla, trzeba rozkopać wielki obszar), niskiej jakości, położone w gęsto zaludnionych terenach i niekorzystnych warunkach hydrogeologicznych.

Dotychczasowa praktyka pokazuje, że wydobycie od-krywkowe jednego miliona ton węgla brunatnego wiąże

Page 48: Polski węgiel

110 polska bez węgla

się z zajęciem i zupełnym przekształceniem około sied-miu hektarów terenu, a im mniejsza miąższość złoża, tym teren ten jest większy. Uruchamianie złóż o potencjale wydobycia rzędu miliardów ton musiałoby być bardzo inwazyjne dla środowiska i lokalnych społeczności. Uru-chomienie rozważanych złóż oznaczałoby nie tylko kata-strofę środowiskową na wielką skalę, ale też wysiedlenie dziesiątek tysięcy mieszkańców gmin z terenów mających stać się odkrywką. Wysiedlenie mieszkańców Legnicy czy Lubina nie wchodzi oczywiście w grę. Byłoby to działanie zbyt kontrowersyjne, odszkodowania sięgnęłyby niewy-obrażalnych kwot. A okoliczni mieszkańcy, zamiast pól, sadów, jezior i lasów, mieliby w sąsiedztwie ciągnącą się dziesiątkami kilometrów kwadratowych pylącą odkrywkę, która byłaby też lejem depresyjnym, do którego spływały-by wody gruntowe z sąsiednich terenów, drastycznie wy-suszając całą okolicę. Doliczmy do rachunku koszty śro-dowiskowe i zdrowotne związane ze spalaniem najbrud-niejszego – niskokalorycznego, zasiarczonego i zapylonego – węgla brunatnego, czyniących z niego po wliczeniu tych kosztów, zgodnie z zasadą „zanieczyszczający płaci”, naj-droższe paliwo30.

Lokalne społeczności protestują, wyrażając swój ma-sowy sprzeciw wobec planów tworzenia odkrywek. W re-

30 Tenże, Węgiel brunatny paliwem bez przyszłości, Fundacja In-stytut na rzecz Ekorozwoju, Warszawa, październik 2012, http://old.chronmyklimat.pl/theme/UploadFiles/File/_2012_pliki/11/wegiel_brunatny.pdf (dostęp 1 kwietnia 2015).

Page 49: Polski węgiel

marcin popkiewicz 111

ferendach przeprowadzonych przez zagrożone odkrywka-mi dolnośląskie gminy, przy frekwencji sięgającej niemal 70 procent, blisko 95 procent głosujących opowiedziało się przeciwko budowie nowych kopalni odkrywkowych. Nieustannie prowadzone są demonstracje i działania po-lityczne na szczeblach samorządowym, krajowym i euro-pejskim31.

W Wielkopolsce plany zajęcia pod odkrywkę tysięcy hektarów pierwszoklasowej ziemi rolnej w zamieszkanym przez 150 tysięcy osób zamożnym powiecie gostyńskim, gdzie tysiące rolników od pokoleń uprawiają ziemię, spot-kały się nie tylko ze zdecydowanym protestem mieszkań-ców, ale też licznych firm zarabiających na rolnictwie, usługach dla niego i przemyśle rolno-spożywczym. Wśród

31 Piotr Kanikowski, Legnica: Przeciwnicy kopalni odkryw-kowej poskarża się na rzad w Brukseli, „Gazeta Wrocław-ska”, 17 stycznia 2011, http://www.gazetawroclawska.pl/artykul/357627,legnica-przeciwnicy-kopalni-odkrywko-wej-poskarza-sie-na-rzad-w-brukseli,id,t.html?cookie=1 (dostęp 8 maja 2015); Bożena Bilska-Smuś, Kopalnie walcza o złoża węgla brunatnego w Złoczewie, „Polska Dziennik Łódzki”, 27 maja 2009, http://www.bankier.pl/wiado-mosc/Kopalnie-walcza-o-zloza-wegla-brunatnego-w-Zlo-czewie-1960181.html (dostęp 8 maja 2015); Petycja w sprawie podjęcia przez Parlament Europejski działań zmierzajacych do uznania i wdrożenia przez Rzad RP wyników referendum z dnia 27.09.2009 r. w sprawie budowy odkrywkowej kopalni węgla brunatnego, na terenie sześciu gmin województwa dol-noślaskiego w Polsce, http://ziemnice.pl/wp-content/uplo-ads/2010/02/tresc_petycji_w_sprawie_kopalni.pdf (dostęp 8 maja 2015).

Page 50: Polski węgiel

112 polska bez węgla

protestujących są znane Pudliszki i Spółdzielnia Mleczar-ska w Gostyniu. Do protestów dołączają też mieszkań-cy okolicznych powiatów, zaniepokojeni między innymi przewidywanym spadkiem poziomu wód gruntowych w okolicach odkrywki32. Geolodzy szacują, że lej depresyj-ny mógłby spowodować spadek wód gruntowych w od-ległości nawet 20–30 kilometrów od kopalni. To nawet więcej niż w Bełchatowie, gdzie lej depresyjny sięga na odległość 20 kilometrów od kopalni.

Co na to nasz rząd? Przymierza się do stworzenia specustawy i wysiedlenia dziesiątek tysięcy ludzi pod od-krywki węgla brunatnego. Czyżby była to najlepsza pozo-stająca nam opcja?

TANI (?) PRĄD Z WĘGLACzęsto pada argument, że prąd z węgla jest najtań-

szy, bo elektrownie węglowe obecnie wytwarzają prąd po 15–25 gr/kWh, a budowa alternatywnych źródeł energii (czy to elektrowni atomowych, czy OZE) spowoduje, że prąd zdrożeje mniej więcej dwukrotnie.

To jednak bardzo uproszczone rozumowanie, w któ-rym jest sporo „ale”.

Przede wszystkim prąd obecnie jest tani, bo produkują-ce go elektrownie są już dawno zamortyzowane, mogą więc

32 Arthur Neslen, Polish farmers threaten uprising over opencast coalmine, „The Guardian”, 31 December 2014, http://www.the-guardian.com/environment/2014/dec/31/polish-farmers-threat-en-uprising-over-opencast-coalmine (dostęp 8 maja 2015).

Page 51: Polski węgiel

marcin popkiewicz 113

dostarczać prąd po cenach pokrywających jedynie koszty paliwa i bieżącej obsługi. Tak samo byłoby, gdybyśmy mie-li na przykład dawno zamortyzowaną energetykę jądrową (dzięki taniemu paliwu już istniejące elektrownie jądrowe produkują prąd jeszcze taniej niż węglowe, w każdym razie jeśli pominiemy w rachunku kwestię ich demontażu i dłu-goterminowego składowania odpadów) lub wodną, słonecz-ną albo wiatrową (tutaj ceny byłyby jeszcze niższe niż dla elektrowni jądrowych). Tymczasem nowo budowane elek-trownie (niezależnie od typu) będą musiały wliczyć w ceny prądu koszty inwestycyjne, w tym ceny oprocentowanego kredytu na budowę linii energetycznych.

Dlaczego więc mielibyśmy budować nowe elektrow- nie? Ponieważ większość obecnie działających, wraz z resztą infrastruktury energetycznej, była budowana w czasach Gierka i Gomułki, i dziś dochodzą one do na-turalnego kresu swego życia. Do 2030 roku będziemy mu-sieli zamknąć większość obecnych mocy elektrowni (około 17 000 MW33) i przeprowadzić głęboką modernizację sieci energetycznych, co samo w sobie podniesie ceny prądu. Obecne hurtowe ceny prądu na poziomie 16–20 gr/kWh staną się przeszłością – nowe inwestycje w uważane za najtańsze źródło energii elektrownie węglowe będą wy-

33 Dariusz Ciepiela, Duża część polskich elektrowni trzeba wyła-czyć, WNP.PL, 15 maja 2013, http://energetyka.wnp.pl/duza-czesc-polskich-elektrowni-trzeba-wylaczyc,197615_1_0_0.html (dostęp 8 maja 2015).

Page 52: Polski węgiel

114 polska bez węgla

magać cen rzędu 30 gr/kWh34. Z drugiej strony produkcja prądu w nowej elektrowni atomowej35 bądź biogazowni36 to koszt rzędu 50 gr/kWh – prawie dwukrotnie więcej niż w elektrowni węglowej. Ale… czy odbiorcy detaliczni ku-pują do domu prąd od elektrowni „po kosztach” (obecnie

około 20 gr/kWh)? Oczywiście, że nie. Płacimy za niego około 60 gr/ kWh (średnia cena prądu brutto dla gospodarstw domowych w 2013 roku wyniosła 62 gr/kWh, a w nie-których rejonach wiejskich sięgała

nawet 80 gr/kWh), ponieważ do kosztów produkcji prądu dochodzą marże, akcyza, VAT, różne opłaty stałe, a przede wszystkim koszty przesyłu i dystrybucji.

Przyjmijmy, że będziemy produkować prąd nie po 30 gr/kWh (jak w elektrowniach węglowych), lecz 50 gr/kWh. Cena końcowa dla gospodarstw domowych i niewielkich

34 Bolesław Jankowski, Wstępna ocena uzgodnień klimatycznych szczytu unijnego 23 października 2014 z perspektywy Polski, Cire.pl, Warszawa, 5 listopada 2014, cire.pl, http://www.cire.pl/pokaz-pdf-%252Fpliki%252F2%252Fwstepna_ocena_konkluzji_szczytu_unijnego_dot_polityki_klimatycznej.pdf (dostęp 8 maja 2015).

35 Hasło „Hinkley Point C nuclear power station”, Wikipedia, https://en.wikipedia.org/wiki/Hinkley_Point_C_nuclear_power_station (dostęp 8 maja 2015).

36 Przewodnik dla inwestora, oprac. Arnold Rabiega, BioPo- wer, Warszawa 2013, http://biopower.home.pl/wp-content/uploads/2013/02/Przewodnik-inwestora-BioPower.pdf, (dostęp 8 maja 2015).

Chcemy mieć tani prąd? Musimy

odejść od węgla i zmienić system

energetyczny.

Page 53: Polski węgiel

marcin popkiewicz 115

firm (przyjmując niezmienione koszty przesyłu, dystrybu-cji i inne) zmieni się więc z około 70 gr/kWh do 90 gr/kWh, a więc o 28 procent. Jeśli jednocześnie poprawimy efektywność energetyczną o 22 procent (co nie jest specjal-ną sztuką), opłaty za prąd w ogóle się nie zmienią.

Trzeba też dodać, że elektrownie są objęte systemem handlu uprawnieniami do emisji gazów cieplarnianych (ETS). Cena uprawnień do emisji na lata 30. XXI wieku jest prognozowana na ponad 50 euro za tonę dwutlenku węgla, a na lata 40. – na 100 euro za tonę.

ilustracja 14 Prognozowana cena uprawnień do emisji gazów cieplarnianych

źródło Bolesław Jankowski, Wstępna ocena uzgodnień klimatycznych szczytu unij-nego 23 października 2014 z perspektywy Polski, Cire.pl, Warszawa, 5 listopada 2014, cire.pl, http://www.cire.pl/pokaz-pdf-%252Fpliki%252F2%252Fwstepna_ocena_konkluzji_szczytu_unijnego_dot_polityki_klimatycznej.pdf (dostęp 8 maja 2015).

EUR’

2010

/tCO

2

Page 54: Polski węgiel

116 polska bez węgla

Przełoży się to na cenę prądu z nowych elektrowni węglowych w wysokości odpowiednio 50 gr/kWh w latach 30. XXI wieku i 70 gr/kWh dekadę później37, nie wpływa-jąc jednocześnie na ceny produkcji prądu ze źródeł bez- emisyjnych (atom, OZE).

Oznacza to, że wytwarzanie prądu w elektrowniach węglowych tak czy inaczej już wkrótce nie będzie mieć

37 Bolesław Jankowski, Wstępna ocena…, dz. cyt.

ilustracja 15 Koszt wytwarzania prądu w nowych blokach z uwzględnieniem prognozowanych cen uprawnień do emisji dwutlenku węgla

źródło Bolesław Jankowski, Wstępna ocena uzgodnień klimatycznych szczytu unij-nego 23 października 2014 z perspektywy Polski, Cire.pl, Warszawa, 5 listopada 2014, cire.pl, http://www.cire.pl/pokaz-pdf-%252Fpliki%252F2%252Fwstepna_ocena_konkluzji_szczytu_unijnego_dot_polityki_klimatycznej.pdf (dostęp 8 maja 2015).

gr20

10/k

Wh

elektrownia nadkryt., węgiel kamienny

elektrownia nadkryt., węgiel brunatny

elektrownia gaz-par., gaz ziemny

Page 55: Polski węgiel

marcin popkiewicz 117

sensu ekonomicznego, przegrywając zarówno z atomem, jak i z OZE. Utrzymując energetykę opartą na węglu, nasz kraj skazuje się na konieczność zakupu uprawnień do emi-sji za setki milionów euro rocznie już w dekadzie do 2030 roku, z perspektywą wzrostu kosztów wraz z maleniem puli uprawnień emisji i ich rosnącej ceny. Pamiętajmy, że cały czas musimy kupować surowce energetyczne. Jeśli zamiast tego zmniejszymy emisyjność gospodarki, nie będziemy musieli kupować uprawnień do emisji, a nawet będziemy mogli sprzedać nasze uprawnienia innym krajom, bardziej ociągającym się transformacją energetyczną. Co gorsze, in-westycja w nowe elektrownie węglowe na tym etapie byłaby utrzymywaniem zależności od importu i topieniem naszych pieniędzy – tak potrzebnych przy przeprowadzaniu rzeczy-wistej transformacji do nowego systemu energetycznego.

Zainicjowana w Unii Europejskiej transformacja sy-stemu energetycznego już zachodzi. Wszystkie główne instytucje unijne: Komisja Europejska, Parlament Eu-ropejski i Rada UE, wypowiadają się za zdecydowanymi działaniami w kierunku strategii budowy europejskiego rynku energetycznego, bazującego w szczególności na de-karbonizacji gospodarki i ograniczaniu zużycia energii przez poprawę efektywności energetycznej38.

38 Konkluzje Rady Europejskiej w sprawie unii energetycznej (19 marca 2015 r.), komunikat prasowy, Rada Europejska, Rada Unii Europejskiej, 19 marca 2015, http://www.consil-ium.europa.eu/pl/press/press-releases/2015/03/conclusions-energy-european-council-march-2015/ (dostęp 8 maja 2015).

Page 56: Polski węgiel

118 polska bez węgla

Tylko w ciągu pięciu lat 2008–2013 popyt na energię elektryczną spadł w UE o 3,3 procent (przy wzroście PKB o 4,1 procent), udział węgla w miksie energetycznym paliw dla elektroenergetyki spadł o 4,2 procent, a udział prądu ze źródeł odnawialnych wzrósł do 16 procent. W tych sa-mych latach kapitalizacja rynkowa pięciu największych producentów energii elektrycznej w UE (E.ON, RWE, En-gie, EDF, Enel) spadła o 37 procent.

Negatywny trend dotyczy wszystkich producentów energii elektrycznej z węgla, w tym operatorów nowych instalacji na parametry nadkrytyczne. Przykładowo, szczegółowa analiza rentowności nowych bloków na wę-giel kamienny w elektrowni Moorburg pod Hamburgiem, oddanych do użytku w 2015 roku, pokazuje, że w ciągu najbliższego czterdziestolecia elektrownia ta przyniesie około czterech miliardów euro strat39. Zachodnie kon-cerny już zrozumiały, że to nie węgiel jest biznesem przy-szłości, lecz OZE. Natomiast nasze koncerny z zacięciem budują nowe bloki węglowe w Kozienicach, Opolu czy Jaworznie. Wszystko wskazuje na to, że będą to ostatnie bloki węglowe w Unii Europejskiej, skazane na straty re-likty minionej epoki.

39 Mathew Gray, Coal: Caught in the EU Utility Death Spiral, eds. James Leaton, Robert Schuwerk, Mark Fulton, Carbon Tracker, June 2015, http://www.carbontracker.org/wp-con-tent/uploads/2015/06/CTI-EU-Utilities-Report-v6-080615.pdf (dostęp 28 czerwca 2015).

Page 57: Polski węgiel

marcin popkiewicz 119

Wnioski są oczywiste: kiedy będziemy zamykać stare elektrownie węglowe, nie powinniśmy myśleć o zastępowaniu ich nowo budowanymi elektrowniami węglowymi o trochę lepszej sprawności, lecz o budowie nowego systemu energetycznego, opartego na lokalnych odnawialnych zasobach energetycznych.

„WĘGLANDIA”Wymienione dotychczas koszty to tylko wierzchołek

góry lodowej. Porównanie to jest tym bardziej zasadne, że nasz polski biznes węglowy nie tylko „tonie” biznesowo, ale też większość kosztów pozostaje ukryta przed wzrokiem niewtajemniczonego obserwatora. Dla Titanica bliski kon-takt z górą lodową okazał się brzemienny w skutkach. A jak kontakt z „węglową górą lodową” znosi nasza gospodarka?

Kolejne programy pomocy finansowej dla górnictwa od połowy lat 90. ubiegłego wieku do teraz pochłonęły dziesiątki miliardów złotych. Nie widzimy ich w cenie wę-gla, ale w rosnących podatkach – już tak40.

Warto przeanalizować skutki wynoszącej 6,38 mi-liarda złotych pomocy publicznej udzielonej Kompanii Węglowej SA latach 2003–2011. To największe przedsię-biorstwo górnicze w Polsce i Europie, zatrudniające blisko 50 tysięcy osób, jest dobrą ilustracją niskiej efektywności pomocy publicznej dla branży wydobycia węgla kamien-nego. Wsparcie publiczne w latach 2003–2011 ponad oś-

40 Michał Wilczyński, Zmierzch węgla kamiennego w Polsce, dz. cyt.

Page 58: Polski węgiel
Page 59: Polski węgiel

Polski węgielWarszawa 2015

Copyright © by Edwin Bendyk, Urszula Papajak, Marcin Popkiewicz, Michał Sutowski, 2015Copyright © for this edition by Wydawnictwo Krytyki Politycznej, 2015

All rights reserved

Wydanie pierwsze

Printed in Poland

ISBN 978-83-64682-77-3

Redakcja merytoryczna: Michał SutowskiRedakcja, korekta: Magdalena JankowskaProjekt okładki: Piotr ChuchlaUkład typograficzny, skład: Katarzyna Błahuta

Druk i oprawa: Drukarnia ReadMe, ul. Olechowska 83, Łódź

Książka ukazuje się dzięki wsparciu Fundacji im. Heinricha Bölla.

Wydawnictwo Krytyki Politycznejul. Foksal 16, II p00-372 [email protected]

Książki Wydawnictwa Krytyki Politycznej dostępne są w redakcji Krytyki Politycznej (ul. Foksal 16, Warszawa), Świetlicy KP w Łodzi (ul. Piotrkowska 101), Świetlicy KP w Trójmieście (Nowe Ogrody 35, Gdańsk), Świetlicy KP w Cieszynie (ul. Zamkowa 1) oraz księgarni inter-netowej KP (krytykapolityczna.pl/wydawnictwo).