Wojna rosyjsko-gruziska z sierpnia 2008 roku odbia si szerokim echem w naszym kraju, co wida byo szczeglnie w relacjach medialnych. Lansowany w mediach obraz konfliktu zazwyczaj win za jego wybuch, przebieg, wreszcie niekorzystne dla Gruzji zdarzenia przypisywa Rosji. Tym sposobem relacje i oceny tej wojny byy formuowane tak, by racje rozkaday si nierwno i z gry wiadomo, kto jest dobry a kto zy. Taki obraz wspgra (i rwnoczenie go utrwala) z dosy negatywn ocen polityki zagranicznej Wadimira Putina i Dmitrija Miedwiediewa, ktr mona dostrzec ju nie tylko w naszych mediach, ale te wrd wikszoci elit politycznych. Pisz o tym nie bez kozery, gdy praca Roberta Potockiego prbuje odej od schematycznej i jednostronnej oceny konfliktu rosyjsko-gruziskiego ywej wrd Polakw. Autor stara si pokaza racje obu stron, ich motywacje, wskaza jak dynamika rozwoju wypadkw wiele z tych racji uczynia nieprzydatnymi. Wypada to doceni, w sytuacji, kiedy i dzi konflikt budzi wiele emocji oraz brakuje do niego dystansu. Jednak perspektywa pracy jest zasadniczo polska. Wida to choby w trafnie, moim zdaniem, sformuowanych tezach pracy. Bez wtpienia trzeba to uzna za plus. Jeli chodzi o ukad treci to uwaam go za odpowiadajcy przyjtym przez autora zaoeniom. Praca posuguje si tutaj dosy dobrze dynamik narastania i kulminacji konfliktu, a pniej prb jego rozadowania. Narracja jest zwarta, pynna, pozbawiona poczucia zerwania. W sumie otrzymujemy prac interesujc, napisan ze swad, nie unikajc trudnych pyta, cho czasem trudno na nie udzieli jasnej odpowiedzi. dr hab. J a r o s a w M a c a a , prof. UZ (Instytut Politologii Uniwersytetu Zielonogrskiego) Otrzymujemy pierwsz polsk, tak wnikliw analiz przesanek, przebiegu oraz konsekwencji wojny rosyjsko-gruziskiej, do ktrej doszo latem 2008 roku. Autor wykorzysta bogat bibliografi: zarwno zachodni, jak i rosyjsk oraz rodzim. Przedstawia on kulisy wydarze, ich historyczne to, a nastpnie koncentruje swoj uwag na konsekwencjach natury geopolitycznej. Opracowanie nie jest pisane pod okrelon tez, lecz prezentuje bogaty warsztat badawczy, co jest niewtpliw zalet. Napisana jest ywym i przejrzystym jzykiem, a wywody kocz sugestywnie zaprezentowane wnioski. Kady zainteresowany wydarzeniami na gorcym Kaukazie powinien przeczyta recenzowan monografi. dr hab. J a c e k W o j n i c k i , prof. AH (Wydzia Nauk Politycznych Akademii Humanistycznej, Putusk) Praca Roberta Potockiego pod tytuem Wojna sierpniowa podejmuje tematyk trudn, choby z uwagi na czasow blisko analizowanych wydarze oraz szczupo i niekiedy sprzeczno dostpnych danych i opinii. Na ile to byo moliwe, Autor przeprowadzi drobiazgow i wnikliw analiz zarwno uwarunkowa sierpniowego konfliktu, jak te odtworzy jego stawanie si, przebieg i wygaszanie. Nie zabrako rwnie refleksji na temat dyplomatycznych i politycznych nastpstw wojny kaukaskiej. Ju choby dokonania na paszczynie analityczno-syntetyzujcej skaniaj do wysokiej oceny merytorycznych aspektw ksiki. Nie powinno jednak unika uwadze, i praca ta posiada walor wielopaszczyznowoci podejcia. Wydarzenia z sierpnia 2008 roku zostay tu umieszczone w szerokim kontekcie wiatowych trendw politycznych, co zaowocowao przekonaniem o gbokich przewartociowaniach systemu midzynarodowego, ktrych aren by wanie ten rok. Wojna kaukaska te sprawia, i w kategoriach analitycznych przekonanie o nieuciekaniu si do siy w relacjach midzypastwowych w szeroko rozumianym zachodnim krgu cywilizacyjnym, jakie utrwalao si od pocztku lat 90-tych XX wieku, stano pod wielkim znakiem zapytania. dr J a c e k R e g i n a - Z a c h a r s k i (Instytut Studiw Politologicznych Uniwersytetu dzkiego) Trudno jest pisa politologowi o wydarzeniach, ktre dziay si tu i teraz. Historycy zajmujcy si odleg przeszoci, mog siga do oficjalnych dokumentw, pamitnikw czasu,

opracowa, no i wasnej wiedzy i dowiadczenia, by ukaza ca zoono opisywanej sytuacji. Wojn sierpniow w 2008 roku pomidzy Rosj a Gruzj znamy w gruncie rzeczy tylko z doniesie medialnych. Brak dostpu do dokumentw (niektre z nich przez wiele lat bd jeszcze opatrzone gryfem tajnoci), a informacje i analizy, czsto zreszt wtpliwej rzetelnoci (nie wspominajc ju nawet o barierze jzykowej), dodatkowo sprawiaj trudnoci osobom, ktre chc zrozumie to, co si stao kilkanacie miesicy temu. Tym wikszy szacunek i uznanie naley mie dla doktora Roberta Potockiego, Autora przekazywanej w rce Czytelnika ksiki, za podjcie si trudu napisania pierwszej tak powanej prby naukowej analizy owej wojny. Bardzo celnie umiejscawia on konflikt na Kaukazie w szerokim kontekcie geostrategicznym, ze szczegami opisuje sam przebieg dziaa wojennych, ale podejmuje rwnie prb przedstawienia rde i konsekwencji, cho tak naprawd trudno ju dzi pisa, czy bezporednie skutki wojny, bd jedynymi w planie perspektywy wieloletniej. Interesujcy si militariami znajdzie bardzo szczegowe informacje o uzbrojeniu obu stron konfliktu, za kto, kto bardziej zainteresowany jest analiz politologiczn i tak. Szczerze mwic od wielu lat sam z niepokojem przypatruj si sytuacji geostrategicznej na Kaukazie i gdy usyszaem 7 sierpnia 2008 roku pierwsze informacje o wybuchu wojny, przysza mi na myl refleksja 100 lat temu Europa miaa problem z czym, co nazywano eufemistycznie kotem bakaskim, a co przynioso w kilka lat pniej katastrof w postaci Wielkiej Wojny. Zreszt wydaje si, e rozwaania Pana Roberta Potockiego w ksice rwnie podaj nierzadko podobnym tropem (znale mona odniesienia np. do kwestii uznania Kosowa) i tylko pozostaje mie nadziej, e tym razem nie speni si nasze obawy. dr K r z y s z t o f K a r o l c z a k (Instytut nauk Politycznych Uniwersytetu Warszawskiego) Wojna sierpniowa jest tytuem powiconym konfliktowi o Oseti Poudniow midzy Gruzj a Rosj w 2008 roku. Jednake w przeciwiestwie do pozostaych publikacji, pokazuje ten antagonizm w skali globalnej, z mocnym podkreleniem aspektw geostrategicznych, aczkolwiek nakrelonych gwnie z euratlantyckiego punktu widzenia. Robert Potocki nie obawia si jednak stawia trudnych tez i zadawa interesujcych pyta. Co wicej, nadzwyczaj ciekawie kreli przebieg wydarze oraz prezentuje niestandardowe ich oceny. Autor celnie wskazuje i analizuje najwaniejsze przyczyny wzrostu napicia i wynikej z niego wojny, podkrelajc etapy charakterystyczne dla tzw. konfliktw asymetrycznych. Te wanie kwestie dodatkowo czyni ksik godn polecenia szczeglnie tym, ktrych interesuje tematyka rozgrywek midzy mocarstwami. Prcz tego, mimo naukowego charakteru, Wojna sierpniowa zostaa napisana przystpnym jzykiem, sprawiajcym, e miejscami czyta si j, jak niez powie sensacyjn. Ten aspekt z pewnoci uatwi wielu czytelnikom zrozumienie skomplikowanej materii rozgrywek geostrategicznych. red. M a r c i n D o m a g a a (Europejskie Centrum Analiz Geopolitycznych, Warszawa)

INSTYTUT GEOPOLITYKI

Robert Potocki

WOJNA SIERPNIOWA

Warszawa 2009

BIBLIOTEKA INSTYTUTU GEOPOLITYKI, TOM VIROZPRAWY KOMISJI BADA WSCHODNICH, TOM III Recenzenci: dr hab. Jarosaw Mac a a , prof. UZ (Zielona Gra) dr hab. Jacek W ojnick i, prof. AH (Putusk) dr Jacek Reg in a-Z a char ski (d) dr Krzysztof K aro lc z ak (Warszawa) red. Marcin Do ma g aa (Warszawa) Korekta i adiustacja: Jan S tec Konsultacja jzykowa (polski, angielski, rosyjski): Agnieszka S tec Opracowanie edytorskie: Robert Po tock i & Agnieszka S tec Projekt okadki: Stanisaw Ma tu siak by Robert Potocki & Instytut Geopolityki, Warszawa 2009 ISBN 978-83-61294-04-7 Wydawca: In stytu t Geopo lityk i Aleja Pokoju 6/64 42-207 Czstochowa http://www.geopolityka.org.pl e-mail: geopolityka@gmail.com

SPIS TRECII. Wprowadzenie II. Sterowany chaos III. Zarzewie wojny IV. Interwencja humanitarna V. Przymuszanie do pokoju? VI. Wychodzenie z wojny VII. Turbulencje wielkiej polityki VIII. Bibliografia IX. Kalendarium Nota autorska 6 16 34 54 70 91 117 140 146 150

I. WPROWADZENIERosja niezmiennie stosowaa w [...] polityce podboju hasa obrony [...] uciskanych narodowoci, wystpujc zawsze w charakterze [...] rzecznika wzniosych idei, ktre nie miay nic wsplnego z rzeczywistoci. Jerzy Niezbrzycki (1945) Rosja proponuje Gruzji normalizacj stosunkw dwustronnych na jej 2/3 terytorium, w zamian za uznanie aktu secesji ze strony pozostaej 1/3 czci naszego terytorium. Micheil Saakaszwili (2008) Jak kto nie uznaje integralnoci terytorialnej Serbii w Kosowie, to powinien milcze, gdy mowa jest o dezintegracji Gruzji. Dmitrij Rogozin (2008) Oprcz agresywnego, lecz mikroskopijnego reimu [Micheila] Saakaszwilego, Rosja nie ma wrogw. To jednak [jest] stan przejciowy []. Kady biegun walczy bowiem o monopol w regionie i wpywy. Oleg Pawowski (2009) Stany Zjednoczone nie uznaj w Europie adnej rosyjskiej strefy wpyww. Philips Gordon (2009)

ruzja z uwagi na swe pooenie strategiczne na styku Europy, Eurazji i Bliskiego Wschodu od wiekw przycigaa uwag mocarstw ociennych. Wraz z upadkiem imperium sowieckiego pastwo to zyskao jeszcze bardziej na znaczeniu z uwagi na fakt, i w kontekcie rywalizacji na wiatowej szachownicy na obszarze tym pojawi si jeszcze jeden gracz pierwsze od czasw rzymskich globalne hiperimperium. Natomiast z perspektywy wewntrznej, kraj ten cigle by targany przez niepokoje spoeczne i polityczne. Szczeglnie dotkliwa okazaa si kwestia separatyzmw etnicznych Abchazw i Osetyczykw, tym bardziej boleniejsza, e historyczny protektor Tbilisi bez skrupuw wykorzystywa t sabo do wygrywania wasnych interesw geopolitycznych. Sytuacja ta jednak ulega radykalnej przemianie, gdy po rewolucji r w listopadzie 2003 roku doszed do wadzy Micheil Saakaszwili, mody prawnik wyksztacony w USA, ktry w sposb konsekwentny i niekiedy nazbyt kontrowersyjny, z uwagi na stosowane metody administracyjne, podj si przeprowadzenia w Gruzji gruntownego przeobraenia sfery publicznej, dokoczenia procesu integracji terytorialnej kraju w granicach uznawanych6

G

przez spoeczno midzynarodow oraz trwaej reorientacji strategii politycznej w kierunku euroatlantyckim1. Te aspiracje i reformy co jest zrozumiae z perspektywy Realpolitik budziy u pnocnego ssiada niepokj z dwch zasadniczych powodw. Po pierwsze w przypadku powodzenia reform wewntrznych Tbilisi mogo z powodzeniem, przy pomocy soft power, przecign na swoj stron separatystw, co zreszt uczyniono w przypadku Adarii jeszcze w 2004 roku; po drugie zmiana wektora politycznego na Zachd oznaczaa naruszenie przeszo dwustuletniej rwnowagi si na obszarze Kaukazu. To ostatnie stwierdzenie mona sprowadzi do trzech uwarunkowa: 1. Z perspektywy UE i USA Gruzja to swego rodzaju brama wjazdowa na obszar Morza Kaspijskiego, z cakowitym pominiciem Rosji, co naturalnie godzi w jej ywotne interesy energetyczne oraz niweluje monopol przesyowy ropy naftowej i gazu ziemnego (popularnie mwi si, e Gruzja to korek od butelki z wglowodorami). 2. Ograniczenie wpyww rosyjskich nad Morzem Czarnym niejako automatyczne pociga za sob wzmocnienie podmiotowoci midzynarodowej Ukrainy oraz zmniejszenie zaangaowania militarnego Kremla w rejonie rdziemnomorza. 3. W przypadku zainstalowania si zachodnich struktur wojskowych w Gruzji, z perspektywy Moskwy, pojawia si znaczce zagroenie dla bezpieczestwa pastwa, gdy Kaukaz stanowi naturaln barier dla jej mikkiego podbrzusza w Europie, jakim jest obszar pooony midzy Donem a Wog (ziemie kozackie, Kraj Krasnodarski, Powoe). Tak si jednak zoyo, e z perspektywy wspczesnego (pnowestfalskiego) adu globalnego, mimo caej liberalnej retoryki o relatywizacji hard power i zastpieniu jej przez instytucjonalizacj i internacjonalizacj stosunkw midzynarodowych przemoc nie stracia na znaczeniu i ... atrakcyjnoci2. Sia jak pisz R. Dahl i B. Stinebrickner jest takim rodzajem wpywu, ktry pozbawia podmioty, na ktre wywieramy jest wpyw, wyboru midzy podporzdkowaniem a brakiem podporzdkowania [...]. W polityce rzdw [...] sia jest form wpywu zazwyczaj rzadko stosowan do realizacji drobnych, czy delikatnych spraw3. Pod wpywem takich wydarze jak interwencja humanitarna w Kosowie (1999), atak Al-Kaidy na USA (11 IX 2001), czy te amerykaska inwazja na Irak (2003) po raz kolejny

1 L. M i t c h e l l , Uncertain Democracy: US Foreign Policy and Georgias Rose Revolution, Washington 2009, s. 19. 2 M. P i e t r a , Hybrydowo pnowestfalskiego adu midzynarodowego [w:] Pnowestfalski ad midzynarodowy, red. M. P i e t r a , K . M a r z d a , Lublin 2008, s. 90102; P. B a r t o s i e w i c z , ad czy chaos? Stan stosunkw midzynarodowych w 1 poowie XXI wieku, [w:] Ibidem, s. 117132. 3 R. D a h l , B . S t i n e b r i c k n e r , Wspczesna analiza polityczna, Warszawa 2007, s. 69.

7

okazao si, e sia zbrojna jest nadal podstawowym instrumentem rozwizywania kryzysw politycznych4. Teorie o zdecydowanie zmniejszajcej si roli siy, siy militarnej w stosunkach midzynarodowych pisa gen. Bolesaw Balcerowicz znajdujce do niedawna szerokie grono zwolennikw, oywione dowiadczeniami przeomu lat osiemdziesitych i dziewidziesitych ubiegego wieku, dzi znajduj niewielu wyznawcw. Wydarzenia przeomu wiekw brutalnie je weryfikuj. Nie nadszed koniec historii, nie nastpi koniec geopolityki i geostrategii; geopolityki nie wypara geoekonomika. Wbrew prognozom, po wiecie nie kry widmo pokoju i demokracji. Nie zostay zmarginalizowane role i funkcje si zbrojnych. Siy zbrojne okazay si w nowej rzeczywistoci instrumentem uytecznym w polityce pastw, w ksztatowaniu rodowiska bezpieczestwa, stosunkw midzynarodowych. Cig zdarze zaistniaych w ostatnich latach sprawia, e dzi zarwno realici jak i idealici zgodni s, co do tego, e sia stanowi stay element regulacji stosunkw midzynarodowych. Zmienia si znaczenie tego czynnika, jego waga5. Mona tu, zatem wskaza trzy podstawowe paradygmaty: 1. Czynnik militarny funkcjonuje wspczenie w znacznie szerszym kontekcie politycznym, instytucjonalnym i normatywnym, gdy pojcie bezpieczestwa zostao znacznie bardziej rozszerzone. Szczeglnie widoczne jest to w sektorze tzw.: mikkich wymiarw bezpieczestwa6. 2. Kwestionowanie tradycyjnej roli si zbrojnych nie oznacza jednak, e pastwa wyrzeky si tego instrumentu oddziaywania politycznego wobec sabszych podmiotw midzynarodowych. Zmienia si jedynie retoryka i pretekst do ich uycia, zwaszcza w sytuacji, gdy zasadniczy rdze obecnych konfliktw to antagonizmy wewntrzne (najczciej etniczne lub o podou ekonomicznym)7. 3. Pod wpywem amerykaskiego militaryzmu i doktryny Busha take i inne mocarstwa w swoich doktrynach obronnych nie wykluczay akcji wojskowych o charakterze uprzedzajcym lub prewencyjnym, zwaszcza, kiedy chodzi o tzw.: konflikty asymetryczne8. W konsekwencji te, To my wojn w Iraku pisze Roman Kuniar pokazalimy Rosji, w jaki sposb dba o swoje interesy bezpieczestwa. Na-

B. B a l c e r o w i c z , Czym jest wspczesna wojna, (20 XI 2008); K. P a w o w s k i , Konflikty zbrojne w pnowestfalskim rodowisku midzynarodowym [w:] Pnowestfalski, s. 103115. 5 I d e m , Powrt siy, Rocznik Strategiczny 2007/08, s. 20. 6 R. K u n i a r , Strategia pastwa, Zeszyty Akademii Dyplomatycznej 2004, nr 15, s. 1820. 7 J. N y e , Konflikty midzynarodowe: Wprowadzenie do teorii i historii, Warszawa 2009, s. 310318. 8 R. K u p i e c k i , Wspczesne doktryny bezpieczestwa kryzys czy trudna adaptacja?, Polski Przegld Dyplomatyczny 2009, nr 1. 8

4

sze uznanie deklaracji niepodlegoci Kosowa pokazao Rosji, jak mona si zmienia granice pastw [...]. Pospiesznie dozbrajajc Gruzj [...], a nastpnie nie reagujc na rosyjsk ekspedycj karn latem [2008] roku, utracilimy wiarygodno, co umocnio asertywno Moskwy9. Innym determinantem, ktry wpyn na postpowanie Kremla w kontekcie kaukaskim bya militaryzacja polityki energetycznej10. W tej sytuacji nie naley si te dziwi, e konflikt gruzisko-rosyjski z sierpnia 2008 roku, wywoa szerokie reperkusje midzynarodowe i poruszenie w prasie oraz na krtko doprowadzi do spi dyplomatycznych na linii Waszyngton-Bruksela-Moskwa, kojarzonych z tzw. II Zimn Wojn. Pierwotnie antagonizm ten nazwano w Polsce wojn piciodniow 11, nastpnie jednak pod wpywem nomenklatury midzynarodowej okrelono j mianem wojny sierpniowej 12. W publicystyce mona jednak na okrelenie tego kryzysu zbrojnego znale tak nomenklatur, jak: III wojna osetyska13, VI wojna kaukaska14 czy te wojna sarmacka15. Podstaw rdow niniejszego studium jest przede wszystkim przeprowadzona kwerenda prasowa (gwnie Gazeta Wyborcza, Rzeczpospolita, Dziennik, Nasz Dziennik, Myl Polska, Forum, Gazeta Polska, Niezalena Gazeta Polska, Nowe Pastwo, Midzynarodowy Przegld Polityczny) oraz monitoring polskich, gruziskich, rosyjskich portali internetowych16. Z kolei zestawienie pierwszych gorcych jeszcze materiaw dotyczcych wojny sierpniowej zawieraj gwnie opracowania analityczne i komentarze Orodka Studiw Wschodnich17, Polskiego Instytu-

R. K u n i a r , Zachd-Rosja nowe otwarcie, (20 V 2009). 10 Ukad si na midzynarodowym rynku surowcw strategicznych, Rocznik Strategiczny 2007/08, s. 365372; J. Ny e , op.cit., s. 310318. 11 Pojcie to do obiegu prasowego wprowadzi Marcin Kaczmarski. Por.: I d e m , Wojna piciodniowa, Polska Zbrojna, 24 VIII 2008, nr 34, s. 46. 12 W Polsce nazw te upubliczni po raz pierwszy Aleksander Buzgalin i Andriej Koganow. Por.: I d e m , Nowa wojna kaukaska: Ambicje imperialne trzeba powstrzyma, Recykling Idei 2008, nr 11, s. 1016. 13 Nomenklatura odwoujca si do trzech konfliktw osetysko-gruziskich w XX wieku: 19181920, 19911992 oraz 2008 roku. 14 Nazwa nawizujca do piciu wojen kaukaskich toczonych w tym regionie po upadku imperium sowieckiego: dwch wojen czeczeskich (19941996, 19992008), konfliktu azersko-ormiaskiego o Grski Karabach (19911994), wojny abchaskiej oraz osetyjskiej (1991 1992). 15 Okrelenie to jest zwizane z mitologi osetysk, wedug ktrej Alanowie (Osetyjczycy) s potomkami Sarmatw azjatyckich. 16 Pene zestawienie prasy i monitorowanych portali internetowych zawiera bibliografia. 17 Obszerne materiay faktograficzne dotyczce tego konfliktu prezentuje gwnie Biuletyn OSW Tydzie na Wschodzie nr 26(60), s. 220 oraz nr 27(61), s. 214. 9

9

tu Spraw Midzynarodowych (gwnie podoe midzynarodowe)18 oraz Centre for Eastern Studies19. Oprcz tego, tematyka ta (gwnie aspekty militarne) staa si przedmiotem szerszych rozwaa na amach Nowej Techniki Wojskowej20, Komandosa21, Lotnictwa, Raportu i Armii22. Wymiarem wojskowym zajmuje si take niewielka (tumaczona z jzyka rosyjskiego) monografia Siergieja Woroncowa23. Z kolei z perspektywy paradygmatu konfliktu asymetrycznego wojn piciodniow prezentuje studium ukasza Cieli24. Polityczne i strategiczne uwarunkowania tego konfliktu zostay natomiast omwione przede wszystkim w zwiastunie Obserwatora wydanego przez Biuro Bezpieczestwa Narodowego oraz w cyklu tematycznym: wiat na skraju zimnej wojny (Gazeta Wyborcza 17 IX 2008). Jak pokazuje istniejca literatura przedmiotu, konflikt ten mia take reperkusje lokalne a nawet panregionalne25. Bezporednie przyczyny wojny zostay zaprezentowane w artykule Roberta Potockiego, za stan rokowa pokojowych przybliy To-

Analizy PISM-u z zakresu tej tematyki s dostpne w postaci Biuletynw PISM. Tytuowa problematyka w roczniku 2008 bya obecna w nastpujcych numerach: 3637, 40, 4244, 52 i 57. Por. take: Business as Usual? Konsekwencje konfliktu rosyjsko-gruziskiego, Materiay Studialne PISM 2009, nr 11. 19 Timeline of the Russian-Georgian conflict: Russian invasion of Georgia developments, objectives and consequences Georgia at war with Russia, Centre for Eastern Studies, Eastweek: Analytical Newsletter, 20 VIII 2008. 20 M. G a w d a , Wojska rosyjskie w wojnie z Gruzj, Nowa Technika Wojskowa 2008, nr 10, s. 4654; I d e m , Wojska gruziskie w wojnie z Rosj, Ibidem 2008, nr 11, s. 4858; M. N a c z , Morze Czarne Rosja vs Gruzja, Ibidem 2008, nr 10, s. 5662; M. S t o l r , M . G y r s i , Gruziska rosyjska ruletka: Lotnictwo i obrona przeciwlotnicza w konflikcie osetyjskim, Ibidem 2009, nr 1, s. 5866. 21 M. G a w d a , Siy specjalne Gruzji, Komandos 2008, nr 12, 3841; I d e m , Specnaz w boju: Rosyjskie jednostki elitarne w wojnie gruziskiej, Ibidem 2009, nr 1, s. 1219; K. K u b i a k , Wojna gruziska (1), Ibidem 2008, nr 12, s. 4451; I d e m , Wojna gruziska (2), Ibidem 2009, nr 1, s. 2029; Zanim opad wojenny kurz..., Ibidem 2009, nr 5, s. 5255; T. F o r m i c k i , Starcie w cyberprzestrzeni, Ibidem, s. 5657. 22 T. Z i e l i s k i , Konflikt rosyjsko-gruziski 2008 r., Lotnictwo 2010, nr 2, s. 6875; T. S z u l c , Zakamana wojna, Raport 2008, nr 9, s. 426; R. W i l k , Uzbrojenie i wyposaenie walczcych onierzy, Ibidem, s. 2834; J. K r z e w i s k i , Gorce Morze Czarne, Armia 2008, nr 1, s. 100106; M. B u s l i k , Kaukaska wojna piciodniowa, Ibidem, s. 3648. 23 S. W o r o n c o w , Osetia 2008, Warszawa 2009. 24 . C i e l a , Wojna w Osetii Poudniowej jako przykad konfliktu asymetrycznego [w:] Zagroenia asymetryczne dla wspczesnego wiata, red. S. W o j c i e c h o w s k i , R . F i e d l e r , Pozna 2009. 25 K. Z a s z t o w t , Zmiany w polityce regionalnej Turcji, Armenii i Azerbejdanu po konflikcie zbrojnym w sierpniu 2008 roku, Rocznik Instytutu Europy rodkowo-Wschodniej 2008, s. 113120; W. W o j t a s i e w i c z , Strategiczne nastpstwa konfliktu gruzisko-rosyjskiego w wymiarze regionalnym i globalnym, Midzynarodowy Przegld Polityczny 2010, nr 1/25, s. 4869. 10

18

masz Sikorski26. Z kolei do miana caociowego opracowania (przyczyny przebieg nastpstwa) tej wojny pretenduj: artykuy Jerzego Kranza i Dariusza Brkiewicza27, przyczynek Radosawa Grodzkiego28 oraz rozprawa zbiorowa przygotowana pod redakcj Kamila Janickiego29. Na szersz uwag zasuguje take opracowanie Artura Micka zamieszczone na portalu militis.pl30. Rosyjski punkt widzenia reprezentuje przede wszystkim rozprawa przygotowana przez Aleksieja Koczetkowa, Aleksieja Martynowa i Mateusza Piskorskiego31 oraz osetyska Biaa Ksiga32.. Natomiast rol Stanw Zjednoczonych w tym konflikcie rozwaaj takie opracowania jak praca zbiorowa przygotowana pod redakcj Svante Cornella i Fredericka Starra33, monografia Ronalda Asmusa34 oraz przyczynki Jima Nichola i Marcina Gawdy35. Z kolei rol Unii Europejskiej eksponuj artyku Magdaleny Fridrichowej oraz studium przygotowane przez zesp pod kierunkiem Roberta Sobiecha36. Ponadto konflikt ten doczeka si ju take trzech opracowa o cha-

26 R. P o t o c k i , Wojna sierpniowa: Glosa do preludium konfliktu, Wrocawski Przegld Midzynarodowy 2009, nr 12, s. 3957; T. S i k o r s k i , Rozmowy genewskie w sprawie Gruzji, Polski Przegld Dyplomatyczny 2009, nr 45, s. 87112. 27 J. K r a n z , Gruzja pod specjalnym nadzorem, Sprawy Midzynarodowe 2008, nr 4; D. B r k i e w i c z , Wojna rosyjsko-gruziska, Bellona 2010, nr 1. 28 R. G r o d z k i , Wojna gruzisko-rosyjska 2008: Przyczyny przebieg skutki, Pozna 2009. W tym przypadku praca ma ewidentnie charakter popularno-naukowy. Opiera si ona gwnie na selektywnych rdach prasowych (gwnie liberalne dzienniki), std te zawiera due braki w rdach oraz niezwykle pobienie traktuje pewne wtki wojny piciodniowej. 29 K. J a n i c k i , Gruzja, Abchazja, Osetia Poudniowa [w:] rda nienawici: Konflikty etniczne w krajach postkomunistycznych, red. K. J a n i c k i , Krakw 2009, s. 91330. Tu z kolei dominuje opis stosunkw Gruzji z Abchazj i Oseti z perspektywy historycznej. Wojn sierpniow zaprezentowano jako zwieczenie XX-wiekowego konfliktu, toczonego w cieniu rywalizacji wielkich mocarstw, gwnie Rosji. 30 A. M i c e k, Wojna w Gruzji 2008 r., (20 V 2009). 31 A. , A . , M . , : , 2009. 32 Ossetian Tragedy: The White Book of Crimes against South Ossetia, Moscow 2009. 33 The Guns of August 2008: Russias War in Georgia, e d . S . C o r n e l l , F . S t a r r , New York 2009. 34 R. A s m u s , A Little War that Shook the World: Georgia, Russia and the Future of the West, New York 2010. 35 J. N i c h o l , Russia-Georgia Conflict in South Ossetia: Context and Implications for US Interests [w:] Georgia after Rose Revolution, ed. G. M o n s o n , New York 2009; M. G a w d a , Amerykanie w Gruzji, Armia 2010, nr 1, s. 5460. 36 M. F r i d r i c h o v a , Gruzja po wojnie sierpniowej wpyw na zaangaowanie Unii Europejskiej, Midzynarodowy Przegld Polityczny 2009, nr 1/24, s. 1843; Unia Europejska wobec konfliktw midzynarodowych na przykadzie konfliktu w Gruzji [w:] Unia Europejska wobec wspczesnych problemw polityki, red. A. N o w a k - F a r , Warszawa 2008, s. 157178. Fragmenty korespondencji Sarkozy-Saakaszwili oraz dokumenty Rady Europejskiej i Parla-

11

rakterze rdowym. Pierwsza pozycja zredagowana przez An Niedermaier zawiera zbir przedrukw z prasy rosyjskiej za lata 19892008, ze szczeglnym uwzgldnieniem wojny sierpniowej37. Druga z kolei stanowi kronikarski zapis tych wydarze w ujciu Thomasa Goltza38. Ostatnia ze wzmiankowanych pozycji to przedruk artykuw zamieszczonych swego czasu na amach Myli Polskiej oraz na portalu internetowym konserwatyzm.pl39. Tytuowa analiza przygotowana z perspektywy realizmu geopolitycznego z uwagi na niewielk perspektyw czasow nie roci sobie prawa do cakowitego wyczerpania tematu, tym bardziej, e cigle wychodz na jaw nowe fakty, raporty oraz dokumenty40. Ponadto, jak pisze Joseph Nye: Stosunki midzynarodowe nie przypominaj nauk laboratoryjnych. Kontrolowane eksperymenty nie s w nich moliwe, gdy nie da si, obserwujc zmian jednego czynnika, zapobiec przeksztaceniom pozostaych [...]. W stosunkach midzynarodowych wystpuje tak wiele zmiennych, tak wiele przeksztace dokonuje si w tym samym czasie, e wydarzenia wydaj si przedeterminowane (overdetermined) maj zbyt wiele przyczyn41. W tej sytuacji, poniewa wok wojny sierpniowej naroso w stosunkowo krtkim czasie wiele mitw i nieporozumie, pierwszoplanowym zadaniem, jakie postawi sobie autor bya wszechstronna analiza jej przyczyn, charakter, rekonstrukcja wydarze poprzedzajca gruzisk operacj Czyste Pole, atak rosyjskiej 58. Armii, motywacje i krelone scenariusze rozwoju wypadkw oraz nastpstwa polityczno-strategiczne tego konfliktu. W pracy zastosowano gwnie metody opisow i komparatystyczn, tak, aby speniay one wszystkie moliwe rygory metodologiczne analizy systemowej42. W

mentu Europejskiego opublikowa take Midzynarodowy Przegld Polityczny (2008, nr 3/23, s. 6880). 37 Countdown to War in Georgia, Russia's Foreign Policy and Media Coverage of the Conflict in South Ossetia and Abkhazia, ed. A. N i e d e r m a i e r , Minneapolis 2008, s. 315 422. 38 T. G o l t z , Georgia Diary: A Chronicle of War and Political Chaos in the Post-Soviet Caucasus, New York 2009. 39 Lech Kaczyski w Tbilisi: Gruzja a polityka polska, red. J. E n g e l g a r d , A . W i e l o m s k i , Warszawa 2008. 40 Z okazji pierwszej rocznicy wojny sierpniowej opublikowano trzy raporty: (1) Rok po wojnie rosyjsko-gruziskiej: Stan realizacji porozumie Sarkozy-Miedwiedniew z 12 sierpnia 2008 r. oraz 8 wrzenia 2008 r., opr. K. Z a s z t o w t , Biuro Bezpieczestwa Narodowego, Warszawa 2009; (2) Report by the Government of Georgia on the aggression by the Russian Federation against Georgia, Tbilisi, 5 VIII 2009; (3) Independent International Fact-Finding Mission on the Conflict in Georgia: Report, v. IIII, Bruxelles 2009. W Midzynarodowym Przegldzie Politycznym (2010, nr 1/25) opublikowano tom I tego ostatniego raportu oraz replik gruzisk (s. 70113). 41 J. N y e , op.cit., s. 87. 42 W. Z a j c z k o w s k i , Krtka rozprawa o metodzie [w:] Okrt Koszykowa, red. J. B o r k o w i c z i inni, Warszawa 2007, s. 8397; B. S i e n k i e w i c z , Jak to si robi? Radykalny poradnik analityczny [w:] Ibidem, s. 98111. 12

sumie zastosowane techniki badawcze pozwoliy autorowi na postawienie odnonie tytuowego przedmiotu rozprawy nastpujcych tez: I. Do konfliktu zbrojnego od wiosny 2008 roku przygotowywaa si zarwno Gruzja, jak i Rosja, gdy proces pokojowy prowadzony od 1991 roku przez ONZ w Abchazji oraz OBWE w Osetii Poudniowej zakoczy si niepowodzeniem. Po proklamacji niepodlegoci Kosowa, szczycie bukareszteskim w kwietniu, aktywizacji polityki Kremla wobec zbuntowanych prowincji oraz upokorzeniu Moskwy podczas kryzysu abchaskiego (II kwarta) interwencja przeciw Tbilisi staa si tylko kwesti czasu i pretekstu. Z kolei Gruzja, zachcona wypadkami osetyjskimi w 2004, jak i 2006 roku oraz z przyczyn wewntrznych zdecydowaa si zaproponowa Cchinwali autonomi narodowo-terytorialn, a gdy rozmowy nie przyniosy rezultatw odzyska zbuntowany region przy uyciu siy zbrojnej. II. W drugiej poowie lipca obie strony zorganizoway manewry wojskowe na pograniczu, podczas ktrych wiczono operacje przywracajce pokj oraz podcignito pod tym pretekstem zaopatrzenie i ca baz logistyczn. Na pocztku nastpnego miesica wojska te zamiast powrci do miejsc stacjonowania znalazy si na pozycjach wyjciowych. Wojn poprzedzia eskalacja napicia podtrzymywana przez osetyjski Hezbollach, nad ktrymi siy pokojowe utraciy (jakoby) kontrol oraz ostra w swym tonie kampania prasowa Moskwy oskarajca Tbilisi o przygotowania do agresji na Oseti Poudniow i stosowanie siy zbrojnej wobec obywateli rosyjskich. III. Osetia Poudniowa w wietle prawa midzynarodowego bya czci Gruzji, za jej obywatele zobowizani do lojalnoci wobec tego kraju. Poniewa system normatywny zasadniczo nie broni organizmw politycznych nie bdcych pastwami w rozumieniu Narodw Zjednoczonych Tbilisi mogo uy siy wobec swojej zbuntowanej prowincji z chwil, gdy wyczerpay si wszystkie moliwoci dialogu z separatystami, pod warunkiem jednake, i przywracaniu porzdku konstytucyjnego nie towarzysz czystki etniczne oraz pastwo zapewni powrt do domw wszystkich uchodcw oraz godziwe odszkodowanie za poniesione straty materialne i moralne. IV. Od pocztku sierpnia na teren Osetii Poudniowej przenikay rosyjskie grupy ochotnikw i bojwki paramilitarne (Kozacy, Osetyjczycy z pnocy, zwolennicy teorii eurazjatyckich), co byo oznak nierespektowania przez Moskw gruziskiej wadzy nad tym terytorium. By powstrzyma ten proceder nie zamknito chociaby granicy. Z dokumentacji przedstawionej przez Tbilisi wynika take, e 7 sierpnia armia federalna take zakwestionowaa t suwerenno. W rezultacie wojna rozpocza si nie tyle spektakularnym ostrzaem Cchinwali, co naruszeniem integralnoci terytorialnej przez Kreml.

13

V. Interwencja rosyjska przeciw Gruzji, pod pretekstem interwencji humanitarnej w obronie obywateli rosyjskich i operacji przywracajcej pokj w Osetii Poudniowej zostaa dokonana z naruszeniem prawa midzynarodowego. Atak nastpi pomimo pobytu w tym kraju amerykaskich specjalistw wojskowych niespodziewanie szybko bez jakiejkolwiek sankcji prawno-midzynarodowej, czy przedstawienia przekonywujcych dowodw opisujcych (rzekome) gruziskie czystki etniczne, lub te uwzgldnienia wczeniejszej presji dyplomatycznej i gospodarczej. Take zastosowanie siy przez Moskw wobec Tbilisi byo nieproporcjonalne w stosunku do akcji gruziskiej w Osetii Poudniowej. Ponadto Rosjanie nie okrelili publicznie i zawczasu celw, priorytetw oraz czasu wycofania wojska po zakoczeniu akcji wojskowej. VI. Kreml rozpoczynajc inwazj przeciw Gruzji wzi na siebie ogromne ryzyko zwizane z moliwoci wywoania nowego konfliktu polityczno-strategicznego z Zachodem, w zwizku z zaangaowaniem USA w regionie Kaukazu Poudniowego. Zainicjowany wwczas przez Bruksel proces pokojowy przy nadmiernym rozcigniciu wojskowym Waszyngtonu oraz cywilnym (amilitarnym) charakterze samej UE okaza si prowizorium, ktre najpierw doprowadzio do stworzenia przez Rosj faktw dokonanych (kilkutygodniowa okupacja, niepodlego Abchazji i Osetii Poudniowej, doktryna Miedwiediewa), a nastpnie zamroenia konfliktu. VII. Rozbir Gruzji jest konsekwencj determinacji administracji prezydenta Micheila Saakaszwilego w deniu do wyemancypowania si z rosyjskiej strefy bezpieczestwa, stopniowej tranzycji kraju oraz przyjcia orientacji euroatlantyckiej po rewolucji r w 2003 roku. Poniewa Rosji nie udao si zrealizowa najwaniejszych celw tej wojny: obalenia prezydenta i wyparcia Amerykanw z Kaukazu, w czasie krtkotrwaej okupacji Kreml stara si take doprowadzi do zapaci gospodarczej, aktywizowa swoj polityk w regionie stawiajc na izolacj dyplomatyczn Tbilisi oraz destabilizacj wewntrzn. Zepchnicie Gruzji do roli pastwa dysfunkcyjnego pozwolioby Moskwie na ponowne wczenie jej do strefy euroazjatyckiej Rusi. VIII. Dezintegracja terytorialna Gruzji jest geopolitycznym faktem. Kreml potrzebowa wojny, aby udowodni spoecznoci midzynarodowej prawo do samostanowienia narodowego Abchazw i Osetyczykw. O ile ci pierwsi opowiadaj si jednak za pewn samodzielnoci pod protektoratem Moskwy, o tyle celem tych ostatnich jest zjednoczenie Alanii w ramach Federacji Rosyjskiej. W wyniku wojny na obszarze tym pojawi si jednak nowy podmiot strategiczny, jakim jest Unia Europejska, ktry jest tolerowany zarwno przez Waszyngton, jak i Moskw. Niemniej jednak, Rosja dziaajc zbrojnie potwierdzia, i w ramach wasnego terytorium nie dopuszcza do jakiejkolwiek emancypacji narodowo-pastwowej (casus Cze14

czenii), przy warunkowym wspieraniu tego rodzaju aspiracji na obszarze postsowieckim, szczeglnie wobec pastw usiujcych uwolni si spod jej dominacji (Ukraina, Azerbejdan). IX. Najwikszym przegranym tego konfliktu jest armia rosyjska, ktra prowadzia dziaania bojowe przy pomocy taktyki i sprztu wywodzcego si jeszcze z czasw Zimnej Wojny. Bya to zarazem tzw.: maa wojna, gdzie jedynym novum by cyberatak. Starcie o Oseti Poudniow z sierpnia 2008 roku posiada cechy charakterystyczne zarwno dla klasycznego konfliktu zbrojnego (tzw.: maej wojny), jak i konfliktu asymetrycznego. Dowiadczenia te pokazuj take, e wojska rosyjskie nie byy w stanie stawi czoa siom zbrojnym czoowych pastw Zachodu z uwagi na zbyt due dysproporcje w jakoci uzbrojenia, wyposaenia oraz wyszkolenia (uwaga ta nie dotyczy jednak jednostek specjalnych, jak spadochroniarze, Specnaz oraz do pewnego stopnia wojska rakietowe), bez uciekania si do szantau broni masowego raenia. X. Rosyjska interpretacja tego konfliktu znalaza szerszy posuch w Unii Europejskiej (gwnie we Francji, Woszech i Niemczech). Uwaga ta dotyczy take niektrych mediw polskich (szczeglnie Gazety Wyborczej, Dziennika, Myli Polskiej) oraz ugrupowa politycznych gwnie o orientacji postkomunistycznej i neoendeckiej. W tym kontekcie przypomina si autorytarianizm prezydenta M. Saakaszwilego, wydarzenia tzw. (kontr)rewolucji rzg z listopada 2007 roku oraz protesty polityczne prowadzone przez kanapow opozycj po 9 IV 2009 roku. XI. Wojna sierpniowa wpisuje si w turbulencje pnowestfalskiego adu midzynarodowego, ktrych logika zostaa nakrelona przez USA podczas interwencji antyserbskiej w Kosowie, inwazji na Irak w 2003 roku oraz wojny afgaskiej. Wszystkie wymienione tu wydarzenia pokazuj, e wielkie mocarstwa nadal akceptuj stosowanie hard power poczone jednak z frazeologi na temat interwencji humanitarnej, jako podstawowy instrument rozwizywania konfliktw midzynarodowych, szczeglnie za na pograniczu stykw geopolitycznych (euroazjatyckie Bakany, szerszy Bliski Wschd) oraz na obszarze Mackinderowskiego rdziemia (Heartland). By to zatem pierwszy postzimnowojenny konflikt militarny midzy Zachodem a Wschodem. XII. Z uwagi na swoje nastpstwa ideologiczne wojna sierpniowa wpisuje si zarwno w Cooperowsk logik napicia midzy wiatem ponowoczesnym a modernistycznym, jak i Kaganowsk koncepcj adu globalnego mwic o zderzeniu demokracji z autokracj. Dlatego te byo to starcie zbrojne o wartoci i pryncypia porzdku midzynarodowego. Zatem inwazja przeciw Gruzji w 2008 roku to take konflikt zbrojny o granice Zachodu.

15

II. STEROWANY CHAOSsetia Poudniowa ley w rodkowej czci Wielkiego Kaukazu43. Jej mieszkacy s pochodzenia indoiraskiego44. Powierzchnia tej republiki wynosi nieco ponad 4 tys. km2, za ludno miejscowa nigdy wspczenie nie przekraczaa 80100 tys. mieszkacw. Stolic jest 30-tys. miasto Cchinwali. Jednake z historycznego punktu widzenia ludnoci rdzenn tego regionu s Gruzini, za Osetyjczycy stanowi w duej mierze element napywowy, ktry pojawi si na terenie wczesnej Szida Kartli w XVIII i XIX wieku z rejonu dzisiejszej Osetii Pnocnej. Bya to konsekwencja polityki imperium rosyjskiego, ktre zmierzao do rusyfikacji obszarw wanych ze strategicznego punktu widzenia (kontrola nad przeczami grskimi)45. Osetyjczycy napisze W. Jagielski wsparli te rosyjskich bolszewikw, gdy ci w 1921 r[oku] wyruszyli [] przeciwko Gruzinom. Gruzini nigdy nie zapomnieli Osetyczykom tej zdrady i czarnej niewdzicznoci. To przecie gruziscy ksita przed wiekami pozwolili si im osiedla na ich ziemiach [] Nie bronili im tam mieszka, uprawia ziemi. Nigdy jednak nie zgodziliby si na oderwanie tej krainy od reszty Gruzji. Bolszewicy nagrodzili zdrad Osetyczykw autonomi, jak nadali Szida Kartli46. W konsekwencji cho odmwiono im wwczas prawa do zjednoczenia z Oseti Pnocn i wczenia w skad Rosji to wanie z tych powodw do Obwodu Autonomicznego wczono take szereg gruziskich wiosek z Cchinwali na czele47. Z tego wanie powodu w XX wieku Osetyjczycy byli w Gruzji ostoj imperium sowieckiego, jednake wraz z jego upadkiem, niemal natychmiast, opowiedzieli si za zjednoczeniem z Oseti Pnocn, wchodzc w skad Federacji Rosyjskiej (FR). W konsekwencji Tbilisi wysao armi w celu spacyfikowania zbuntowanego regionu, co doprowadzio do wybuchu wojny oraz zawoalowanej interwencji Kremla w jego obronie (6 I 199114 V 1992)48. W sumie przegrany przez mode pa43 44

O

R. G r o d z k i , op.cit., s. 721. A. i inni, op.cit., s. 1136; R. Grodzki, op.cit., s. 2238; J. W i n i e c k i , Pasterze z mieczami, Polityka, 11 X 2008, nr 41, s. 8081. 45 A. F u r i e r , Droga Gruzji do niepodlegoci, Pozna 1999, s. 126. 46 W. J a g i e l s k i , Micheil Saakaszwili: To nie Gruzini zaczli t wojn, Gazeta Wyborcza, 1 IX 2008, s. 18. Kamil Janicki jest zdania, e pocztek konfliktu gruziskoosetyjskiego w XX wieku jest zwizany z rewolucj padziernikow. Por.: I d e m , op.cit., s. 213. 47 Ibidem, s. 218. 48 A. i inni, op.cit., s. 4347; J. D a r s k i , Kto potrzebuje Rosji na Kaukazie?, (18 XII 2008); A. M i c e k, Wojna w Gruzji 2008 r. (I), (20 V 2009); K. J a n i c k i , op.cit., s. 227234; Report by the Government of Georgia, s. 2527; R. G r o d z k i , 16

stwo konflikt doprowadzi do czystki etnicznej, w wyniku czego spoeczno gruziska ostaa si jedynie na poudniowym i wschodnim pograniczu tej zbuntowanej prowincji49. Kolejn konsekwencj byo proklamowanie parapastwa50 pod nazw Republika Osetii Poudniowej (ROP), pod faktycznym protektoratem Moskwy 51. Wspomniana konfrontacja zbrojna doprowadzia take do kompletnej zapaci ekonomicznej regionu, w konsekwencji, czego jego gospodarka oraz sfera socjalna bya w praktyce finansowana przez budet FR. Ponadto otwarcie granicy z Oseti Pnocn oraz rosyjska paszportyzacja pozwoliy na niebyway rozwj korupcji oraz transnarodowej przestpczoci zorganizowanej, szczeglnie w zakresie nielegalnego handlu alkoholem, towarami luksusowymi, lekk broni oraz przemytem narkotykw52. Wzajemne animozje gruzisko-osetyjskie sprawiy ponadto, e bezproduktywny dialog polityczny podjto dopiero 5 marca 1997 roku za porednictwem Rosji oraz OBWE. Gwnym punktem spornym pozostawa status prawny tego pastwa nieuznawanego, gdy Gruzini oferowali daleko idc autonomi, za wadze ROP dyy do prawnego usankcjonowania secesji oraz wczenia w skad pnocnego ssiada 53. Sytuacja ta nie ulega zasadniczej zmianie a do pierwszych lat XXI wieku, gdy o przyszoci Osetii Pd. decydowa bilans dwustronnych stosunkw ma linii Tbilisi-Moskwa oraz obawy o ewentualne konsekwencje uznania midzynarodowego tego parapastwa 54. Odnonie tej pierwszej kwestii, mona zauway, e ju w 2 poowie lat 90-tych XX wie-

op.cit., s. 3858; Independent International Fact-Finding Mission on the Conflict in Georgia: Report, t. II, s. 760. 49 R . D e n b e r , Bloodshed in the Caucasus: Violations of Humanitaian Law and Human Right in the Georgia-South Ossetia Conflict, Human Rights Watch, New York 1992. 50 A. i inni, op.cit., s. 4852. Przez parapastwo rozumiemy w tym przypadku organizm polityczny posiadajcy wszelkie klasyczne atrybuty normalnego pastwa, tj. terytorium, ludno oraz wadz polityczn; jednak nie spenia on warunku powszechnej uznawalnoci prawno-midzynarodowej. Pod koniec XX wieku takimi pseudopastwami w geograficznej Europie byy: Naddniestrze, Abchazja, Osetia Poudniowa, enklawa turecka na Cyprze oraz Czeczenia. Por.: M. K o s i e n k o w s k i , Quasi-pastwo w stosunkach midzynarodowych, Stosunki Midzynarodowe 2008, t. 38, nr 34, s. 151156. 51 P. B o r a w s k i , Polityka Rosji wobec Zakaukazia w latach dziewidziesitych XX wieku, Obz 2001, nr 39, s. 2427; Z. J g h a r k a v a , Tskhinvali Celebrates Independence Day, Georgia Today, 2329 IX 2005; K. S t r a c h o t a , W . B a r t u z i , Reintegracja czy rekonkwista? Gruzja wobec Abchazji i Osetii Poudniowej w kontekcie uwarunkowa wewntrznych i midzynarodowych, Warszawa 2008, s. 513. 52 K. S t r a c h o t a , Konflikty zbrojne na obszarze postradzieckim: Stan obecny perspektywy uregulowania konsekwencje, Prace OSW 2003, nr 9, s. 9. 53 A. F u r i e r , op.cit., 125. 54 A. P o t y r a a , Prawo do samostanowienia a problem suwerennoci pastwa [w:] Zbrojne konflikty i spory midzynarodowe u progu XXI wieku, red. W. M a l e n d o w s k i , Pozna 2003, s. 7396. 17

ku, kiedy okazao si, e Kreml w zamian za przystanie do rosyjskiej strefy wpyww, zamiast realizowa zawarte porozumienia stara si wygrywa nie tylko sam obecno swoich wojsk na terytorium Gruzji, lecz i tendencje separatystyczne w Abchazji i Osetii Poudniowej55. Jednak do powanego zaognienia we wzajemnych relacjach doszo w zasadzie dopiero po rewolucji r (222 XI 2003 roku), kiedy to w jej wyniku prezydentur przej Micheil Saakaszwili56. Wynikao to z czterech zasadniczych przesanek: 1. Nowe wadze zapowiedziay stopniow reintegracj terytorialn pastwa, za przykad Adarii z marca 2004 roku pokaza, e nie jest to pusta frazeologia wyborcza. 2. Gruzja podja ogromny program modernizacji gospodarczej i politycznej, ktry pomimo niepokojw spoecznych w listopadzie 2007 roku (tzw. kontrrewolucja rzg) cieszy si wyranym parciem spoecznym, czego potwierdzeniem bya ponowna reelekcja M. Saakaszwilego w styczniu nastpnego roku oraz zdobycie przez niego konstytucyjnej wikszoci w parlamencie kilka miesicy pniej. 3. Tbilisi, w opinii Kremla, ponosi gwn odpowiedzialno za inspirowanie swoim przykadem kolorowych rewolucji na obszarze postsowieckim (Ukraina w 2004 r., Kirgizja w 2005 r., dinsowa prawie-rewolucja na Biaorusi w 2006 r. oraz yczeniowa rewolucja brzozowa w samej Rosji w 2008 r.). 4. Gruzja ze swoimi atlantyckimi oraz europejskimi aspiracjami oraz z racji swego strategicznego pooenia na Kaukazie staa si sworzniem geopolitycznym Zachodu, ktry nie tylko ogranicza rosyjsk ekspansj w rejonie Morza Czarnego i na Bliskim Wschodzie, lecz dodatkowo zapewnia mu dostp do niezalenej infrastruktury transportowej oraz surowcw energetycznych na obszarze transkaspijskim (Azerbejdan, Azja rodkowa)57.

W. M a t e r s k i , Gruzja, Warszawa 2000, s. 256281. R. P o t o c k i , L . K u c z , Rewolucja r w Gruzji (223 listopada 2003 roku) [w:] Pokojowa rewolucja jako instrument zmiany politycznej w krajach postkomunistycznych na przeomie XX i XXI wieku, red. J. M a c a a i inni, Zielona Gra 2006; K. J a n i c k i , op.cit., s. 270274. Szerzej zob. take: R. K a t z , The Georgian Regime Crisis of 20032004: A Case Study in Post-Soviet Media, Representation of Politics, Crime and Corruption, Stuttgart 2006; Enough!: The Rose Revolution in the Republic of Georgia 2003, ed. Z. K a r a m i d z e , J . W e r t s c h , New York 2005. 57 I. A r e s h i d z e , Democracy and Autocracy in Eurasia: Georgia in Transition, Michigan 2007; L. M i t c h e l l , op.cit., s.112-125; R. A s m u s , op.cit., s. 5385.56

55

18

MAPA 1. Geografia fizyczna wspczesnej Gruzji

rdo: Gruzja, (20 VII 2009).

W tej sytuacji Federacji Rosyjskiej, dcej do odzyskania swoich wpyww na caym obszarze postsowieckim, chodzio o zaprezentowanie porewolucyjnej Gruzji, jako pastwa dysfunkcyjnego, wspierajcego terroryzm (szczeglnie czeczeski), przeladujcego mniejszoci narodowe, szykanujcego onierzy rosyjskich na jej terytorium oraz nie stronicego od uycia siy wobec separatystycznych parapastw. Rwnoczenie, gwnie z powodu zaangaowania Zachodu w rejonie Zatoki Perskiej (konflikt palestyski, kwestia iracka, nuklearyzacja Iranu), Moskwa kreowaa si na jedynego stabilizatora porzdku prawno-midzynarodowego na caym obszarze Wielkiego Kaukazu58. W pierwszej jednak kolejnoci na wydarzenia rewolucji r zareagowaa Osetia Poudniowa, ktra po ponownej reintegracji Adarii z terytorium macierzystym Gruzji wiosn 2004 roku59, zdawaa sobie doskonale spraw, i bdzie nastpnym celem politycznej (i niewykluczone, e wojskowej) interwencji ze strony Tbilisi60. Na pocztku czerwca parlament ROP uchwali kolejn rezolucj w sprawie przystpienia do FR. Jednak po uzyskaniu przez prezydenta M. Saakaszwilego zapewnienia ze strony Kremla (4 VII 2004 roku), e Rosja nie bdzie interweniowaa w sprawy wewntrzne Gruzji, w strefie buforowej ponownie zaczy mnoy si incydenty zbrojne inspirowane przez obie strony. Wwczas te z odsiecz na teren ROP przybyy bojwki pnocno-osetyjskie, Kozacy oraz rosyjscy specjalici wojskowi61. Miesic pniej, w odpowiedzi na ostrza okolicznych wiosek gruziskich pooonych wok Cchinwali armia, na polecenie Tbilisi, przeprowadzia nieudany atak na stolic tej republiki62. Ostatecznie te starcia zbrojne szybko wygaszono, gdy sama Rosja bya zainteresowana w utrzymaniu status quo z powodu zbliajcych si wwczas wyborw prezydenckich na Ukrainie, gdzie jawnie wspierano promoskiewskiego kandydata Wiktora Janukowycza. W rezultacie, z inicjatywy Gruzji 15 VII 2005 roku zwoano w Batumi midzynarodow konferencj na temat sytuacji w tym regionie. I tym razem przedstawiciele Tbilisi ponownie zagwarantowali zbuntowanej prowincji autonomi narodowo-terytorialn, zgodn ze standardami midzynarodowymi, peny samorzd i odpowiedni reprezentacj we

K. S t r a c h o t a , W . B a r t u z i , op.cit., s. 1617; Independent, t. II, s. 147180. P. R e s z k a , Adarski kompromis, Rzeczpospolita, 19 III 2004; K. J a n i c k i , op.cit., s. 274277. 60 Georgia: Avoiding War in South Ossetia, International Crisis Group, Tbilisi 2004; W. J a g i e l s k i , Trzecia rewolucja r w Gruzji?, Gazeta Wyborcza, 12 VII 2004. 61 R. P o t o c k i , Kozackie reminiscencje w postsowieckiej Rosji [w:] Mniejszoci narodowe w Europie rodkowo-Wschodniej po upadku komunizmu, red. B. H a l c z a k , Zielona Gra 2006, s. 247254. 62 A. M e l l e r, Pierwsze ostre starcie, Rzeczpospolita, 31 VII 2004.59

58

20

wadzach centralnych. Ponadto zapewniono o konstytucyjnych zapisach dla jzyka i kultury osetyjskiej oraz zaproponowano utworzenie w republice strefy wolnego handlu. Oferta ta zostaa jednak przez secesjonistw odrzucona, domagali si oni bowiem wycznie uznania ich niezawisoci. Zwycistwo pomaraczowej rewolucji na Ukrainie oraz objcie wadzy przez prezydenta Wiktora Juszczenk, wyciszyo narastajce napicia rosyjsko-gruziskie, gwnie dlatego, e Moskwa stana teraz take przed moliwoci utraty wpyww geopolitycznych na praktycznie caym wybrzeu Morza Czarnego. Z kolei Tbilisi podjo, przy pomocy USA i Izraela, ogromny wysiek na rzecz modernizacji i rozbudowy si zbrojnych. Wwczas te zaczto sprowadza ciki sprzt oraz systemy obrony przeciwlotniczej i przeciwpancernej, gwnie z Czech, Turcji i Ukrainy63. Byo to niezbdne, gdy kampania osetyska z 2004 roku uzmysowia prezydentowi M. Saakaszwilemu fakt, i Gruzja w zasadzie nie posiada regularnej i nowoczesnej armii. Jednake z chwil, gdy tylko w Kijowie w 2006 roku doszo do zasadniczej zmiany ukadu politycznego (w styczniu zmieniono system polityczny, ktry ogranicza wadz gowy pastwa, dwa miesice pniej wybory parlamentarne wygraa prorosyjska Partia Regionw), za 4 sierpnia urzd premiera obj dawny faworyt Kremla na stanowisko prezydenta, w stosunkach gruzisko-rosyjskich wybucha zimna wojna. 27 wrzenia gruziskie wadze bezpieczestwa aresztoway czterech rosyjskich oficerw, ktrych oskarono o dziaalno wywiadowcz. Informacje medialne o tym zdarzeniu wywoay jednak gwatown reakcj Moskwy, ktra zacza oskara Tbilisi o prowokacje, dziaalno wywrotow w Abchazji i Osetii Pd. oraz wspieranie terroryzmu. Ponadto Rosja rozpocza przemieszczenia wojska w poblie granicy. W konsekwencji Gruzja, pod naciskiem zachodniej opinii publicznej, obawiajcej si wybuchu wojny, jedynie wydalia ze swojego terytorium zatrzymanych agentw wywiadu64. Ponadto, aby odeprze zarzuty dotyczce wspierania czeczeskiego separatyzmu oraz pozbawi Rosj pretekstw do atakw lotniczych na terenie Wwozu Pankijskiego zdecydowano si na przeprowadzenie operacji oczyszczajcej oraz uszczelnienie granicy z ogarnit wojn republik Iczkerii65. Niemniej jednak, Kreml na forum ONZ ustawicznie domaga si (zreszt bez wikszego powodzenia) potpienia Tbilisi.

P. C i s z e w s k i , Bezbronna Gruzja?, Dzi 2008, nr 11, s. 106108; K. S t r a c h o t a , W . B a r t u z i , op.cit., s. 3941. 64 K. S t r a c h o t a , Kryzys gruzisko-rosyjski, (23 XI 2007). 65 P. B o r a w s k i, Gruzja a odrodzenie islamu: Uwagi w kontekcie konfliktu w Wwozie Pankijskim, Sprawy Polityczne 2002, nr 9/21, s. 1631. 21

63

Gdy jednak te poczynania nie przyniosy podanych rezultatw rozpocz faktyczn blokad gospodarcz i energetyczn reimu Saakaszwilego66. Innym, nie mniej powanym, powodem do napi w stosunkach bilateralnych bya kwestia okrelenia ostatecznego terminu wycofania wojsk rosyjskich z terytorium rdzennej Gruzji67. Z jednej strony, bowiem Rosjanie zwlekali z wykonaniem wasnych zobowiza, z drugiej za wadze w Tbilisi ustawicznie domagay si natychmiastowego wycofania ich jednostek wojskowych. W tym jednak czasie Gruzja odnotowaa mae sukcesy na polu pozyskiwania serc i umysw wrd Osetyczykw. Przede wszystkim przy wyranej inspiracji Tbilisi uchodcy polityczni powoali wadze alternatywne, ktre postuloway ponown reintegracj zbuntowanego okrgu oraz przeprowadzenie procesw modernizacji oraz demokratyzacji 68. Gospodarcze sukcesy Gruzji pisze Edward Lucas przymiewaj jedyn ga gospodarki Osetii Poudniowej przemyt. Co znamienne, Osetyjczycy [...] zaczli nawet dojeda do pracy w Gruzji. Nie widz tam autokratycznej etnokracji z kremlowskiej propagandy, ale kwitnce i tolerancyjne spoeczestwo. Pomimo coraz wyszych dotacji z Kremla historyczne sympatie Osetyczykw [...] mogy wic osabn 69. To, jak analizuje nasz cytowany autor, byo ju stanowczo za wiele dla Kremla. I z chwil, kiedy blokada ekonomiczna nie przyniosa podanych rezultatw Tbilisi dostao si na rosyjsk list rogue states 70. W marcu 2007 roku eskadra migowcw FR naruszya w Wwozie Kodori gruzisk przestrze powietrzn i przeprowadzia ostrza terenw odzyskanych od abchaskich rebeliantw. Obstrukcja Kremla w tej sprawie ukazaa ca bezsilno Misji Obserwacyjnej ONZ, ktra nie bya w stanie zamkn ledztwa w tej sprawie, cho wypowiedzi wiadkw incydentu byy jak najbardziej jednoznaczne. Ponadto 6 sierpnia rosyjski Su-24 prbowa, prawdopodobnie bez powodzenia, zniszczy gruziski radar w pobliu Tbilisi71. W obu zaprezentowanych przypadkach reakcje Unii Europejskiej byy do wstrzemiliwe. Jeli celem Moskwy byo sprawdzenie, jak zareaguje Zachd, to przesanie byo jasne: militarne awanturnictwo w byym imperium nie wie si z ko-

66 E. L u c a s , Nowa Zimna Wojna: Jak Kreml zagraa Rosji i Zachodowi, Pozna 2008, s. 205209; R. G r o d z k i , op.cit., s. 6569; R. A s m u s , op.cit., s. 7185. 67 R. S o t y k , Rosja nie wyjdzie z Gruzji, Gazeta Wyborcza, 14 II 2005; T. B i e l e c k i , Rosjanie wyjd z Gruzji, Gazeta Wyborcza, 31 V 2005. 68 K. S t r a c h o t a , W . B a r t u z i , op.cit., s. 3538. 69 E. L u c a s , op.cit., 208. 70 Ibidem, s. 209; Singled out Russias Detention and Expulsion of Georgians, Human Right Watch, New York 2007. 71 Ibidem, s. 210.

22

niecznoci zapacenia adnej ceny politycznej72. Z drugiej za strony wrzeniowa konferencja w Tamareszni na temat Osetii Pd. pokazaa ograniczenia gruziskiej soft power oraz obawy Rosji przed dalszym umidzynarodowieniem konfliktu, szczeglnie w sytuacji rosncego zaangaowania USA (take militarnego) na poudniowym Kaukazie. W tej sytuacji Moskwie nie pozostao nic innego, jak zaprezentowanie Gruzji, jako kraju niestabilnego wewntrznie oraz dcego do militarnej rozprawy z separatystami 73. Pierwsza okazja pojawia si w listopadzie, kiedy to opozycja w Tbilisi prbowaa w ramach tzw. (kontr)rewolucji rzg doprowadzi do obalenia Micheila Saakaszwilego. Jednake proces wyborczy, zamiast osabienia pozycji prezydenta, zapewni mu wikszo konstytucyjn w parlamencie. Ponadto spoeczestwo zaczo si jednoczy wok jego osoby, gdy ju wiosn 2008 roku nad Gruzj zawisa groba nowego konfliktu zbrojnego74. Drugiej jednak okazji Kreml ju nie odpuci. Podczas bukaresztaskiego szczytu NATO, wskutek zdecydowanego oporu Francji i Niemiec, ktre liczyy si ze zdaniem Rosji w tej sprawie, podjto kompromisow deklaracj o moliwym przyjciu Gruzji do tego paktu, jednak bez skonkretyzowania daty czy te warunkw tego procesu. Decyzj t odroczono do koca biecego roku. Wanie to zwlekanie z przyznaniem Tbilisi planu na rzecz czonkostwa (MAP) stao si dla Moskwy sygnaem, e reim Saakaszwilego wymyka si jej z rk oraz e ma ona stosunkowo mao czasu na zatrzymanie tego procesu75. W przypadku jego powodzenia grozia Rosji, bowiem utrata wpyww na Ukrainie, ktre byy nastpnym celem geopolitycznej zagrywki Zachodu. Na horyzoncie pojawiaa si take groba utraty kontroli nad caym Kaukazem oraz Europ Wschodni. W konsekwencji, jak odnotowa to E. Lucas, NATO wysao Kremlowi czytelny sygna i zapewnio szybkie zaognienie si sytuacji na poudniowym Kaukazie76. 8 IV 2008 roku szef MSZ Siergiej awrow owiadczy, e Rosja uczyni wszystko, aby Gruzja nie zostaa czonkiem Paktu Pnocnoatlantyckiego. Z kolei 14 kwietnia anonimowy dyplomata rosyjski poszed jeszcze krok dalej i zasugerowa nie tylko moliwo uznania niepodlegoci Abchazji oraz ROP, ale i nieuchronno konfliktu zbrojnego z Gruzj77.

Ibidem. J . M a t k o w s k i , Geneza konfliktu, Gazeta Polska, 13 VIII 2008, nr 33, s. 4. 74 R. P o t o c k i , (Kontr)rewolucja rzg? Kryzys polityczny w Gruzji z listopada 2007 roku [w:] W krgu polityki, red. A . I l c i w , R . P o t o c k i , Zielona Gra 2009, s. 306325. 75 W. W o j t a s i e w i c z , Perspektywy czonkowstwa Gruzji w NATO, Midzynarodowy Przegld Polityczny 2008, nr 3/23, s. 4867; K. J a n i c k i , op.cit., s. 247310; R. A s m u s, op.cit., s. 111139. 76 E. L u c a s , op.cit., s. 213. 77 R. A s m u s , op.cit., s. 108.73

72

23

Ponadto w odpowiedzi na decyzje szczytu zachodniego w Bukareszcie, dwa dni pniej Wadimir Putin wyda dekret nakazujcy uregulowanie relacji z Abchazj i Oseti Poudniow oraz zaproponowa wadzom w Tbilisi normalizacj stosunkw bilateralnych. W praktyce oznaczao to usankcjonowanie aktw prawnych uchwalonych przez parapastwa, wzmocnienie rosyjskiej obecnoci gospodarczej oraz utworzenie agencji konsularnych na ich granicach. Ponadto, z jego strony pojawiy si przecieki o moliwoci zrezygnowania z tych zamierze, a nawet wywarcia progruziskiej presji na te parapastwa, w zamian jednak za odrzucenie przez M. Saakaszwilego planw przystpienia do struktur euroatlantyckich. Odpowied na te propozycje bya do szybka i stanowcza: Gruzja odmwia wszelkich rozmw na ten temat oraz zawetowaa praktycznie zakoczone ju rozmowy odnonie przystpienia Rosji do wiatowej Organizacji Handlu. Innym jeszcze sygnaem wiadczcym o determinacji Rosji w sprawie Gruzji byo jak zauwaa to Marcin Gadziski spotkanie prezydenta USA z W. Putinem i D. Miedwiediewem w Soczi w kwietniu 2008 roku. Wwczas to, przywdcy FR dali take jakoby jasno do zrozumienia Waszyngtonowi, e perspektywa przyjcia tego kaukaskiego kraju do NATO to przekroczenie przez Zachd cienkiej czerwonej linii na tym styku geopolitycznym78. Poniewa i to ostrzeenie nie przynioso podanych rezultatw, Kreml postawi na wariant siowy79, tym bardziej realny, i sam przewodniczcy Rady Federacji otwarcie ju mwi o rozwizaniu siowym, jako sposobie rozwizania problemw Tbilisi ze zbuntowanymi prowincjami80. Tak rozpoczo si abchaskie preludium do wojny sierpniowej, zwaszcza, e Tbilisi zintensyfikowao obserwacj zarwno poczyna separatystw, jak i redyslokacji wojsk rosyjskich. 5 IV 2008 roku dwa gruziskie szturmowce Su-25 spenetroway przestrze powietrzn Abchazji. Podobne incydenty wydarzyy si nastpnie 13, 16 i 20 kwietnia oraz 20 maja. Misja Obserwacyjna ONZ poinformowaa take, e 18 marca, 20 kwietnia oraz 4, 8 i 12 maja nad zbuntowan republik pojawiy si take bezzaogowe statki powietrzne. Z kolei samoloty rosyjskie 8 lipca przeleciay nad Oseti Poudniow, co dziwnym zbiegiem okolicznoci nastpio akurat w czasie wizyty Condoleezzy Rice w Tbilisi81. W zasadzie wzmiankowane incydenty przechodziy bez wikszego echa, dopki 20 kwietnia 2008 roku rosyjski myliwiec MiG-29 nie zestrzeli, nad

78 M. G a d z i s k i , Supermocarstwo Georgea Busha bierze urlop, Gazeta Wyborcza, 3 IX 2008, s. 2021. 79 Ronald Asmus twierdzi wrcz, e to wanie spotkanie w Soczi oraz wymijajce wwczas stanowisko prezydenta USA zadecydowao, e Rosjanie odebrali t postaw, jako zielona wiato do rozpoczcia wojny z Gruzj. Por.: I d e m , op.cit., s. 140. 80 T. J a g o d z i s k i , Wok Kaukazu: Ruchy tektoniczne, Znak 2008, nr 10, s. 89. 81 T. Z i e l i s k i , op.cit., s. 68-69.

24

zbuntowanym terytorium, gruziskiego bezzaogowego aparatu zwiadowczego Hermes 45082. W ten niemal prosty sposb zredukowa on zdolno monitorowania ruchw wojsk pokojowych przez Tbilisi. I mimo, e do ataku tego stosunkowo szybko przyznali si separatyci abchascy, ktrzy jakoby dokonali go samolotem szkolnym Albatros L-39, to strona gruziska potraktowaa ten incydent jako jawny akt agresji oraz naruszenie swojej integralnoci terytorialnej przez Kreml. Na poparcie tych zarzutw dysponowaa nagraniem video z wspomnianego wydarzenia. Ponadto wedug wojskowych gruziskich MiG-29, ktry zestrzeli Hermesa wystartowa na patrol z bazy lotniczej w Gudaucie, ktra na mocy porozumie stambulskich z 1999 roku powinna by ju zamknita od blisko siedmiu lat83. W rezultacie Gruzja podja na forum midzynarodowym zdecydowan akcj dyplomatyczn. Jej zasadniczym celem byo wymuszenie na Rosji przyznania si do udziau w tym incydencie oraz w konsekwencji wycofania si z popierania separatystw abchaskich i osetyjskich. Ponadto zadaa ona oficjalnych przeprosin, wypaty odszkodowania za bezpilotowca oraz midzynarodowej inspekcji w bazie lotniczej, skd jakoby wystartowa samolot. Z drugiej jednak strony w Tbilisi doskonale zdawano sobie spraw, i poprzez ten incydent Rosjanie badali reakcje spoecznoci midzynarodowej na kolejne zaostrzenie sytuacji politycznej na Kaukazie. W tym momencie po stronie Gruzji zdecydowanie opowiedziay si Polska, Ukraina, kraje batyckie, Dania, USA oraz Wielka Brytania. Niezadowolenie z zaistniaej sytuacji wyrazio take NATO, jednak sama Unia Europejska zachowaa daleko idc powcigliwo84. W sumie pozwolio to jednak na podjcie wspomnianej kwestii na posiedzeniu Rady Bezpieczestwa, w dniu 24 kwietnia, podczas ktrego pastwa zachodnie wezway Kreml do wygaszenia konfliktu oraz zapowiedziay wzmocnienie kontyngentu obserwatorw na linii demarkacyjnej85. Co prawda Moskwa prbowaa w tym momencie bezskutecznie insynuowa, e aktu zestrzelenia dokonaa wersja eksportowa MiG-29, bdca w posiadaniu ktrego z pastw NATO (Polska?). Tbilisi domagao si jednak powstrzymania agresywnych krokw ze strony pnocnego ssiada, gdy w odpowiedzi na ofensyw dyplomatyczn Abchazja najpierw rozpocza manewry wojskowe, a nastpnie

82 Detailed Explanation for Shooting down the UAV: By an Air to Air Missile, United Nations, Geneva 2008; R. A s m u s , op.cit., s. 146148. 83 A. R y b c z y s k i , Na krawdzi wojny, Gazeta Polska, 30 IV 2008, s. 1415; J. P r u s , Gruzja oskara Rosj o zestrzelenie samolotu, Dziennik, 22 IV 2008, s. 14. 84 P. u r a w s k i v e l G r a j e w s k i , Bruksela-Tbilisi-Moskwa, Komentarze Natoliskie 2008, nr 2(16). 85 W. J a g i e l s k i , Gruzja wzywa ONZ, Gazeta Wyborcza, 23 IV 2008, s. 12; J. P r u s , Rada Bezpieczestwa wysucha gruziskich skarg na Moskw, Dziennik, 23 IV 2008, s. 13; M. P o t o c k i , Zachd stan po stronie Gruzji, Ibidem, 25 IV 2008, s. 13.

25

zacza je przemieszcza do rejonu Gali. Ponadto wyrazia ona zgod na zaoenie przez Kreml na tej terytorium baz militarnych oraz przysanie blisko 80 doradcw wojskowych. Z kolei ze swej strony Rosja wzmocnia na pocztku maja kontyngent pokojowy z 2 tys. do 2,5 tys. ludzi oraz zapowiedziaa obron wasnych obywateli na tym terenie, jeli tylko Gruzja podejmie akcj przywracajc porzdek konstytucyjny w zbuntowanych republikach86. W poowie tego miesica Kreml przesun, pod pozorem rotacji si pokojowych, do zbuntowanej prowincji dodatkowo 500 onierzy z brygady zmechanizowanej w Majkopie. Z kolei niecae dwa tygodnie pniej w rejon ten wysano take batalion wojsk kolejowych z uzasadnieniem, e ich zadaniem jest odbudowa i udronienie linii transportowych na odcinku Suchumi-Oczamczira. Zadanie to onierze rosyjscy wykonali do 30 VII 2008 roku87. Ponadto wywiad gruziski odnotowa w tym czasie fakt budowy na terenie zbuntowanych republik schronw dla broni pancernej oraz podziemnych zbiornikw na paliwo dla wojska. W konsekwencji, jak pokazay to wydarzenia wojny sierpniowej, dziaania te pozwoliy Kremlowi nie tylko na osabienie si gruziskich walczcych w Osetii Poudniowej poprzez utworzenie wwczas Frontu Zachodniego lecz take na stosunkowo szybkie zajcie nadmorskich regionw tego kaukaskiego kraju88. Gdy tylko na poudniowym Kaukazie zapachniao prochem, poufna misja francuskiego MSZ z Bernardem Kouchnerem na czele doprowadzia do pewnego (chwilowego, jak si okazao kilka miesicy pniej) ostudzenia gorcych gw89. Zdaniem Antoniego Rybczyskiego obie strony nie byy wwczas zainteresowane podtrzymywaniem napicia politycznego. Rosja i jej nowo wybrany prezydent nie chcieli ryzykowa napitych stosunkw z Zachodem, gdy raport misji ONZ z 26 maja nie pozostawia cienia wtpliwoci, kto sta za incydentem zestrzelenia UAV sprzed miesica. Z kolei w Gruzji odbyway si wanie wybory parlamentarne, ktre mogy doprowadzi do ograniczenia wadzy prezydenckiej90. Sytuacj prbowano take wyjani podczas nieformalnego spotkania liderw WNP w Petersburgu, gdzie 67 czerwca spotkali si prezydent Gruzji oraz Dmitrij Miedwiediew. Reim Saakaszwilego podj w tym przypadku take ofensyw dyplomatycz-

Moskwa oskara Tbilisi o przygotowania do wojny, Ibidem, 30 IV1 V 2008, s. 13; Abchazja mwi tak rosyjskim bazom, Ibidem, 29 IV 2008, s. 16; Gruzja domaga si powstrzymania agresywnych krokw Rosji, (23 IV 2008); Na Kaukazie pachnie wojn, (23 IV 2008); Rosja grozi Gruzji wojn, (26 IV 2008); R. A s m u s , op.cit., s. 148149. 87 G. K u c z y s k i , Abchaska ofensywa Moskwy, Obserwator 2008, zwiastun, s. 2729. 88 Georgia and Russia: Clashing over Abkhazia, International Crisis Group, Tbilisi 2008. 89 Gruzja dzikuje Kouchnerowi, Dziennik, 15 V 2008, s. 20. 90 A. Ry b c z y s k i, Zimna krew Saakaszwilego, Ibidem, 21 V 2008, s. 13. 26

86

n w samej Rosji, gdzie za porednictwem liberalnych mediw usiowano za zaistniay zatarg obarczy premiera W. Putina. Ponadto Tbilisi usiowao zaprezentowa Kremlowi plan pokojowy dla Abchazji z perspektyw szerokiej autonomii narodowo-terytorialnej w ramach Gruzji pod protektoratem Moskwy. Propozycje te spotkay si jednak z niechci i ponown eskalacj sytuacji politycznej na Kaukazie. W pierwszej poowie lipca w Abchazji doszo do kilku zamachw bombowych. Z kolei na linii demarkacyjnej z Oseti Poudniow w tym samym czasie obie strony oskaray si o ostrza pogranicza z broni maszynowej i modzierzy91. W konsekwencji Rosja oskaraa Gruzj o przygotowywanie agresji, za Tbilisi, po prowokacyjnym przelocie rosyjskich samolotw nad Oseti Pd., odwoao swego ambasadora na konsultacje. W tej sytuacji nie naley si dziwi, i w tamtym okresie Orodek Studiw Wschodnich tak diagnozowa sytuacj geostrategiczn w regionie: 1. Kaukaz Poudniowy jest aren zawieszonego konfliktu w Abchazji i Osetii Poudniowej, gdzie nieformalnym patronem separatystw jest Rosja. Po dekadzie wzgldnego spokoju naley liczy si z rozmroeniem tego kryzysu. 2. Z powodw geoekonomicznych nowym graczem na Kaukazie Poudniowym zosta Zachd, co sprawia, e separatyzmy stay si elementem rywalizacji midzy mocarstwami92. Na obecnym etapie czytamy dalej w dokumencie w zwizku z bezkompromisowym stanowiskiem stron sporw, skal napi i nieefektywnoci obowizujcych formatw mechanizmw pokojowych perspektywa pokojowego rozwizania konfliktw wydaje si mao prawdopodobna. Pewn nadziej na postp w rozwizaniu konfliktw gruziskich (zw. w Abchazji) daje zaangaowanie Zachodu. Problemem jest tu jednak fakt, i zaangaowanie to odbywa si wbrew interesom Rosji. W obecnej sytuacji ryzyko wybuchu walk na szerok skal w Abchazji i Osetii Poudniowej jest wysokie. Wybuch moe nastpi nawet ju w najbliszych tygodniach i miesicach na skutek eskalacji kolejnych incydentw lub prowokacji rosyjskiej [...]. W ostatnich miesicach wok konfliktu w Osetii Poudniowej panowa wzgldny spokj, co zwizane byo z koncentracj dziaa [...] na konflikcie abchaskim [...]. Zapowiada to ponowne przeniesienie ciaru konfliktw na Oseti Poudniow, gdzie proporcja si jest dla Gruzji korzystna, motywacja do zdecydowanych dziaa gruziskich wiksza (Osetia Poudniowa stanowi

91 Zamieszanie wok Osetii, Dziennik, 56 VII 2008, s. 9; A. P i s a l n i k , Kaukaz na skraju wojny, Rzeczpospolita, 56 VII 2008, s. A9. 92 W. B a r t u z i i inni, Abchazja, Osetia Poudniowa, Grski Karabach: Rozmroone konflikty pomidzy Rosj a Zachodem, Orodek Studiw Wschodnich, Warszawa 2008, s. 1

27

bezporednie zagroenie dla Tbilisi), a tym samym rosn szanse na sprowokowanie Gruzji do dziaa zbrojnych93. W tym czasie Moskwa niechtnie odniosa si do amerykaskiej propozycji wielostronnych rokowa na temat pezajcego kryzysu. Plany USA w tym okresie sprowadzay si do trzech zasadniczych postulatw: politycznego samoograniczenia si Tbilisi, internacjonalizacji procesu pokojowego oraz podjcia kwestii abchaskiej. W sprawie tych dwch ostatnich kwestii kluczow rol w tym dialogu miaa odgrywa Unia Europejska94. Zaistnia sytuacj prboway jeszcze ratowa Niemcy, ktre zaproponoway plan trzech krokw Franka-Waltera Steinmeiera95. W pierwszym etapie wszystkie strony konfliktu miay wyrzec si uycia przemocy i pozwoli na powrt uchodcw do miejsc zamieszkania. W fazie drugiej planowano zapewni odbudow zniszczonej infrastruktury. Dopiero po zakoczeniu tego procesu po upywie dwch lat planowano rozpoczcie rokowa politycznych na temat przyszego statusu zbuntowanych republik. Plan ten zosta jednak odrzucony przez wszystkie strony, jako zbyt zachowawczy, jednake z perspektywy czasu wydaje si, i bya to ze strony Berlina ostatnia prba ratowania Gruzji przed zbliajc si wojn96. Take sekretarz stanu USA Condoleezza Rice podczas wizyty w Gruzji 9 lipca 2008 roku ostrzegaa prezydenta M. Saakaszwilego przed grob wybuchu konfliktu zbrojnego i usiowaa pono wymc na nim deklaracj nie uywania siy wobec parapastw. Z drugiej jednak strony Stany Zjednoczone wyranie w tamtym okresie wspieray proatlantyck orientacj tego kraju, a jastrzbie z wiceprezydentem Dickiem Cheneyem na czele domagay si nawet zwikszenia pomocy wojskowej dla Gruzji. Gwnie chodzio tu o rczne systemy obrony przeciwpancernej i przeciwlotniczej, w tym znane ju Rosjanom z Afganistanu Stingery97. Napit atmosfer podtrzymyway take media. W Tbilisi pojawia si informacja o tym, e prezydent Abchazji po wizycie w stolicy FR uzgodni akcj wojskow przeciw obecnoci gruziskiej w grnej czci Wwozu Kodori. Operacja ta miaa si dokona jakoby w sierpniu, po przerzuceniu z Pskowa do Suchumi 76. Puku Desantowo-Szturmowego oraz komandosw z Czeczenii. Inn wan informacj poprzedzajc wybuch wojny gruzisko-rosyjskiej bya take informacja o potencjalnym niejawnym ukadzie midzy Moskw a Tbilisi. W zamian za przyzwolenie na zajcie zbuntowa93 94

Ibidem, s. 4, 6. R. A s m u s , op.cit., s. 153155. 95 Ibidem, s. 155156 96 A. R y b c z y s k i , Berlin wspomaga Moskw, Gazeta Polska, 23 VII 2008, s. 13; W. G r e c k i , Podoe konfliktu na Kaukazie, Nowa Europa Wschodnia 2008, nr 1, s. 1214; A. M i c e k, Wojna w Gruzji 2008 r. (I), (20 V 2009). 97 M. G a d z i s k i , Supermocarstwo, s. 21; R. A s m u s , op.cit., 141163. 28

nej Osetii reim Saakaszwilego zobowiza si jakoby do nieatakowania Abchazji, zwaszcza w obliczu rosyjskich przygotowa do olimpiady zimowej w Soczi. Drugim powodem tej transakcji wizanej bya take jakoby potrzeba wyciszenia szumu wok nie cakiem legalnych inwestycji gospodarczych generalicji i oligarchw moskiewskich w tej pierwszej republice98. Najbardziej zadziwiajc wiadomo przekaza jednak czeczeski portal internetowy Kavkaz-Centr, ktry 6 lipca opublikowa zgoa sensacyjn wiadomo: Russia to Start War against Georgia this Summer. Zasadniczo jest to zapis z czatu z Forum.msk, ktrego uczestnikiem by rosyjski niezaleny analityk wojskowy Piotr Felgenhauer. Strona ta ma t waciwo, e jest to rwnoczenie nieoficjalna kawiarenka internetowa dla funkcjonariuszy FSB. Ot zdaniem wspomnianego specjalisty, Wadimir Putin podj decyzj o zaatakowaniu Gruzji ju jaki czas temu, za za prezydentury Dmitrija Miedwiediewa planw tych nie zmieniono, ani te nie zaniechano ich wykonania. Z wypowiedzi tej rysowa si nastpujcy scenariusz: po serii tajemniczych zamachw terrorystycznych w Batumi i Soczi, za ktrymi rzecz jasna bdzie sta wywiad gruziski, Abchazi przystpi to zajmowania grnej czci Wwozu Kodori. Jeli atak si powiedzie, do walki rusz sami Rosjanie, ktrych celem bdzie dotarcie do Kutaisi oraz otwarcie sobie drogi do Cchinwali. Caa operacja prowadzona pod pretekstem przymuszania do pokoju miaa trwa 7 do 10 dni. Wedug Czeczecw, atak miaby zosta przeprowadzony midzy 20 sierpnia a 10 wrzenia. Nakrelony plan nawizywa zatem do okolicznoci wybuchu II wojny czeczeskiej w 1999 roku99, za jego wykonanie do izraelskiej wojny szeciodniowej z 1967 roku. Ponadto na wspomnianym czacie agent FSB Baranow, powoujc si na przeprowadzon rozmow z grup oficerw sztabowych w Rostowie nad Donem, gdzie mieci si jakoby sztab przygotowujcy plany inwazji, mia stwierdzi, e [...] armia szykuje si do wojny100. Nie jestemy w stanie zweryfikowa do koca prawdziwoci tych przypuszcze, ale ich elementem wsplnym byy termin: sierpie oraz miejsce: Wwz Kodorski. Jednak problem nie lea wycznie w fatalnych stosunkach gruzisko-rosyjskich w pierwszej poowie 2008 roku. Potrzebowano jeszcze pretekstu i prawnego precedensu, mogcego usprawiedliwi interwencj zbrojn przeciw Tbilisi. Z tym drugim akurat nie byo najmniejszego kopotu w kocu, jakby na specjalne zamwienie Moskwy, powd ten stworzya sama UE i USA.

W sierpniu wojna na Kaukazie?, Rzeczpospolita, 1213 VII 2008, s. A9; M. P o t o c k i , Wojna na Zakaukaziu wisi na wosku, Dziennik, 10 VII 2008, s. 14. 99 M. K u c z y s k i , Krwawica Europa: Konflikty zbrojne i punkty zapalne w latach 19902000: To historyczne i stan obecny, Warszawa 2001, s. 313316. 100 Russia to Start War against Georgia this Summer, (20 XI 2008). 29

98

Kluczowym elementem dla przyszoci stosunkw gruzisko-rosyjskich okazaa si zatem nie tylko sytuacja geostrategiczna na Kaukazie po 2004 roku, lecz i przypadek Kosowa101. Radosaw Grodzki zasugerowa nawet, i z perspektywy Kremla by to tak oczekiwany casus belli w stosunku do Gruzji102. 17 II 2008 roku parlament w Prisztinie przyj deklaracj niepodlegoci, ktra nastpnie zostaa generalnie uznana przez wiat zachodni. W odpowiedzi na ten krok Kreml anulowa formalne embargo w stosunku do Abchazji i Osetii Poudniowej oraz zaproponowa normalizacj stosunkw z Gruzj za cen uznania ich odrbnoci. W rezultacie Tbilisi wycofao w marcu swoich przedstawicieli ze wsplnej komisji kontrolnej nadzorujcej siy pokojowe stacjonujce w tym ostatnim parapastwie. W przypadku Kosowa Rosja konsekwentnie od 1999 roku staa na stray rezolucji ONZ nr 1244, ktra gwarantowaa integralno terytorialn wczesnej Zwizkowej Republiki Serbii. Ponadto popieraa ona stanowisko Belgradu w sprawie przyszego statusu Kosowarw, wyraajcego si w formule wicej ni autonomia, mniej ni niepodlego. Poniewa jednak spoeczno albaska nie chciaa przysta na proponowane warunki, prezydent Wadimir Putin zauway, e [] musimy przestrzega obowizujcych norm prawa midzynarodowego i nie narzuca swej woli innym pastwom i narodom, nie ponia innych narodw103. Wwczas to Federacja Rosyjska wystpia po raz pierwszy w XXI wieku jako protektor maych narodw, promotor integralnoci terytorialnej suwerennych pastw, obroca prawa midzynarodowego oraz lider obozu niezgody na amerykaski dyktat odnonie tworzenia nowego porzdku prawno-terytorialnego104. Trzeba w tym miejscu przyzna, i dyplomacja Kremla od 2006 roku konsekwentnie zwracaa uwag na uniwersalizm rozwizania kwestii kosowskiej. Majc nader ograniczon moliwo wywierania wpywu na ten problem wskazywaa ona ma oczywist analogi w stosunku do ROP i Abchazji. W przypadku wspomnianych parapastw Moskwa dysponowaa ju do mocnymi argumentami: od poparcia spoecznego tych obszarw a po obecno militarn. Tym niemniej wydawao si, e Rosja bdzie raczej optowaa za utrzymaniem status quo, gdy pozwalao to zachowa pewien stan napicia w stosunkach z Tbilisi105.

101 D G i b a s - K r z a k , Serbsko-albaski konflikt o Kosowo w XX wieku: Uwarunkowania przebieg konsekwencje, Toru 2008, passim.; M. W e l l e r , Contested Statehood: Kosovo's Struggle for Independence, Oxford 2009, s. 6674, 114117; 259282; G. S p r l , Kocio do sdnego dnia, Forum, 2430 VIII 2009, nr 34, s. 1417. 102 R. G r o d z k i , op.cit., s. 8086. 103 R. m i g i e l s k i , Kwestia kosowska w polityce Federacji Rosyjskiej, Polski Przegld Dyplomatyczny 2007, nr 5, s. 51. 104 Ibidem, s. 3752. 105 Ibidem, s, 53-60.

30

USA i UE, skonne coraz bardziej do przyjcia na Bakanach polityki faktw dokonanych, uznay w kocu podmiotowo midzynarodow Kosowa, co do ktrej nie udao si przekona Kremla. Uczyniono to jednak z pominiciem Rady Bezpieczestwa ONZ, gdzie Rosja dysponowaa prawem weta. Nie do koca te byo wiadomo, jak w tej sytuacji zachowaj si Chiny. Z perspektywy Moskwy byo to nie tylko naruszenie jej strefy wpyww i uderzenie w tradycyjnego sojusznika, lecz niebezpieczny precedens, gdy w swych decyzjach Zachd po raz kolejny zlekceway opini i pozycj midzynarodow Rosji. W konsekwencji te proceder ten jak si niebawem te okazao wpyn rwnie na zmian jej stanowiska w sprawie parapastw na obszarze postsowieckim, szczeglnie za na terytorium Gruzji106. W tym jednak przypadku, o ile Abchazja opowiadaa si oficjalnie za prawem do samostanowienia i niepodlegoci, to wadze Osetii Poudniowej nigdy nie ukryway, e ich zasadniczym celem jest integracja ze swym pnocnym odpowiednikiem, wchodzcym w skad Federacji Rosyjskiej. Ponadto trzeba tu pamita, e o ile w przypadku Kosowa secesjonizm jest przede wszystkim konsekwencj serbskiej czystki etnicznej, to w przypadku zachodniego Kaukazu gwnymi ofiarami konfliktw zbrojnych i wynikajcych std dylematw narodowociowych byli przede wszystkim Gruzini. 14 VI 2006 roku liderzy Naddniestrza oraz zbuntowanych prowincji gruziskich utworzyli Stowarzyszenie Za demokracj i wolno narodw, ktrego zasadniczym i oficjalnym celem bya walka o midzynarodowe uznanie tych pastw oraz uzyskanie dla nich podmiotowoci prawnej. Szczegln aktywno na tym polu przejawia prezydent Republiki Osetii Poudniowej Eduard Kokojty, ktry ju w trzy miesice po zwycistwie w wyborach prezydenckich w 2002 roku wysa prob o uznanie niepodlegoci oraz wcielenie swego pastwa w skad Federacji Rosyjskiej. Sugestia ta zostaa ponowiona w deklaracji prezydenckiej z 26 I 2006 roku. Ponadto decyzj separatystycznego parlamentu wprowadzono na tym terytorium ustawodawstwo rosyjskie. Kierujc si zasad samostanowienia narodw oraz prawem zjednoczenia z tytularnym pastwem obywateli rosyjskich oficjalnie Kreml nie traktowa tej kwestii ju jako zagadnienia politycznego, lecz jako spraw czysto humanitarn107. Na przeszkodzie do penej inkorporacji sta jednak problem legislacyjny, gdy ustawodawstwo wewntrzne zabrania wcielania do Federacji podmiotw nie posiadajcych osobowoci prawno-midzynarodowej (warto tu przywoa chociaby decyzj Dumy z 2004 roku o niemonoci przystpienia tego parapastwa do skadu FR) oraz

R. A s m u s , op.cit., 141163; J. E n g e l g a r d , Abchazja dla Abchazw!, Myl Polska, 411 V 2008, s. 21. 107 R. m i g i e l s k i, op.cit., s. 56. 31

106

potencjalne reperkusje midzynarodowe zwizane ze zmianami przebiegu granic na terenie Europy. Nie przeszkodzio to oczywicie w tworzeniu faktw dokonanych. Z jednej strony Sd Konstytucyjny w Moskwie obieca rozpatrzy proby separatystw, wykorzystujc fakt, e 8090% gruziskich Osetyczykw posiadaa ju rosyjskie paszporty. Z drugiej za ju w marcu 2007 roku na wsplnym posiedzeniu rzdw lokalnych Osetii Poudniowej i Pnocnej Gienagij Bukajew, doradca premiera Michaia Fradkowa, owiadczy, e Kreml podj ju decyzj o inkorporacji pastwa nieuznawanego oraz utworzeniu zjednoczonej w granicach Federacji Alanii108. Dla Polaka znajcego wasn histori nasuwa si w tym przypadku nieodparte porwnanie do agresji sowieckiej z 17 IX 1939 roku i prawa do samostanowienia dla Zachodniej Ukrainy, czy te Zachodniej Biaorusi109. Nie oznaczao to jednak, e problem poudniowo-osetyjski zosta gruntownie rozwizany ze szkod dla Gruzji. Tak nie byo, gdy Moskwa nie chciaa pozbywa si dogodnego instrumentu nacisku na Tbilisi w przypadku geostrategicznej reorientacji tego pastwa oraz nie moga przecie w opinii spoecznoci midzynarodowej uchodzi za jawnego agresora. Wszystko jednak zaczo ulega zasadniczej zmianie jak ju wspomniano gdy po rewolucji r (szczeglnie za po wizycie prezydenta USA w 2005 roku) Gruzja zacza by postrzegana jako sworze geopolityczny Zachodu na obszarze transkaspijskim. Potrzebny by tylko odpowiedni pretekst110. Czy jednak istniaa wwczas realna alternatywa dla pastw nieuznawanych? W sumie Skoro Abchazja i Osetia s tylko rdem kopotw, moe Gruzini powinni pogodzi si ze strat tych terenw? napisze w czerwcu 2008 roku Krzysztof Strachota W kocu Brytyjczycy musieli pogodzi si z utrat Irlandii, a Francuzi Algierii111. Zdaniem tego autora, Tbilisi latem znajdowao si w przededniu wojny z Rosj o zbuntowane prowincje, zwaszcza, e wsplnota zachodnia z jednej strony zainwestowaa na tym obszarze gospodarczo i politycznie, a z drugiej za sama dostarczya pretekstu do konfliktu zbrojnego, uznajc secesj Kosowa. W tej sytuacji proponuje on temu krajowi ucieczk do przodu, a prezydentowi Micheilowi Saakaszwilemu rol gen. Charlesa de Gaullea. Gdyby Gruzja [...] jako pierwsza uznaa niepodlego Abchazji (np. poza obwodem galskim, gdzie Gruzini s wikszoci [...]), i ona, i Zachd pozbyliby si problemu. Problem

Ibidem, s. 57. Historia wciekle przyspieszya: Rozmowa P. Zychowicza z P. Wieczorkiewiczem, Rzeczpospolita, 28 VIII 2008, s. A16. 110 . , , , , 13 XI 2006. 111 K. S t r a c h o t a , Miecz Demoklesa nad Tbilisi, Tygodnik Powszechny, 1 VI 20008, nr 22, s. 27.109

108

32

mieliby Rosjanie [...], zwaszcza, e odpadby jej motyw to integracji z Rosj [...]. A gdyby dostali co w zamian (szybk ciek do NATO, pomoc finansow Zachodu), moe daoby si to sprzeda na arenie wewntrznej?112. Z kolei w przypadku Osetii Poudniowej publicysta nasz konstatuje, e Tbilisi z przyczyn strategicznych nie moe sobie pozwoli na utrat tego obszaru i w tej sytuacji postuluje on wygrywanie sprzecznoci wewntrz elity zbuntowanej prowincji (w 2006 roku na stron gruzisk przeszed bohater II wojny osetyjskiej Dmitrij Sanakojew), ogoszenie amnestii dla secesjonistw oraz autonomii terytorialnej. Podzielajc do pewnego stopnia suszno i zasadno tego rodzaju opinii zwaszcza z perspektywy pniejszych wydarze nie sposb nie zauway, e Micheil Saakaszwili nie mg podj si wykonania tego programu, gdy jednym z gwnych priorytetw jego prezydentury bya wanie wspomniana reintegracja kraju. Ponadto w przypadku tego projektu nasuwa si tu analogia do losu Czechosowacji w 1938 roku w przededniu konferencji monachijskiej. Ponadto nie moemy zapomnie, e Irlandia i Algieria uzyskay wwczas niepodlego w wyniku krwawych konfliktw o charakterze asymetrycznym, kiedy zarzdzajce nimi dotychczas mocarstwa poczuy si zmczone tym kryzysem, za ich dobra reputacja zostaa poddana powanym naciskom na arenie midzynarodowej. Na Kaukazie napisze w kocu A. Meller mwi si, e echo powtarza jeden wystrza sto lat. To, dlatego nie zakoczony konflikt abchaski wci utrzymuje wok Gruzji stan gorcego pokoju113. Jednym sowem specjalici w zakresie studiw strategicznych spodziewali si rosyjsko-gruziskiej wojny o Abchazj jeszcze latem 2008, lecz ta nadesza w wyniku caej serii prowokacji w Osetii Poudniowej114.

Ibidem. A. M e l l e r , Gorcy pokj, Newsweek Polska, 10 VIII 2008, s. 37. 114 Georgias South Ossetia Conflict: Make Haste Slowly, International Crisis Group, Tbilisi 2007; K. S t r a c h o t a , W . B a r t u z i , op.cit., s. 4143; T. S z u l c , op.cit., s. 46.113

112

33

III. ZARZEWIE WOJNYnformacje o wybuchu gruzisko-rosyjskiego konfliktu zbrojnego, nazywanego nastpnie wojn piciodniow lub te wojn sierpniow pojawiy si w renomowanych serwisach informacyjnych w nocy z 7 na 8 sierpnia115. Pierwsze zdjcia, jakie obiegy wwczas wiat pokazay jak gruziska artyleria rakietowa dokonuje metodycznego ostrzau ogarnitego snem Cchinwali. Wanie te obrazy pozwoliy nastpnie Osetyczykom i propagandzie rosyjskiej pokaza Tbilisi nie tylko jako agresora, lecz take sugerowa ludobjczy charakter tych dziaa, ktre spowodoway mier (jakoby) przeszo 2 tys. cywilw116. Pomijajc fakt, e w znacznej czci ludno stolicy zbuntowanej prowincji ju od pocztku miesica bya ewakuowana z miasta, za prezentowane fotografie niejednokrotnie pokazyway nie tyle ogrom zniszcze spowodowanych nocnym ostrzaem gruziskim, lecz ruiny miasta pozostae jeszcze po konflikcie zbrojnym z pierwszej poowy lat 90-tych XX wieku117, Zachd poczu si poirytowany i zaskoczony reakcj prezydenta M. Saakaszwilego, gdy przeprowadzony na jego rozkaz atak wyprzedzajcy odby si bez wiedzy, a nawet do pewnego stopnia wbrew opinii politykw i analitykw z UE i USA. Niemniej jednak wspomniane powyej fakty oraz telewizyjne wystpienie z 7 VIII 2008 roku gen. Mamuka Kuraszwilego, ktry jakoby powoujc si na rozkaz nr 2 prezydenta Gruzji zapowiedzia publicznie przywrcenie porzdku konstytucyjnego w Osetii Poudniowej, zdaway si sugerowa, i bezporednia odpowiedzialno za wywoanie tej wojny spoczywa wycznie na Tbilisi118, a konkretnie na Micheilu Saakaszwilim. Sprawa nie jest jednak tak oczywista, jeli zestawi si ze sob wszystkie fakty oraz elementy caej amigwki119. Przede wszystkim zaskakuje tu szybko i sprawno Rosyjskich Si Zbrojnych, ktre dosownie w kilka godzin od momentu rozpoczcia przez Gruzinw dziaa wojennych weszy na teren zbuntowanej republiki. Podobnie ruchy Floty Czarnomorskiej oraz byskawiczne przerzu-

I

R. P o t o c k i , Wojna sierpniowa, s. 3957; Independent, t. II, s. 238261. Raport UE w sprawie wojny sierpniowej zwraca uwag, e ostrza ten by nieuprawomocniony i niehumanitarny. Poza tym jeli nawet uwzgldni si fakt, e jest to jedynie reakcja na poczynania osetyjskie, to odpowied i tak staa si nieadekwatna i nieproporcjonalna. Z drugiej jednak strony naley wzi po uwag cae lata prowokacji. Por.: Raport w sprawie konfliktu w Gruzji, Midzynarodowy Przegld Polityczny 2010, nr 25, s. 75, 95 117 J. L i t t e l l , Gruzja notatki z podry, Przegld Polityczny 2008, nr 91/92, s. 1920. 118 Gruzja zaprzecza istnieniu sekretnego rozkazu o rozpoczciu wojny, (30 III 2009); R. A s m u s , op.cit., s. 3032. 119 Spiegel uderza w Tbilisi, Rzeczpospolita, 23 III 2009, s. A12; R. A s m u s , op.cit., s. 32.116

115

34

cenie wojsk ldowych do Abchazji sugeruje, i realizoway one od dawna opracowany i przewiczony plan operacyjny. W zasadzie w przytoczonych powyej opiniach nie ma w zasadzie nic zaskakujcego zwarzywszy na fakt, e tu po zakoczeniu wicze Kaukaz 2008 wywiad gruziski, jak i NATO wykryo rosyjsk koncentracj na pnoc od tunelu Roki. Wedug danych z 5 VIII 2008 roku w Osetii Pnocnej skoncentrowano nastpujce jednostki 58. Armii: 135. i 693. Puki Zmechanizowane z 19. Dywizji Zmechanizowanej, 104. i 234. Puki Spadochronowe z 76. Dywizji Spadochronowej, 217. Puk Spadochronowy z 96. Dywizji Spadochronowej oraz 32. Specjalny Puk Desantowo-Szturmowy o cznej liczebnoci 12 tys. ludzi. Take trzy dni wczeniej gen. Anatolij Chruliew dowdca 58. Armii oraz przedstawiciel MON-u Nikoaj Pankow spotkali si z przedstawicielami ROP oraz dokonali rekonesansu terenowego w Cchinwali. Ponadto suby informacyjne odnotoway odpowiednie przygotowania w bazie Floty Czarnomorskiej w Sewastopolu, przerzucanie jednostek lotniczych z Iwanowa do Mozdoku (4-7 sierpnia) oraz werbunek rosyjskich lekarzy do szpitali osetyskich z dat zakontraktowania na pierwsz dekad sierpnia120. O tym, e wspomniany scenariusz zosta napisany ju wczeniej dowodz chociaby dwa rda rosyjskie. W artykule w Nowej Gazecie z 14 sierpnia To bya nie spontaniczna, a zaplanowana wojna Piotr Felgengauer pisze: Dzi stao si dla mnie jasne, e rosyjskie wkroczenie do Gruzji byo zawczasu przygotowane, przy czym biorc pod uwag konkretne okolicznoci polityczne decyzj o przygotowaniu i pocztku wojny w sierpniu, prawdopodobnie, podjto jeszcze w kwietniu121. Rewelacje te potwierdzi take sam prezydent Dmitrij Miedwiediew w wywiadzie telewizyjnym z 24 XII 2008 roku, w ktrym stwierdzi, e robiono to z myl, aby zminimalizowa straty zaraz po tym, jak zaczto przewidywa, e Gruzja szykuje si do wojny oraz [...] podejrzewalimy, e u naszego ssiada nie wszystko byo w porzdku z umysem, ale nie spodziewalimy si, e a to tego stopnia122. Ponadto, jak pokazuje to Wacaw Radziwinowicz, spraw wielce zastanawiajc jest rwnie rosyjska decyzja o interwencji. Wedug oficjalnych

R. A s m u s , op.cit., s. 21, 166, 237. . , , , (20 I 2009); P. F e l g e n h a u e r , The Russian-Georgian War Was Preplanned, Eurasia Daily Monitor 14 VIII 2008, v. 5, no. 156. Por. take: M. M e n k i s z a k , Rosyjska inwazja na Gruzj: Przebieg, cele i przyczyny, Tydzie na Wschodzie, 20 VIII 2008, nr 26, s. 89; K. S t r a c h o t a , Gruzja na wojnie z Rosj, Ibidem, s. 1315. 122 Miedwiediew zdradza kulisy wojny z Gruzj, http://fakty.interia.pl/raport/gruzjaosetia/news/ miedwiediew-zdradza-kulisy-wojny-z-gruzja,1233885> (30 XII 2008); Miedwiediew: Przygotowywalimy si do wojny z Gruzj, (30 XII 2008).121

120

35

danych przytoczonych przez Kreml, prezydent D. Miedwiediew zacz dziaa w tej sprawie dopiero 8 sierpnia po godzinie 16.00, a tymczasem armia rozkazy wymarszu i rozpoczcia atakw lotniczych otrzymaa ju z samego rana. Kto wyda [zatem] wojskom rozkaz wylotu i wymarszu? Oficerowie sztabowi z Wadykaukazu twierdz, e by to rozkaz dowdztwa stacjonujcej na Kaukazie 58. Armii. Ale przecie nie generaowie decyduj o takich sprawach. Rozpocz operacj zbrojn przeciw armii obcego pastwa na obcej ziemi mogli tylko na polecenie gwnodowodzcego, czyli prezydenta Federacji Rosyjskiej123. W tej sytuacji teoretycznie moliwe s cztery hipotezy: bya to samowola generaw sympatyzujcych z separatystami (byoby to zatem swoiste kuriozum), rozkaz interwencji wyda premier (co stanowioby wyrane naruszenie prerogatyw gowy pastwa), kalendarz spotka prezydenta FR celowo podretuszowano (w nadziei, e ukryje si w ten sposb decyzj o agresji na suwerenny kraj) lub te ustalenia w tej sprawie podjto ju wczeniej, a dowdztwo Pnocnokaukaskiego Okrgu Wojskowego otrzymao zawczasu stosowne rozkazy, jak postpowa w przypadku ataku gruziskiego w Osetii Pd. Ze wszystkich rozpatrywanych wariantw, najbardziej prawdopodobny jest w opinii piszcego wanie ten ostatni. Z kolei Antoni Rybczyski uwaa, e Gruzja daa si Rosji wcign w osetyjsk puapk, ktr Kreml metodycznie przygotowywa ju od wiosny. Jego zdaniem, przygotowania te skaday si z czterech etapw: Etap I (230 kwietnia) inwazj przesdzia decyzja NATO w Budapeszcie o odoeniu do koca roku decyzji paktu o dalszym rozszerzeniu si tego ugrupowania wojskowego na Wschd, gdy daa Moskwie czas na sprowokowanie konfliktu zbrojnego. Wojna miaa, zatem wybuchn niezalenie od postawy i determinacji Tbilisi. W tym te celu Kreml zapowiedzia wzmocnienie swojej obecnoci w zbuntowanych republikach, za zawieszenie w lipcu 2007 roku CFE pozwolio na stopniow koncentracj wojsk na Kaukazie. Etap II (30 kwietnia31 lipca) to opisane w poprzednim rozdziale abchaskie preludium. Ponadto w kocu lipca armia rosyjska prowadzia w pobliu granic gruziskich manewry wojskowe pod kryptonimem Kaukaz 2008, z udziaem 8 tys. onierzy i 700 cikich pojazdw opancerzonych, podczas ktrych wiczono interwencj zbrojn w celu wymuszenia pokoju. Wedug rde gruziskich, wwczas to 13 VII 2008 roku kolumna 100 wozw bojowych naruszya integralno terytorialn Osetii Poudniowej124. Etap III (31 lipca6 sierpnia) po porace dyplomatycznej zwizanej z Abchazj, Kreml jego zdaniem zdecydowa si na otwarcie frontu osetyj-

123 W. R a d z i w i n o w i c z , Wadimir Putin: Pan wilk wie, kogo zje, Gazeta Wyborcza, 2 IX 2008, s. 12. 124 Report by the Government of Georgia, s. 24. Z perspektywy czasu posunicie to mona interpretowa, jako wiczenia terenowe przed inwazj na Gruzj.

36

skiego z nastpujcych powodw: wadze w Cchinwali s bardziej dyspozycyjne wobec Rosji (ekspozytura FSB), ponadto susznie zaoono, e z przyczyn strategicznych Gruzini atwiej zdecyduj si na walk w Osetii. W tym te celu 3 lipca dokonano nieudanego zamachu na szefa progruziskiej administracji w tej zbuntowanej republice Dmitrija Sanakojewa. W odpowiedzi na ten akt terroru ze strony secesjonistw zajto rejon wsi Sarabuki, ktra bya dobrym punktem wypadowym na Cchinwali. Z kolei pod sam koniec tego miesica ruszya w rosyjskich mediach kampania prasowa przeciw gruziskiemu bestialstwu, co byo wygodnym pretekstem do zerodkowania wojsk inwazyjnych. W tej to atmosferze separatyci rozpoczli ewakuacj dzieci do Rosji, za