POSLOVNO PRAVO – prvi dio

Prvi dioOsnovni pojmovi o pravu

GLAVA PRVATEORIJSKI PRAVNI POJMOVI

I – Pojmovi države i prava1. Uopšte o društvenim organizacijama i društvenim normama Društvo je predpostavka egzistencije čovjeka i okvir njegove aktivnosti (prema prirodi ili drugim ljudima). Radi postizanja svojih ciljeva društvo može djelovati organizovano ili neorganizovano. Njihova djelatnost može biti spontana i improvizovana ili podvrgnuta određenom sistemu pravila (normi) koja unaprijed određuje željeno ponašanje i kazne za njegovo eventualno neostvarenje. Ne poštivanje tig pravila naziva se negativnom sankcijom ili se nagrađuje za njihovo bolje poštivanje – pozitivna sankcija. Osnovno unutrašnje obilježje države i prava jeste klasnost, a njihova spoljna karakteristika im je monopol za fizičku prinudu.

2. Pojam države Država je uređena organizacija vladajuće klase sa monopolom fizičke prinude koja stanovništvo podvrgava svojoj suverenoj vlasti i time ostvaruje interese vladajuće klase. Elementi države su: stanovništvo, teritorij, pravni poredak i vlast. U užem smislu pod pojmom države se podrazumijeva državna organizacija ili državni aparat. Državna organizacija je hijerahijski ustrojen i pravom organizovan sistem organa koji raspolaže monopolom za fizičku prinudu i moći stvaranja pravila ponašanja. Državni organ je dio državne organizacije. Državni organ je jedno fizičko lice ili skup fizičkih lica, ljudi, koji stoje u posebnoj pravnoj vezi sa državnim aparatom (državna službena lica) i koji uz povjerena sredstva na određenom teritoriju vrši određeni krug poslova.

2.1. Elementi države 1. VLAST – funkcionisanje viših i nižih državnih organa u ostvarivanju monopola za fizičku

prinudu (odnosno to je odnos viših i nižih organa)2. DRŽAVNI TERITORIJ – obuhvata:

- zemljišnu površinu- zemljišnu unutrašnjost- vazdušni prostor (iznad zemljišne površine do stratosfere)- obalno more koje obuhvata:

- unutrašnje morske vode (8 nautičkih milja u pravcu površine od najisturenije tačke)

- teritorijalno more- epikontinentalni pojas (dio zemljine površine ispod

mora – morsko dno)

3. STANOVNIŠTVO4. PRAVNI POREDAK

2.2. Državljanstvo(državljani – pripadnici države)Po pravilu jednom licu pripada jedno državljanstvo, međutim ima izuzetaka, ako ima dva ili više državljanstava. To povlači određene obaveze koje se moraju izvršavati u obje zemlje čije državljanstvo se ima. Postoje: Apatridi – koji nemaju nijedno državljanstvoBipatridi – koji imaju dva ili više državljabstava Sticanje: - po porijeklu – ins sanguinis (dobija se po roditeljima bez obzira na to gdje si rođen)- po pripadnosti – ins soli (prema tome gdje se rodiš)- naturalizacija – stranim državljanima zbog nekih zasluga po odobrenju vlade može se dati državljanstvo (ako se odreknu svog bivšeg državljanstva)- aneksija – kad jedna država izvrši aneksiju druge države, onda državljani aneksirane države primaju državljanstvo one koja aneksira- sukcesija – kada u postupku mirovnih sporazuma rješava se pitanje granica – biraš koje ćeš državljanstvo

3. Pojam prava Pravo predstavlja jedan od sistema pravila ponašanja ljudi u društvu u kome postoji država. Pravna norma se sastoji od dispozicije – primarno pravilo ponašanja i sankcije – sekundarno ponašanje lica koje je prekršilo dispoziciju. Jedan te isti društveni odnos istovremeno može biti regulisan običajnom i moralnom normom, normom neke društvene organizacije i pravnom normom. Pravna norma je zahtjev za izvršenje sankcije od strane državnih organa. U širem smislu “PRAVO” označava pravni sistem. To je po načelima hijerarhije sistematizovan skup pravila ponašanja subjekta u društvu čije se neostvarivanje sankcioniše od strane posebnih organa sa monopolom za fizičku prinudu (država). Elementi pravnog sistema su: pravna norma, pravni institut ili ustanova, grana prava, i pravna oblast. Pravna norma je pravilo ponašanja subjekta (dispozicija), a njihovim grupisanjem prema srodnosti nastaju ovi ostali elementi. Pravna norma, skup pravnih normi ili čitav sistem prava ponekad se nazivaju i “objektivnim pravom”, a on obuhvata sve pravne norme koje je stvorila država ili neki drugi ovlašteni objekti. “Subjektivno pravo” je od države obezbjeđeno ovlaštenje jednog lica da se sopstvenom interesu ponaša na način određen objektivnim pravom. Elementi subjektivnog prava su: ovlaštenje na vršenje određenih radnji, mogućnost da se one vrše u sopstvenom interesu i zahtjev ili tužba upućen državnim organima u slučaju kada ovlaštenja nisu poštovana dobrovoljno. Cilj objektivnog prava jeste usmjeravanje ponašanja subjekta u željenom pravcu. Pojam pravo obuhvata i pojam pravni odnos. Veza između subjekata i koja predstavlja pravni odnos može biti uređena dispozicijom ili sankcijom. Elementi pravnog odnosa su: subjektivno pravo i obaveza.Ukoliko nosilac ovlaštenja ne djeluje u svom nego u tuđem interesuonda se umjesto subjektivnog prava kao elementa pravnog odnosa pojavljuje nadležnost. Obaveza predstavlja dužnost određenog ponašanja, vršenja nekih fizičkih, ljudskih radnji koja može u krajnjoj liniji biti ostvarena monopolom za fizičku prinudu.

Država neprekidno interveniše svojom fizičkom prinudom time postiže usaglašavanje ljudskih ponašanja sa pravnim normama, tada govorimo o pravnom poredku. Pravni poredak se može definisati kao postavljanje, stvaranje pravnih normi i njihovo ostvarivanje. Pravni poredak se sastoji iz: normativnog i faktičkog elementa. Normativni element obuhvata hijerahijski uređene sisteme normi i pravnih akata koje ih izražavaju. Faktički element se sastoji od pravnih odnosa, sistema ljudskih ponašanja.

Veza između države i prava čini jedinstvo koje se naziva državno-pravni poredak, to je jedinstvo državne organizacije i pravnog poredka čiji je zadatak da održe način proizvodnje i onu vrstu političkih odnosa koji zadovoljavaju interese vladajuće klase.

II – Pravna norma 1. Uopšte o elementima pravne norme Pravnu normu čine: dispozicija i sankcija. Pravna norma sadrži i naređenje (pravilo o ponašanju) i sankciju(pravilo o kazni). Sankcija i dispozicija su alternativne: može se ponašati po jednom ili po drugom.

2. Hipoteza sankcije i dispozicije Hipoteza (predpostavka) predstavlja opis stvarnog stanja koje treba da nastane da bi se primjenila dispozicija (hipoteza dispozicije), odnosno sankcija (hipoteza sankcije).

Hipoteza dispozicije određuje faktičku situaciju koja treba da se desi, pa da nastane obaveza da se ponašamo po dispoziciji (pravnoj normi). (Ko ima imovine, dužan je plaćati porez. Dispozicija je obaveza na plaćanje poreza, ali ta obaveza postoji samo za onoga ko ima imovine i to je hipoteza dispozicije.)

Hipoteza sankcije je opis radnje koja predstavlja prekršaj dispozicije. Nepostupanje po dispoziciji predstavlja prekršaj ili delikt. Prekršaj postoji i ako se neko suzdržava da se ponaša po dispoziciji, kad ne poduzima radnju koja je naređena dispozicijom.

3. Dispozicija Dispozicija je primarno pravilo ponašanja. To je zapovijest o ponašanju. Može biti izražena kao: naređenje (građani koji imaju imovine dužni su plaćati porez), zabrana (zabranjeno je voziti auto bez vozačke dozvole), ovlašćenje (građani mogu slobodno raspolagati imovinom). Dispozicije mogu biti određene (tačno određeno pravilo ponašanja) i relativno neodređene (ostavljaju subjektu više ili manje slobode u ponašanju).

4. Sankcija Sankcija je sekundarno pravilo ponašanja. Može biti pozitivna i negativna prema tome kako društvo ocjenjuje radnju subjekta u odnosu na pravilo ponašanja iz dispozicije. Sankcijom se određuje pravilo ponašanja onoga ko nije postupio po dispoziciji, ko je prekršio dispoziciju, kao i ponašanju onoga ko je pozvan da protiv tog prekršioca primjeni predviđenu mjeru. Jedan subjekat odnosa stvorenog sankcijom je uvijek državni organ. Pravilo o kazni se u krajnjoj mjeri može izvršiti primjenom monopola za fizičko nasilje, prinudnim putem. Sankcijom se takođe naziva i sama mjera koja se poduzima protiv prekršioca dispozicije tj. počinioca delikta. Da sankcija ne bi ostala ne primjenjena, predviđa se druga sankcija protiv državnog organa ako nebi primjenio prvu sankciju. Druga sankcija je pravna posljedica prekršaja prve. Sankcije se mogu podijeliti prema deliktima za koje se primjenjuju: krivičnopravni delikti - sankcija je kazna koja se sastoji u oduzimanju nekog ljudskog dobra (čast, sloboda). Učinilac krivičnog djela kažnjava se zatvorom, smrću itd. Za krivična djela je usvojeno načelo ZAKONITOSTI (legaliteta). To znači da se krivičnim djelom

može smatrati samo ona ljudska radnja koja je zakonom predviđena kao krivično djelo. Građanskopravni delikti – sankcija je naknada štete. Sankcija se ne izražava na ličnosti prekršioca norme, nego na njegovoj imovini. Administrativni prekršaji – sankcija je oduzimanje imovine ili slobode ili časti. Disciplinski prekršaji – povreda neke radne dužnosti, izriču se protiv radnika koji ne obavljaju svoj posao onako kako je određeno radnim pravilima. Sankcije se još mogu podijeliti na: određene i relativno neodređene. One se dalje dijele na: kogentne, dispozitivne, alternativne, diskrecione i sankcije sa upotrebom pravnih standarda.

5. Podjela pravnih normi prema obimu i predmetu regulisanja Prema tome da li se pravna norma odnosi na neodređen broj slučajeva iste vrste ili na jedan konkretan slučaj norme se dijele na: opšte (generalne norme koje se tiču svih subjekata koji se nađu ili se mogu naći u situaciji predviđenoj hipotezom dispozicije te norme) (lica koja imaju imovinu dižna su plaćati porez) i pojedinačne (individualne koje se odnose na jedan određen slučaj, tiču se jednog lica i zna se kojeg) (J.M. dužan je platiti 1000 KM poreza na ukupan prihod građana). Pojedinačna norma se može donijeti i unazad, pošto je odnos koji se reguliše već nastao.

6. Podjela normi prema stepenu određenosti dispozicije Kogentne – dispozicija je tačno određena. Dužnik je dužan vratiti dug. Ovakve norme nazivaju se još apsolutno određenim i kategoričnim. Alternativne – sadrže dva ili više pravila ponašanja subjekta kome je norma upućena, može odabrati ono koje hoće. One su relativno neodređene pravne norme. (Ispiti se mogu polagati usmeno ilki pismeno ili i usmeno i pismeno).Dispozitivne – sadrže pravilo ponašanja ali istovremeno subjektima se daje mogućnost da riješe svoj odnos kako im odgovara, u okviru pravnog poretka. Pravila ponašanja koja sadrži dispozitivna norma određuju kako će se ponašati tek u slučaju ako stranke same to ne učine. One se zbog toga nazivaju i zamjenjivim. (Prodavac je dužan isporučiti robu srednjeg kvaliteta, ako drugačije nije dogovoreno). Diskrecione – ovlaštenje državnog organa da postupa najcjelishodnije tj. daju diskrecionu vlast. Sloboda državnog organa je ograničena.

Kao standardno ponašanje uzima se ono koje je tipično, koje je pod istim datim uslovima prosječno: pošten čovjek, dobar privrednik, brižljiv domačin.

III – Sistem prava1. Pojam sistema prava i kriterij za njegovo određivanje Pravo se sastoji od velikog broja pravnih normi. Sistem prava je hijerarhijski povezana cjelina svih važećih pravnih normi i njihovim udruživanjem u srodne grupe.

2. Elementi sistema prava Tri su osnovna elementa svakog pravnog sistema: pravna norma, pravna ustanova, grana prava i pravna oblast.

2.1. Pravna norma

Pravna norma je osnovna ćelija, atom prava.

2.2. Pravna ustanova Pravna ustanova je skup svih normi koje zajedničkim metodama regulišu različite strane istog pravnog odnosa.

2.3. Grana prava Grana prava je skup ustanova koje istim metodama regulišu širu oblast srodnih društvenih odnosa. Osnovne grane su:Ustavno pravo – njime se postavljaju temelji ekonomskog, političkog i socijalnog uređenja jednog društva. Upravno pravo – njime se uspostavlja ustrojstvo državnih upravnih organa, određuju se njihovi međusobni odnosi, odnosi upravnih organa prema trećim licima. Za upravno pravo karakterističan je metod naređivanja (subordinacije). Krivično pravo – definiše delikt kao najteža povreda društvenih interesa i oredviđaju sankciju za njih. Delikti krivičnog prava mogu se podijeliti na: krivična djela i prestupe tj. grupa delikata koji obuhvataju i prestupe i prekršaje. Krivična djela su najopasniji delikti. Privredni prestupi, kao posebna vrsta prestupa, su povrede pravila u materijalnom i finansijskom poslovanju privrednih subjekata.Međunarodno poslovno pravo – odnosi pojedinaca i organizacija koji ne djeluju na bazi državne suverenosti, a u sebi nose elemente inostranosti uređeni su međunarodnim poslovnim pravom. Imovinske i ekonomske odnose, danas, reguliše pravna oblast međunarodno poslovno (trgovinsko) pravo. Građansko i poslovno pravo – imovinski odnosi subjekata, oni koji nastaju povodom objekta koji u sebi nosi neku ekonomsku vrijednost izraženu u novcu, te odnosi koji nastaju povodom stvari i robno-novčanoj razmjeni normativno izražavaju građansko i poslovno pravo.

2.4. Pravne oblasti Prema vrsti odnosa koje regulišu, po metodu kojim to čine i zavisno od domena u kome djeluju, grane prava se mogu svrstati u velike srodne grupe koje se nazivaju pravnim oblastima.

IV – Pojam i podjela pravnih akata1. Sadržina pravnog akta Pravna norma i ogroman dio svjesnih ljudskih radnji čine psihičke akte. Da bi ovi akti mogli da djeluju na savjest, volju i ponašanje drugih ljudi nužno je učiniti ih saznatljivim, nužno je materijalizovati ih. Ta materijalizacija po određenom postupku ustvari je pravni akt. Osnovna sadržina svakog pravnog akta predstavlja jedna individualna ili kolektivna odluka volje, neko htijenje. Odluka volje može se odnositi na postavljanje jedne pravne norme, normativnog dijela pravne norme.

2. Oblik pravnog akta Oblik pravnog akta je jedinstvo procesa stvaranja akta i samog akta kao posebne društvene i pravne tvorevine. Oblik pravnog akta sastavljen je iz nekoliko elemenata:

1. nadležnost (ovlaštenje za donošenje konkretnog pravnog akta. Ono se konstatuje u nekoj pravnoj normi, onoj koja zauzima viši pravni rang u hijerarhiji normativnog poredka)

2. postpak za njegovo donošenje (precizno određivanje sadržaja i njegova pravilna materijalizacija, postupak treba da bude garancija kvaliteta)

3. materijalizacija akta (tjelesna radnja kojom se akt spolja izražava i materijalno sredstvo pomoću kojeg se obezbjeđuje eventualno njegovo trajanje)

Izražavanje akta može biti: usmeno, nedvosmislenim pokretima ili drugim radnjama i pisano.

3. Kriterij podjele pravnih akata Prema glavnom elementu sadržine pravni akti se dijele na: one koji sadrže pravnu normu ili njene normativne elemente i na one koji ne sadrže pravne norme. U prvu grupu spadaju svi pravni akti kojima je stvorena bilo opšta bilo pojedinačna pravna norma, dispozicija ili sankcija pravne pojedinačne norme. U drugu grupu spadaju izjave volje koje su uslov za primjenu pojedinih pravnih normi (prijava za upis na fakultet i tužba sudu).

4. Podjela pravnih akata koji sadrže pravnu normu ili njene normativne elementeOpšte i pojedinačne, zavisno od toga da li sadrže opštu ili pojedinačnu pravnu normu. Pri tome kao osnovni element služi nadležnost (subjekat). Opšti pravni akti mogu se podijeliti na: ustav, zakon, podzakonski akt (uredbe, naredbe, odluke), sudska odluka sa svojstvom precedenta, običajno pravo i opšti akti društvenih organizacija. Pojedinačni pravni akti mogu se podijeliti na: odluku kao akt zakonodavnih organa, ukaz i rješenje kao akt upravnih organa, sudske odluke (presuda i rješenje), odluku ovlaštenih društvenih organa i pravni posao.

5. Osobine i odnosi opštih i pojedinačnih pravnih akataOpšti pravni akt unaprijed, na uopšten način reguliše niz određenih ponovljivih odnosa istih osobina, iste vrste. Način primjene opšteg akta zavisi od stepena određenosti hipoteze dispozicije i dispozicije opšte pravne norme koju sadrži. Ako su ta dva elementa potpuno i precizno određeni opšti pravni akt moguće je primjeniti na određeni društveni odnos. Ako nisu potrebno je donijeti ojedinačnu pravnu normu i na osnovu njega donijeti pravilo za dati slučaj. Pojedinačnim aktom se reguliše konkretan, neponovljiv i već postojeći odnos, on se donosi “unazad”, i bezuslovan je. Pojedinačni pravni akt se donosi na osnovu opšteg.

V – Vrste opštih pravnih akata1. Ustav 1.1. Pojam ustava Pod ustavom se podrazumijeva najvažnije radnje organizacije državnog aparata vlasti i pravnog poretka. Ustav je pravni akt (opšti ili više njih) koji sadrži političke i pravne norme i principe organizovanja monopola fizičke prinude i pravnog poretka. Pojedina pitanje u sklopu ustava rješavaju se propisima, koji zajedno sa ustavom sačinjavaju ustavno uređenje.

1.2. Sadržaj ustavaMinimalan sadržaj ustava sačinjava pravni principi organizovanja monopola fizičke prinude, to su odredbe o vlasti i njenom odnosu prema društvu, čovjeku. U modernim društvima minimalan sadržaj ustava obuhvata osnovne odredbe o sva četiri oblika države (vladavina, politički režim, državno uređenje,

državna vlast), odredbe o osnovnom društveno-ekonomskom odnosu – odredbe o vladajućem svojinskom odnosu, o njegovom pravnom izrazu.

1.3. Oblik ustavaNadležnost za donošenje ustava pripada najvišim državnim organima. U savremenim republikama – vrhovno predstavničko tijelo. U procesu donošenja učestvuju svi domovi predstavničkog tijela, predviđena je posebna procedura predlaganja i posebna većina za izglasavanje ustava. Prema načinu materijalizacije ustave možemo podijeliti na nepisane i pisane. Nepisani ustavi – skup najvažnijih principa i normi organizacije državne vlasti, organizaciji postojećih institucija i u političkoj praksi. Pisani ustavi – pod pisanim ustavima podrazumijevaju se oni u kojima su ustavni principii ustavne norme obuhvaćeni pisanim dokumentima, pisanim aktima. Ako tih dokumenata ima više i ako među njima ne postoji čvrsta pravno-tehnička veza pisani ustav se naziva nekodifikovanim. Pisani ustav u kome su osnovne ustavne norme i najvažniji principi obuhvaćeni jednim jedinim jedinstvenim pravnim aktom onda je to kodifikovani ustav. Promjena ustava može biti izvršena na zakonit i nezakonit način. Nezakoniti način – revolucije ili kontrarevolucije.Zakoniti način – promjene ustava po pravilu označavaju evoluciju istog društveno-ekonomskog uređenja. Promjena ustava može se izvršititako da se donese potpuno novi tekst, da se stari tekst ustava djelimično izmijeni i amandmanima. Amandmani mogu ustavne odredbe da mijenjaju ili ukidaju na izrazit način.

2. Zakon Za konkretizaciju, razradu i sankcionisanje ustavnih principa koriste se niži pravni akti – ZAKONI. Zakon je pravni akt koji je donesen od Zakonodavnog organa po zakonodavnoj proceduri i koji sadrži pravne norme bilo pojedinačne bilo opšte. Pravilo je da se zakon primjenjuje dok ne bude ukinut izričito ili donošenjem novijeg zakona koji regulišu istu materiju. Oblik zakona takođe je određen donosiocem, postupkom i materijalizacijom.Donosioc – najviše predstavničko tijelo (ovo pravilo važi za državne, federalne i kantonalne zakone). Postupak – postupak donošenja zakona ima više faza: inicijativa za donošenje zakona (politička i pravna), izrada nacrta i prijedloga, pretres prijedloga u stručnim tjelima i u domovima skupštine (eventualno-javne rasprave), usvajanje zakona glasanjem, usaglašavanje stavova proglašenje zakona od strane poglavara države i objavljivanje u Službenom glasilu.

3. Podzakonski akti U podzakonske akte u širem smislu mogu se svrstati svi pravni akti niži od zakona, bez obzira ko je njihov donosilac i šta sadrže. U užem smislu u pozakonske akte spadaju opšti akti državnih organa nižih od skupštine, ovi podzakonski akti takođe mogu sadržavati i pojedinačne pravne norme. Ukoliko se podzakonski akt donosi radi regulisanja pitanja koja su prethodno obuhvaćena zakonom, tada norme koje sadrži podzakonski akt moraju da se kreću u granicama zakona. Ovaj princip naziva se ZAKONITOŠĆU PODZAKONSKIH AKATA. Uredbe za primjenu zakona su najvažniji akti izvršnih organa odnosno najviših organa uprave – VLADE. Njihovo postojanje je nužno zato što je često nemoguće ili nepraktično da zakonski tekstovi obuhvate sva pitanja koja regulišu zakoni. Materijalizacija se uvijek vrši u pisanoj formi, a objavljivanje uredbe je uslov za njeno važenje. Odluka – drugi akt ove vrste. Uputstva – njima se utvrđuje postupak organa uprave pri provođenju nekog većeg pravnog propisa i instrukcije za rad službenih lica i službi u organima uprave.

4. Akti društvenih organizacija Postoje tri načina na koja država usvaja opšte akte društvenih organizacija u pravni poredak. Prvi – pravno iniciranje tj. određivanje unaprijed ustavom ili zakonom da su ti akti pravni. Drugi – pravno sankcionisanje tj. usvajanje u pravni poredak akata koji prilikom donošenja nisu imali pravni karakter. Treći – kombinacija prethodna dva: pravno iniciranje i pravno sankcionisanje. Država svojim propisom određuje da je akt društvene organizacije pravni akt ukoliko određeni državni organ potvrdi.

5. Običaj Običaj je društvena norma koja nastaje tako što se izvjestan način ponašanja ljudi u jednoj situaciji ponavlja sve dok se kod subjekta ne formira svijest da je takvo ponašanje obavezno. Prema teritoriji na kojoj nastaju običaji se dijele na: opšte, koji važe na teritoriji cijele države, regionalne i lokalne. Druga podjela počiva na personalnom kriterijumu, oni koji važe za sve pripadnike jednog društva, a posebne običaje oni koji važe za pojedine uže grupe. U oblasti privređivanja običaji se, prema tome da li važe za sve ili samo za pojedine poslove, odnosno grane poslova, dijele na opšte i pojedinačne. U slučaju međusobnog sukoba običaja jači je, a prema tome i prvi primjenjiv običaj koji potiče sa užeg područja. Da bi država običaj priznala kao pravni izvor ono mora da:

1. običaj ne smije biti suprotan postojećim pravnim propisima, načelima pravnog poretka i moralnim principima datog društva,

2. on mora biti u skladu sa osnovama društveno-političkog uređenja

Pretvaranje običaja u pravno pravilo “zakonodavno put” – jednim državnim pravnim izvorom se propiše državnim organima koji primjenjuju sankcije u užem smislu (tj. mjere prinude) da za pojedine običaje primjenjuju te sankcije. Drugi način naziva se “sudsko-izvršni put” – sudovi i drugi izvršni organi i bez dozvole zakonodavca prihvataju običaje kao normative, stvarajući običajno pravo. Običajno pravo je skup pravila koja su nastala kao običaj, ali su pretvorena u pravne norme naknadnim sistematskim sankcionisanjem od strane državnih organa. Norma običajnog prava je po porijeklu običajna, a po karakteru tj. sankciji, pravna.

6. Sudski akti Odluka suda zamjenjuje zakon i djeluje prema svakom (erga omnes). Pored odluka ustavnog suda u teoriji se svojstvo izvora prava priznaje i odlukom najvišeg suda u zemlji, budući da se smatra da one imaju precedentni karakter. Pod sudskom praksom podrazumijeva se donošenje istovijetnih odluka od strane raznih sudova u istim ili bitno sličnim sporovima u dužem vremenskom periodu.

7. Ugovor Ugovor je rezultat sporazuma dviju ili više strana kojima se zasniva, mijenja ili ukida pravni odnos između njih. Ugovor je pravni akt koji se svrstava u pravne poslove. Sadrži opštu ili pojedinačnu pravnu normu u cjelini ili češće samo dispoziciju pojedinačne pravne norme. Ugovori mogu imati različite karaktere i spadaju u razne grane prava: nasljedno, porodično, administrativno, obligaciono, međunarodno itd. Ugovor koji sadrži opšte pravne norme čini IZVOR PRAVA. Međunarodni ugovori nisu izvori prava neposredno, nego predstavljaju građu za akt retifikacije kojim se međunarodni ugovor usvaja u domaći pravni poredak. Neposredan izvor prava je sam akt o retifikaciji, zakon ili rijeđe uredba.

VI – Vrste pojedinačnih pravnih akata

1. Podjela pojedinačnih pravnih akata Pošto se pojedinačni akt na neki način oslanja na već postojeći opšti akt i opštu normu razumljivo je da on može, ali ne mora da sadrži oba bitna elementa pojedinačne pravne norme: konkretnu dispoziciju i konkretnu sankciju. Ako ih sadrži govorimo o potpunom pojedinačnom pravnom aktu. Ako pojedinačni pravni akt sadrži samo dispoziciju ili samo sankciju radi se o nepotpunom pojedinačnom pravnom aktu. Nepotpuni pojedinačni pravni akti dijele se na one koj i sadrže dispoziciju: upravne akte i pravne poslove i na one koji sadrže sankciju: sudske odluke. Presuđivanje nekog spora i izricanje sankcije može biti povjereno bilo upravnom organu, bilo posebnom tijelu koje kontrolišu privatni subjekti tj. izabranim sudovima ili arbitražama.

2. Vrste pojedinačnih pravnih akata 2.1. Upravni akt Ako se kao kriterij uzme sadržina akta onda je on pojedinačni akt kojim se određuje dispozicija koja subjekta čije ponašanje reguliše obavezuje i protiv njegove volje. Pod upravnim aktom podrazumijeva se na osnovu javne vlasti obavezujući akt državnog organa ili organizacije koja vrši javna ovlaštenja, donijeti po posebnom ugovornom postupku.

2.2. Pravni posao Pravni posao je pojedinačni pravni akt nedržavnog subjekta koji je on na osnovu ovlaštenja pravnog poretka i u njegovim okvirima dobrovoljno stvorio i koji ga na tim osnovama i obavezuje. Tipičan sadržaj pravnog posla jeste pojedinačna dispozicija koja obavezuje na osnovu pristanka stvaraoca posla. Pravni posao može sadržavati i pojedinačnu sankciju, pa se tada javlja kao potpun pojedinačni pravni akt. U stvaranju pravnog akta mogu učestvovati dva ili više nedržavnih lica zajedno (pravna lica koja djeluju metodom koordinacije, a ne metodom naređivanja zasnovanog na suverenoj vlasti). Pravni posao obavezuje samo njegove stvaraoce i to na osnovu njihovog sopstvenog prestanka. On je “neimperativan” pravni akt. Pravni posao se može naći u raznim granama prava (radnom, javnom, porodičnom). Ako pravni posao nastaje u oblasti ekonomskih, imovinskih odnosa, govori se o građanskopravnom poslu. Građanskopravni poslovi se djele na: građanskopravne poslove u užem smislu i na poslove poslovnog prava.

2.3. Sudski akt Sudski akt je onaj akt koji je donesen od specijalizovanih sudskih organa po posebnom sudskom postupku. Najznačajniji sudski akti su: presuda, rješenje i načelan stav. Presuda – sudski akt kojim se odlučuje o tužbenom zahtijevu, predmetu spora. Donosi ga sudski akt po sudskom postupku kojim se utvrđuje postojanje ili nepostojanje povreda prava u prošlosti i shodno tome izriče ili ne izriče sankcija. Rješenje – sudski akt kojim sud rješava o svim pitanjima osim o predmetu spora.

VII – Pojam i hijerarhija izvora prava1. Pojam materijalnih i formalnih izvora prava Svi društveni činioci koji utiču na stvaranje i primjenu pravnih normi kao i činjenice preko kojih se te norme saznaju u teoriji se nazivaju IZVORI PRAVA. Prema tome da li stvaraju ili samo izražavaju normu svi izvori prava se dijele na: materijalne i formalne. Materijalne izvore prava možemo definisati kao one društvene činioce koji dovode do stvaranja pravnih normi i do njihove primjene. Mogu se podijeliti na: objektivne i subjektivne. U objektivne materijalne

izvore spadaju sve one društvene činjenice koje uslovljavaju nastanak, izgled i primjenu normativnog dijela konkretnog pravnog poretka. U subjektivne materijalne izvore treba uvrstiti one pojedince, grupe i čitave klase koji aktivno učestvuju u stvaranju i primjeni pravnih normi. Formalni izvori prava su akti kojima se materijalni izvori prava pravno uobličavaju. Izvori prava u formalnom smislu su svi pravni akti koji sadrže bilo opštu bilo pojedinačnu pravnu normu.

2. Hijerarhija formalnih izvora prava Hijerarhija je formalno određen odnos nadređenosti i podređenosti dijelova jednog sistema. Hijerarhija izvora prava je prema pravnoj snazi određen skup opštih i onih pojedinačnih pravnih akata koji sadrže pravne norme. Pravna snaga pravnog akta jeste njegovo dejstvo na ostale pravne akte i na faktička ljudska ponašanja. Tehnička sredstva za uspostavljanje hijerarhije izvora prava jesu načela ustavnosti i zakonitosti. U političkom smislu ustavnosti i zakonitosti znače pravnu institucionalizaciju vlasti radi sprječavanja njene zloupotrebe i radi sprečavanja ili sankcionisanja samovolje. Pozitivističko- pravno svatanje ustavnosti: ustavnost postoji kada je pravni poredak zasnovan na hijerahiji opštih pravnih akata i na njihovoj međusobnoj usklađenosti. Osnovu te hijerarhije čini ustav koji je ne samo najviši nego i OSNOVNI ZAKON. Načelo zakonitosti u pozitivno-pravnom smislu jeste sadržinska i formalna usklađenost svih nižih pravnih akata sa zakonima. Za ostvarenje ustavnosti i zakonitosti potrebna je i saglasnost materijalnih, fizičkih radnji pravnih subjekata sa pojedinačnim i opštim pravnim aktima. Hijerarhija izvora omogućava ostvarenje suštine prava – regulisanje društvenih odnosa i ostvarivanje relativnih interesa u njima. Hijerarhijom izvora se obezbjeđuju i dva važna pravno-politička principa: pravna sigurnost i pravna jednakost.

VIII – Pravni odnos 1. Pojam pravnih činjenica i događaja Oni koji su uređeni pravnom normom nazivaju se PRAVNIM ODNOSIMA. Na društveni odnos će biti primjenjena pravna norma, on će biti pravni odnos, ako su njegov nastanak, promjena ili prestanak uslovljeni nekom činjenicom kojoj pravna norma priznaje to dejstvo, takve činjenice nazivaju se pravnim činjenicama. Pravne činjenice su fakti i okolnosti za koje objektivno pravo veže nastanak, promjenu ili prestanak pravnog odnosa. Najobičnija i najosnovnija podjela pravnih činjenica je na događaje i ljudske radnje. Događajima nazivamo sve promjene u prirodi i društvu koje nastaju bez učešća ljudske volje i svijesti. Ljudske radnje su izraz čovjekove aktivnosti, one mogu biti preduzete bez volje ili voljno. Volje ljudske radnje mogu biti pravne činjenice ako su upravljene na zasnivanje, izmjenu ili prestanak pravnog odnosa. Sa stanovišta prava djele se na dozvoljene i nedozvoljene radnje ili DELIKTE. Da bi se postiglo da neki pravni odnos nastane ili prestane ili se izmijeni činjenice se svjesno predstavljaju netačno. Ovo je slučaj fikcija u pravu. Pobijanje fikcija, fiktivnih činjenica nije dozvoljeno. O pretpostavci ili prezumpciji se govori kada se uzme kao dokazana neka pravna činjenica ili neko stanje, a da njihovo postojanje ili nepostojanje nije još utvrđeno. Kod fikcije se svjesno i namjerno predpostavlja nešto što se nije dogodilo, kod predpostavke se samo ne zna da li se nešto dogodilo (npr. da je neko živ kada se desila eksplozija).

2. Pojam pravnog odnosa Pravo reguliše društvene odnose među ljudima, drugim subjektima. Pravnim odnosom smatra se samo onaj koji je uređen, regulisan pravnom normom, bez obzira na to da li su postojali prije donošenja norme ili ih je norma stvorila. Lica koja se nalaze u tom odnosu shodno objektivnom pravu nazivaju se subjektima pravnog odnosa. Pravni odnos sastoji se iz ovlaštenja jednog subjekta i dužnosti drugog

subjekta koji učestvuju u tom pravnom odnosu. Dvije bitne komponente pravnog odnosa su: ovlaštenje i dužnost ili obaveza. Ovlaštenje i dužnost u pravnom odnosu su u korelaciji: svakom ovlaštenju jednog subjekta odgovara dužnost drugog i obratno. Ako se ovlaštenje vrši u sopstvenom interesu naziva se subjektivnim pravom. Ukoliko se to vrši u tuđem interesu ime mu je nadležnost. Odnosi ovlaštenja i obaveza koji postoje između subjekata moraju se vršiti povodom nečega, na nečemu. To su objekti prava.

3. Subjektivno pravo Subjektivno pravo je na objektivnom pravu zasnovano ovlaštenje titulara na određeno ponašanje u njegovom sopstvenom interesu. Elementi subjektivnog prava su: ovlaštenje, sopstveni interes titulara i zahtijev ili tužba u materijalnom smislu. Ovlaštenje je na objektivnom pravu zasnovana mogućnost nosioca subjektivnog prava da se sam ponaša na određeni način ili da od drugih lica zahtijeva ponašanje sadržano u ovlaštenju. Jedno ovlaštenje može sadržavati više pravno dozvoljenih mogućnosti ponašanja. Na primjer, titular prava privatne svojine je ovlašten da stvari iskorištava, stavlja upromet, ubire plodove od njih i da sva druga lica isključi u korištenju te stvari. Ove mogućnosti sadržane u jednom ovlaštenju zvat ćemo podovlaštenja. Postojanje ovlaštenja u interesu titulara je ono što mu dozvoljava da subjektivno pravo ne vrši ili vrši, kao što mu omogućava i to da sam odredi način vršenja svoga prava. U imovinskom pravu realizacija interesa kroz ovlaštenje nije ništa drugo nego prisvajanje ili iskorištavanje nekog svojstva. Interes titulara se kroz ovlaštenje i njegovo vršenje može realizovati u granicama koje su neposredno ili posredno postavljene pozitivnim objektivnim pravom. Prekoračenje ovih granica predstavlja ZLOUPOTREBU PRAVA. Zahtijev je objektivnim pravom obezbijeđena mogućnost nosioca subjektivnog prava da se u slučaju u kome ne postoji dobrovoljno poštovanje njegovih ovlaštenja, dobrovoljno izvršavanje obaveza, obrati nadležnom državnom organu radi obezbjeđenja i zaštite ovlaštenja prinudnim putem. Zahtijev ujedno označava i obavezu državnog organa da tu zaštitu pruži ako su ispunjeni svi pravom predviđeni uslovi. Pošto se zaštita najčešće traži od sudskih organa, zahtijev se naziva i TUŽBOM U MATERIJALNOM SMISLU. Zahtijev je funkcionalna spona između individualnog ovlaštenja i njegove zaštite od strane državnog organa, on je dio subjektivnog prava koji sankciju čini mogućom i vjerovatnom, subjektivno pravo efikasnim. Na osnovu mogućnosti stavljanja subjektivnih prava u pravni promet djelimo ih na: neprenosiva i prenosiva. “Javna” prava su ona koja nastaju naredbom državne vlasti (neprenosiva), imovinska prava (prenosiva). Prema kriteriju dejstva subjektivna prava se dijele na: apsolutna i relativna. Apsolutno subjektivno pravo je ono čije ovlaštenje djeluje prema svim subjektima. Obaveza koja odgovara ovom pravu je negativnatj. Sastoji se u propuštanju i trpljenju. Najvažnija apsolutna prava su ona svojinskog karaktera, prava industrijske svoine, pronalazačko i autorsko pravo, te lična prava. Relativno subjektivna prava su ona čije ovlaštenje djeluje samo prema tačno određenom nosiocu obaveze. Obaveza koja odgovara relativnom pravu može biti pozitivna (davanje, činjenje) ili negativna (propuštanje ili trpljenje onoga što se po objektivnom pravu ne bi moralo tolerisati). Relativno subjektivno pravo može da povrijedi samo titular obaveza. Najznačajnija grupa relativnih prava jesu OBLIGACIONA.

4. Obaveza Obaveza je pravna dužnost na izvršenje određenih radnji. Obaveza je zapovijest u određenom ponašanju, određena u pravnoj normi i obezbijeđena mogućnošću neposrednog ostvarenja od strane države ili mogućnošću primjene sankcije od strane države.

5. Objekat prava Objekat prava je sve ono na što su upereni i na čemu se ostvaruju ovlaštenja i obaveze. Funkcionalno posmatrano, obaveza prava je sredstvo, razlog koji povezuje pravne subjekte i pravni odnos. Objekat prava uvijek je objektiviziran element prirode ili društvene realnosti.

6. Objekti imovinskog prava 6.1. Karakteristike objekata imovinskog prava Prva posebna karakteristika objekata imovinskog prava jeste da se oni moraju nalaziti u pravnom prometu. Ekonomski posmatrano, objekat imovinskog prava zahtijeva da bude podoban predmet privredne razmjene. Pravnički gledano, sposobnost objekta da bude u prometu označava njegovu sposobnost da neposredno ili u novčanom izrazu može prelaziti iz jedne imovinske mase u drugu. Ova karakteristika se potpuno ispoljava kod stvari, radnji i intelektualnih produkata. Druga karakteristika objekata imovinskog prava je što se svi objekti mogu neposredno izraziti u novcu. Usljed toga ovi objekti i sami poprimaju imovinski karakter (firma, robni žig…).

Objekti imovinskog prava se djele na: stvari, ljudske radnje, lična dobra i proizvode ljudskog duha.

6.2. Stvari Stvari su materijalni dijelovi prirode, a da bi bile i stvari u pravno-tehničkom smislu imovinskog prava, potrebno je još da budu faktički ili virtuelno u čovjekovoj fizičkoj vlasti. Podjela stvari:

1. stvari određene po rodu i individualizirane2. pokretne i nepokretne stvari3. glavna stvar i pripadak 4. proste i zbirne stvari5. potrošne i nepotrošne stvari6. zamjenjive i nezamjenjive stvari7. buduća i tuđa stvar

6.3. Ljudske radnje Ljudska radnja kao objekat imovinskog prava može se manifestovati kao činjenje i davanje (pozitivne) ili kao propuštanje i trpljenje (negativne) onoga što se po objektivnom pravu ne bi moralo propustiti ili trpiti. Ljudska radnja mora imati sljedeće osobine: određenost, da je moguća, dopuštenost i imovinsku prirodu.

6.4. Lična dobra Lična dobra su nematerijalne vrijednosti, dobra koja su nedjeljiva od ličnosti kao pravnog subjekta. To su: život, zdravlje, ime, čast, znanje. Za imovinsko pravo lična dobra predstavljaju objekat i dobijaju građansko-pravnu zaštitu samo onda kada ih možemo na neki način izraziti i novčanim ekvivalentom.

6.5. Proizvodi ljudskog duha Prizvodi ljudskog duha se opredmećuju kao naučna, tehnička i umjetnička djela. Ponekad se nazivaju i “bestjelesne stvari” ili “intelektualne tvorevine”. Tvorac intelektualnih tvorevina može s njima da raspolaže i da izvlači iz njih materijalnu korist. Povodom nematerijalnih vrijednosti nastaje imovinsko-pravni odnos. Zavisno od objekta, prava iz ovog odnosa su: naročito autorska, pronalazačka prava ili prava industrijske svoine. Ona sadrže i tzv. lično pravne elemente. Najvažniji objekti ove grupe su AUTORSKO DJELO, IZUM, TEHNIČKO UNAPRIJEĐENJE i “KNOW-HOW” (“znati kako”, “znanje i umjeće”).

7. Uticaj vremena na pravne odnose Protekom vremena može doći do sticanja ili gubljenja prava. To znači da vrijeme djeluje na nastajanje, izmjenu prestanak pravnog odnosa. To vrijeme se naziva rok. Uticaj rokova na pravo manifestuje se, pored njegovog vezivanja za početak i kraj pravnog odnosa i u vidu zastarjelosti, održaja i prekluzije. Zastarjelost je pravni institut po kome prestaje mogućnost prinudnog ostvarenja prava usljed nevršenja tokom zakonom određenog dužeg vremena. Zastarjelost je gubljenje tužbe ili zahtijeva usljed ne vršenja dospjelih ovlaštenja u zakonom predviđenom roku. Zastarjelost olakšava pravni promet, otklanjajući

zloupotrebu u pogledu dokazivanja nekog prava, pojačava pravnu sigurnost, stvara pravnu bezbjednost i stabilizuje odnose. Apsolutna prava, na primjer prava svoine i porodična prava NE ZASTARJEVAJU. Prekluzija – vrijeme u kojem treba iskoristiti neko svoje pravo naziva se prekluzijom, prekluzivnim rokom: pravo traje onoliko koliko je propisom određeno. Kada se u prekluzivnom roku ne izvrši radnja i na taj način ne iskoristi pravo, PRAVO SE GUBI U CJELINI. Održaj je pribavljanje nekog prava protekom vremena pod određenim uslovima. Da bi se održajem tj. protekom vremena steklo pravo treba da je držanje tuđe stvari svjesno. Kod održaja pravo se stiče usljed proteka vremena.

IX – Subjekti prava1. Pojam subjekta prava Nosioci prava, nadležnosti i obaveza nazivaju se subjektima prava. Ta njihova osobina da mogu biti nosioci prava i obaveza, ta mogućnost da mogu imati prava i obaveze naziva se pravnom sposobnošću. Pod uslovima koje određuje pravni poredak, i grupi ljudi, može biti priznata posebna i samostalna pravna sposobnost. Takav subjekt prava naziva se pravnim licem. Pravna svijest se sastoji iz dvije komponente: saznanja prava i stava prema njemu. Ukoliko čovjek ispunjava određene psihičke i intelektualne uslove, smatra se da je obavezan na saznanje prava i njegovu primjenu.

2. Fizičko lice kao subjekat prava Moderno pravo priznaje svakom čovjeku, svakom fizičkom licu svojstvo PRAVNOG SUBJEKTA. Za to priznanje je dovoljno da dijete bude živo rođeno i da ima čovječiji oblik. Fizičko lice smrću prestaje da bude subjekat prava. Pod preciznim zakonskim uslovima sud može nestalo fizičko lice proglasiti umrlim. Pravni subjekti imaju svoje oznake koje se nazivaju ATRIBUTIMA pravnog subjekta, služe za identifikaciju svakog subjekta ponaosob. Atributi fizičkog lica su: ime, prebivalište ili boravište i državljanstvo.

3. Pravna, građansko pravna, poslovna i deliktna sposobnost fizičkog lica Mogućnost čovjeka kao subjekta prava da bude nosilac prava i obaveza naziva se pravnom sposobnošću. Pod građanskim pravom pravna sposobnost se manifestuje preko IMOVINE. Poslovna sposobnost je takvo stanje subjekta prava da može preduzimati voljne radnje relevantne za pravo. Pravni odnos može nastati iz skrivljene nedozvoljene radnje, iz delikta. Stanje pravnog subjekta da snosi sankciju za delikt naziva se deliktnom sposobnošću.

4. Pravno lice kao subjekat prava Pravno lice je društvena tvorevina, kolektiv, grupa ljudi koja ima siljeve i interese i kojoj, stoga, pravni poredak priznaje pravni subjektivitet. Pravno lice nastaje OSNIVANJEM, a prestaje brisanjem iz odgovarajućeg registra u kojem se vode njegovi statusni podaci. Da bi se u jednoj socijalnoj tvorevini priznalo svojstvo PRAVNOG LICA potrebni su sljedeći elementi:

1. da postoji čvrsta legalna organizacija i organi te organizacije preko kojih ona formuliše svoje interese, ciljeve i odluke, stupa u odnose sa trećim licima i ostvaruje svoje zadatke.

2. da ta organizacija ima cilj radi kojeg je osnovana i da ima zadatke koje treba da ostvaruje radi postizanja toga cilja. Zadaci treba da su u skladu sa društvenim interesima.

3. Da stupa u svoje ime radi vršenja prava i obaveza, da ima svoju samostalnost i svoju egzistenciju.

4. Da ima svoju posebnu imovinu, odvojenu od imovine svakog člana toga pravnog lica i da samostalno odgovara.

U atribute pravnih lica spadaju: ime ili firma, prebivalište ili sjedište i državljanstvo ili pripadnost.

5. Pravna, poslovna i deliktna sposobnost pravnih licaPravna sposobnost - pravna lica mogu imati samo ona prava koja su potrebna radi postizanja ciljeva radi kojih su osnovana. Poslovna sposobnost znači sticanje i vršenje prava i obaveza svojim svjesnim radnjama – IZJAVOM VOLJE. Poslovno lice se pojavljuje kao subjekat u pravnim odnosima, a svoju poslovnu sposobnost ostvaruje izjavama volje fizičkih lica koja ulaze u sastav njegovih organa. I pravno lice može učiniti neku protiv-pravnu radnju pa mu se pripisuje i deliktna sposobnost.

6. Zastupanje fizičkih i pravnih lica6.1. Pojam zastupništva Zastupništvo je odnos na osnovu koga jedno lice sklapa posao ili obavlja neku pravnu radnju, daje izjavu volje, za drugo lice, ali tako da sva pravna dejstva iz tog pravnog posla prelaze na to drugo lice. To je vršenje neke pravne radnje u ime drugoga. Kako pravni, tako i ekonomski rezultati posla pripadaju zastupanom.

6.2. Vrste zastupništva Najvažniji kriterij za klasifikaciju zastupništva su OBIM i OSNOV ovlaštenja. Pod osnovom se podrazumjeva pravna činjenica na kojoj odnos zastupanja počiva. Prema njemu zastupništvo se može podijeliti na: zakonsko, statutarno, zasnovano na aktu nadležnog organa i zastupanje po punomočju ili ugovorno zastupništvo. STATUTARNO ZASTUPNIŠTVO – obuhvata ne samo zastupanje po osnovu statuta nego i na bazi

odredbi i drugih samoupravnih opštih akata ili pravila. SUDSKO ZASTUPNIŠTVO – zasniva se na rješenjima nadležnog suda. U ovu vrstu zastupnika

spadaju naročito zastupnik siromašne stranke i upravitelji stečajne mase i prinudnog poravnanja. UGOVORNO ZASTUPNIŠTVO – primjenjuje se za lica koja su poslovno sposobna, ali neće ili ne

mogu da vrše pravne radnje. Obim pravnih radnji koje obavlja zastupnik određuje se ovlaštenjem zastupljenog. To ovlaštenje daje zastupljeni u vidu punomoći. Ugovorni zastupnik se naziva punomoćnik, a zastupljeni vlastodavac ili nalagodavac. Punomoć je samostalan, apstraktan i jednostran posao, jednostrana izjava volje, kojom vlastodavac izjavljuje da će u okviru punomoći smatrati punomoćnikove pravne radnje za svoje.

Obim ovlaštenja je mogućnost zastupnika da sklapa neodređen ili određen, limitiran broj pravnih poslova u ime i za račun zastupanog. Zastupništvo može biti opšte (generalno) ili posebno (specijalno).Po opštem zastupništvu zastupnik može da obavlja sve poslove ili širi krug poslova za svoga vlastodavca. Posebnim zastupništvom zastupnik se ovlaštuje na jedan ili na nekoliko konkretnih poslova.

Nadalje, ovlaštenje može biti neograničeno i ograničeno. Neograničenim ovlaštenjem se prepušta zastupniku da radi kako nalazi za potrebno, bez posebnog naloga i uputstva. Ograničenim se ovlaštenjem zastupnik ograničava i treba da radi po uputstvima. Ograničenje se može ticati i teorije i/ili vremena u kojima zastupnik djeluje.