27
Namba 1934 Septemba 15 - 21, 2011 Niuspepa Bilong Yumi Ol PNG Stret! K1 tasol ‘Chief’ Sir Michael Somare i lusim sia em i holim moa long 45 krismas. Poto: Neville Choi Lukim moa nius bilong Namba 14 Pasifik Gems long PES 25. Komentri: ‘Bilip long fleg, na strongim bilip bilong pipel’ – PES 11 Lukim 2015 Gems ken strongim kantri …Gavman bai skelim K1 bilien long strongim spots YUMI bai amamas na makim namba 36 krismas bilong kantri bilong yumi long Fraide, Septemba 16, 2011. Tasol insait long las tupela wik, nesenel spots tim bi- long kantri bilong yumi i bin karim, na plaim pinis flek bi- long yumi long Numea (Noumea), Nu Kaledonia. Flek bilong PNG i bin plai antap, na taim Gems i pinis, yumi sindaun namba tri long Pasifik. Na maski yumi no inapim namba bilong ol medol tu- pela bikpela Frens kantri, Nu Kaledonia na Tahiti i winim, dispela Gems i soim ol spotmanmeri bilong yumi, olsem ol i gat inap strong long sanap namba wan long Pasifik. Long welkam pati bilong Tim PNG long Tunde dis- pela wik, Gavana bilong Ne- senel Kapitel Distrik (NCD), Powes Parkop, na Praim Minista Peter O’Neill, i givim luksave long mak kantri i stap long en, na tu, ol i makim sapot gavman i redi long givim long redim kantri long 2015 Pasifik Gems. Mipela long PNG bai lukau- tim, na olgeta ol spot bai kamap long Pot Mosbi. Mista O’Neill i tokaut olsem gavman i oraitim pinis bil bilong 2015 Pasifik Gems, na dispela bai lukim manimak i arere long K1 bil- ian i go aut bihainim baset o mani plen bilong kantri insait long 4-pela yia i go painim 2015. Gavana Parkop, husat i bin go long Nu Kaledonia long laspela wik bilong pilai, i tokim Praim Minista O’Neill, olsem dispela win bilong Tim PNG, em i win i kamap long hatwok na bilip bilong wan wan ol spotman- meri i winim pilai bilong ol na bungim medol bilong kantri PNG. BILIP I STAP: Ol medol wina spotmanmeri bilong yumi i mekim nem na strongim PNG long Numea, Nu Kaledonia. Poto: Nicky Bernard

Poto: Nicky Bernard 2015Gemskenstrongimkantri€¦ · stap long en, na tu, ol i makim sapot gavman i redi long givim long redim kantri long 2015 Pasifik Gems. Mipela long PNG bai

  • Upload
    others

  • View
    7

  • Download
    0

Embed Size (px)

Citation preview

Page 1: Poto: Nicky Bernard 2015Gemskenstrongimkantri€¦ · stap long en, na tu, ol i makim sapot gavman i redi long givim long redim kantri long 2015 Pasifik Gems. Mipela long PNG bai

Namba 1934 Septemba 15 - 21, 2011 Niuspepa Bilong Yumi Ol PNG Stret! K1 tasol

‘Chief’ Sir Michael Somare i lusimsia em i holimmoa long 45 krismas.Poto: Neville Choi

Lukim moa nius bilong Namba 14 Pasifik Gems long PES 25.

Komentri: ‘Bilip long fleg, na strongim bilip bilong pipel’ – PES 11Lukim

2015 Gems ken strongim kantri…Gavman bai skelim K1 bilien long strongim spotsYUMI bai amamas namakim namba 36 krismasbilong kantri bilong yumilong Fraide, Septemba 16,2011.

Tasol insait long las tupelawik, nesenel spots tim bi-long kantri bilong yumi i binkarim, na plaim pinis flek bi-long yumi long Numea(Noumea), Nu Kaledonia.

Flek bilong PNG i bin plai

antap, na taim Gems i pinis,yumi sindaun namba tri longPasifik.

Na maski yumi no inapimnamba bilong ol medol tu-pela bikpela Frens kantri,Nu Kaledonia na Tahiti iwinim, dispela Gems i soimol spotmanmeri bilong yumi,olsem ol i gat inap stronglong sanap namba wan longPasifik.

Long welkam pati bilongTim PNG long Tunde dis-pela wik, Gavana bilong Ne-senel Kapitel Distrik (NCD),Powes Parkop, na PraimMinista Peter O’Neill, i givimluksave long mak kantri istap long en, na tu, ol imakim sapot gavman i redilong givim long redim kantrilong 2015 Pasifik Gems.Mipela long PNG bai lukau-

tim, na olgeta ol spot baikamap long Pot Mosbi.

Mista O’Neill i tokautolsem gavman i oraitim pinisbil bilong 2015 PasifikGems, na dispela bai lukimmanimak i arere long K1 bil-ian i go aut bihainim baset omani plen bilong kantri insaitlong 4-pela yia i go painim2015.

Gavana Parkop, husat ibin go long Nu Kaledonialong laspela wik bilong pilai,i tokim Praim MinistaO’Neill, olsem dispela winbilong Tim PNG, em i win ikamap long hatwok na bilipbilong wan wan ol spotman-meri i winim pilai bilong olna bungim medol bilongkantri PNG.

BILIP I STAP: Ol medol wina spotmanmeri bilong yumi i mekim nem na strongim PNG long Numea, Nu Kaledonia. Poto: Nicky Bernard

Page 2: Poto: Nicky Bernard 2015Gemskenstrongimkantri€¦ · stap long en, na tu, ol i makim sapot gavman i redi long givim long redim kantri long 2015 Pasifik Gems. Mipela long PNG bai

P2 Wantok Septemba 15 - 21, 2011 nius

Yusim, lukautim na menesim gut ol risosTAIM PNG i selebretim 36 bi-long indipendens tumora, i gatol gutpela na nogut samtingkantri i bungim long olgeta eriabilong divelopmen, laip na sin-daun.Tru, long taim PNG i bin kisim

indipendens long Septemba 16,1975, em bin wanpela de bilongamamas na selebret bikos kantrina ol asples pipel bai lukautim olyet. Na i no moa stap long han bi-long Australia.Bihain long 36 krismas, Ne-

senel Dairekta bilong CaritasPNG wantaim Konprens bilong olKatolik Pipel bilong PNG naSolomon Ailan, Raymond Ton, iautim tingting bilong em glasimgavman, ol wok divelopmen na

mak we yumi stap long en nau.“Birua namba wan bilong PNG

i ken bagarapim wok demokresi(Nesenel Palamen), olgeta soselsevis dipatmen na menesmen bi-long nesenel ikonomi em ko-rapsen o pasin bilong yusimkrangi o stilim mani long olgetahap bilong kantri. Tasol long Ko-rapsen lista bilong 180 kantri2008 ripot, PNG i bin kamapnamba 151. Long 2003, PNG ibin stap long 133 mak long 188kantri.Dispela i soim olsem yumi wok

long go daun na yumi kenbagarap olgeta,” Mista Ton i tok.Mista Ton i tok ol lain i wokim

PNG Visen 2050 plen i luksavelong sampela salens we i ken

kamapim hevi long plen i saposlong kamapim ol gutpela samtingolsem faundesen bilong moa wokn a groa bilong kantri long 40 yiai kam.Namba wan long lista em long

“infrastructure’ o ol rot, bris, plesbalus, ol helt, etpos na skul bild-ing na ol bikpela samting olsem iwok long bagarap. Plen i tok taimtrenspot, edukesen na helt bildingi wok long bagarap, pasin tu-rangu i go bikpela, piksa bilongkantri i no kamap gutpela longglasim bilong Humen Divelop-men Indeks (HDI).Narapela em hevi long politiks

we i ken kamapim moa wari, sin-daun nogut olsem i bin kamaplong sampela yia pastaim, tanim

baksait long agrikalsa we kantri isave kisim strong bilong em pas-taim long wok maining i kam in-sait, i no strong long go hetimbaset plen na hevi long lo na odawe i save mekim hat o daunimgutpela envaironmen long wokimbisnis.Tasol Mista Ton i tok maski

yumi gat ol bikpela salens i stap,gavman bilong yumi i mas mekimol gutpela disisen long lukautim olplanti risos we kantri i gat longem. Na menesim gut mani kantrii kisim long ol mineral, wel na gesrisos.Em i tok long ol wok na disisen

we gavman i mekim em i maskisim stia long ol Nesenel Golsna Prinsipels, PNG Stretijik Plen

2010, 2030, PNG VIsen 2050 naol narapela sekta plen na stratijislong ol dipatmen na stet ejensi.“Sapos ol dispela samting i

kamap, yumi ken lukim ol samt-ing i ron gut long sait bilongikonomi na integral humen divel-opmen.“Kantri bilong yumi i liklik na

yumi ken menesim, yumi luksavelong ol salens na yumi gat bikpelamanimak long K10 bilion basetwe taim yumi yusim gut i kenmekim PNG i rol modol longPasifik rijen. Long dispela taim,yumi ken amamas olsem yumi bi-long PNG na yumi mekim nem bi-long yumi long ol indipendenkantri long wol,” Mista Ton i tok.

Esso kirapim bek CDI FMESSO Highlands, company i go pas long di-velopim LNG projek long kantri, i luksave longstrong bilong redio insait long Galp provins. Olsemna em i givim K47,000 long CDI FM bai em i kenkirap bek na brodkas.Mani bai go long baim wanpela nupela jenereta

bilong givim saplai long CDI FM long Kikori.Sinia Projek Menesa bilong Esso Highlands Lim-

ited (EHL), Mark Hackney, i tok redio em i wanpelabikpela rot bilong salim toksave long PNG, olsemna kirapim bek bilong redio stesen bai halivim ol-geta manmeri long Galp provins.“CDI em i wanpela bikpela komyuniti risos long

mekim ol pablik toksave na toksave long komyunitilong ol samting i wok kamap long eria bilong ol,”Mista Hackney i tok.Long pinis bilong 2010, PNG LNG Projek i bin

sapotim radio stesen FM100, we ol i sainim agri-men bilong K132, 100 bilong baim na sanapimwanpela 300 watt redio trensmita long Mendi.

Madang polis bai was longspak na bikhet pasin

POLIS long Madang bai lukluk painim ol birua bi-long spak na bikhet.Provinsal Polis Komanda Anthony Wagambie

Junia, i tok operesen long Madang bai kam aninitlong lukaut bilong Jomba Polis Stesin Komanda,Sinia Inspekta Steven Kaipa, na ol bai strong longdaunim spak na bikhet pasin.Ol polis long distrik bai karimaut ol wok opere-

sen insait long wan wan distrik bilong ol. Na saposnamba bilong ol polisman i sot, polis i askim olmanmeri long noken mekim trabol na amamasimgut indipendens anivesari bilong kantri.Ol selebresen long Madang bai kamap long Lai-

waden oval.

Hap Hap Nius

Yunait na wok patna long gutpela sindaunYUNAIT na strongim wok patna long painim gutpelasindaun, luksave long narapela olsem yumi gatwankain rait maski yumi bilong wanem kantri, lotu naskin kala em i mesej weAmerika i givim long wol longdispela wik taim em i makim namba 10 anivesari bi-long Septemba 11 we moa long 3,000 pipel i bin daitaim ol teroris i bin bomim Wol Tred Senta long NuYok.Long mesej bilong em, lidaman bilong Amerika em

Presiden Barack Obama i tok “taim mipela i tingim9/11 , ol teroris i no bin laik bagarapim Amerika tasolol bin laik bagarapim wol na ol gutpela velyu we yumiolsem man i gat long en”.Presiden Obama i tok taim yumi tingim klosut 3,000

pipel i kam long 90 kantri i bin lusim laip long dispelataim, yumi tingim long dispela taim, wol i bin kamapwanpela.“Long olgeta hap bilong wol, ol siti i bin stap isi na

pre long ol sios, ol sinagog, ol mosk na ol narapelaples ol i save lotu long en. Na mipela longAmerika i noinap lusim tingting pasin we pipel long olgeta kona bi-long wol i bin sanap wantaim mipela na pre aninit longol kendel lait namel long ol planti flawa long ol wanwan embasi,” Presiden Obama i tok.Em i tok long ol de na wik i bin kamap bihain long

Septemba 11 birua, “yumi bin ekt olsem wanpela in-tanesenel komyuniti. Na olsem wanpela bikpelakoalisen, yumi bin rausim al Queda long ol treningkem bilong ol long Afganistan na ol Taliban. Na givim

ol pipel bilong Afgan sans longstap fri wantaim nogat pretpasin.Tasol em i tok ol yia i kam bi-

hain long dispela i bin hatpelabikos spirit bilong wol patnasipi bin go daun.Tasol em i tok olsem presi-

den, em i wok hat longrinyuwim wol i wok bung wan-taim na nau, wok bung wan-taim planti kantri i kamapstrong gen.Em i tok Amerika bai i no

inap birua wantaim Islam,tasol wantaim ol poromankantri, em bai pait agensim asQueda we i kilim dai planti mil-lion pipel long wol, planti bi-

long ol em ol Muslim.“Yumi wok bung wantaim

long bagarapim ol plen bilongol al Queda, pinisim Osamabin Laden na lidasip bilong emna slekim strong bilong alQueda. Long ol kantri i laikimgutpela sindaun na kantri bi-long ol i ron gut, Amerika ipatna bilong yu.Taim mipela ibungim ikonmomik salens,Amerika bai go het long soimlidasip long wol. Taim mipela irausim ol soldia bilong mipelalong Afgsanistan, bai mipela isapotim ol lain long Iraq naAf-ganistan long pipel bilong ol iken gat sekyuriti na sans.LongArab wol na i go moa, bai

mipela i sanap long luksavelong ol narapela na yuniveselrait bilong olgeta pipel longwol,” Presiden Obama i tok.Em i tok taim Amerika i

tingim 9/11 na ol dispela i bindai, memori bilong ol bai givimmipela moa strong long wokpatna na luksave long wol wepipel i stap gut, fri wantaimgutpela sindaun.Long wankain taim, Am-

baseda bilong Amerika longPNG, em Teddy Taylor, i tok“taim yumi makim 10-pela yialong Septemba 11, 2001 yumiken tingim taim we olgeta so-saiti i glasim strong bilongman.

“Na long dispela taim, yumikisim sans long agensim ol-geta kain vailen na long PNG,dispela we i save bagarapim olmeri,”Ambaseda Teddy i tok.Em i tok “mesej we yumi yu-

nait na mekim em terorisim navailens bai no inap stap bikosem i no wanpela lotu, em inogat kantri na em i nogat aslong stap. Em i nogat bihaintaim. Bai mipela i putim waslong olgeta hap bilong wol nawokabaut fri wantaim nogatpret pasin. Bai mipela i wokwantaim long daunim olgetakain vailens,” AmbasedaTeddy i tok.

TUPELA rait lain bilong Goroka i kam raun long Mosbi taim tim bi-long tupela kam pilai. Dispela tupela i no kam nating long Mosbi,ol i kam wantaim Lahanis tim bilong Goroka na kisim win bilongtim bilong ol go bek long kol ples. Poto: Nicky Bernard

Bai flai klostu

Page 3: Poto: Nicky Bernard 2015Gemskenstrongimkantri€¦ · stap long en, na tu, ol i makim sapot gavman i redi long givim long redim kantri long 2015 Pasifik Gems. Mipela long PNG bai

Septemba 15 - 21 2011 Wantok P3palamennius

‘I no bin gat narapelarot’ – O’Neill…PM tok Sir Michaelbai gat luksave yet

Neville Choi i raitim

FOAPELA de bihain longgavman bilong em irausim Gren Sif SirMichael Somare olsemRijenal Memba bilong IsSepik long floa bilongpalamen, Praim MinistaPeter O’Neill i tokautolsem i no bin gat nara-pela gutpela rot longmekim dispela.O’Neill – Namah gav-

man, wantaim halivim bi-long Palamen Spika,Jeffrey Nape, i bin diklerimolsem i nogat memba istap moa long sia bilongRijenal memba long IsSepik, na bihain, bipo longsindaun bilong palamen ibruk, gavman i tok yesa

long rausim Sir Michaelolsem memba bilong pala-men.Mista O’Neill, husat i bin

lusim kantri bihain long ki-bung bilong palamen laswik Tunde, i bin go longbung bilong Pasifik AilanForum long Nu Silan.Em i namba wan taim

em i bungim ol arapelalida long Pasifik, bihainlong em i kisim wok praimminista.Ol lain memba bilong

bipo gavman i bin belkrostru long rausim bilong SirMichael, na planti i sutimtok long Mista O’Neill longgiaman singautim bekpalamen, long rausim SirMichael tasol.Gavman i bin askim Ga-

vana Jeneral long sindau-nim kwik palamen bikos oli tok i gat imejensi, weplanti ol bikpela bil o loabilong oraitim, i stap.Oposisen, aninit long ol

mausman, Sam Abal, Ri-jenal memba bilongMadang, Sir Arnold Amet,na bipo minista bilong stetenteprais, Arthur Somare.Sir Michael yet i wok

salensim disisen bilongpalamen long kot.Ol loya i makim Sir

Michael i wok askim kotlong pasim wok bilongspika Jeffrey Nape, longmekim wok olsem spika,bilong stretim na bihainimdisisen em i mekim longpalamen las wik Tunde.

Bilip long kala bilong yumiOl mama bilong nain mail long Mosbi, i raun long siti na salim ol PNG fleg na keplong ol manmeri long amamasim 36 Indipendes de bilong yumi. Poto: Nicky Bernard

KOMISINA bilong Polis, AnthonyWagambie, i tok pasin bilong bi-hainim strong hauslain, na wan-ples, i bagarapim bilip bilong olpipel bilong kantri.Komisina Wagambie i tok bi-

hain long kantri i bin kisim in-dipendens, ol manmeri bilongPapua Niugini i bin gat bikpelabilip tru long kantri.Tasol bihain long en, planti ol

manmeri i surik i go bek gen long

ol liklik wanples grup bilong ol, ohauslain.“Mi bilip olsem dispela pasin i

bin kamapim kain pasin olsem, oli no wari moa, na dispela i lukimkain kain hevi i kamap, we naumipela i karim hevi bilong ol yet,”Komisina Wagambie i tok.Insait long toktok bilong em

long makim indipendens de dis-pela wik Fraide, KomisinaWagambie i tok em i taim bilong

wan wan man, meri na pikininilong stat bilip gen long mekimsamting i stret tasol long kantri bi-long yumi.“Long polis yet, mi diklerim

2011 olsem yia bilong disaplin. Milaik strongim bek tingting na luk-save long pasin disaplin, koman,na kontrol i go bek long Konstab-ulari. Mi bai muv long rausim ol-geta korap, polisman na meri.“Mi laik winim bek bilip na luk-

save bilong ol pipel bilong PapuaNiugini, na tu, ol intanesenel prenna turis i kam long ples bilongyumi. Mipela i gat bikpela wok tru,tasol mi gat bilip, na mi bai mekimolgeta samting long inapim ol dis-pela wok mak.”Komisina Wagambie i tok in-

dipendens, em i no taim bilongamamas tasol.“Em i taim bilong yumi long luk-

luk bek long bipo, skelim wokmak

bilong mipela, na mekim promislong strongim yumi yet long gut-pela bilong famili na komyuniti bi-long mipela.“Mi laikim yupela olgeta i stap

sindaun gut wantaim ol famili bi-long yupela, taim mipela i redilong amamasim namba 36 in-dipendens anivesari bilong kantribilong yumi. Bikos ol famili em ias tru bilong kantri bilong yumi,”em i tok.

Pasin bilong hauslain,bagarapim bilip bilong kantri

Page 4: Poto: Nicky Bernard 2015Gemskenstrongimkantri€¦ · stap long en, na tu, ol i makim sapot gavman i redi long givim long redim kantri long 2015 Pasifik Gems. Mipela long PNG bai

P4 Wantok Septemba 15 - 21, 2011 nius

Hevi long famili na wanpisin pait imekim ol pikinini raun long rot

Veronica Hatutasii raitim

WANPELA wok painimlong ol “strit pikinini” baihelpim gavman longmekim ol loa bilong lukau-tim ol pikinini long PNG.Dokta Nancy Sullivan na

lain bilong em i bin karimautwanpela tripela yia wok stadilong ol “strit pikinini” ikaramapim ol yangpelapikininin man na meri kris-mas bilong ol i stap namellong 0 na 18 yia na ol i savestap na wok long ol strit nasetelmen long 6-pela taun,12-pela ples na ol setelmen.Ol taun we ol bin karimaut

ol wok painim long tripelayia, stat long 2008 inap longdispela yia em long Mosbina 6-pela provinsel kapitelolsem Lae, Goroka, Kundi-awa, Hagen, Wewak naRabaul.Komyuniti Divelopmen Di-

patmen wantaim helpim bi-long UNICEF i bin sapotim

Dokta Nancy Sullivan, merihusat i stap na wok longpelataim long PNG, long kari-maut dispela risets wok.Dame Carol Kidu, em pas-

taim Minista bilong Komyu-niti Divelopmen, na meri isave pait hat long gutpela bi-long ol meri, yut na ol pikininilong PNG i bin kamapimtingting long wokim dispelawok painim long wanem, emi laikim gavman na ol ejensibilong em inap helpim olfamili na komyuniti i laikimsevis. Na moa yet, ol pikininiwe i ken isi long pondaunlong hevi olsem dispela wepapamama i dai, ol lain we olpapamama i no bisi long ol,ol disebol lain we sampelahap bodi bilong ol i bagarap.Long lonsim ripot bilong

em las wik Fraide long opisbilong Dipatmen bilongKomyuniti Divelopmen,Dokta Sullivan i bin tok olstrit pikinini long PNG ilaikim pasin poroman na i nobagarapim narapela man, ol

i no stap nating n a ol i wokna long nait, ol i save go beklong ol wan wan famili bilongol long nait long slip.Na em i tok ol dispela

samting i mekim ol inarakain PNG strit pikinini inarakain long ol wankainpikinini long ol narapelakantri.Dokta Sullivan i bin tokaut

long ol dispela samtingolsem as long ol strit pikininii ronawe lusim ples:• Famili i bruk daun napapa i lusim ol;

• Wanpisin pait; na• Papa o mama i maritimnupela manmeri na i nomekim gut ol pikinini.Em i tok ol pikinini i laik

lukautim ol yet na ol i painimwok long strit.Em i tok long Lae na

Mosbi, wok painim i soimolsem ol pikinini meri i nogathap bilong stap na nogat lainlong lukautim ol na ol i gopainim wok long ol naitklabna tu, stap slip long hap

bikos ples i givim ol sefti.Em i tok long setelmen we

ol bin karimaut risets longWewak, Is Sepik provins, ol imekim ol yangpela pikininimeri olsem ol kagoboi osalim ol yet olsem ol pamukmeri.“Dispela i wanpela bikpela

hevi long Sepik,” Dokta Sul-livan i tok.Em i tok tu olsem wanpisin

pait long hailans rijen i wan-pela bikpela hevi we i savemekim ol pikinini i lusim plesna go long narapela hap,ples o provins.Em i tok ol strit pikinini

long PNG i helti tasol sikmalaria em i wanpela sik ol isave kisim, mani ol i kisim oli kisim i go long helpimfamili.Sekreteri bilong Komyuniti

Divelopmen Dipatmen,Joseph Klapat, i tok dispelawok painim em i bikpelasamting bikos em bai helpimdipatmen long 5-pela yiawok plen bilong em.

Em i tok tripela samting imekim ol pikinini i go autlong strit em long groa bilongpopulesen, laip long taun,hat long kisim sevis na HIVna AIDS.Dokta Sullivan i tok sam-

pela samting we wok painimi luksave ol strit pikinini ilaikim em long gat ples bi-long stap long en, go beklong famili na famili i laikimol, go long skul na i gatmani.Sekreteri Klapat i tok i gat

bikpela nit long gavman ihelpom ol famili i stap longhatpela taim.Em i tok moa olsem PNG

bai ino inapim ol samting istap long Visen 2050 saposkwaliti bilong laip long pipel ino gutpela.Em i tok sampela pipel i

tok PNG i nogat turangupasin “tasol dispela i no trubikos em i kamap nau. Nayumi ken lukim ol lain longstrit we 25-30 pesen em olpikinini.”

Ol Australia komando kam skulim PNGDFWANPELA Komando Platun Grupbilong Australia i kam long kantripinis na wokbung wantaim ol soldiabilong yumi long PNG Difens Fos(PNGDF).Ol i wokbung aninit long wanpela

ami eksesais ol i kolim Nait Naip.Dispela ol komando bilong Aus-

tralia, planti i no klia long ol, na longpoto mipela i soim long hia, em i hatlong soim pes bilong ol.Eksesais i lukim ol i skulim ol sol-

dia long Australian Namba 2 Ko-mando Rejimen long PNG, longmekim ol kain kain wokbung, inaplong tripela wik olgeta. Bikpela luk-luk long dispela eksesais em longgivim ol advans infentri save treningbilong ol non komisen opisa (NCO)bilong Fes Royal Pasifik Ailans Reji-men (1RPIR).Trening ol i mekim, em drai na laip

faia, na klos kombet wok long GoldieRiva Trening Depo.Ol komando i givim stia long ol

PNGDF soldia long medikal, siknelna ron long graun na solwara tren-ing wantaim.Deputi Spesol Operesens Ko-

manda bilong Australia, BrigadiaMark Smethurst, i raun lukim Ekse-sais Nait Naip wantaim Komanda bi-long PNGDF, Brigadia JeneralFrancis Agwi, na tupela wantaim i aiop na amamas tru long trening, skil osave, na bilip bilong olgeta soldia imekim trening.12-pela Komanda na 5-pela

PNGDF NCO i bin wokabaut bi-hainim Kokoda Trek long Kokoda igo long Owers Kona. Long dispela96 kilomita wokabaut, ol Australiakomando, husat i bin stap pait longAfganistan i no longpela taim i gopinis, i tingim bek ol paitman bilongbipo.Wokabaut, we i save kisim tenpela

de long pinisim, ol dispela PNGDFna Australia komando i pinisim long5-pela de tasol.

GAN: Ol PNGDF soldia i mekim trening, aninit long stia bilong wanpela ol Australia Komando soldia.

Wanpela Australia komando i toktok wantaim ol PNGDF soldia.

Page 5: Poto: Nicky Bernard 2015Gemskenstrongimkantri€¦ · stap long en, na tu, ol i makim sapot gavman i redi long givim long redim kantri long 2015 Pasifik Gems. Mipela long PNG bai

Septemba 15 - 21, 2011 Wantok P5edukesen

Ol sumatin long Nu Ailan i kisim salensSALENS i go long ol Nu Ailanskul sumatin long rit moa naskruim save bilong ol .Tu, salens i go long olgeta skul

insait long Nu Ailan provins long oli mas gat ol wan wan skul laibreribilong ol we i mas gat ol buk n a olmegesin i gat ol infomesen we i kenhelpim ol sumatin na ol tisa long olskul wok bilong ol.Kodineta bilong Nesenel Literesi

Wik skul kwis (Quiz) long Kavieng,Nu Ailan provins, Cathy Haru, bi-long Utu Sekonderi skul i wokim oldispela toktok bihainim kwis resiswe sampela skul long Nu Ailanprovins i bin stap long en.Eitpela skul long praimeri skul

level insait long Nu Ailan i bin stapinsait long kwis taim tupela tasollong sekonderi level, em Utu apa

sekonderi na Madina Gels lowaSekonderi, i bin salensim save bi-long ol.Long praimeri skul level, wanpela

grup sumatin bilong Nu Ailan, tasoli save skul long Sekret Hat Praimeriinsait long Nesenel Kapitel Distrik, ibin go long provins bilong ol nastap tu long kwis resis.Fes Asisten Sekreteri bilong

Edukesen husat i bin makimEdukesen Sekreteri long lonsing bi-long Nesenel Literesi Wik (NLW),Geoffrey Yerua, i bin stap insaitlong selebresen.Planti papamama, ol sumatin, ol

tisa na pablik i bin stap na lukimkwis i kamap na ol sumatin i testimsave bilong ol.Mis Haro i tok em i lukim olsem

ol sumatin i bin laikim tru kwis resis

na ol kwesten o askim i bin salen-sim tru ol sumatin long save bilongol na ol i bin traim hat long givim olrait ansa.Taim em i singaut long olgeta

skul long Nu Ailan long gat ol wanwan skul laibreri bilong ol, em bintok ol laibreri i mas gat ol nupelabuk, ol megesin na ol niuspepaolsem Post Courier, The Nationalna ol narapela we ol sumaitn na oltisa i ken ritim na kisim ol infome-sen long ol samting i kamap longPNG na ovasis.Em bin askim ol sumatin long

lukim nius na ol dokumenteri longtelevisen bilong helpim ol save bi-long ol long ol samting ol i lainimlong skul na ol narapela eria.Em bin salensim tu ol tisa long

skulim ol sabjek we ol sumatin bai

lainim gut long en.Long wankain taim tu, ol sumatin

meri bilong Madina lowa sekonderiskul long Nu Ailan i bin kisim askimlong helpim ol narapela hauslain,poroman na wantok husat i no savelong rit na rait na ol i ken gat savelong mekim ol disisen insait longkomyuniti na viles level.Distrik edukesen kodineta long

Kavieng Distrik, Ken Bart, taim emi wokim dispela askim i bin toksapos planti pipel long provins isave long rit na rait, level bilongliteresi o save long rit na rait longNu Ailan provions we nau i staplong 77.4 mak i ken go antap.Mista Bart i bin wokim ol toktok

long Open De we Madina Sekon-deri skul i bin holim las wik long se-

lebretim Nesenel Literesi Wik weEdukesen Dipatmen i bin lonsimlong Utu Sekonderi, Kavieng longNu Ailan provins.Dairekta bilong Nesenel Literesi

na Awenes Sekreteriet wantaimNesenel Laibreri na Akaivs, WillieJonduo, literesi em i wanpelabikpela humen rait n a olsem, em irait bilong olgeta man, meri napikinini long go long skul na kisimsave.Mista Jonduo i askim gavman

long wok wantaim ol stekholda napatna long literesi long sapotim Ne-senel Literesi Awenes Sekreterietlong painim wanpela pemenen opiswe bai karimaut ol literesi na ol nonfomol edukesen progrem long en.

James Kila i raitim

OL FOMA o sumatinhusat i bin skul pas-taim long GorokaSekenderi Skul i massoim gutpela pasinlong helpim wantaimliklik mani long sapo-tim skul long wokimgen nupela sains leb-oratori.Dispela em strong-

pela toktok tru wan-pela foma sumatin,Mathew Yakai i binmekim long dispelawik bihain long em ilukim ripot olsem het-masta bilong GorokaSekenderi Skul i binkamap long midialong askim helpim ikam long bisnis hauslong wokim kamapgen nupela sains leb-oratori we paia i binkukim daun long munJun long dispela yia.Mista Yakai, husat i

pinisim skul bilong

em long GorokaDemonstresen skul(nau sekenderi) long1993 na i bin holimsinia studen lida wokolsem SRC vaispresiden i tok, dis-pela skul i gat nemlong kamapim plantigutpela saveman bi-long PNG. Planti olsumatin bilong olgetahap bilong kantri i bingo skul long GorokaSekenderi, na dis-pela skul i mekimbikpela wok tru longdivelopmen bilonghuman risos bilongPNG.“Mi sapotim tingt-

ing bilong hetmastalong traim kamapimsampela fan-reisinglong bungim manilong wokim kamapgen nupela sains lebbilong skul,” MistaYakai i tok.Mista Yakai i tok tu

olsem edministresen

bilong Goroka Sek-enderi Skul insaitlong Isten Hailansprovins maskamapim wanpelabenk akaunt we wan-pela komiti maslukautim long kisimsapot i kam long olbisnis haus, gavmandipatmen na ol fomasumatin bilong skul.“Mi redi tasol long

givim kontribusen bi-long mi long helpimskul bipo mi kisimsave long en,” MistaYakai i tok.Em i tok em i sori

tru long harim niusolsem sains lebora-tori i paia. Dispelabilding i givim savelong planti lain truhusat nau i holim olbikpela wok longpraivet sekta na gav-man, na sampela iholim ol sinia posisenlong PNG na tu longovasis.

Wok painim mas kamap long RESI maniPLANTI paulim na stilim mani bi-long wokim na stretim ol klasrum,haus slip bilong ol tisa na sumatinna ol narapela skul bilding i woklong kamap insait long ol skullong kantri.Dispela i moa yet long sait bi-

long ol kontrakta we ol i givim olRihabilitesen bilong EdukesenSekta Implimentesen (RESI)mani long ol provins long kari-maut ol wok.

Planti taim, ol kontrakta i savekisim mani pastaim na ol i nomekim wok yet. Na ol i no pinisimol wok bikos ol i save yusim olmani long mekim ol narapelasamtign bilong ol yet.Olsem na planti ripot long

yusim krangi RESI mani i kamappinis.Wanpela long ol em K7 milion

RESI mani long stretim gut nasanapim ol skul bilding long Ker-

avat Nesenel Hai skul long Is NuBriten provins.Biknem bisnis man long

Kokopo na papa bilong nupelabalus kampani long PNG emPNG Air, Eremas Wartoto, i stapnau long kot long ol tok sut longyusim krangi K7 milion RESImani bilong stretim Keravat Ne-senel Hai.Long dispela taim, Wilfred Mu-

turan, em ekting presiden bilongYawar lokol gavman kaunsil longBogia, Madang provins i laikimwok painimaut long K9.3 milionRESI mani bilong stretim ol skulbilding long 25 skul long 4-peladistrik long Madang.Long ol ripot, Mista Muturam i

tok nesenel treseri i bin putimtasol K7 milion long distrik treserina em i askim long wok painimaut

long narapela K1 milion i go we?Ripot i tok dispela tupela projek

we tupela kontrakta i karimaut emol i no pinisim, na dispela ikamapim hevi long ol sumatin naedukesen dipatmen.Olsem na em i tok i moabeta

long kontrakta i yusim mani bi-long em long bildim ol haus naklasrum na bihain wok i pinis, olbai peim em.

HELPIM GOROKA SEKONDERI: Foma o pastaim sumatin bilong Goroka Sekenderi skul, Mathew Yakai i holim wanpela bi-natang we i save kaikai na bagarapim kru bilong kokonas long Madang. Poto: James Kila

Ol foma sumatin bilong GorokaSekenderiSkul mashelpim – Yakai

Page 6: Poto: Nicky Bernard 2015Gemskenstrongimkantri€¦ · stap long en, na tu, ol i makim sapot gavman i redi long givim long redim kantri long 2015 Pasifik Gems. Mipela long PNG bai

heltnius Septemba 15 - 21, 2011 Wantok P7

Sekuriti bos kisim setifiketolsem HIV/AIDS eduketaJENERAL Menesabilong RaibusSekuriti Sevis Ltd,na pastaim PNGDifens Fos kenel,William Bartley longlas wik Tunde i binkisim setifiket longmekim wok olsemman long givim skullong banisisim sikHIV/AIDS insaitlong kantriMista Bartley, i bin

kisim wanpelaHIV/AIDS aweaneskit Iong Otto Anduari,husat em BAHAkodineta husat i staplong Lae na i makimNasfund join CEO naBAHA jeneral menesaCarolyn Bunemingalong dispela seremoniwe i bin kamap longMadang.Mista Bartley i tok

tenkyu long Nasfundna BAHA long luk-save long em nagivim em setifiket naem i tokaut long ololsem em bai wokstrong long lukimolsem sekuriti fosbilong em i gat gut-pela save long rotbilong abrusikHIV/AIDS na tu longbringim auto l toktoklong banisim dispelasik long kamap.“Wok bilong ban-

isim HIV/AIDS embilong olpela lain pipel

insait long sosaiti.Sapos ol wok fos longPNG i no kisim gut-pela save long dis-pela samting, kantribai lukim bikpela hevii kamap,” MistaBartley i tok.

“Ol sekuriti foshusat i save muv longi go long arapela plesmas kisim save naskul long rot long ban-isim HIV/AIDS na mibai wok strong longgivim skul long ol eriaem ol wok-lain bilongmi i mas save long enlong abrusim dispelasik,” em i tok.Mista Bartley i tok

moa olsem RaibusSekuriti Sevises Ltd ikisim skul long rotlong banisim naabrusim HIV/AIDSstrong tru na i givimaskim bilong en i go

long divelopa, RamuNiCo na olgeta lainpapagraun longbungim wantaim napait strong long ban-isim dispela hevibilong HIV/AIDS, naol i no ken poret nahait, ol mas kamapples klia na tokautstrong long ol pasinnogut na rot longabrusim.Mista Anduari, long

taim em i givim seti-fiket wantaimHIV/AIDS kit fran longol woklain bilongRaibus Sekuriti itokim ol lain olsemMista Bartley nau ikisim luksafe olsemHIV/AIDS eduketabilong Raibus Sekuritina em i gat luksave ikam tu long NesenelTrening Kaunsil longPNG we setifiket ya i

kisim luksave long en.Mista Bartley i bin

wok hat longkamapim HIV/AIDSkurikulum o skul wok-buk bilong ol nupelakadet ofisa, taim em ibin wok i stap longPNGDF akademi longIgam Bareks. Em i tokdispela setifiket em ikisim i muvim em i goantap long wanemskul em i kisim pas-taim long HIV/AIDS.Em i askim ol ara-

pela praivet kampanina gavman dipatmenlong kantri long goinsait long wankainkos olsem long givimmoa skul na toksavelong ol wokman meribilong ol long abrusimHIV/AIDS na tu longlukautim ol lain i gatsik ya na nokenbagarapim ol.

Mista Bartley (lephan) kisim HIV/AIDS kit long Mista Anduari (wantaim glas)long Madang. Poto: Mathew Yakai

PNG i gat bikpela helt salensSKELIM wantaim olnarapela kantri longEsia na Pasifik rijen,PNG i gat bikpelasalens long sik HIVna AIDS, TB na heltbilong ol mama napikinini.Ol nius ripota i

harim olsem insaitlong tupela de heltripoting woksop weWol HeltOgenaisesen (WHO)na PNG MidiaKaunsel (PNGMC) ibin ranim long Mosbilong dispela wik.Bikpela samting we

WHO i laikim em longwol i mas gat gutpelahelt sevis na em ikamapim dispela longwok patna wantaim olgavman na ol patnana dona ejensi longkamap wantaim gut-pela helt plen.Long PNG, Nesenel

Helt Plen 2011-2020

em i faundesen o aswe bai kamapim gut-pela helt sevis i golong pipel, moa yetlong ol rurel eria.WHO i tok midia i

gat bikpela wok longmekim na dispela emlong raitim ol niusripot we pipel i kenritim na stiaim ol longabrusim ol sik nakamapim gut laipbilong ol.Tasol bikpela samt-

ing tu, em ol ripota imas raitim trupelatoktok, balens na istret.Long ol tok we

WHO i autim, piksana rekot bilong PNGlong Pasifik na Esiarijen i no gutpela longwanem, em i gat moapipel i gat sik HIV naAIDS, sik TB na olmama i dai taim ol ikarim pikinini na olpikinini we krismas

bilong ol i stap daun-bilo long 5-pela yia isave dai.WHO i autim olsem

i kam inap nau,34,000 pipel longPNG we krismasbilong ol i stap namellong 15-25 krismas igat sik HIV na AIDS.Tasol WHO ripot i

tok moa VolunteriKaunseling na Testing(VCT) klinik i woklong helpim longwanem, moa pipel iwok long go kisim teslong hap.Ripot i tok i kam

inap nau, PNG i gat150 VCT tes klinik na140,000 pipel i kisimpinis VCT tes na ol isave sapos ol i gat sikAIDS o nogat.Long wanpela yia,

klostu 22,000 nupelamanmeri i save kisimsik TB long PNG.Tim lida bilong

WHO long helt bilongol mama na pikinini,Dokta LauraGuarenti, i tok PNG igat nogut rekot longPasifik rijen we olmama i dai taim ol ikarim pikinini na olpikinini we krismasbilong ol i stap daun-bilo long 5-pela yia isave dai.Dokta Guarenti i tok

wanpela rot long dau-nim dispela em longgat moa midwaif o olnes i was long olmama taim ol i karim.Em i tok sampela

samting we i mekimPNG i gat nogut piksalong helt sekta emlong planti pipel namoa yet, ol mama i noskul, helt sevis i no gogut long ol ples insaitlong rurel eria na tauntu, na i no planti lain istap insait long familiplening.

Page 7: Poto: Nicky Bernard 2015Gemskenstrongimkantri€¦ · stap long en, na tu, ol i makim sapot gavman i redi long givim long redim kantri long 2015 Pasifik Gems. Mipela long PNG bai

P8 Wantok Septemba 15 - 21, 2011 merinius

BIL o loa long gat 22 siabilong ol meri long hausPalamen long PNG i

luk gut nau bihainim namba turiting long Palamen las wik.Long moa meri i stap longPalamen na level bilongwokim ol bikpela disisen bi-long kantri long edresim olpolitikel, ikonomik, sosel,kalserel na rilijes banis longfomol na infomol na praivet napablik laip, i mas gat sapotlong olgeta sait bilong hausPalamen na pablik.Sampela kantri long wolnau i painim ol rot na moameri i ken go insait long olhaus palamen long lukimolsem ol i kisim ol wari nawok bilong ol meri i go longnesenel levelanpela long olem “quota” o kwota sistem.Olsem na as tingting longrisev sia i no nupela samting.Sampela kantri we i wok longyusim dispela kwota sistemem, long Uganda we ol meri iholim 33 pesen sit long hausPalamen bilong ol. Dispela tuem inapim taget mak bilongYunaitet Nesens.Yumi ken lukim gutpelapiksa long Rwanda, kantri ibin stap planti yia long pait,tasol nau em i lusim pait natu, em i wanpela turangukantri. Tasol em i holim wolrekot long gat bikpela maklong ol meri i sanap makimmaus bilong olgeta meri longPalamen wantaim 39 meri istap nau long Palamen bilongol. Dispela mak i winim tu olbikpela kantri i divelop pinisna ol i gat planti samting,olsem ripot bilong UNIFEM oli kolim long “Progress of theWorld’s Women 2002” ripot isoim.Planti ol toktok i go na ikam na tok ol meri i bihainimisi rot wantaim risev sia, tasolbikpela samting em, yumi

mas glasim tingting na lukimolsem sapos yumi gat ol risevsitabilong ol meri, i no ol meritasol bai lukim na kisim gut-pela samting. Olgeta pipellong kantri.Taim ol meri i stap longlevel bilong mekim ol disisen,ol famili i helti i gat moa gut-pela kaikai na seving na in-vesmen bilong ol i go antap.Na i wankain long ol komyu-niti na ol kantri.Wantaim ol meri long hausPalamen, bai sampela senis ikamap long nesenel level.Wanpela risets we Senta bi-long ol Meri Amerika longPolitiks i bin karimaut long1998 i bin glasim ol meri naman i holim bikpela wok longpablik opis i soim olsem olbikpela eria we ol meri istrongim wok long ol em longhelt kea, ol pikinini, hausing,edukesen na ol lapun. Na ol ilaikim gavman we em i isilong pablik long go long en nai no operet long dua i pas natu, ol meri i laikim pablik longgo insait long wok bilongmekim disisen, samting webai nogat long ol man.Bihainim dispela risets,yumi lainim olsem moa merilong politiks i wokim bikpelasenis. Planti pipel long PNG iwok long krai long kain hauswe ol inap long baim na staplong en, gutpela helt sevis naedukesen long ol pikinini bi-long yumi, sefti na sekyuriti nasans long wok na lukautimyumi yet na famili. Tasol ol lidabilong yumi i no harim ol kraibikos ol nogat bikpela intreslong ol dispela eria bilong olmeri.Sapos yumi laik lukim senislong rot gavman bilong yumilong PNG i wok na edresim olsamting, i moabeta long yumiputim moa meri i go longhaus Palamen.

Risev siabilong olmeri

Ol meri Manda i laikimgutpela sindaun…Askim ol man long lusim wanpisin paitSINGAUT i go long ol man bi-long ples Manda long JiwakaProvins long lusim pait na wokbung wantaim gavman, nakomyuniti i ken kisim sevis nagutpela sindaun.Dispela singaut i kam long olmeri Manda husat i laikim olpikinini, ol brata na ol man bilongol long lusim ol wan pisin paitbikos ol i les pinis na ol i laikimgutpela sindaun na sevis.Dispela em i namba wan taimlong ol meri i go sanap antap longples bilong totkok na autim ol waribilong ol.Moa long 800 pipel i bin staplong bung we ol pipel i bin askimstrong ol man long harim krai bi-long ol mama, ol meri na ol susabilong ol.“Mipela i aikim gutpela sin-daun, ol gutpela rot, ol etpos na olbesik sevis. Tasol yupela ol man isave pait na gavman i no givimmipela sevis.“Wanem taim bai yupela i lusimpait, kamapim wanbel na yumikisim sevis na bai sindaun i gut-pela?“Mipela ol meri na pikinini inaplong kisim pen. Em i taim nau longJiwaka i kisim provins bilong emyet na yumi mas wok bung wan-taim gavman, ol sios na ol NGO

long kamapim gutpela sindaun,”lida bilong ol, Peni Abba i tok.Ol man lida na ol lain i makim olKopanka, Tuimekup, Kamblika,Kominka na Kuminga wan pisin ibin stap insait 25 yia pait i bin toksori long ol meri long ol hevi we oli kamapim insait long ol wan pisinpait.Ol bin tok ol bai sapotim ol merina ol wok patna wantaim ol NGOlong kamapim gutpela sindaun natu, kamapim ol wok divelopmeninsait long ol komyuniti longManda eria.Tasol ol bin singaut long nupelagavman we memba bilong An-glimp Saut Waghi na Helt Minista,Jimmy Maxtone Graham, i stapinsait long en long tingim na givimol sampela sapot.Samuel em wanpela ples manbilong Manda i tok ol i stap longbodamak wantaim Simbu naWesten Hailans, tasol ol i kisimsevis long Simbu provins.“Mipela i no ol Simbu. Mipela ibin bilong Westen Hailans tasolnau mipela i bilong JiwakaProvins. Tasol mipela i sem longkisim kaikai i kam long Simbu ol-geta taim. Mi singaut long membalong noken tanim baksait longmipela,” Jimmy i tok.Long wankain taim, komyuniti

long Manda nau i wokbung wan-taim long karimaut sampelakomyuniti divelopmen projekolsem komyuniti polis na makim olman long ranim gut ol wok.Ol i stretim wanpela 9 kilomitarot, sanapim wanpela etpos, hausslip bilong wokman long hap nahaus kuk long ol metiriel bilongbus.Na ol i askim ol NGO, ol siosna gavman long helpim ol.Kup Meri i laikim Gutpela Sin-daun, Simbu Humen Rait grup naKerowagi Komyuniit Polis i tokimmeri grup olsem ol bai helpim ollong daunim wanpisin pait na olhevi insait long Mandan a komyu-niti.“Maski yupela i hap bilong Ji-waka na mipela i bilong Simbu,lewa bilong mipela Simbu i oplong yupela na bai mipela i wokwantaim long helpim yupela.Tasol yumi mas daunim ol samt-ing i save blokim gutpela sindaunolsem rausim ol gan pastaim,lusim pasin bilong planim spak-brus, wokim hombru na pasin bi-long repim o bagarapim meri.“Yumi edresim ol dispela samt-ing na bihain long em, trupela gut-pela sindaun i ken kamap,”Angela Apa em kodineta bilongKup Wimen bilong Pis i tok.

Yut, Meri naFamiliwantaim

LorraineSiraba

Raun lukim ol meri na pikininiPAIA TRAK FIVA: Tripela manki Tabu-bil i amamas stret long lukim na raun lik-lik long paia trak. Wanpela bilong oldispela pikinini, Tyler, i putim kala bilongpaia trak em ol retpela klos, i save laikimtru paia trak.

1

2

1.

2. OL MERI LIDA: Meri Wantok i bungimsampela ol meri lida bilong kantri longwanpela bikpela bung bilong ol long SeJohn Guise Stedium long Mosbi long laswik Mande. Poto: Veronica Hatutasi

TUPELA PORO STRET: Tupela meri ripota bilong NesenelBrotkasting Koporesen (NBC) em, Lisa Pagelio na Toua Sime, isanap long fran bilong Kokoda Trail Motel antap long Sogeri, wetimbas long kisim ol na ol narapela ripota i go bek long Mosbi siti bihainlong wanpela wik Ileksen na Midia woksop.Poto: Veronica Hatutasi

Page 8: Poto: Nicky Bernard 2015Gemskenstrongimkantri€¦ · stap long en, na tu, ol i makim sapot gavman i redi long givim long redim kantri long 2015 Pasifik Gems. Mipela long PNG bai

P10 Wantok Septemba 15 - 21, 2011 siosnius

Bai yumi selebretimIndipendens olsem

wanem?YUMI bai selebretim Indipendens long

wanem kain stail taim Gren Sif (GC), SeMichael Somare i sindaun wantaim bel sori.Husat politisen olsem Praim Minista, DeputiPM, ol gavana na ol maus man bai sanapolsem wanem long ol ai bilong PNG pipelna autim histori bilong Indipendens? SeJulius Chan, poroman bilong em bai yusimnem bilong GC Se Michael tu o nogat?Ating em i bikpela sem tu long ol mausmantaim ol bai tok aut long nem bilong kantriPNG taim wanpela bikman i mekim plantiwok insait long ples na i stap wantaim baiyumi olgeta i save soim rispek o luksave nasori wantaim dispela famili na karim heviwantaim em. Yumi pipel bilong PNG i gatdispela pasin tu o nogat.Sapos yumi i gat pasin rispek, bai yumi

inap luksave olsem GC, Se Michael So-mare i bin bungim ol hevi na pen em harimtaim em istap wok politiks ,inap long 42 kris-mas . Tingim, dispela pen em i no bilongfamili bilong em, nogat, em i bilong PNGpipol. Sapos yumi glasim wok bilong Jisashusat i dai long diwai kruse, em i no em yet,na apim biknem bilong em, nogat! Em pasinpekato, em i kisim hevi bilong yumi na em idai long yumi long daunim wok nogut nakamapim gutpela wok. Na tu, long givim nu-pela laip long yumi na bringim yumi i go in-sait long banis bilong God. Olsem na yumipipel i save oltaim givim tok tenkyu longGod Papa long salim wanpela pikinini bi-long em tasol long lusim laip bikos longyumi tasol.Wankain olsem, mi no bin harim o lukim

nius pepa, EMTV na redio, praim minista odeputi praim minista o wanpela politisen ka-maut ples klia na givim tok “tenkyu” Tenkyuem bikpela hap tok insait long Kristen laip.Yumi mas givim tok tenkyu bikos God igivim yumi kainkain blesing, wok na gutpelasindaun. Wisdom o gutpela save we GC SeMichael Somare i gat na em i kamapimkantri, em i no bilong ol Sepik o famili o bi-long em yet, nogat. Em i bilong God na Godi makim na givim em long menesim kantriPNG. Long dispela, tok tenkyu i go longGod. God i bin glasim na makim GC SeMichael long go pas long PNG. Tasol yumiyet i popaia pinis olsem na yumi lida napipel bilong PNG i nogat luksave bilongyumi long God Papa long hatwok, self sakri-fais na komitmen bilong Se Michael. i no gatluksave long em. Na em i bikpela sem longyumi lida man na pipel. Olsem tasol longdispela Fraide, Indipendens selebresen iluk olsem em i wanpela sori selebresen. Naplanti pipel i bai i no inap selebret wantaimpraid na digniti.Sapos praid bilong Kumul i palai antap,

GC Se Michael tu palai wantaim ol kumul ipalai na man husat i givim bikpela luksavei stap wantaim das, i no stret. Olsem na milaik tok olsem tenkyu yu em bikpela samt-ing long pasin kristen na kalsa bilong yumi,na yumi mas lainim long tok , tenkyu.

ELC-PNG: Nupela kavanen okontrak bilong Jisas tasol i stap

Pasto Gendi Mui raitim

HET Bisop bilong EvanjelikolLuteran Sios long Papua Ni-ugini (ELC/PNG, ReverenGiegere Wenge, husat imakim moa long 1.3 milionLuteran Kristen membas itokaut olsem, Luteran Sios ino luksave na tu i no sapotimwanpela ‘nupela kavanen okontrak’ wanpela grup ol ikolim, All Pacific Prayer Net-work, i wok long kamapim natoktok long en.Dispela i bihain long sampela

yia nau dispela grup i wok longtok olsem Papua Niugini nau istap aninit long ‘nupela kava-nen’ we praim minista ibinsainim wantaim kantri Israel naGod bilong en.Ol dispela lain grup i tok, ol-

geta manmeri long PNG i masbihainim dispela nupela kontraklong kisim blesing bilong God.Sapos nogat, bai yumi kisim penogut.“Dispela grup i no makim ol-

geta sios long Papua Niugini oolgeta Kristen, nogat. Ol imakim ol yet long toktok bilongdispela nupela kavanen,” Rev-eren Giegere Wenge i tok.Em i tok olsem long wanpela

bung we ol hetman bilong ol-geta Sios long PNG i kam bungwantaim Sios Patnasip Program(CPP) long Pot Mosbi longOgas 3, 2011) dispela grup itraim long kisim sapot o endos-men bilong olgeta Sios. Tasololgeta hetman bilong ol sios i

wanbel long toktok bilong BisopWenge na ino sapotim dispelagrup na tok bilong nupela kava-nen.Bisop Wenge i tok, “I gat wan-

pela ‘nupela kavanen o kontrak’tasol i stap. Na em dispela nu-pela kavanen we Jisas Krais ibin mekim wantaim yumi, olsios. Na i nogat narapela nupelakavanen i stap, nogat tru.” Ol-geta sios i wanbel tru nastrongim dispela tok.Nau yet, het Bbsop bilong

ELC-PNG i askim na strongimolgeta Luteran memba insaitlong PNG long ol i mas stapstrong olsem baptais kristenmemba, prea na tanim bel (longsin) long olgeta wanwan de. Nai no long wanpela de tasol.“Yumi mas bung na prea long

kantri bilong yumi long tanim bel

na kamap gutpela. Tasol dispelai no min olsem yumi sapotim AllPacific Prayer Network long tok-tok bilong nupela kavanen,”Bisop Wenge i tok.Bisop Wenge i tokaut tu

olsem, i gat wanpela leta i raunwe em i tok olsem, em i ‘nupelakavanen’ na i gat mak o signesabilong het bisop i stap.Tasol het bisop i tok dispela i

no trupela toktok. Em i tok kliaolsem nem long leta em ol raitimnem bilong em. Tasol het bisopyet i no sainim. Nambatu bisop ibin sainim, tingim olsem olgetasios long Lae bai askim nayusim Lae Eriku graun longbung wok. Tasol dispela grup igiamanim na yusim dispela letana tok Luteran Sios i sapotimdispela ‘nupela kavanen’ bilongol.Luteran Sios i save olsem,

em mauswara toktok bilong oltasol.Olsem na Bisop Wenge i tok

lukaut ig o long olgeta LuteranKristen memba long kain gia-man skul tok bilong kain lainolsem. Long wanem dispelagrup i gat bikpela intres longkantri Israel nau i stap. As tingt-ing na driman bilong ol em oltraim long mekim kontek wan-taim ol na kisim ‘blesing’ longmani na kago na sevis long Is-rael i kam long PNG.“Dispela em i giaman tingting

na profesi long bilipim wanpelakingdom o gavman bilong grauntasol. Long dispela kain tok olimekim kamap samting nating,

nupela kavnen Jisas ibin mekimwantaim yumi,” Bisop Wenge itok,Emi tok moa olsem dispela

tok bilong ol i no sut long Gut-nius bilong Jisas long Baibel.Bilip bilong yumi em i sanapantap long Gutnius bilong Jisasna i no long narapela samting.Baibel i tok aut klia long God igivim yumi nupela laip olsempresen i fri insait long nupela ka-vanen o kontrak Jisas i binmekim wantaim yumi.Tok long Rom 6:23, Luk 3:8,

Efesas 2:8-9 inap soim yumi toktru. Olsem aposel Pol i tok,“Long marimari tasol God iseivim yumi insait long bilip, naem i presen God i bin givim longyumi. i no yumi hatwok long en.”Long 2 Korin 12:9,God i tok, “Marimari bilong mi

em inap tru long yu ...” God i notok, “Long kisim blesing o laip istap oltaim, yumi mas luksave okontekim wanpela lain manmeribilong dispela graun o wanpelakantri.” Nogat. Long rot bilonglusim sin long dai na kirap bekbilong Jisas Krais tasol, yumikamap stretpela long ai bilongGod. Em nupela kavanen bilongyumi Kristen. As bilong bilip bi-long yumi Kristen em i no sanapantap long husat manmeri okantri yumi save long ol, nogat.Em Jisas tasol. Yumi inap

holim strong wanem samtingem bikpela long bilip bilongyumi. Dispela em, laikim namarimari bilong God i kamapples klia pinis long wok, dai nakirap bek bilong Jisas Krais.

WACC askim Fiji gavman long luksave long fridom bilong siosSINGAUT i go long gav-man bilong Fiji longnoken mekim nogut longMetodis Sios long Fiji naRotuma.Wol Asosiesen bilong

Kristen Komyunikesen(WACC) i sapotim olWACC-Pasifik membalong wokim singaut i golong gavman bilong Fiji.“Mipela i askim gav-

man bilong Fiji long gatluksave long fridom bi-long rilijen o sios tasollong sindaun na toktokgut wantaim ol sios lidalong stretim ol hevi,”Jenerel Sekreteri bilongWACC, Reveren KarinAchtelstetetter, i tok.Taim em i toktok long

opis bilong WACC longToronto, Kanada(Canada), Reveren Ach-telstetter i tok luksaveolsem ol kain kain sios istap, i bikpela samting-long stretim ol hevi i stapnamel long sios na gav-man long Fiji.WACC i wokim singaut

bihainim pasin we gav-man bilong Fiji i binmekim long kenselim ostopim anuel bung bilongMetodis Sios long Fiji naRotuma. Moa long dis-pela, gavman i binstopim olgeta sios longFiji long noken holim olbung, tasol em i orait

long holim lotu long olSande.“Tambu we gavman bi-

long Fiji i putim longMetodis Sios bilong Fijina Rotuma i brukimhumen rait long rilijesfridom na dispela i nogutpela long bilding kon-fidens o luksave, tras naseif spes long komyu-nikesen,” ol WACC Pasi-fik memba i tok longwanpela stetmen ol binautim long las wik.

Fiji i gat tupela gruppipel na dispela em, olasples Fiji (55 pesen) naol Fiji India lain (42pesen).Klostu olgeta asples

Fiji lain olsem moa long95 pesen mak, em olKristen. Na bikpela mak ibilong Metodis Sios taimplanti ol Fiji India lain emol Hindu lotu lain. Sam-pela asples Fiji lain imemba bilong Katolik naAngliken Sios.

Bihainim “ku” o ami itekova long gavman bi-long Fiji, Metodis Sios iwok long mekim olstrongpela toktok agen-sim ol samting we militeriinterim gavman i wokimlong wanem em i lukimolsem dispela gavman ino bihainim lo. Olsem naMetodis Sios long Fiji ino go insait long ol wokplen long bihain taim bi-long Fiji.Stat yet long Me 2009,

interim gavman bilongFiji i wok long agensimna stopim sios longmekim ol wok bilong em.Tasol WACC i singaut

long toktok namel longinterim gavman long Fiji,ol komyuniti lida naMetodis Sios i maskamap wantaim wanbelpasin na luksave longwanpela narapela longwok bung wantaim longgutpela bilong kantri longol taim i kam.

Reveren Giegere Wenge HetBisop bilong Luteran Sios longPNG.

PIDIA SIOS BILDING: Dispela em wanpela haus lotu ol yut o yangpela i sanapim long ples Pidia, asples bilong nau idai ekta, William Takaku. Ples Pidia i wanpela nambis ples long Kieta, Sentrel Bogenvil. Fail Poto

Page 9: Poto: Nicky Bernard 2015Gemskenstrongimkantri€¦ · stap long en, na tu, ol i makim sapot gavman i redi long givim long redim kantri long 2015 Pasifik Gems. Mipela long PNG bai

KOMENTRIBilip long flek, na

strongim bilip bilongpipel

“DISPELAbikpela win bilong Tim PNG, em i no win bi-long gavman. Em i win bilong yupela wan wan spotman-meri. Mipela gavman i no halivim yupela long trening.Mipela kam long las minit tasol. Yupela yet i strong longtrening na yupela i go na hatwok bilong yupela i karimkaikai.”Ol dispela hap tok, em Gavana bilong Nesenel Kapi-

tel Distrik, Powes Parkop, i tromoi long welkam bek patibilong Tim PNG.Toktok bilong em i no abrus.Praim Minista Peter O’Neill, na sampela ol arapela

minista bilong gavman i bin stap long dispela bung, naGavana Parkop i makim gut taim, long tokim gavman,olsem ol i mas opim han na halivim ol spotmanmeri bi-long kantri.Wanpela samting we planti long yumi long kantri i no

save luksave long en, em i strong bilong kala na flek bi-long yumi.Taim yumi save stap nating, yumi no save bisi long

soim kala bilong yumi PNG.Tasol taim ol spotmanmeri bilong yumi karim flek bi-

long yumi go long ol bikpela spot pilai, ol i save karimbilip, luksave, na laik bilong yumi olgeta wan wan man-meri, olsem ol pipel bilong PNG.O’Neill na Namah gavman i noken aipas long dispela.I gutpela gavman i tok promis long skelim klostu wan

bilian kina i go long redim kantri bilong lukautim 2015Pasifik Gems.Dispela luksave i noken stap long nau i go inap 2015

tasol, na i noken stap long spots tasol.Wanpela samting yumi PNG i no save strongim

tumas, em i bilip long kantri bilong yumi, na flek bilongyumi, olsem pes na kala bilong yumi.Dispela flek, em i no piksa nating.Em i samting we i holim strong bilip bilong yumi olsem

pipel.Sapos gavman i laik strongim kantri, ol i mas strongim

bilip bilong pipel. Na bilip bilong mipela ol pipel, i stapbihainim pasin bilong strongim kantri, na rot bilongstrongim save na luksave long pipel olsem bun baksaittru bilong kantri.Sapos ol pipel i gat bilip long kantri, em i ken rausim

kain kain birua tingting o pasin i stap bilong paulim yumi,na daunim strongpela tingting yumi gat olsem ol pipelbilong Papua Niugini.Yumi stap 36 krismas pinis, na longpela laip na rot i

stap yet.Bungim han, na yumi wokabaut wantaim bilip long

strong bilong yumi yet! Hepi Bonde, PNG!

Septemba 15 - 21, 2011 Wantok P11komentri

Published atPortion 445, Kanage Street,

Six Mile NCD

Jada011

Nupela stail bilong politiksKIRAP nogut long yumiharim olsem Spika bilongNesenel Palamen JefferyNape i rausim o pinisimGren Sief Sir Michael So-mare long palamen.Long strongim dispela

pasin o eksen bilong em, emtok em i mekim dispela bi-hainim Lo na rul bilong Pala-men we Spika i gat pawalong mekim we Kot i no inaplong rausim o stopim em.Gutpela long Somare i

lusim Singapor haus sik nakam bek long stretim rekotbilong em long kamap longpalamen bikos em bin lusimpalamen kibung tupela taimpinis. Na dispela em nambatri bung bilong palamen weem mas stap insait o nogatbai palamen i rausim emolsem rijinol memba bilong IsSepik provins. Olsem na emmekim samting stret longkam bek na stap insait longdispela kibung long bihainimLo bai em ken stap yet olsemrijinol memba bilong Is Sepikprovins.Tasol kirap nogut tasol

long apinun taim em lusimpalamen haus na go beklong haus, Spika JefferyNape i tokaut long palamenolsem Somare i no moamemba bilong palamen

bikos em abrusim pinistripela bung bilong palamen.Yumi no inap toktok planti

long dispela samting bikosem samting bilong Kot na Loyet bai skelim na tokaut longen long bihain.Yumi lukim tasol pasin i bin

kamap long dispela lidahusat i bin namba wan manlong pait long kisim PapuaNiugini go long independenslong 1975. Em bin holim siabilong Praim Minista longdispela taim na bihain stapOposisen lida samting taimna bihain kam bek gen holimsia bilong Praim Minista inapmun Jun em bin sik na golong haus sik long Singapo.Em bin givim dispela sia bi-long em go long memba bi-long Wabag SamAbal olsemEkting Praim Minista.Dispela em i stat bilong

Somare i lusim sia bilong emlong dispela yangpela lidalong holim inap em pinisimhaus sik na kam bek longkantri.Kam bek bilong Somare

long Sande dispela wik i

soim tu bikpela tingting emgat long ol pipel bilong emlong Is Sepik provins we emmakim ol bikos em mas soimpes long palamen. Nogat baiIs Sepik provins bai nogatlida o pes man long pala-men. Olsem na em mekimsamting stret long putim in-teres na wari bilong ol IsSepik pipel go pas maski emsikman.Em bin holim nem bilong

ol pipel bilong Is Sepikprovins klostu 43 krismas ol-geta long haus palamen oolsem rijinol memba bilongol. Em soim olsem ol pipel bi-long Is Sepik provins i holimSomare long bel na lewa bi-long ol stret moa long ol ara-pela lida olsem na em staplongpela taim tru long hauspalamen.Long Papua Niugini tu em

olgeta pipel long ples na tauntu i lukluk long Somareolsem trupela lida bilongPapua Niugini long bipo yet ikam inap nau.Somare em lapun bilong

politiks na palamen bilongPapua Niugini long bipo yet ikam inap nau we planti olyangpela lida nau i bin liklikpikinini holim han bilong pa-pamama bilong ol raun.Politiks long nau i senis

nau. I no wankain toktok naeksen olsem bipo long taimbilong Sir Michael Somare,Sir Julius Chan na ol arapelalapun lida bilong bipo. Olyangpela politisen nau i gatkainkain stail na eksen.Save bilong ol long mekim

samting em narapela we ollaikim samting i mas ronhariap, pepa wok maskamap hariap maski i no bi-hainim rot stret orati saitimlong kona na go, sainim olagrimen na kontrak hariap,maski westim taim long tok-tok tumas wantaim ol papa-graun na asples, wokimdisisen hariap na nokenholim longpela miting tumas,maski long miting bikos olbai toktok tasol email okompyuta wantaim arapelaminista o bisnis lain o ovasislain.Nau em nupela stail bilong

lidasip na nupela wei bilongmekim eksen. Olsem nayumi ken tok olsem, olgetaolpela kar bilong bipo olsemToyota Staut na jeep i nomoa stap. Yumi lukim ol nu-pela kar tasol i ron na kisimples bikos ol i luk nais, strongna i ken ron hairap. Em tokpiksa bilong poltiks bilong olyangpela lida long tude.

Ol i rausim mi,tasol mi papabilong dispelakantri yet!

LapunSief

Page 10: Poto: Nicky Bernard 2015Gemskenstrongimkantri€¦ · stap long en, na tu, ol i makim sapot gavman i redi long givim long redim kantri long 2015 Pasifik Gems. Mipela long PNG bai

P12 Wantok Septemba 15 - 21, 2011 independensanivesari

Praim Minista O’Neill baiamamasim PNG IndipendensDe long Goroka So….em skul na bikpela long Goroka

James Kila i raitim

PRAIM Minista bilong PNG,Peter O’Neill bai amamasimPNG Indipendens De longGoroka, Isten Hailans provins weem bai stap givim toktok longbikpela Goroka Kalsarel So.Mista O’Neill em i no nupela

long Goroka, bikos em yet i skulna bikpela long Goroka na tuplanti ol femili bilong em bilongPangia stap long Goroka. Em ikirapim wok bisnis bilong em tulong Goroka we bipo em i gatstua ol i kolim Saut Supa we istap long taun long Seigu Rotklostu long BSP Benk na tu longWes Goroka. Em i salim ol dis-pela stua bilong em pinis.Siaman bilong Goroka So

Komiti, Gideon Samuel i tokkomiti bilong em i amamas trutaim Praim Minista, Mista O’Neilli bin tok-orait long invitesen oaskim ol i givim long em long golong Goroka long stap long lukimol selebresen long hap.Goroka So em wanpela

bikpela samting tru insait longkalenda bilong Nesenel KalsarelKomisin long PNG, na i savepulim planti ol intanesenel o ova-sis turis husat i save go lukimplanti kain kain bilas na naispela

ol kangal na kala bilong PapuaNiugini long so.Mista Gideon i tok olsem

komiti bilong em i amamas truolsem PM bai go stap wantaim olpipel bilong Isten Hailans longdispela 55th Goroka Kalsarel So.Em i givim bikpela tok amamas

tu i go long ol sponsa bilong 2011Goroka so long putim mani longsapotim gohet bilong 2011 so.Mista Gideon askim ol pipel

bilong Isten long mekim gutpelapasin na bihainim stret lo na odana mekim kalsarel so bilong 2011i kamap gut long ol lain husat iraun go lukim i ken amamas.

Ol meri Lufa long Isten Hailans bai samsam tu long Goroka So

Buk bilong Pikinini amamasim 36thPNG Indipendens anivesari

James Kila i raitim

BUK Bilong Pikinini (BBP), wan-pela bai statim ol selebresinbilong en long amamasim 36thIndipendens Anivesari selebre-sen bilong en tude, Septemba14.Buk bilong Pikinini em wanpela

non-gavman ogenaisesen we i binkamap long 2007 long strongimpasin bilong amamasim ol pikininilong ridim buk na i wok longkamapim ol liklik komyuniti laibrilong ol wan wan ples insait longPapua Niugini.

Bikpela as-tingting bilong dis-pela ogenaisesen em long sapo-tim ol pikinini long lainim rit na raittaim ol i liklik yet na divelopim olgut long promotim tripela bikpelaveliu long laip bilong ol. Dispela 3-pela bikpela veliu em: 1) long

kirapim bel na tingting bilong olpikinini long stat long rid na lainimsamting taim krismas bilong ol i lik-lik yet; 2) Redim rot long ol pikininilong go het bihainim gutpela pasinna gutpela tingting long lukautimbus, graun, wara na solwarabilong yumi; 3) wok klostu wantaimol komyuniti we i nidim helpim.

Na nau long dispela munSeptemba we em mun bilong PNGIndipendens, olgeta lain husat ilukautim ol laibri insait long olgetaBBP laibri i skulim ol pikinini longhet-tok bilong dispela mun em“Kantri bilong Mi, Hom bilong MiPNG”. Long makim dispela sele-bresen ol liklik pikinini long kantri iwok hat tru long redim ol yet. Olbai soim wanem ol pilai na samtingol i lainim pinis. Sampela long oldispela em bai lukim ol liklik pikini-ni i singim nesenel entem o song

bilong kantri, tokaut long nesenelplej na ol narapela pilai.

Ol laibri bilong BBP i stap longol dispela hap em:

� 6 Mail laibri klostu long polisstesen long Mosbi,

� Hohola laibri we i stap klostulong Red Cross SpeselEdukesen Senta long Hohola

� Lawes Rot laibri longKonedobu klostu long TrukaiRais Indastri;

� Koki laibri klostu long Kokimaket long Mosbi;

� UPNG laibri;

� Hausik laibri long MosbiJeneral Hausik i stap klostu

long wod bilong ol pikinini;

� Lae laibri i stap insait longMorobe Spesel Edukesen; na

� Goroka laibri long Bird ofParadise Hotel

Planti lain long ol rurelples bai amamasim PNGindipendens De longFraide wantaim tumbunasingsing.

Praim Minista O’Neill

Page 11: Poto: Nicky Bernard 2015Gemskenstrongimkantri€¦ · stap long en, na tu, ol i makim sapot gavman i redi long givim long redim kantri long 2015 Pasifik Gems. Mipela long PNG bai

Septemba 15 - 21, 2011 Wantok P13independensanivesari

Sampela stori PNG manmeri mas save�� Kina na Toea kamap: Long Epril 19,

1975 Kina na Toea i bin kamap manibilong Papua Niugini. Long dispelataim Fainens Minista em Se JuliusChan. Long planti hap bilong PNGol pipel i laikim tru nupela manibilong yumi na ol i karim olgetaDola na sens mani bilong Australia igo long benk na i senisim longkisim nupela mani bilong yumi longdispela taim.

�� Tok resis long indipendend De. Long18 Jun, 1975, Haus ov Asembli i bintok yes long makim 16th Septemba,1975 olsem Indipendens De.

Sif Minista long dispela taim MichaelSomare i bin makim long moning taim

long Jun 18 na Haus ov Asembli i bintok orait long en long 5 kilok long api-nun.

Ol memba i bin toktok resis o dibeit longwan na hap aua tasol long en.

Planti ol memba i bin kirap nogut longPraim Minista Somare long de em i binmakim long en olsem Indipendens Debilong Papua Niugini.

Tasol ol i amamas na paitim han. Longtaim bilong dibeit o toktok resis, 66memba tasol i bin stap insait long pala-men.

Na 7-pela bilong ol tasol i mekim toktoklong taim bilong dibeit. Oposisen lida,Tei Abal na wanpela memba tasol i bintok olsem ol i no laikim indipendenskamap long 16th Septemba.

Mista Abal i tok Haus ov Asembli i mastok orait long Konstitusen na ol han lopastaim.

Orait bihain long dispela ol i ken makimna tok orait long indipendens de, longwane mol dispela lo bilongKonstitusen bai i lukautim wok bilongindipenden PNG.Olsem na Mista Abali bin mekim wanpela mosen longsurikim taim bilong indipendens igolong Disemba 1.

Tasol dispela mosen i bun lus.Se MichaelSomare long dispela taim i tok olsem igat inapt aim bilong mekim toktok naoraitim Konstitusen.

Em i tok tu olsem Gavman bai lukautimgut laik bilong ol liklik lain pipel bilong

narapela kantri i stap long PNG.

�� Nambawan Gavana Jenerol….DoktaJohn Guise, KBE. i bin statim wokbilong em olsem nambawan GavanaJenerol bilong Papua Niugini. DoktaGuise i bin kisim namba ol i kolim‘Se”long Kwin, tasol em i laikim moalong dispela nem “Dokta”.

�� Namba wan meri Politisen… MisJosephine Abaijah, husat i bin kisimtaitol bihain olsem Dem JosephineAbaijah i bin nambawan meri politisenlong taim kantri i bin kisim indipendenslong 1975. Long dispela taim dispelameri i bin lida bilong Papua BesenaPati. Planti lain i save prêt long toktokbilong em na save bihainim mausbilong em long dispela taim.

“Strongim Pipol Strongim Nesen” progrem kisim A$100 milienJames Kila i raitim

AUSTRALIA na PNGlong Trinde (aste) i lon-sim wanpela komyunitidivelopmen programwe ol disain o wokbilong en bai kamapimgut sindaun na laipbilong ol manmeriinsait long olgeta hapbilong kantri.Dispela progrem ol i

kolim “Strongim PipolStrongim Nesen”(SPSN) em AusAID igivim AS100 milienlong helpim PNG gav-man insait long olgetalevel long wok klostuwantaim ol non-gav-man oganaisesen(NGO) na praivet sektaogenaisesen insaitlong PNG long stretimgut na helpim nidbilong ol komyuniti.Dispela 4-yia pro-

grem we AusAID isapotim bai givim manihelpim i go long ol oge-naisesen husat i woklong ol eria long saitbilong helt na edukesininsait long ol komyunitina bai sapotim gut erialong helt bilong olmama na pikinini na tuhelpim ol lain husat istap wantaimHIV/AIDS, sapotimwok namel long ol merina man na tu kamapimmoa wok bung namellong olgeta pipel, namoa long en tu ol man-meri husat is tap wan-taim disabiliti obagarap long sampelahap long bodi bilong ol.

SPSN bai sapotim tuol ogenaisesen longmekim gutpela woklong sait bilong lukau-tim gut mani na soimples klia pasin na tusapotim ol ogenais-esen olsem PNGpatna long gutpelagavanens o pasinbilong ronim gut wok.Hai Komisina bilong

Australia i kam longPNG, Ian Kemish naMinista bilongK o m y u n i t iDivelopmen, DemCarol Kidu i bin lonsimdispela progrem longhetkwata bilong SusuMamas long Mosbi. Mista Kemish i askim

ol ogenaisesin husat igat gutpela na strong-pela rekot long wokinsait long komyunitilong kam fowat wan-taim ol gutpela tingtingbilong ol.“SPSN progrem bai

lukim Australia i helpimol manmeri bilongPNG long wok stronginsait long wan wankomyuniti bilong ol,”Mista Kemish it ok.“Nem ya i soim

olsem sapos yustrongim ol pipel, yustrongim kantri olgeta”Hai komisina it ok.Minista Kidu i ama-

mas olsem SPSN isapotim na strongim olPNG gavman sistemlong wanem rot e miken long karimaut olgavman polisi. Dem Kidu i tok

olsem SPSN i wok

long sapotim wokbilong IntagretedKomyuniti DivelopmenPolisi wantaim sapot igo stret long Dipatmenbilong KomyunitiDivelopmen (DfCD).Na dispela i bringimkamap moa komyunitilevel patnasip namelinsait long ol DfCDKomuniti Lening naDivelopment Sentanetwok. Em it ok olsem ol

komyuniti insait longkantri i nidim moa savelong rit na rait na tugutpela tingting longmekim wok longkamapim mani longsapotim sindaun bilongol na kwaliti bilong laipbilong ol. Insait longdispela sapot i go longDfCD netwok bilong oldistrik fokal point nakomuniti lening nadivelopmen senta ol ikarimaut intagretedwok insait long vileslevel we i lukim gav-man na sivil sosaiti iwok bung wantaimlong sevim nid bilongol komyuniti.Minista Kidu i tok

amamas long gutpelasapot bilong SPSN i golong Matenal HeltAlaiens, em wok bilongol is tap long kamapimgutpela helt wok namellong ol mama na pikini-ni insait long PNG.SPSN bai kisim

aplikesin long wanemol ogenaisesin i gatintares klostu taim.

Long kisim moainfomesin longwanem rot longbihainim, olsem

wanem yu ken kisimhelpim na wanem kainsapot bai yu kisim emSPSN bai toksave

long midia bihain.SPSN ofis kontek emlong e-mail [email protected] na

telefon em SPSNGrents Kodineta tele-fon: 3235643.

Toksave bilong Lo na Jastis Sekta long 36th Indipendens Anivesari bilong PNG

Toksave i go long yupela olgeta manmeri bilong Papua Niugini,Taim yumi amamasim 36th Indipendens Anivesari.

Mipela i askim yupela long soim gutpela pasin long wanpela naarapela bikos yumi olgeta i gat rait long stap gut na amamaswantaim.

Yu mas soim Rispekt long ol lain manmeri klostu long yu,

Rispektim ol samting bilong ol, na bikpela samting em abrusimsimuk nogut na strongpela drink.

Long makim Lo na Jastis Sekta, mipela i tok amamas long 36thAnivesari bilong PNG Indipendens, long olgeta.

Helpim mipela tude long kamapim wanpela Just na Seif PNGtude

Dr. Lawrence Kalinoe (Phd)Het bilong olgeta Lo na Jastis Lain (NCM)

Page 12: Poto: Nicky Bernard 2015Gemskenstrongimkantri€¦ · stap long en, na tu, ol i makim sapot gavman i redi long givim long redim kantri long 2015 Pasifik Gems. Mipela long PNG bai

P14 Wantok Septemba 15 - 21, 2011 abcpasifik

Oil Search baikamapim bikpelawok painim longoilKAMPANI Oil Search i tok long

stap insait long bikpela wokpainim bilong em wantaim tudrilling program insait long PapuaNiugini.Kampani i bin tingting long

putim mani o invest inap samtingolsem 200 milian Amerika dolapastaim long 2012.Menesing Dairekta bilong Oil

Search, Peter Botton, i bin tok olwok painim na drilling programbilong ol bai lukluk long Highlandsbilong PNG, long ol eria bilongHides na P’nyang, na long Galpbilong Papua, we ol bai yusimlong namba wan taim 3-D saismikdata long ol wok painim bilong ol.Mista Botton i bin tok kamapim

moa ges bilong Exxon Mobil emPNG LNG projek i go pas long enwe Oil Search i gat 29 pesen sealong en bai bikpela tingting bilongol.Ol wok painim long oil eria

bilong kampani we ol bai painim tuges. Ol i ting dispela program baikos namel long 150 na 200 milianAmerika dola.Wanpela tingting long gat tripela

tren long karim ol samting i kam

daun long PNG LNG fektori klostulong Pot Mosbi ol i ting longkamapim long 2012.

Narapela lain olrefuji i go longTasmania pinisNARAPELA 47 ol refuji nau i go

kamap long Pontville DitensenSenta long Ailan Kantri bilongTasmania, na bringim nambabilong ol pipel long dispela sena igo antap long 82.Ol single man bilong Afganistan

em ol i bin bringim ol long WestenAustralia i go long Tasmania longSande.Australia gavman nau i lusim

pinis 15 milian dola long stretimgut olpela ami bareks klostu longHobart olsem ol i ken putim 400 olrefuji long hap.Na ol i tingting olsem imigresen

dipatmen bai yusim dispela plesinap long sikspela mun.

PNG Wewak tauni bungim guriaIS SEPIK taun bilong Wewak

long Papua Niugini i bungimstrongpela guria, tasol i nogatripot long sunami.Jiolojikal Sevei bilong Amerika i

bin tok dispela guria i bin kamap34 kilomita aninit long solwaralong is bilong taun bilong Wewak.Na bikpela sunami em i bin

kamap bihainim bikpela guriaaninit long solwara i bin kilim moalong 2000 pipel klostu long Aitapelong not wes nambis bilong PNGlong 1998.

Australia gavmani laikim oposisenlong sapotimmaigresen loaGAVMAN bilong Australia nau i

wok long putim moa askim longOposisen long sapotim em long olsenis em i kamap long maigresenloa, tasol Oposisen i bin tok olasailum sika i no bin kisim inapgutpela pasin long lukautim ol.Wanpela Labor pati man, Shane

Nueman, i bin tok sapos lidabilong Oposisen, Tony Abbot i nokamapim ol tingting kwik longsapotim tingting long stretim olasailum sika long ol arapelakantri, moa bot bai kamap wan-taim ol refuji.Gavman i nidim sapot bilong

Oposisen long kamapim ol senisem bai abrusim tingting bilong HaiKot we i bin pasim dispela tingtingbilong salim ol asailum sika i go

long Malesia.Tasol mausman bilong imigre-

sen long Oposisen, ScottMorrison, i bin tok ol slek tingtinginsait long plen bilong ImigresenMinista, Chris Bowen, em long emi no givim pasin bilong lukautim olasailum sika pastaim long tingtingbilong hai kot i bin kamap.Oposisen i bin tok em bai lukluk

long ol dispela senis long loa,tasol em i gat laik yet long stretimpepa wok bilong ol asailum sikalong Nauru.

Kabon praisbilong Australia igutpela long bus-graunGAVMAN bilong Australia i bin

tok dispela loa bilong en longkabon prais bai wanpela gutpelasamting long envaironmen bilongkantri, ekonomi, famili, na ol lapunmanmeri.Bil bilong kamapim kabon takis,

em ol i tokaut long en long pala-men pinis.Bai gat long en 23 dola tan

kabon prais stat long namba wande bilong Julai long yia bihainwantaim tu tingting bilong kom-pensesen long halivim long dau-nim ol hevi i kam wantaim kabonprais.

Minista bilong Klaimet Senis,Greg Combet, i bin tok ol save-man i bin tok stret olsem gutpla webilong mekim ol bikpela kampaniem ol i save kamapim toti smuklong kilaut em long putim praislong kabon.

Australia gavmanibin makim wan-pela globalAmbesedaGAVMAN bilong Australia i bin

tokaut olsem wanpela meri diplo-mat bilong em, Penny Williams baikamap olsem namba wan GlobalAmbeseda o mausmeri bilong olliklik na bikpela meri.Em i tok stretim hevi bilong

domestik vailens long Pasifik bainamba wan bikpela wok bilong en.Mis Williams i bin toke m bai

lukim olsem i gat bikpela nidbilong ol yangpela meri long EsiaPasifik i gat luksave long eid pro-grem bilong Australia insait longforen polisi bilong en.Na bikpela lukluk bilong en bai

stap long ol wari bilong edukesen,save long rit na rait, helt longPasifik, tasol em i tok daunim hevibilong domestik vailens bai wan-pela long ol bikpela wok bilong en.

Page 13: Poto: Nicky Bernard 2015Gemskenstrongimkantri€¦ · stap long en, na tu, ol i makim sapot gavman i redi long givim long redim kantri long 2015 Pasifik Gems. Mipela long PNG bai

P14 Wantok Septemba 15 - 21, 2011 independensanivesari

o

btn

br

sbb

l

a

pSr

gk

ptlk

w

AmamaswantaimPNG

Nicky Bernard i raitim

PLANTI bilong yumi em Papua Niuginimanmeri na pikinini, tasol sampela bilongyumi em hap kas bilong narapela kantri,

tasol lewa na tingting bilong ol bilong PapuaNiugini stret.Stat long bon de bilong yumi Papau Niugini, plan-

ti ol misin man bin kam stap long kantri bilong yumilong tok aut long tok bilong God, sampela bilong olbin stap na lukim olsem yumi kisim Independensbilong yumi.Taim bilong amamas ol tu save amamas wantaim

yumi, long makim dispela bikpela de we kantribilong yumi bin bon.Wan kain tu long ol barata na susa bilong yumi

long Wes Papua, ol bin lusim kantri bilong ol nakam stap wantaim yumi longpela taim nau, ol gatkemp bilong ol long wanwan provins bilong yumi.Taim bilong amamasim Independens bilong yumi olsave kam aut na amamas wantaim yumi na tu sam-pela tai mol save krai long wanem taim bai ol kisimIndependens long kantri bilong ol.Independens long Mosbi save pulim planti bilong

ol Wes Papua long kam soim kalsa bilong ol,Independens de bilong yumi Papua Niugini embilong yumi olgeta, ol lain long narapela kantri tusave wanbel stret long yumi Papua Niugini, longwanem, yumi no pait na kisim bulut na yumi kisim

Page 14: Poto: Nicky Bernard 2015Gemskenstrongimkantri€¦ · stap long en, na tu, ol i makim sapot gavman i redi long givim long redim kantri long 2015 Pasifik Gems. Mipela long PNG bai

Septemba 15 - 21, 2011 Wantok P15independensanivesari

Mosbi Not-Isbai selebretim36thIndipendensanivesari longUnagi Pak

James Kila i raitim

MOSBI Not-Is ilektoret long Nesenel KapitalDistrik bai amamasim 36th IndipendensAnivesari selebresin bilong kantri long

Unagi Pak wantaim tumbuna singsing na danis naol arapela samting.

Dispela ilektoret insait long NCD we planti ol pipelbilong olgeta hap bilong PNG I stap long en bai soimtru kala na bilas bilong tumbuna em ol pipel I holim yetna stap long siti.

Minista bilong Komyuniti Divelopmen na Membabilong Mosbi Not Is, Andrew Mald I tokaut olsem em Iredim pinis K150,000 bilong dispela selebresen.

Mista Mald I tok em I laikim ol pipel bilong em longsiti long kamaut na soim kalsa na pasin tumbunabilong ol na amamasim 36th indipendens anivesaribilong kantri.

Em I tok olsem ol wok redi bilong dispela selebresenlong Unagi Pak I go het gut tru na I luk olsem moa long100 tumbuna singsing grup bai samsam long hap longamamasim dispela de.

“ Mipela I gat 60-pela grup bilong Hailans rijon, 10-pela grup bilong Niugini Ailan, 10-pela grup bilongSauten rijon na narapela 10-pela grup bilong Momaserijon,” Mista Mald I tok.

Em I tok olsem ol dispela tumbuna singsing grup baigo aut long Unagi oval long Fraide long soim stail nakala bilong Papua Niugini stret.

Mista Mald I tokaut olsem sampela hap mani em Iputim long sait bai em I yusim long peim ol dispela laintumbuna singsing grup husat bai kamap long Fraidelong amamasim 36th Indipendens anivesari bilongkantri.

Dispela Mosbi Not Is So em narapela long dispela sowe Gavana Powes Parkop na Nesenel Kapital Distrik

Ol Oro long Mosbi baisoim stail tu long MosbiNot Is So

Ol yanpela West Papua i soim kala bilong ol longIndependens selebresen las yia.

Page 15: Poto: Nicky Bernard 2015Gemskenstrongimkantri€¦ · stap long en, na tu, ol i makim sapot gavman i redi long givim long redim kantri long 2015 Pasifik Gems. Mipela long PNG bai

P16 Wantok Septemba 15 - 21, 2011 independensanivesari

Ol meri em bikpela stekholda tru long PNG agrikalsaBarbara Tomi i raitim

AGRIKALSA em bak-sait bun stret bilongPapua Niugini.Maski olsem PNG igat planti mineralrisoses, moa long 90pesen bilong65.milien pipelbilong kantri i savestap strong longlong helpim i kamlong agrikalsa. Emtru, bikos agrikalsa igivim sans longplanti rurel pipellong PNG long kisimmani.Prodaksen bilong

fud krop o gadenkaikai em ron nambatu long kopi long saitbilong total mani wemoa pipel i wok insait

long en na i winim olarapela ekonomikwok. Planti ol wokinsait long kantri longsait fud prodaksen emi save kamap longinfomal sekta, nainsait long dispela emol meri i savekamapim planti moagaden kaikai na tuwokim leba wok olsemkliarim bus, planimkaikai, klinim gaden,kisim ol kaikai taim emi redi, redim trenspot,stokim na maketbilong ol fud krops.Nesenel Agrikalsa

Risets Institiut (NARI)i luksave long bikpelawok tru olsem meri isave wokim long fam-ing insait long kantri.Em i luksave tu long

planti ol sosel hevi wei bungim agrikalsasekta long PNG.Dispela ol hevi nanogat luksave longwok bilong ol meri emNARI i wok long traimstretim wantaim olgutpela wok-plen nataim em i bungim olmeri insait long NARIna wok bung wantaimol autsait klaint nastekholda.Gutpela piksa long

dispela ol wok-bunngem long wok namellong PNG Wimeninsait long AgrikalsaD i v e l o p m e nF a u n d e s e n(PNGWiADF) insaitlong tupelo bikpelarisets na divelopmenprojek. Namba wan

long en em WestenPasifik NARI-EU-ACPSains na TeknolojiProgrem. Dispela emwok-bung projek

namel long NARI,Solomon Ailan Ministribilong Agrikalsa naLaipstok (MAL) naVanuatu Risets naTeknikol Senta(VARTC), na bikpelalukluk bilong en emlong strongim ol inte-nal sains na teknolojiwok insait long ACPkantri long sapotimrisets, divelopmen nagutpela wok kamapinsait long rijon.8-pela lain i bin kisim

helpim long dispelaprojek na NARI tu emwanpela long ol. Ollain husat i kisimhelpim long projek emKopi IndastriKoporesen (CIC) longPNG, Fres Prodius

Divelopmen Ejensi(FPDA-PNG), PNGKakao KokonatInstitiut, PNGWiADF,Solomon Ailan Ministribilong Agrikalsa naLaipstok (MAL) naVanuatu Risets naTeknikol Senta(VARTC).Olsem wanpela lain

husat i wok insait longdispela projek,PNGWiADF i sanaplong kisim trening longol eria bilong risetslong wok em baiwokim.Narapela projek we

PNGWiADF i stapolsem wanpela asosietem ‘agrikalsarelteknolojis long helpimna daunim wanem

hevi klaimet senis i kenbringim long fud seku-riti insait long ol smol-holda faming komyuni-ti insait long WestenPasifik kantri. Dispelaem narapela long olprojek YuropienYunien (EU) i givimmani helpim na as-tingting bilong en emlong kamapim gutstrongim wok bilongfud prodaksen bilongol faming komyunitiinsait long ol eria wenogat san i lait tumas,graun i gat planti warana tu graun i gat hevibikos sol i stap long enna ol dispela eria i gathevi long sait longagrikalsa prodaksenna kamapim kaikai.

Jennifer Baing(namba tu longraithan) em nara-pela meri famahusat i go helpimfamili fam bilongen klostu longRagiampun vileslong Markham Velilong Morobeprovins.

Bauka Kopi….Marey Yogiyo i soim ol sempel bilong kopi prodak em i putimlong paket. Bauka kopi em ol i groim long femili fam long Bauka klostu longAiyura long Isten Hailans provins.

PAPUA NIUGININATIONAL AGRICULTURAL RESEARCH INSTITUTE

National Agricultural Research Institute i laik tok amamas i go long Papua Niuginilong dispela taim we i makim 36th Indipendens Anivesari. Institiut i amamas longluksave na givim veliu long wanem wok i kamap long agrikalsa sekta insait long dis-pela 36 yia i go pinis na bai go het yet long kamapim na redim gut ol gutpelaagrikalsa teknoloji na wok long mekim insait long faming na rurel komyuniti longPNG. NARI i wok wantaim ol stekholda na patna long bungim ol mekim agrikalsa ikamapim gutpela kaikai na i ken go het insait long ekonomi long helpim planti ol lainhusat i stap insait long sekta na tu pulim ol save lain tu long go holim graun na wok.Institiut i mekim wok go het yet long kamapim gut wanem ol wok na wanem samt-ing i ken kamaut long ol fem na wok i ken karim gutpela kaikai long ol yia i kam bihainwe i go wantaim senis bihainim Agrikalsa Risets bilong Divelopmen (AR4D). AR4Dem nau wanpela intanesenel wok tingting planti lain i yusim na NARI na ol arapelaAgrikalsa Risets Sistem ogenaisesen i go mas tru long dispela rot long bihainim na igat long gutpela posisen long muvim agrikalsa sekta i go fowat. Tasol, i gat plantisalens i stap long redim rot bilong AR4D long PNG, na dispela i nidim aweanes nagutpela wok-bung namel long olgeta lain husat bai wok long en insait long olgetasekta long kantri. Wantaim wanem sapot em i kisim, NARI i redi long kisim dispelasalens na em i lukluk i go fowat long mekim wok bilong en na helpim wanpela ‘Smat,Gutpela Tingting, Fea, Helti na Hepi Sosaiti’ taim 2050 i kam

Tok-orait i kam longRaghunath Ghodake, OL

Dairekta Jeneral

Promoting Excellence in Agricultural Research for Sustainable Development

Page 16: Poto: Nicky Bernard 2015Gemskenstrongimkantri€¦ · stap long en, na tu, ol i makim sapot gavman i redi long givim long redim kantri long 2015 Pasifik Gems. Mipela long PNG bai

Septemba 15 - 21, 2011 Wantok P17independensanivesari

Sotpela histori pastaim long Indepenens long 1975LONG 1949, gavman

bilong Australia i binmekim wanpela lo, ol i

kolim Papua Niugini Ekt longjoinim o bungim wantaimPapua wantaim Jemen Niuginilong kamapim wanpela kantrina gavman.Na long 1951 ol i kamapim

namba wan Lejisletiv Kaunsilbilong mekim lo bilong YunaitedPNG. Long dispela taim ol i bingat 9-pela Eksekutiv Kaunsilbilong helpim edministreta obikpela kiap bilong ol wok bilongronim kantri.Gavman i bin makim ol kaunsil

memba na i gat 3-pela lokal mantasol. Na ol i mekim ol lo na woklong laik bilong gavman bilongAustralia.Long 1960 namba bilong ol

memba long Lejisletiv Kaunsil igo antap olsem 37. Na Kaunsil

bilong Edministreta i bin senisimEksekutiv Kaunsil.Long 1962, Sir Hugh Foot

bilong Inglan i go pas long wan-pela lain man bilong YunaitetNesens i bin kam lukluk raunlong wok bilong Australia longlukautim PNG. Na ripot bilong oli tok olsem Australia i massenisim Lejisletiv Kaunsil wan-taim 100 memba Haus ovAsembli. Olsem na long 1964 oli kamapim nambawan Haus ovAsembli na i bin gat 64 memba.Pipel i bin makim ol memba na

stat long tok politiks nap sinbilong ronim gavman na lukau-tim kantri. Namba tu Haus ovAsembli i bin kamap long 1968na namba 3 Iong 1972 na longyia 1975 PNG i kisim gavmanbilong em yet.

Histori bilong Papua NiuginiJames Kila i raitim

Dispela stori bilong ol man nasamting bilong Papua Niugini embilong bipo bipo tru na ino binkamaut long maus bilong tum-buna. Nogat. Ol sampela save-man i bin painimaut ol dispelasamting na ol i save metaim taimbilong en long wanpela nupelakain masin. Olgeta dispela emWantok Niuspepa long 1975 i binpainim insait long wanpela bukbilong Christian Kaufmannbilong kantri Switsalen.Yia 24,000 Man i bin stap

pinis long graun bilong PapuaNiugini. Ol i bin painim sampelaol sain o mak bilong ol i stap longol maunten na sampela ples longkantri.Yia 10,000 Papua Niugini i

kamap ailan. Bipo em i pas wan-taim Australia na Indonesia. Olmaunten ais i bin karamapimgraun i tanim i go wara nau, nasolwara i pulap na i go antaim

insait long 120 mita na i raunimPNG olsem em i kamap ailan.Long dispela taim tu ol man i binstap pinis tu long planti hapbilong Hailans.Yia 6.000 Ol pik i stap

pinis, ol i kamap pastaim longEsiaYia 3,000 Ol man i save

pinis long pasin bilong wokimsospenTaim bilong Krais kamap i stat

nau:Yia 1512 A n t o n i o

d’Abreu na Francesco Serranobilong kantri Portugal i kamapolsem namba wan waitman longlukim PNG.Yia 1526 Jorge de

Meneses bilong Portugal i tokautolsem em painim tru PapuaNiugini. Em i kolim ol pipel bilonghia olsem Papua bikos grasbilong ol i strong na tantanim.Yia 1545 De Retez

bilong kantri Spain i sel i kamlong Indonesia na em i givim

nem Niugini long ol lain grupailan.Yia 1700 Dampier bilong

Inglen i painim ol ailan nabautlong Nu Briten na RabaulYia 1768 Bouga inv i l l e

bilong kantri Frans i painim ailanwe nau dispela ailan i gat nembilong en i stap long en‘Bogenvil’Yia 1822 Australia i tok

Papua Niugini mass tap aninitlong lukaut long kontrol bilongen.Yia 1828 Ol lain bilong

kantri Holan i go sindaun longhap bilong Irian JayaYia 1840 Leptenan Yule i

putim Niugini aninit long lukautbilong kantri InglenYia 1847 Ol Marist misi-

nari bilong Katolik Sios i kamaplong Woodlark ailan long nau emMilen Be provins.Yia 1874 Pasto na Misis

Lawes bilong London MisinariSosaiti i kamap sua long Mosbi

Yia 1875 Dokta GeorgeBrown bilong Metodis Sios i sta-tim wok misin long hap bilongRabaul na Nu AilanYia 1884 Inglen i stat tru

long bosim Papua. A Jeman istat long bosim Niugini.Yia 1886 Luteran Misin i

stat long hap bilong FinschafenYia 1908 Sir Hubert

Murray i kamap namba wanGavana bilong Papua long PotMosbiYia 1920 Namba wan

Wol Woa i pinis na olgeta Niuginibipo i stap aninit long Jemaninau i go aninit long AustraliaYia 1926 Ol waitman

bilong Australia i painim gol longBulolo na Wau long MorobeprovinsYia 1933 Mick na ol

brata bilong em Jim na Dan naMista Jack Hides na O’Malley ipainim ol pipel bilong Hailensrijon namba wan taim tru

Yia 1941 Wol Woa 2 naJapan i bringim pait i kam longPapua NiuginiYia 1946 Papua Niugini i

go aninit long Yunaitet NesensYia 1952 Australia i stat

skulim PNG long kisim indepen-densYia 1962 Y u n a i t e t

Nesens Komiti i kam lukluk raunna i skulim Australia long pasinbilong statim selp gavmanYia 1964 Namba wan

taim long Ileksin i kamap longHaus ov Asembli long PNGYia 1968 Namba 2 Haus

ov AsembliYia 1973 Selp Gavman i

stat long Disemba 1Yia 1975 L o n g

16th Septemba, PNG i kisimIndependensYia 2011 N a u

PNG i amamasim 36thIndependens Anivesari

A

sdw

g

g

w

o

g

gs

s

w

t

Page 17: Poto: Nicky Bernard 2015Gemskenstrongimkantri€¦ · stap long en, na tu, ol i makim sapot gavman i redi long givim long redim kantri long 2015 Pasifik Gems. Mipela long PNG bai

Raun wantaim Kanage olgeta wikKam pulim taitim

WANPELA taim, bikpela san tru naKanage i stap long Kamkumu Blok longLae Siti. Olgeta manmeri long haus igo pinis long wok na turangu i was staplong haus. San i hot tru na em i sin-daun aninit bilong diwai mango nasepim maus gras bilong em i stap. Emi harim dua bilong get i pairap na em itanim na em i lukim wanpela yangpelanaispela meri wantok ples bilong em iwokabaut i kam wantaim bikpela smail,lap na em i tok, “Hey Kanage! Yu sepimantap gras na bihain yu sepim aninitgras tu.”Kanage i lap nogut tru na tanim natokim meri olsem, “Yu kam pulimtaitim brata ya i stap na bai mi sepimaninit.” Na em i lap i dai tru i stap.Meri ya i laik lap tasol em i pasim belna bekim na i tok, “Yu taitim wanpelarop long diwai long mango na sepimem.”Meri i tok pinis na em i laip i dai tru istap na turangu Kanage i nogat moalong bekim na em i belhat nogut truolsem na em i kirap ronim meri wan-tok ples i go aut long bik rot na sin-gaut tokim em, “Yu rabis dram nokenkam bek long hia.”

Alois SamKanage

Mi no save longdispela ring

TRIPELA mun i go pinis na wanpelawantok bilong Kanage i kam long lukimem long haus bilong en.Long dispela taim sik i pamim Kanagenogut tru na em i slip long haus winlong baksait na em i no harim poro bi-long en i kam. Em i slip i stap na porobilong en i kam singaut klostu long iaubilong en. “Kanage, Kanage. Yu orait onogat. Em mi ya, Golum.” Man taim emi harim nem em i ting em i stap insaitlong piksa bilong Lord of the Rings naem i tingim pes bilong en na em i sin-

gaut antap stret na tok, “Aya, Golum,mi no save long dispela ring. Em Frotokisim. Froto. Froto. Haskim Froto. Plislusim mi yah. Mi no mekim wanpelarong. Mi lukim piksa tasol yah.”Man, taim poro bilong en i harim dis-pela em i kisim traipela diwai na paitimKanage long wanem em i ting em itokaut long ring bilong meri bilong enwe i bin paul long haus bilong ol. meribilong en i bin rausim long soim porobilong en olsem em i no marit. Meri bi-long en i save paul raun raun na wan-pela taim em i haitim ring na em i nosave long wanem hap em i putim. Taimmasta i askim em em i giaman tokolsem em i pundaun. Tasol man bilongen i bin harim olsem em i save paul naem i kam long askim Kanage sapos emi harim sampela stori long dispela.“Yu tasol paul wantaim meri bilong miah!” Kanage pilim pen na opim ai na emi lukim poro bilong em na i tok,“Olosem vanem na yu paitim mi i stap.Yu sanapim bris. Kilia i ko.”Na tupela i pait i go i kam i go inap sani go daun.

Wanpis mangiLae siti

Stail kilim emTAIM Kanage i liklik boi yet, papa bi-long em i save kisim em i go raun longEla Bis long Mosbi. Wanpela taim emwantaim pap i go raun i stap na lukimwanpela geligeli man (ol man husat isave luk olsem ol meri) i wokabaut ikam. Dispela man tu i bilong Hanubadana em i stailim stret wokabaut bilongem. Boi sakim as na wokabaut olsemwanpela pato stret. Taim Kanage ilukim olsem, em i ting olsem wanpelameri na askim papa bilong em Yende-fande, “Hei papa, dispela meri i luknarakain stret ya?” em i no gat susu

olsem bilong mama. Ating em i mas gatsik ya.” Kwik taim tru papa bilong em isarapim em na tok, “Pasim maus bilongyu, yu liklik tumas na yu no save. Dis-pela kain meri ol i save kolim ol faulbodi. Ol tewel bilong Papua i wokim olkrange long taim bilong ren stret,olsem na em i nogat susu. Ol tewel iwokim em long haphap samting bilongol man, meri na enimol bilong bikbus.Dispela kain meri i no save pispis napekpek.” Kanage i harim dispela nabilipim stret papa bilong em.

Dodo na Chester Kila

Yu mas rongrong yaKANAGE raun long Eriku long Lae istap na em i harim sampela man i sin-gaut olsem “Oyo……ol ari yet.” Dispelaem taim ol i lukim ol yangpela meriBuang i pulim longpela lain na raun istap. Kanage harim olsem na kros ol-geta, bikos em i ting ol i paul na kolimnem bilong ples bilong em long Aliailan long Wes Sipik Provins. Boi gotasol na askim wanpela man i sanapporomanim Papindo stua i stap.“Brata, ol lain ya i kolim Ari, em longWes Sipik o?” Em nau man ya i go naaskim ol Buang. Wanpela bilong ol ikam tasol na tokim Kanage, “Oroman,ating yu mas rongrong ya. Ari em ikantri sait bilong ol Buang ya.” Kanageharim olsem na sem wantaim na tekov.

Awa Giame & Enika Nunu WanMail- LAE.

Ol skwat!Salim ol gutpela Kanagetok pilai i kam long:Kanage Tok PilaiP.O. Box 1982,Boroko, NCDPort Moresby.

Email: [email protected]

P18 Wantok Septemba 15 - 21, 2011 penprenkanagelaiplain

NEM: Kisip KemboKRISMAS: 19 (man)ADRES: ST. John De Baptist Primary School,P.O. Box 220, Kerema Gulf ProvinsSAVE LAIKIM: Pilai spots, watsim muvi, goLotu, ridim buk na mekim pani

NEM: Isaiah BongaKRISMAS: 28 (man)ADRES: P. O. Box 407, Popondetta, OroProvinsSAVE LAIKIM: Pilai Voli bol, Tas ragbi, pilaigita, lukluk TV( NRL), raitim pas, mekim na goLotu

NEM: Rian Monghongho AlphonseKRISMAS: 18 (man)ADRES: Aniep Village, C/- ST. Mary’s, P.O.Box 125, Leitre, Vanimo, Sandaun ProvinsSAVE LAIKIM: Harim musik, pilai soka, voli-bol, basketbol, go Lotu na mekim pren

NEM: Annestine FunumariKRISMAS: 18 (meri)ADRES: Notre Dame Secondary School, P.O.Box 164, MT Hagen, WHPSAVE LAIKIM: Ridim Baibel, singsing, harimmusik, pilai basketbol, netbol, mitim ol poro-man na lukluk TV.

NEM: Koron AmunKRISMAS: 25 (man)ADRES: P.O. Box 3079, Lae,Morobe ProvinsSAVE LAIKIM: Harim musik, pilai Kompyuta,ridim buk na mekim pren

NEM: Kaiya YoanKRISMAS: (man)ADRES: C/- Bema Primary School, P.O.Box37, Kerema Gulf ProvinsSAVE LAIKIM: Pilai soka, mekim Jokes napilai volibol wantaim ol poroman

NEM: Ruben YawaKRISMAS: 18 (man)ADRES: Muli Primary School, P.O. Box 69,Mendi, SHPSAVE LAIKIM: Harim musik, pilai soka, bas-ketbol, volibol, ragbi tas na mekim pren wan-taim wanpela Lotu man o meri

NEM: Stanson PetitiKRISMAS: 20 (man)ADRES:C-/ BSC ANZ Bank ( PNG) Ltd, P. O.Box 1152, Port Moresby NCD Papua NiuginiSAVE LAIKIM: Pilai Gita, ridim Baible,mekim fani na stori wantaim ol poroman

NEM: Joel Kenis AmaekamKRISMAS: 29 (man)ADRES: Huon Gulf, Lae 411, P.O. Box 164 Lae,Morobe ProvinsSAVE LAIKIM: Mekim fani, eksasais, pilaililik, pilai ukulele, gita, singsing, skerim tokwantaim narapela liklik, ritim baibel, komik,harim Radio Lait na Katolik FM, na painim wan-pela meri long maritim na stap oltaim.

NEM: Anne Mary YuweiKRISMAS: 21(meri)ADRES: Pes Primary School, P.O. Box 36,Aitape, Sandaun ProvinsSAVE LAIKIM: Pilai soka, Volibol, mekimpani, go Lotu, harim musik na watsim TV.

Dia Laiplain,MI painimaut olsem man mi raunwantaim i gat meri. Na mi no biliplong lav bilong ol man husat imarit pinis.Tasolmi gat bikpela laik long em

na mi laikim bai mitupela i serimlaip wantaim.Yu ting olsemwanem?Em orait long mi raunwantaim man ya o mi tokim emlong lusim mi.

Confused

Dia Pren,Yu gat bikpela laik pasin long wan-

pela man husat i marit pinis long meriwe i gat wankain piling olsem yu.

Mipela i luksave long ol manmerihusat i save painim isi long gat laikpasin long narapela na long ol man-meri i save painim hat tru long lusimol.

Mipela i laikim olsem yu mas lukluklong dispela na skelim gut pastaim,nogut yu gat bel we yu no laikimpikinini long en sapos em i tru olsemdispela man em i stap pas wantaimmeri na famili bilong em.

Yu mas save olsem sapos yu gatwanpela pikinini i nogat papa, bai yubungim bikpela hevi sapos yu nogatgutpela wok na haus long lukautimpikinini bilong yu.

I gat planti man husat i gat wankainkrismas olsem yu we yu ken poro-manim na bihain taim, i ken maritimyu na karim ol pikinini olsem blesingGod papa i givim.

Em bai gutpela sapos yu na prenbilong yu wantaim meri bilong em i

mas lus tingting long dispela prenpasin na yu helpim dispela man longstap gut wantaim meri bilong em nalukautim em.

Serim dispela wantaim wanpelafamili man o meri husat yu ting olsemyu ken trastim o askim pasto longgivim yu ol gutpela stiatok na tu, prelong yu.

Tenkyu tru,Mi Laiplain

Sapos yu gat wari, rait i kamlong Lifeline, P O Box 6047,Boroko, NCD. Telipon:3260011.Raitim trupela nem na etres bilongyu na bai mipela i ken salim bekimlong pas bilong yu. Bai mipela i noinap putim trupela nem bilong yulong stori.

Laiplain

Mi raun wantaimwanpela marit man

Page 18: Poto: Nicky Bernard 2015Gemskenstrongimkantri€¦ · stap long en, na tu, ol i makim sapot gavman i redi long givim long redim kantri long 2015 Pasifik Gems. Mipela long PNG bai

WOKbilong stretim toktok wan-taim ol papagraun long sait bi-long divelopmen i kamap long

graun bilong ol long Papua Niugini emwanpela wok we i gat planti salens tru istap long en.Leffy Ovosa, i save gut long dispela na

planti taim em i laik wok gut long stretimtoktok wantaim ol papagraun long sait bi-long graun bilong ol na ol pipel i ken savegut long wanem samting o wok divelop-men i kamap long graun bilong ol.Leffy em bilong plesAsamingal long wod

28 insait long Raikos lokal level gavman(LLG) long Raikos distrik long Madangprovins. Em i wok nau olsem lens ofisawantaim Komyuniti Afes dipatmen bilongRamu NiCo (MCC) Menesmen Limitedlong Basamuk we rifaineri plent bilongRamu NiCo i stap long en.Leffy i amamas long stap long ples na go

kam long wok long Basamuk, na wantaimwanem mani em i kisim long kampani emi wok long en em i go insait long narapelaol agrikalsa bisnis na tu em i ronim wan-pela liklik tred stoa bilong em long pleswantaim femili bilong em long sevimkomyuniti i stap klostu.Wokim kamap bilong Basamuk rifaineri

plent bilong Ramu NiCo, we em wanpelawol klas nikel projek insait long Madangprovins i opim dua long givim wok i go longol lokal pipel na tu i givim gutpela sans longol lokal pipel long kirapim bisnis na sevimol lain i wok long Basamuk na tu ol komyu-niti i stap klostu.Wanpela gutpela samting long dispela

man Leffy em bikos em lokal man bilongRaikos yet, na em i gat planti gutpela savelong taim wok i kirapim long sanapim ri-faineri plen long Basamuk. Em i bin staplong namba wan taim tru wok i kirap nabagaros ya i save gut long planti samting.Leffy i bin wok samting olsem 5-pela yia

nau wantaim Ramu NiCo (MCC). Tasolpastaim long en, em i bin wok wantaimHailans Pasifik Limited (HPL) long taimkampani i mekim ol fisibiliti stadi longkamapim rifaineri plent long Basamuk.Wokim kamap bilong dispela Ramu

NiCo rifaineri plent long Basamuk i senisimtru pes bilong dispela eria na i bringimkamap planti gutpela sosio-ekonomik di-velopmen we ol rurel pipel long dispelaples bipo i no save lukim stret. Tru tumas,nau ol i lukim lait taim divelopmen na bis-nis i wok long kapsait.“Wok bilong mi em hatpela wok bikos

planti taim ol lokal pipel i save kam stretlong ofis bilong mi na askim long toktoklong graun, olsem ol kompensesen na olnarapela toktok bilong graun,” Leffy i tok.Olsem wanpela lokal man bilong

Basamuk eria, Leffy oltaim i save lukluk gut

olsem wanem ol as-tingting bilong wok in-sait long Ramu NiCo Komyuniti Afes Dipat-men i go stret oltaim.Bikpela as-tingting bilong Komyuniti Afes

dipatmen em long mekim wok long luksaveolsem kampani i wok bihainim stret Mem-orandum ovAgrimen (MoA) na Kompens-esen Agrimen na to wok stret longpromotim Bisnis naAgrikalsa Divelopmen,wok stret long promotim wok-bung namellong ol meri na man, lukim olsem ol wok bi-long stret ol hevi bilong graun na kompens-esen i go stret na tu lukim olsem nogathevi i kamap long bagarapim projek. Nara-pela wok em long lukluk long sait long kari-maut wok risets long Sosel Monitoring longprojek eria na lukim olsem olgeta dispelawok i kamap gut bihainim wanem laik natingting bilong menesmen.Long kamap wantaim olgeta dispela ol

as-tingting, ol wokman bilong CADipatmeni mas wok stret bihainim ol lo na regulesenbilong kampani (Ramu NiCo).Leffy em wanpela lokal man husat i save

toktok stret long ol papagraun sapos ol i noklia gut long wanem samting kampanimekim na em i save redi long givim edvaislong ol na tu painim wanem gutpela rot weol papagraun i ken harim gut na wanbel.Leffy i tok em i bin helpim long planti eria

olsem GPS sevei, wok-painimaut longbaundri na tu lukluk long sait bilong kom-pensesen.Wok long ol kain kain bikpela (impact)

projek we i pas wantaim bus, graun, warana solwara (envaironmen)em bikpelasamting Ramu NiCo, kampani husat i di-velopim Ramu NiCo Projek long Madangprovins putim bikpela luksave long en.Ramu NiCo menesmen i kamap wan-

taim dispela tingting long wanem ol papagraun bilong Ramu NiCo Projek i mas luk-save gut na klia moa long wanem samt-ing bai i kamap taim projek i statimprodaksin klostu taim.Tupela yia i go pinis long stat bilong

2009, Komyuniti Afes Dipatmen bilongRamu NiCo Projek, husat save go pas longwok aweanes i bin putim kamap planti luk-save i go insait long envaironmenaweanes long kainkain wei olsem semina,pablik forum, ekshibisen na long ol midiaripot long skulim ol pipel. Ol dispelaaweanes i lukluk i go insait long ol helpim(benefits we bai i kam na tu wanem ol heviprojek i ken kamapim long taim bilong op-eration.Long ripot kampani i kisim i luk save

olsem 54-pela viles na hauslain komyunitii bin kisim skul na save long Ramu NiCoProjek long taim bilong ol bikpela aweaneswe mak bilong 16,000 manmeri i binkamap long kisim save.

Septemba 15 - 21, 2011 Wantok P19ramunius

Ramu NiCo yusim lokal man long stretim toktok bilong graun

‘Wanpela

Ramu NiCo,

Wanpela

Komyuniti’

Insait long moa long tupela yia, Ramu NiCo i sanapim pinis malti bilianKina Ramu Nikel Projek, na nau mipela i redi long komisinim.Bihain long mipela i kisim olgeta tok orait na stretim ol teknikal wok redi,

Ramu NiCo i go het wantaim bikpela wok konstraksen long namba tu hap bi-long 2008. I kam inap nau, olgeta bikpela konstraksen wok long Krumbukarimain sait na Basamuk rifaineri i pinis, na projek i stap redi long kisim komisino tok orait long mekim wok. Long wol tu, dispela kain hariap sanapim em i nokamap bipo long wanpela kain bikpela projek olsem, na i daunim olgeta

salens bilong graun na masin bilong mekim wok.

Ol dispela namba i soim klia mak bilong wok mipela i pinisim:

�� Moa long 4.5 milian kubik mita bilong graun wok i pinis�� Klostu 195,000 kubik mita simen i silip pinis�� Klostu 48,000 tan stil bilding i sanap, hap long ol em ol nupela�� Moa long 2,000 yunit masin i sanap redi�� Moa long 227 kilomita bilong baret na proses paip i silip (antap

long 135 kilomita slari paiplain)

Ramu NiCo redi long givim

Leffy Ovosa i amamas long wok insait long ofis bilong em long Basamuk.

Leffy i sanap long intanesenel sip bris bilong Ramu NiCo long Basamuk be long Raikos longMadang provins.

Page 19: Poto: Nicky Bernard 2015Gemskenstrongimkantri€¦ · stap long en, na tu, ol i makim sapot gavman i redi long givim long redim kantri long 2015 Pasifik Gems. Mipela long PNG bai

P20 Wantok Septemba 15 - 21, 2011 abcpasifik

Oil Search baikamapim bikpelawok painim longoilKAMPANI Oil Search i tok long

stap insait long bikpela wokpainim bilong em wantaim tudrilling program insait long PapuaNiugini.Kampani i bin tingting long

putim mani o invest inap samtingolsem 200 milian Amerika dolapastaim long 2012.Menesing Dairekta bilong Oil

Search, Peter Botton, i bin tok olwok painim na drilling programbilong ol bai lukluk long Highlandsbilong PNG, long ol eria bilongHides na P’nyang, na long Galpbilong Papua, we ol bai yusimlong namba wan taim 3-D saismikdata long ol wok painim bilong ol.Mista Botton i bin tok kamapim

moa ges bilong Exxon Mobil emPNG LNG projek i go pas long enwe Oil Search i gat 29 pesen sealong en bai bikpela tingting bilongol.Ol wok painim long oil eria

bilong kampani we ol bai painim tuges. Ol i ting dispela program baikos namel long 150 na 200 milianAmerika dola.Wanpela tingting long gat tripela

tren long karim ol samting i kam

daun long PNG LNG fektori klostulong Pot Mosbi ol i ting longkamapim long 2012.

Narapela lain olrefuji i go longTasmania pinisNARAPELA 47 ol refuji nau i go

kamap long Pontville DitensenSenta long Ailan Kantri bilongTasmania, na bringim nambabilong ol pipel long dispela sena igo antap long 82.Ol single man bilong Afganistan

em ol i bin bringim ol long WestenAustralia i go long Tasmania longSande.Australia gavman nau i lusim

pinis 15 milian dola long stretimgut olpela ami bareks klostu longHobart olsem ol i ken putim 400 olrefuji long hap.Na ol i tingting olsem imigresen

dipatmen bai yusim dispela plesinap long sikspela mun.

PNG Wewak tauni bungim guriaIS SEPIK taun bilong Wewak

long Papua Niugini i bungimstrongpela guria, tasol i nogatripot long sunami.Jiolojikal Sevei bilong Amerika i

bin tok dispela guria i bin kamap34 kilomita aninit long solwaralong is bilong taun bilong Wewak.Na bikpela sunami em i bin

kamap bihainim bikpela guriaaninit long solwara i bin kilim moalong 2000 pipel klostu long Aitapelong not wes nambis bilong PNGlong 1998.

Australia gavmani laikim oposisenlong sapotimmaigresen loaGAVMAN bilong Australia nau i

wok long putim moa askim longOposisen long sapotim em long olsenis em i kamap long maigresenloa, tasol Oposisen i bin tok olasailum sika i no bin kisim inapgutpela pasin long lukautim ol.Wanpela Labor pati man, Shane

Nueman, i bin tok sapos lidabilong Oposisen, Tony Abbot i nokamapim ol tingting kwik longsapotim tingting long stretim olasailum sika long ol arapelakantri, moa bot bai kamap wan-taim ol refuji.Gavman i nidim sapot bilong

Oposisen long kamapim ol senisem bai abrusim tingting bilong HaiKot we i bin pasim dispela tingtingbilong salim ol asailum sika i go

long Malesia.Tasol mausman bilong imigre-

sen long Oposisen, ScottMorrison, i bin tok ol slek tingtinginsait long plen bilong ImigresenMinista, Chris Bowen, em long emi no givim pasin bilong lukautim olasailum sika pastaim long tingtingbilong hai kot i bin kamap.Oposisen i bin tok em bai lukluk

long ol dispela senis long loa,tasol em i gat laik yet long stretimpepa wok bilong ol asailum sikalong Nauru.

Kabon praisbilong Australia igutpela long bus-graunGAVMAN bilong Australia i bin

tok dispela loa bilong en longkabon prais bai wanpela gutpelasamting long envaironmen bilongkantri, ekonomi, famili, na ol lapunmanmeri.Bil bilong kamapim kabon takis,

em ol i tokaut long en long pala-men pinis.Bai gat long en 23 dola tan

kabon prais stat long namba wande bilong Julai long yia bihainwantaim tu tingting bilong kom-pensesen long halivim long dau-nim ol hevi i kam wantaim kabonprais.

Minista bilong Klaimet Senis,Greg Combet, i bin tok ol save-man i bin tok stret olsem gutpla webilong mekim ol bikpela kampaniem ol i save kamapim toti smuklong kilaut em long putim praislong kabon.

Australia gavmanibin makim wan-pela globalAmbesedaGAVMAN bilong Australia i bin

tokaut olsem wanpela meri diplo-mat bilong em, Penny Williams baikamap olsem namba wan GlobalAmbeseda o mausmeri bilong olliklik na bikpela meri.Em i tok stretim hevi bilong

domestik vailens long Pasifik bainamba wan bikpela wok bilong en.Mis Williams i bin toke m bai

lukim olsem i gat bikpela nidbilong ol yangpela meri long EsiaPasifik i gat luksave long eid pro-grem bilong Australia insait longforen polisi bilong en.Na bikpela lukluk bilong en bai

stap long ol wari bilong edukesen,save long rit na rait, helt longPasifik, tasol em i tok daunim hevibilong domestik vailens bai wan-pela long ol bikpela wok bilong en.

Page 20: Poto: Nicky Bernard 2015Gemskenstrongimkantri€¦ · stap long en, na tu, ol i makim sapot gavman i redi long givim long redim kantri long 2015 Pasifik Gems. Mipela long PNG bai

bisnisnius Septemba 15 - 21, 2011 Wantok P21

Tuna em bilian Kina indastri long Pasifik – Forum i tokJames Kila i raitim

TUNA, dispela pis bilong bikpelasolwara i ken bringim bikpelaekonomik divelopmen long Pasi-fik rijon sapos ol kantri i men-esim gut dispela risos.Narapela bikpela samting tu em

insait long wol stok o bikpelanamba bilong tuna pis i save kamlong Westen Sentral Pasifik Osen(WCPO) we mak bilong en em 60pesen na em i antap tru long wol.Dispela toktok em divelopmen

edvaisa wantaim Forum FiserisEjensi, Hugh Walton i bin mekimlong Namba 3 Pasifik Tuna Forum,we i bin kamap long Koror, em bik-taun bilong kantri Palau long laswik Septemba 6 na 7.Ol kantri husat i stap insait long

WCPO em Kiribati, Palau, PNG,Tuvalu, Federeted Stet ov Maikro-nesia, Mashall Ailans, SolomonAilan na Nauru.Mak o namba bilong tuna taim ol-

geta dispela kantri i putim wantaimem i olsem 1.4 milien metrik tan namani mak bilong dispela emUS$2.5 bilien o K5.6 bilien.Tuna ol i save kisim long solwara

bilong PNG emmani mak bilong eni sanap olsem US$1.35 bilien

sapos veliu i go long en long taimbilong prosesing long PNG yet,mani mak ya bai go antap olsemUS$2.7 bilien o K6.6 bilien.Mista Walton i tok olsem ol Pasi-

fik Ailan kantri tasol i bosim ol eriabilong solwara we ol marin risosolsem tuna i stap long en.Planti ol intansenel lain i bin sin-

daun join olsem siaman long mit-ing bilong Pasifik Tuna Forum2011. Planti long ol em em ol indas-tri lain bilong ol Pasifik kantri na tuol biknem indastri lida bilong Yuropna Esia. Forum i bin lukluk longplanti ol bikpela samting i kamap in-sait long WCPO; tuna stok level narisos insait long rijon, sait long in-vesmen, na i no long tuna fisingtasol, Forum i bin harim planti gut-pela toktok long sait bilong pros-esing na maketing, nupela risosmenesmen lo em PNA (Pati i golong Nauru Agrimen) na WCPFC iwok strong long en na samting emi kamapim long indastri; wanemmak nau em tuna indastri i staplong en na wanem mak em i ken golong en insait long ol Pasifik kantri;mak na lukluk bilong ol bikpelamaket, intanesenel tred na tredmak na level; nupela teknoloji, eko-lebeling, lukluk i go long bihain taim

na planti ol narapela bikpela toktok.Menesing Dairekta bilong Ne-

senel Fiseris Atoriti (NFA),Sylvester Pokajam, i bin opim tok-tok long forum na i givim sans longVais Presiden bilong Palau, KeraiMariur long opim forum.

Antap: Ol yangpela bilong Palau i givim tumbuna welkam long ol ovasis lain i go long Palau. Poto: James KilaDaunbilo: l wol tuna indastri lain i sindaun harim toktok long Namba 3 Pasifik Tuna Forum long Koror, Palau long las wik

Ol Goroka fama amamas long PM O’Neill soim pes long Goroka SoOL LAIN fama long IstenHailans i amamas olsemPraim Minista Peter O’Neillbai kamap long Goroka Solong dispela wiken.Sir Sinake Giregire, Pres-

iden bilong Hailans Famasna Setlas Asosiesen Inko-poretet (HFSA), husat emol papa tru bilong GorokaSo, na loa grup bilong en,Isten Hailans AgrikalsarelSosaiti Inkoporetet, i tokolsem ol fama na pipel bi-long Isten Hailans i ama-mas tru long tok orait bilongpraim minista long kamaplong 2011 Goroka So.Em i tok wanbel toksave i

kam long Praim MinistaO’Neill long go bek long‘namba tu ples’ bilong em,we em i bin groap, i makimwanpela spesol taim bilongol pipel bilong IstenHailans, na moa yet, olfama, husat i go pas longso.Long 1953 yet i kam,

HFSA i bin toktok moa longstrong bilong wokagrikalsa, we i save lukau-

tim klostu olgeta lain pipelbilong PNG.“I no gold, kopa na wel

we pipel i save kisim win-mani long ol olgeta de, olong baim kaikai bilong ol.Em i kaukau, poteto, yam,na taro, na ol arapela kaingaden kaikai we baistrongim kantri. Winmanibilong maining na petroliumi save givim wok na pulimmani i kam long kantri, tasolluksave i mas go longagrikalsa,” Sir Sinake i tok.Em i tok gavman i tokaut

pinis long fri edukesen nakisim NATSKOL i kam bek,na nau, em i mas mekim olpipel i wok hat long graun.“Gavman i mas mekim

polisi olsem olgeta wanwan pikinini mas i gat gut-pela kaikai olgeta de nabasfea long go kam longskul. Ol pipel nau i masyusim fri taim ol i gat longwok long graun,” em i tok.Em i salensim tu ol

memba bilong IstenHailans long givim manisapot long Goroka So, bai

wanem ol progrem ol i ki-rapim insait long wan wanilektoret bilong ol i ken soimklia long so, bai ol arapelalong provins na kantri tu, iken lukim.Sir Sinake i salensim ol

pipel bilong Isten Hailanslong soim tru het tok na astingting bilong so, em “Yu-niti in Daivesiti” o yuniti in-sait long kain kain pasin natingting.“Ol planti tausen pisin,

tokples na kastom, em olsamting i save bungimyumi wantaim. Namba wanGoroka So long 1956 i binkamap long bungim nastrongim tingting bilongstap wantaim namel long olpisin bilong Hailans. Longol yia bihain, dispela tingt-ing i stap yet wantaim olkamap bilong ol singsingna tumbuna pasin, we i binopim so i go aut long ol ara-pela provins na rijen bilongPNG,” Sir Sinake i tok.

OK TEDI Mining Limitet(OTML) i kirapim pinis wan-pela bikpela Wes o pipiaMenesmen Progrem bilongdaunim birua long ol pipia bi-long en.Progrem i bin kirap long

mun Ogus yet, na i makim rotbilong menesim o rausim gutol pipia i kamaut long wokprodaksen, bai em i nokenbagarapim busgraun na wara.Dispela progrem bilong tro-

moi gut pipia, bai lukimrausim gut bilong ol samtingolsem ol olpela wil bilong kar,ol pipia bilong konvey let, olmil laina marasin, pipia wel napipia ain.Insait long dispela progrem,

i gat wok bilong daunim olbikpela pipia bilong olpela taia

na pipia i kam long konveyabelt.OTML i wok long lukluk

long sanapim wanpela risaikolfektori long tanim pipia raba,bai em i kamap wanpela gut-pela prodak we ol i ken yusimyet long main sait, o longsalim i go aut long kantri.Dispela prodak, em ol i ken

yusim long silipim olsemantap bilong rot na simen rotbilong wokabaut, o olsemwanpela samting i ken go in-sait long piul.Ol arapela wok em wanpela

tingting bilong sanapim wan-pela ples long wok ples, we oli ken senisim pipia oil i kamapklin, bai em i ken senisim piul.Menesa bilong OTML

Saplai Operesen, Cameron

McGregor, i tok em i bikpelasamting long OTML i mekimol dispela wok long lukautimgut mak bilong pipia em i tro-moi go aut long wok bilongen.Em i tok namba wan

bikpela astingting em longsanapim wanpela programwe bai strongim wanpela gut-pela tingting long tromoi pipia,we i bihainim gut sindaun bi-long busgraun na wara longbihain taim.Em i tok tu, olsem planti

long ol dispela wok em i nobikpela manimak long mekim,na bai em i daunim kos bilongtromoi pipia. Long bihain, i gatrot i stap, we ol dispela samt-ing i ken mekim winmani bi-long kampani.

OTML kirapim wok bilong tromoi gut pipia

Long makim HFSAInkoporetet na IstenHailans AgrikalsarelSosaiti, Sir Sinake i

askim olgeta famalong kamap long sona tok welkam longPraim Minista O’Neill,

wantaim ol singsing,na arapela pasin tum-buna, na amamaslong pasin na bilip bi-

long gutpela taim nasindaun long Gorokana Isten Hailansprovins.

Page 21: Poto: Nicky Bernard 2015Gemskenstrongimkantri€¦ · stap long en, na tu, ol i makim sapot gavman i redi long givim long redim kantri long 2015 Pasifik Gems. Mipela long PNG bai

De - Mande – Fraide6am – 10am – Sankamap show – Host: Kas.T6:00am –Major Nius Bulletin6:15am – Komiuniti Notis Bod6:25am – Taim Bifo – wanpela singsing b’long bifo.6:30am – Nius Hetlains6:45am – Bonde gritins7:00am –Major Nius Bulletin – YUMIFMNius Senta7:05am –YUTOK – komiuniti awenes program7:15am –WAN 4 DAROAD – Hit Prediction

– niupela singsing7:30am – Tok Pilai – stori b’long putim smail long nus pes.8:00am –Major Nius Bulletin – YUMIFMNius Senta8:05am –YUTOK – komiuniti awenes program8:15am – “Papa Heni Fuka Show”.9:00am – Nius Bulletin – YUMIFMNius Senta9:15am – Luksave long Komiuniti (Redio Pilai) Fraidei

Tasol9:30am – Final aua cruz10am – 3pm –Monin Trek na Belo Pack

– Host: Mummy DASH10:00am - Major Nius Bulletin – YUMIFMNius Senta10:05am –YUTOK – komiuniti awenes program10:15am – Kona b’long yu.10:45am –YUMI PAINIMWOKSegment11:00am – Nius – YUMIFMNius Senta11:05am –YUTOK – komiuniti awenes program11:10am – Lukautim yu yet - Helt toktok11:30am – Nius Hetlains b’long Belo Taim

- Laik b’long yu – Niupela singsing previu12:00pm –Major Nius Bulletin – YUMIFMNius Senta12:05pm –YUTOK – komiuniti awenes program12:10pm – BELO Pack – Belo taim rekwes na dedikesen12:15pm – Komiuniti Notis Bod12:20pm – BELO Pack – Belo taim rekwes na dedikesen1:00pm – Nius – YUMIFMNius Senta1:05pm –YUTOK – komiuniti awenes program1:10pm – BELO Pack - Belo taim rekwes na dedikasen

2:00pm –Major Nius Bulletin – YUMIFMNius2:05pm –YUTOK – komiuniti awenes program2:45pm –YUMI PAINIMWOKSegment3pm – 7pm –Avinun Draiv Taim – Host: Vaviessie3:00pm – Nius – YUMIFMNius Senta3:05pm –YUTOK – komiuniti awenes program3:10pm –Avinun cruz4:00pm – NIUS - YUMIFM Senta4:05pm –YUTOK – komiuniti awenes program4:10pm – FOAPELAKAMGUD LONG 4 – foapelasingsing4:30pm – Nius Hetlains4:45pm –YUMI PANIMWOKSegment5:00pm –Major Nius Hetlains – YUMIFMNius Senta5:05pm –YUTOK – komiuniti awenes program5:10pm – 6:00pm – KULCHAMusik (1 hr) skelim lokalmusik 6pm – 7pm– NAIT BEAT – Host: Vaviessie6:00pm –MAJORNIUS BULLETIN

– YUMIFMNIUS Senta6:05pm –YUTOK – komiuniti awenes program

6:10pm – 7:00pmMon kamap sho6:45pm – Komiuniti Notis Bod7:00pm – 9:00pm – COCACOLAGARAMUT

– Host:Angra Kennedy7:00pm - Nius – YUMIFMNIUS SENTA7:05pm –YUTOK – komiuniti awenes program9:00pm – 00am - Nait Beat – Isi Cruz long nait00am – 6am – BRUKIMTULAIT SHOW–Host: TuluvanVitz/Talaigu Sopi/Bata Rat00:00 – Early Monin Taim Cruz ( ol lain brukim tulait shift)- Miusik / Request / Tok pilai- Kipim Kampani long ol nait shift.Wikens – Sarere6am – 10:00am –Wiken Sanrais Host: Talaigu Sopie7am – 9am – Sarere Monin Cruz9am – 11am - Monin Treks11am – 1pm - National Weekly Hit Parade – Host:Kasty - 1st aua NWHP12:00pm NIUS –YUMIFMNius Senta12pm – 1pm - 2nd aua NWHP

Sarere belo cruz – Host: Tuluvan Vitz1pm – 2pm – Sarere Belo Taim Dedikesen2:00pm NIUS –YUMIFMNius Senta2pm – 6pm - SarereAvinun Cruz6:00pm NIUS –YUMIFMNius Senta6pm – 00:00am - Nait beat7pm – 9pm - Coca Cola Garamut9pm – 00:00am - Nait cruz00:00am – 6am - Brukim Tulait ShowWiken - Sandei6am – 10am –Wiken Sanrais / Sandei Monin

wokabaut Muisik10am – 12noon –Monin Treks12noon NIUS –YUMIFMNius Senta12 – 2pm – Sandei Belo TaimMusic2:00pm NIUS –YUMIFMNius Senta2pm – 6pm – SandeiAvinun Draiv Music6pm - Nius – YUMIFMNius Senta6pm – 8pm –GOSPELREKWESAUA8pm – 00:00am - Late Nait Cruz – PoromanAua00:00am – 6am - Brukim Tulait ShowProgram Director – YUMIFM – Kasty

Raun wantaim Wantok kru ...

FONDE, SEPTEMBA 15 2011

5.00AM G JOYCE MEYER5.30AM G TODAYDEPARTMENT OF EDUCATIONCLASSROOM BROADCAST9.00 – 9.40AMGRADE 7 MATHEMATICS9.50 – 10.30AM GRADE 7 SCIENCE10.40 – 11.15AMGRADE 8 MATHEMATICS11.20 – 12.00PMGRADE 8 SCIENCE12.30PM EMTV MIDDAY NEWSDEPT OF EDUCATION CLASSROOMBROADCAST CONTINUES….1.00 – 1.40PM GRADE 6 MATHEMATICS1.50 – 2.30PM GRADE 6 SCIENCE2.30 – 3.00PM DEPI PROGRAMME2.59PM STATION OPENKIDS KONA3.00PM HI-53.30PM PYRAMID4.00PM THE SHAK4.30PM KITCHEN WHIZ4.57PM EMTV TOK SAVE5.00PM G RUGBY WORLD CUP

DAY 4 HIGHLIGHTS6:00PM G NATIONAL EMTV NEWS6:00PM G NATIONAL EMTV NEWS7.00PM G SPORTS SCENE

7.27PM EMTV TOK SAVE7.30PM G RAIT MUSIK8.30PM G DIGICEL STARS ENCORE9.30PM G FOOTY SHOW11.00PM AUSTRALIA NETWORK

FRAIDE, SEPTEMBA 16 2011HAPPY INDEPENDENCE PNG

5.00AM G JOYCE MEYER5.30AM G TODAY9.00AM AUSTRALIAN NETWORK12.30PM G EMTV MIDDAY NEWS1.00PM AUSTRALIA NETWORKKIDS KONA3.00PM HI-53.30PM PYRAMID4.00PM THE SHAK4.30PM KITCHEN WHIZ4.57PM EMTV TOK SAVE5.00PM G RUGBY WORLD CUP

DAY 5 HIGHLIGHTS5.55PM CRIME STOPPERS6:00PM G NATIONAL EMTV NEWS7.00PM G IN MORESBY TONIGHT7.30PM G RUGBY LEAGUE1ST SEMI FINAL (LIVE)WEST TIGERS v NZ WARRIORS

It's sudden death for the Warriors, upagainst a record winning streak for theTigers. Join Ray Warren, Phil Gould andPeter Sterling for the action.9.30PM G PRIME MINISTER’SINDEPENDENCE MESSAGE9.45PM G RUGBY WORLD CUPNEW ZEALAND v JAPAN11.45PM G A CURRENT AFFAIR00.15AM G NATIONAL EMTV NEWSREPLAY12.20PM AUSTRALIA NETWORK

SARERE, SEPTEMBA 17 2010

12.29PM STATION OPEN12.30PM G RUGBY WORLD CUPDAY 6 HIGHLIGHTS1.30PM G RUGBY WORLD CUPARGENTINA v ROMANIA (LIVE)3.30PM G MOBIL 1 THE GRID4.00PM G RUGBY WORLD CUPSOUTH AFRICA v FIJI (LIVE)6:00PM G NATIONAL EMTV NEWS6.30PM G RUGBY LEAGUE2nd SEMI FINAL (LIVE)BRISBANE BRONCOS v ST.GEORGEILLAWARRA DRAGONS

It is sure To be an almighty clash be-tween the two sides. Join Ray Warren,Phil Gould, Wally Lewis and Peter Ster-ling for all the action.Live from Suncorp Stadium, Brisbane.8.30PM G YUMI LUKAUTIM MOSBI9.00PM G RUGBY WORLD CUPAUSTRALIA v IRELAND11.00PM G NATIONAL EMTV NEWSREPLAY12.00AM AUSTRALIAN NETWORK

SANDE, SEPTEMBA 18 2011

6.30AM G IT IS WRITTEN7.00AM G HILLSONG7.30AM G RUGBY WORLD CUPDAY 7 HIGHLIGHTS8.30AM G PRIME MINISTER’SINDEPENDENCE MESSAGE8.45AM G SUPER LEAGUEWIGAN v WARRINGTON10.45AM AUSTRALIA NETWORK11.30AM G WIDE WORLD OF SPORTS12.30PM G SUNDAY FOOTY SHOW1.30PM G RUGBY WORLD CUP(LIVE) WALES v SAMOA3.30PM G MOBIL 1 THE GRID

4.00PM G RUGBY WORLD CUP(LIVE) ENGLAND v GEORGIA

6.00PM G NATIONAL EMTV NEWS6.30PM G DIGICEL STARS7.30PM G 60 MINUTES8.30PM M SUNDAY NIGHT MOVIE:SEMI PRO (2008) Comedy/Sport -Jackie Moon, the owner-coach playersof the American Basketball Associa-tion’s Flint Michigan Tropics, rallies histeammate3s to make their NBA dreamscome true. Stars: Will Ferrell, WoodyHarrelson and Andre Benjamin.10.30PM G HILLSONG11.00PM G NATIONAL EMTV NEWS

REPLAY11.30PM AUSTRALIA NETWORK

MANDE, SEPTEMBA 19 2011

5.00AM G JOYCE MEYERReligious Program

5.30AM G TODAYDEPARTMENT OF EDUCATIONCLASSROOM BROADCAST9.00 – 9.40AM GRADE 7 MATHEMATICS9.50 – 10.30AM GRADE 7 SCIENCE

EMTV Television Guide

6AM StesenOp -NiusHetlain -Musik naol intaviu6.30AM Nius na Karent Afes7AM Stesen Pas7PM StesenOp7.01PM Ol Hetlain na Progrem Priviu7.15PM Spots7.30PM Nius na Karen Afeas8PM Helt8.15PM Musik8.30PM NIUS8.40PM Spots Riplei8.55PM Musik9PM Stesen Pas

TUNDE -Moning - Nait6AM Stesen Op - Nius Hetlain - Musik na ol intaviu6.30AM Nius na Karent Afes7AM Stesen Pas7PM StesenOp7.01PM Ol Hetlain na Progrem Priviu7.15PM Musik na Chit-Chat7.30PM Nius na Karen Afeas8PM MamaGraun8.15PM Musik/Spots8.30PM NIUS8.40PM Helt Riplei8.55PM Musik9PM Stesen Pas

TRINDE -Moning - Nait6AM Stesen Op - Nius Hetlain - Musik na ol intaviu6.30AM Nius na Karent Afes7AM Stesen Pas7PM StesenOp7.01PM Ol Hetlain na Progrem Priviu7.15PM Musik na Chit-Chat7.30PM Nius na Karen Afeas8PM Focus8.15PM Musik/Spots8.30PM NIUS8.40PM MamaGraun Riplei8.55PM Musik9PM Stesen Pas

FONDE -Moning - Nait6AM StesenOp - Nius Hetlain - Musik na ol intaviu6.30AM Nius na Karent Afes7AM Stesen Pas7PM StesenOp7.01PM Ol Hetlain na Progrem Priviu7.15PM Musik na Chit-Chat7.30PM Nius na Karen Afeas8PM Youth8.15PM Musik/Spots8.30PM NIUS8.40PM Focus Riplei8.55PM Musik9PM Stesen Pas

FRAIDE -Moning - Nait6AM StesenOp-NiusHetlain -Musik naol intaviu6.30AM Nius na Karent Afes7AM Stesen Pas7PM StesenOp7.01PM Ol Hetlain na Progrem Priviu7.15PM Musik na Chit-Chat7.30PM Nius na Karen Afeas8PM Wantok8.15PM Musik8.30PM NIUS8.40PM Youth Riplei8.55PM Musik9PM Stesen Pas

SARERE -Nait7PM Stesen op - Ol Nius Hetlain/Progrem Priviu7.05PMMusik na Chit Chat7.30PMNius7.40PMWantok8PM Lokal Ben8.30PMNius8.40PMMusik/Chit Chat9PM Stesen Pas

SANDE -Nait7PM Stesen op - Ol Nius Hetlain/Progrem Priviu7.05PMMusik na Chit Chat7.30PMNius7.40PM Femili Blong Serah (Redio Plei)8PM Lukluk Bek LongWik8.30PMNius8.40PMMusik/Chit Chat9PM Stesen Pas

RADIO AUSTRALIA TOK PISIN PROGRAMHARIM LONG: 101.9 FM

P22 Wantok Sptemba 15 - 21, 2011 entatenmenProgram bilongWanwan De

Gwadus ben pairap gut stret long PalauJames Kila i raitim

BIKNEM ben, GWADUSbilong Hanuabada vileslong Nesenel Kapital Dis-trik (NCD) i bin soim stretstail bilong en long Koror,biktaun bilong Pasifikailan kantri Palau, longlas wik Tunde na Trindetaim em i amamasim oldelegesen bilong ovasisna PNG husat i bin stapinsait long Namba 3 Pasi-fik Tuna Forum.Nesenel Fiseris Atoriti

(NFA), husat em wanpelalong ol ogenaisa bilong dis-pela bikpela rijinol tuna in-dastri na tred konfrens i binbringim Gwadus ben i golong pilai long tupela kainlong opim konfrens na tulong pasim konfrens.Taim ol ben memba bi-

long Gwadus i pilaim ollokal PNG na Pasifik ailansongs, ol manmeri i ama-mas tru long danis na soimstail bilong ol stret. Ol laindelegesen bilong Samoa,Fiji na ol arapela Pasifikailan kantri i amamas trulong harim ol Gwadus isingim ol songs long tok-ples bilong ol.Planti ol bikman bilong

Pasifik Ailan, husat i mekimol ol-taim rikwes em ol lainbilong Gwadus i pilaimtasol, na planti i amamastru na i tok Gwadus em oltrupela lain stret.Long Trinde nait, Minista

bilong Netsurel Risoses,Envairomen na Turism bi-long Palau, Harry Fritz emfes man tru long kirap nadanis taim Gwadus i pilaimfeveret song bilong em

“Wanpela Meri i raitim paslong mi”. Mista Fritz i binmekim wok raun long PNGlong bipo na i save long dis-pela singsing na taim olGwadus i pilaim song ya,bikman ya i tingim bek taimbipo na kirap wantu stret nadanis. Em i westim, em i goaskim wanpela lida meri bi-long Palau na tupelamekim save stret longdanis.Ol memba bilong PNG

delegesen i amamas tru nasingsing wantaim na danistaim Gwadus i pilaim olnamba olsem “Papa Kela,”“ Iau Rabiavi”, “Boma la-logu kekeni”, na ol arapelaPNG namba.Ol manmeri bilong Palau

i tokaut olsem ol i amamastru long harim laiv musikbikos, planti taim ol i save

Minista bilong Netsurel Risoses, Envairomen na Turism bilong Palau, Harry Fritz wantaimwanpela lida meri bilong Palau mekim save long danis taim Gwadus i pilaim feveret songbilong minista ya ‘Wanpela Meri i raitim pas Longo Mi’. Poto: James Kila

harim ol musik long jukboks na ol rekot musiktasol. Olsem na Gwadus Ikirapim stret filings bilongolWanpela lokal musik

grup bilong Palau wetripela lain, em wanpelameri I singsing na manholim lid gita na arapelapilaim kibot tu i bin pilailong fainol nait bilong kon-frens taim Gwadus i mal-olo. Tasol ol memba na olyangpela bilong Palau itok ol i amamas tru longharim laiv musik bilongGwadus.Wanpela ol yangpela

man i askim lid gitaris bi-long Gwadus long pilaimlid bilong song bilong Ea-gles, “Hotel California”, nataim lid-gitaris bilongGwadus i pilaim stret, ol

lain bilong Palau i singautna wisil na paitim hanbikpela stret. Ol i tok trutumas Gwadus em origi-nal lain stret ya.Ol TV lain I kisim han

bilong lid gitaris bilongGwadus na putim longbikpela skrin taim em Ipulim na pikim string bi-long gita taim em I pilaimlid wok bilong ‘’Hotel Cal-ifornia’. Tru tumas, plantilain I singaut stret namangal tru long kain ol lidwok bilong em.Sampela lain i bin laik

askim Gwadus long gopilai long eria bilong ol,tasol sotpela taim tasol naGwadus i kisim baluswantaim fes lain delege-sen bilong PNG na flai ikambek long PNG longFonde monining.

Page 22: Poto: Nicky Bernard 2015Gemskenstrongimkantri€¦ · stap long en, na tu, ol i makim sapot gavman i redi long givim long redim kantri long 2015 Pasifik Gems. Mipela long PNG bai

10.40 – 11.15AMGRADE 8 MATHEMATICS11.20 – 12.00PM GRADE 8 SCIENCE12.30PM EMTV MIDDAY NEWSDEPT OF EDUCATION CLASSROOMBROADCAST CONTINUES….1.00 – 1.40PM GRADE 6 MATHEMATICS1.50 – 2.30PM GRADE 6 SCIENCE2.30 – 3.00PM DEPI PROGRAMMESTATION OPENKIDS KONA3.00PM G MAGICAL TALES3.30PM G HI-54.00PM G THE PYRAMID4.30PM G THE SHAK5.00PM G RUGBY WORLD CUPDAY 8 HIGHLIGHTS5.55PM G CRIME STOPPERS6:00PM G NATIONAL EMTV NEWS7.00PM G TOK PIKSA SPECIALMT. TAVURVUR VOLCANO ERUPTIONProduced by the East New BritainProvincial Government, this documen-tary highlights the destruction of theRabaul town by the eruption of Mt.Tavurvur twelve years ago, and thegrowth and development in theprovince after the eruption.7.57PM EMTV TOK SAVE8.00PM G SEA PATROL

(SERIES PREMIERE) Damage Control9.00PM G A CURRENT AFFAIR9.30PM G RUGBY WORLD CUPWEEK 2 HIGHLIGHTS10.30PM G NATIONAL EMTV NEWSREPLAY11.30PM G MOBIL 1 THE GRID12.30PM AUSTRALIA NETWORK

TUNDE , SEPTEMBA 20 2011

5.00AM G JOYCE MEYERReligious program

5.30AM G TODAYDEPARTMENT OF EDUCATIONCLASSROOM BROADCAST9.00 – 9.40AM GRADE 7 MATHEMATICS9.50 – 10.30AM GRADE 7 SCIENCE10.40 – 11.15AMGRADE 8 MATHEMATICS11.20 – 12.00PM GRADE 8 SCIENCE12.30PM EMTV MIDDAY NEWSDEPT OF EDUCATION CLASSROOM BROADCASTCONTINUES….1.00 – 1.40PM GRADE 6 MATHEMATICS1.50 – 2.30PM GRADE 6 SCIENCE2.30 – 3.00PM DEPI PROGRAMME12.00PM EMTV MIDDAY NEWS3.00PM G MAGICAL TALES3.30PM G HI-5

4.00PM G THE PYRAMID4.30PM G THE SHAK5.29PM G EMTV NEWS UPDATE5.30PM G MILLIONAIRE

HOT SEAT6:00PM G NATIONAL EMTV NEWS7.00PM G HAUS & HOME7.57PM EMTV TOK SAVE8.00PM G KINGAL MINISTRIES8.30PM PG THE FARMER WANTS AWIFE (SERIES PREMIERE)The Farmer Wants A Wife, one of themost loved television series in Australiais back on EMTV ! Six new farmersbegin their journey to find love – willit be the ultimate romantic dream cometrue.10.00PM G CURRENT AFFAIR8.30PM M 24: REDEMPTION(2-HOUR EPISODE)Kiefer Sutherland stars in this EmmyAward-winning drama in which the entire sea-son takes place in one day, with each of the 24pulse-pounding episodes covering one hourand presented in real time.11.30PM G EMTV NEWS REPLAY12.30PM AUSTRALIA NETWORK

TRINDE, SEPTEMBA 21 2011

5.00AM G JOYCE MEYERReligious Program

5.30AM G TODAYDEPARTMENT OF EDUCATIONCLASSROOM BROADCAST9.00 – 9.40AM GRADE 7 MATHEMATICS9.50 – 10.30AM GRADE 7 SCIENCE10.40 – 11.15AMGRADE 8 MATHEMATICS11.20 – 12.00PM GRADE 8 SCIENCE12.30PM EMTV MIDDAY NEWSDEPT OF EDUCATION CLASSROOM BROADCASTCONTINUES….1.00 – 1.40PM GRADE 6 MATHEMATICS1.50 – 2.30PM GRADE 6 SCIENCE2.30 – 3.00PM DEPI PROGRAMME12.00PM EMTV MIDDAY NEWS3.00PM G MAGICAL TALES3.30PM G HI-54.00PM G THE PYRAMID4.30PM G THE SHAK5.29PM G EMTV NEWS UPDATE5.00PM G RUGBY WORLD CUPDAY 9 HIGHLIGHTS5.55PM G CRIME STOPPERS6:00PM G NATIONAL EMTV NEWS7.00PM G THE WORLD AROUND USNARA – THE OMIZUROTI FESTIVAL

Documentary – Omizutoria is a well-known festival which has been prac-ticed for more than 1,200 years. Also,known as shunie, is the ceremony ofwater and fire that takeks place at theNigatsu-do hall of the Todaiji temple,Nara. It is held from March 1st to 14thevery year.7.57PM EMTV TOK SAVE8.00PM G RUGBY WORLD CUPTONGA v JAPANVenue: Whangarei, New Zealand.10.00PM M WEDNESDAY NIGHTMOVIE: THE RING(2002) Horror/Mystery/Thriller - Ayoung journalist must investigate amysterious videotape which seem tocause the death of anyone in a weekof viewing it. Stars: Naomi Watts,Martin Henderson, David Dorfman.11.45PM G NATIONAL EMTV NEWS

REPLAY1.00AM AUSTRALIA NETWORK

PNG bai lukim 36 yiabon de...

Long Fraide 16 de bilong munSeptemba, planti bilong yumibai amamasim dispela de, tasolsampela bai nogat, olsem ol laini slip long haus sik, o sampelabai wok long dispela de.36 yia nau Papua Niugini i sanapem yet. Yu ting wanem long hapo ples yu stap long en, igat lik-lik senis?

2015 Pasifik gems...Ol PNG spot manmeri bin go

TORO

BIABIA

EMTV Television Guide

Ansabilonglas wikSudoku

Ansabilonglas wikPasol

TOKWIN

Septemba 15 -21, 2011 Wantok P23komik

KANAGE

Ol Progrem na Kilok iken senis oltaim...

pilai long Niu Kalodonia (NewCaledonia), planti bilong ol em olyangpela na krismas bilong baiinap long kisim ol gen long pilailong 2015 gem. Dispela gem webai kam long kantri bilong yumiPapua Niugini. PNG gem savekam olgeta tupela yia mas lukluklong kisim planti ol yangpelahusat save haitim pilai bilong ollong narapela provins na kisim olna trenim ol. Yumi mas kamapnamba wan long 2015.

36 Bonde na ol irausim Sief...O’Neill na Namah gavman irausim sief long 36 Independens

de bilong yumi stret.Na yu tingim, sief tasol karim in-dependens i kam long kantri bi-long yumi. Long yia 1975 sief isanap strong na toktok wantaimol Australia long givim Indepen-dens bilong yumi. Long dispelataim, O’Neill na Belden Namah istap we??...Ol i susu yet! O yuyet yu tingim...Pasin ol i mekim long sief i soimnogat rispek bilong ol stret longpapa husat i karim independens ikam long yumi!!! Yu skelim....

Tokwin Tasol...

Page 23: Poto: Nicky Bernard 2015Gemskenstrongimkantri€¦ · stap long en, na tu, ol i makim sapot gavman i redi long givim long redim kantri long 2015 Pasifik Gems. Mipela long PNG bai

P24 Wantok Septemba 15 - 21, 2011 olspotpoto

TOKSAVE: Salim ol spots dro bilong yu kam long Feks; 325 2579, e-mel;[email protected] o kam lusimlong Wantok Niuspepa opis long Central Waigani, NCD.

Wiken spot longeksen Goroka...

Ol poto: Sape Metta

Anda 15 meri - Raun 1Sarere 17th September, 2011)

Colts pilai graun10:00am Defence vs June Valley10:00am Hohola Dem vs Taurama Diggers10:30am Boreboa vs Idubada Tigers10:30am St. Therese vs GordonsBai: Holy Rosary.

Anda 13 man – Raun 3Sarere 17th September, 2011)

Colts pilai graun8:00am Origin McDues vs Taurama Green8:30am Idubada Tigers vs Gordons Kokofas9:00am Defence vs Boreboa PrimaryBai: Kelu Bombers.

Anda 15 man – Raun 3Sarere 17th September, 2011)

Ken Lifu pilai graun9:00am Kaukana United vs Defence9:30am Kelu Bombers vsTaurama Diggers10:00am Idubada Tigers vs Bomana Primary10:30am Boreboa Primary vs PNG Power11:00am Gordons Kokofas vs Origin McDuesBai: St Peters.

Anda 17 man – Raun 3Sarere 17th September, 2011)

Ken Lifu pilai graun10:30am Defence vs Don Bosco Tec11:00am Gordons vs Idubada Tigers11:30am PNG Power vs Origin McDues12:00pm Kelu Bombers vs De la Salle12:30pm Taurama Diggers vs Kaukana United

AFL POM Junia Dro

Mosbi wiken spot raun...

Antap na daunbilo poto, bikpela fowet bilong BingtagorGoroka Lahanis Tony Dai em i wanpela hatpela man longtakolim igo daun long taim Pot Mosbi Vaipas i bungim ollong raun 8 bilong Digicel Kap long NSI Goroka.

Meri soka eksen long Goroka...

Telstar plaia isalim bal golong wanpelabilong em taimParamana plaiai traim longstopim insaitlong primia genbilong longwiken.Poto: NickyBernard

Plaia bilong Tigers holim bal na ronwe long plaia bilong Kokofa insait long sina gem bilong ol Pot Mosbi AFL..Poto Nicky Bernard

Page 24: Poto: Nicky Bernard 2015Gemskenstrongimkantri€¦ · stap long en, na tu, ol i makim sapot gavman i redi long givim long redim kantri long 2015 Pasifik Gems. Mipela long PNG bai

Septemba 15 - 21, 2011 Wantok P25spotnius

PASIFIK GEMS - NOUMEA 2011

PNG tim lukluk long 2015 Pasifik GemAndrew Molen i raitim

OLGETA tingting bilong olPapua Niugini pilaia nau emlong makim kantri bilong ollong 2015 taim Pasifik Gems ikam long ples bilong ol.Ol i soim pinis dispela yia

olsem PNG inap long kamapimstrong resis agensim ol narapelakantri, bihain long ol i winim moalong 100 medol long 14 PasifikGems long Nu Kaledonia we ipinis las wik.Long 2007 Saut Pasifik Gems

long Samoa, PNG i bin kamnamba 5 ples, tasol long NuKaledonia dispela yia, PNG i kamantap long namba tri ples.Dispela em i wanpela bikpela

samting long kantri na ol pilaia naofisol i gat bikpela bilip olsem

PNG bai apim dispela mak i gomoa yet taim gem i kam long hialong 2015.Planti ol tim na pilaia long wan-

wan spot husat i no putim maklong Pasifik Gems bipo, i binkisim bikpela luksave long NuKaledonia.Sampela ol spot husat i mekim

histri em volibol, tenis, soka bi-long ol meri na tu weitlifting.Volibol i winim namba wan

Pasifik Gems medol bilong oltaim ol i winim brons medol agen-sim Nu Kaledonia long fainol.Tupela susa, Marcia na Abigail

Tere-Apisah i winim namba wangol medol bilong tenis, meri sokatim i winim namba tri gol medolbilong ol insait long tripela PasifikGems na Steven Kari putim nu-pela junia Pasifik rekot bilong ol

man long weitlifting.Meri go pas long tim, Tamzin

Wardley, i tok amamas long ol pi-laia na ofisol bilong em long dis-pela gem long ol hatwok bilongol.“Tupela pilaia bilong mipela i

brukim bun, wanpela i sik, na ol ibamim strong tru wanpela pilaiatasol olgeta samting i orait longtim na mipela i stap gut na pilaistrong,” Wardley i tok long Tundenait long Mosbi long wanpelabung bilong tim.Praim Minista, Peter O’Neill, i

bin kamap long dispela bung na isoim tu sapot bilong em na i ama-masim tim long gutpela pilai bi-long ol.Em i tok gavman bai putim

mani klostu long K1 bilien longhelpim ol wok redi bilong kantri

long 2015 Pasifik Gems.Gavana bilong Nesenel Kapital

Distrik, Powes Parkop, i bin golong Nu Kaledonia long lukim timna tu lukim ol wok bilongkamapim na ronim gem long hap.Nau em i tok amamas tu olsem

gem bai kam long PNG long2015 na Mosbi siti bai redi tasollong lukautim.Parkop i tok dispela gutpela

mak ol PNG pilaia i kamapimlong Nu Kaledonia, em longstrong na hatwok bilong ol yet nagavman i noken kisim biknemnating.Em i tok gavman i no kamapim

ol gutpela samting bilong ol pilaialong trening na pilai long en longhelpim ol i kamap ol gutpela pi-laia. Ol yet i mekim long strongbilong ol na i go long dispela gem

na i winim ol medol.“Planti gavman i save toktok

tasol ol i no save mekim wanpelasamting long helpim spots, olsemna nau dispela gavman i mas toktru na mekim samting stret longredim kantri na ol pilaia bilongstap insait long 2015 gem,”Parkop i tok.Nau ol pilai i pinis na planti ol

pilaia bai go long malolo liklikbipo ol i stat trening na pilai gen.Sampela bai makim kantri gen

long 2015 tasol sampela bai noinap tasol ol i ken tingim 2011olsem yia we ol i go long NuKaledonia na apim nem bilongPapua Niugini wantaim ol strong-pela pilai na pasin bilong ol.

Amamas long kisim gol medol... PNG tim mekim sampela peroveta singsing bipo ol go pasim olimpik gem...

Soka tim pinisim laik long amamas...

Page 25: Poto: Nicky Bernard 2015Gemskenstrongimkantri€¦ · stap long en, na tu, ol i makim sapot gavman i redi long givim long redim kantri long 2015 Pasifik Gems. Mipela long PNG bai

P26 Wantok Septemba 15 - 21, 2011 nrlnius

Lockyer pret long lusDARREN Lockyer i nowari tumas longbungim tim we bipokosa bilong em,Wayne Bennett, ikosim nau tasolbikpela samting em ipret long en, em longlus.Tingting bilong Lock-yer na Broncos em longwin na i go insait longfainol bipo em i pinislong pilai ragbi lig.Tasol dispela bai noinap wanpela isi samt-ing bilong wanem olBroncos bai bungim olDragons long Sarerenait long wanpelabikpela gem bilong tu-pela.Husat i win bai stapna pilai yet na husat i lusbai pinis.Dispela em wanpelatingting we bai strongimLockyer long traim nahelpim tim bilong emlong daunim ol Dragons.Lockyer na Bennett istap wantaim longpelataim long dispela gem

long wanpela klap tasolnau em i wanpelabikpela taim tru we tu-pela bai sanap longwanwan tim bilong ol natraim long daunim nara-pela.Lockyer bai traim longwinim gem bilong emBennett bai traim longstopim em.Wanpela bikpelasamting i stap long tingt-ing bilong Lockyer emtingting bilong lus.Lockyer i pret tasololsem, nogut em i nopilai gut tumas longhelpim tim bilong em iwin na dispela tingting istrongim em longmekim gut long dispelabikpela gem bilong ol.“Olgeta taim mi golong pilai, mi save pretlong lus, nogut mi nomekim gut na mipelabail us,” Lockyer i toklong ol nius ripot longMande dispela wik.“Bai yu pilim olsem yupret long lus tasol bai yugat tingting olsem yu

ken win yet.“Yu no laik kam aut bi-hain long gem na tingt-ing olsem yu inap longmekim gut o givim moalong gem bilong yu,” emi tok.Sapos ol Broncos ilus, em gem bilongLockyer tu bai pinis longdispela Sarere na em isave long dispela tasolem i tok em bai no inaplusim dispela kain oltingting i bagarapimtingting bilong em.Long wankain taim, olDragons i laik sanapstrong yet na ol tu bai noinap givim sans.Bennett i wok hat naulong traim na kirapimbek tim bilong em bihainlong ol i lusim wanpelafainols gem bilong ol laswik agensim WestsTigers las wik.“Tingting bilong em ipas strong long gem bi-long mipela na em igivim gutpela treninglong mipela tu long redilong dispela gem,”

Dragons huka, NathanFien, i tok.“Em i nokaut gemtasol mipela i no inaptingting long dispela,mipela i laik go aut longpilai graun na tingtingtasol long mekim wan-wan wok bilong mipelainsait long game,” em itok.“Sapos mipela i winem bai laspela gem bi-long Darren (Lockyer)na sapos ol i win em bailas gem bilong mipelaolsem na mipela i mastingting tasol longmekim samting stret,”Fien i tok.Ol Dragons i gat plantiekspiriens pilaia weBennett i ken yusim longbagarapim pati bilong olBroncos tasol Lockyer ibilip ol yangpela pilaiabilong em tu i gat inapsave na strong pinislong karim tim i go moa.

11-PELANRL klap i tok olbai no inap kisim ToddCarney i go pilai wantaimol long 2012.Carney, 25 krismas, emwanpela gutpela pilaiatasol ol bikhet pasin bi-long em autsait long pilaigraun em samting we imekim ol klap i no laikkisim em i go stap wan-taim ol.Planti bilong dispelahevi kamap long pasin bi-long em long dring naspak tumas.South Sydney, WestsTigers, St GeorgeIllawarra, Melbourne,

Cronulla, Penrith, New-castle, Warriors, Parra-matta, Canterbury naBrisbane, i tok nogat pinislong Carney.Tasol kosa bilong NorthQueensland Cowboys,Neil Henry, i opim dua lik-lik tasol long em.Kosa bilong Broncos,Anthony Griffin i tok Car-ney bai no inap go long olstret.“Mi lukautim wok bilongkisim ol pilaia i go long timna mi ken tok olsem ToddCarney bai no inap kamlong klap bilong mipela,”Griffin i tok.

Wanpela rot bilong Car-ney, husat i winim Dally Mawod long 2010, em longpilai ragbi lig yet em longgo long Supa Lig long In-glen.I bin gat bilip olsemCatalans Dragons bilongFrens i bin laik kisim emtasol kosa bilong ol itokaut olsem ol i no naplong sainim kontrak bi-long em.Laspela sans em longtoktok wantaim ol Cow-boys tasol em bai no inapisi long ol na tu long Car-ney.

NOGAT TIM: Carney painim tim long 2012 sisen.

Ol tim les long Carney Hayne no stap long skwad

JARRYD Hayne bai no inap stap insait long4 Nesens Kangaroo skwad bihain long em Ikisim bagarap long sangana bilong em.Kangaroos kosa, Tim Sheens I kisim emlong gutpela bilong em long pilai planti po-sisen long beklain tasol dispela bagarap Ilukim em bai no inap pilai.Hayne bai kisim operesen long stretim

dispela hevi na ol Parramatta Eels ofisol Ibilip em bai orait hariap long redi bilong2012 sisen.Ol arapela Kangaroo pilaia husat I kisimbagarap tu na bai no inap pilai em keptenbilong Panthers, Petero Civoniceva, GoldCoast fowet, Ashley Harrison na Jamal Idrishusat bai go long Titans long 2012.

PINIS O PILAI: Lockyer bai go pas long Broncos agensim Dragons long lukimhusat bai stap na husat bai pinis pas.

BAGARAP: Hayne bai no inap pilai.

Page 26: Poto: Nicky Bernard 2015Gemskenstrongimkantri€¦ · stap long en, na tu, ol i makim sapot gavman i redi long givim long redim kantri long 2015 Pasifik Gems. Mipela long PNG bai

Septemba 15 - 21, 2011 Wantok P27spotnius

Amamas long PNG timOL pilaia na ofisol bilong Papua Niug-ini tim husat i kam bek long PasifikGems long Nu Kaledonia las wik, i bunglong Lamana hotel long Tunde dispelawik long amamasim pilai bilong ol longhap.Praim Minista, Peter O’Neill, NCD Ga-

vana, Powes Parkop na sampela ol ara-pela minista na bikpela manmeri bilongspots tu i bin kamap long amamasim ne-senel tim bilong kantri.Ol pilaia husat i winim medol i soim ol

medol bilong ol tu na amamasim ol sponsana sapota bilong ol tu.

SOIM: Sampela ol pilaia i sanap wantaim ol medol bilong ol long dispela bung. POTO: ANDREW MOLEN.

NU Silan (New Zealand) baino inap yusim nambawan flaihap bilong ol, Dan Carter,long gem bilong ol agensimSiapan (Japan) dispelaFraide.Carter i kisim bagarap long

baksait bilong em longnamba wan gem bilong ol2011 ragbi wol kap agensimTonga las wik Fraide.Kosa bilong NZ, Graham

Henry i tok em i putim nembilong Carter long pilai tasolem bai lukim long trening

sapos Carter i gat stronglong pilai.“Bai mipela wet na lukim

sapos em i mekim gut longtrening, sapos em i orait baiem i pilai,” Henry i tok.Dokta bilong tim, Deb

Robinson, i tok Carter i woklong orait tasol em i pilim penliklik olsem na ol bai no inapyusim em long pilai agensimFrance tasol em bai go beklong trening long pilai agen-sim Frens.Colin Slade bai kisim ples

bilong em long statim gemlong Waikato stedium.Carter em i holim rekot

olsem man i putim moapoins insait long ol intane-senel tes resis na dispela imekim em i wanpela bikpelapilaia bilong NZ tim long dis-pela tonamen.Em i putim 1,238 poin pinis

long tes ragbi, we i 12 poinmoa long mak bilong JonnyWilkinson bilong Inglen.

Carter no nap pilaiMALOLO: Carter bai malolo na pilai agensim Frens long wik i kam. POTO: rugbyworldcup.com.

Singaut bilong Kumul...Wigmen i gat 4-pela pilaia long skwat

na wanpela em Sok, husat bai pilai strongwantaim sapot bilong narapela tripelasinia wanpilai bilong em.Narapela pilaia husat i soim bikpela

mak long gem bilong em long winim sin-gaut bilong ol selekta em Vipers fulbek,Joshua Abavu.Ol gutpela ron na sapot pilai bilong

Abavu i winim ai bilong ol selekta na olmanmeri ken putim ai tu long em i kamapwankain gem agensim ol pilaia bilongAustralia.Makim bilong Segeyaro long nesenel

tim bilong PNG, i pinisim gutpela yia bi-long em long ragbi lig.Namba wan samting we i bin kamap

long Segeyaro dispela yia, em taim em igo insait long sinia tim bilong Cowboyslong NRL.Namba tu samting em, ol i kisim em

long pilai fultaim wantaim tim, bihain em iputim wanpela trai long helpim tim bilongem i win na nau em bai pilai insait longnesenel tim bilong kantri bilong em.Em i bin makim kantri pinis olsem Junia

Kumul, tasol nau bai em i mekim longsinia level.Siaman bilong ol selekta, Arnold Kre-

wanty, i tokaut long nem bilong ol pilaialong Trinde dispela wik long opis bilongmama sponsa bilong tim, Telikom, longMosbi.Interim presiden bilong PNG Rugby

Football League, John Numapo, i tok ol igat bilip long dispela ol pilaia save ol baikamapim wanpela strongpela gem agen-sim Australia.“Mi gat bilip long tim olsem ol bai nap

long mekim gut long dispela gem,”Numapo i tok.PNG Praim Minista 13 skwat em; David

Mead (Titans), Elizah Riyong (Vipers),Chris Hogi (Goroka), Richard Kambo(Wigmen), Albert Patak (Gurias), DionAiye (Eagles), Ray Thomson (NorthQueensland Cowboys), Gonzilla Urakusie(Goroka), James Segeyaro (NorthQueensland Cowboys), Rodney Pora(Eagles) (VC), David Loko (Enga), GlenNami (Goroka), Paul Aiton (CronullaSharks) (C), Charlie Wabo (Muruks), PidiTongap (Gurias), Larsen Marabe (Wig-men), Samuel Sok (Wigmen), Jessie JoeParker (Wigmen), JoshuaAbavu (Vipers).Kosa em Adrian Lam, asisten kosa em

Gabriel Kiluwa, het trena em JamugaStone, tim menesa na fisio (physio) emMathew Natusch na tim dokta em DoktaJames Naipao.Krewanty i tok tim i gat sampela nupela

wantaim ol sinia na ekspiriens pilai longkamapim gutpela wokbung namel long ol.“Mipela i wokbung wantaim kosa na

planti arapela savemanmeri long gemlong makim dispela ol pilaia husat i soimgutpela pilaia long stat bilong yia yet ikam,” Krewanty i tok.Em i tok tu olsem sampela ol tim i stap

insait long ol fainols gem bilong ol longDigicel kap olsem na ol i no kisim ol pilaiabilong ol.Dispela bai no inap wanpela isipela

gem bilong wanem ol bai pilai Australiatim we kepten bilong Parramatta Eels,Nathan Hindmarsh bai go pas long en.Tasol Numapo i gat strongpela bilip

long PNG tim olsem ol bai mekim gut yetna apim nem bilong kantri.Bihain long dispela gem bai ol Kumuls

i pilaim Fiji Bati long Oktoba we Numapoi tok narapela seleksen bai kamap longmakim ol pilaia bilong dispela gem.

I kam long bek pes

Page 27: Poto: Nicky Bernard 2015Gemskenstrongimkantri€¦ · stap long en, na tu, ol i makim sapot gavman i redi long givim long redim kantri long 2015 Pasifik Gems. Mipela long PNG bai

Wan wik: Fonde, Septemba 15- 21 , 2011.Isu 1934

Publisher of the newspaper operates at Portion 445, Kanage Street, Six Mile NCD.

Andrew Molen i raitim

HUKA bilong North Queens-land Cowboys, James Sege-yaro, em wanpela long 6-pelapilaia husat bai pilai insaitlong Kumuls tim long wik ikam agensim Australia, longLae.Dispela tupela kantri bai

salens insait long Praim Ministas13 resis we i save kamap olgetayia long taim bilong indepen-dens.Narapela 5-pela husat bai

werim Kumul yunifom nambawan taim tru em Chris Hogi, Al-bert Patak, Ray Thomson,Samuel Sok na Joshua Abavu.Hogi em i no nupela long

makim kantri, em i bin pilai bi-long ol PNG Pukpuks long ragbiyunion bipo em i go long ragbilig na i gat gutpela ekspirienslong dispela intanesenel level.Patak em wanpela bilong tu-

pela Gurias pilaia tasol long timtasol i no nupela long pilai dis-pela gem.

Moa long pes 27