Upload
fresz1988
View
15
Download
5
Embed Size (px)
DESCRIPTION
PL z 1830 roku z wiki
Citation preview
Powstanie listopadowe 1830 roku (z Wikipedii)
Powstanie listopadowe wojna polsko-rosyjska
Marcin Zaleski Cykl Listopadowy Wzięcie
Arsenału 1830[1]
Czas 29 listopada 1830 ndash 21
października 1831fdfsfds
Terytorium Kroacutelestwo Polskie (1830ndash
1831) ziemie zabrane
Wynik zwycięstwo Imperium
Rosyjskiego
Strony konfliktu
Kroacutelestwo
Polskie Imperium
Rosyjskie
Dowoacutedcy
Wodzowie naczelni
powstania
listopadowego
Mikołaj I
Iwan Dybicz
Siły
ok 150 tys
żołnierzy[2]
200 tys żołnierzy
Straty
40 tys zabitych i
rannych[3]
~23 tys zabitych i
rannych
Multimedia w Wikimedia Commons
Powstanie listopadowe
Stoczek - Dobre - Kałuszyn (I) - Nowa Wieś -
Wawer (I) - Nowogroacuted - Białołęka - Olszynka Grochowska - Puławy - Kuroacutew - Wawer (II) -
Dębe Wielkie - Kałuszyn (II) - Liw - Domanice -
Iganie - Poryck - Wronoacutew - Kazimierz Dolny - Boremel - Kiejdany - Sokołoacutew Podlaski -
Mariampol - Kuflew - Mińsk Mazowiecki (I) - Firlej - Lubartoacutew - Połąga - Jędrzejoacutew - Daszoacutew
- Tykocin - Nur - Ostrołęka - Rajgroacuted - Grajewo
- Kock (I) - Budziska - Łysobyki - Ponary - Kałuszyn (III) - Mińsk Mazowiecki (II) - Iłża -
Gniewoszoacutew - Wilno (II) - Międzyrzec Podlaski
- Warszawa - Kock (II) - Księte
Herb Kroacutelestwa Polskiego z 1831
Powstanie listopadowe wojna polsko-rosyjska 1830-1831[4]
ndash polskie powstanie narodowe
przeciw Rosji ktoacutere wybuchło w nocy z 29 na 30 listopada 1830 roku a zakończyło się 21
października 1831 roku[5]
Zasięgiem swoim objęło Kroacutelestwo Polskie i część ziem zabranych
(Litwę Żmudź i Wołyń)
W rocznicę wybuchu powstania obchodzony jest Dzień Podchorążego Po upadku powstania
listopadowego cesarz Mikołaj I Romanow wypowiedział słowa Nie wiem czy będzie jeszcze
kiedy jaka Polska ale tego jestem pewien że nie będzie już Polakoacutew[6]
Oacutewczesny Papież Grzegorz XVI potępił wybuch powstania jako zbuntowanie się przeciwko
bdquolegalnej władzy carardquo[7]
Spis treści
1 Geneza powstania
2 Wybuch
3 Wojna polsko-rosyjska
4 Wojna partyzancka
5 Powstanie listopadowe na ziemiach zabranych
6 Reakcje państw ościennych
o 61 Reakcja Prus
o 62 Reakcja Austrii
7 Polityka zagraniczna powstania
8 Upadek powstania
9 Skutki
10 Dowoacutedztwo powstania
o 101 Naczelni wodzowie
o 102 Szefowie sztabu głoacutewnego
o 103 Kwatermistrzowie generalni
o 104 Generałowie dyżurni
o 105 Dowoacutedcy jazdy
o 106 Dowoacutedcy piechoty
11 Bitwy powstania listopadowego
12 Zobacz też
13 Uwagi
14 Przypisy
15 Bibliografia
16 Linki zewnętrzne
Geneza powstania
Osobne artykuły Rewolucja lipcowa we Francji i Rewolucja belgijska
Głoacutewną przyczyną wybuchu powstania listopadowego było nieprzestrzeganie przez cesarzy
Imperium Rosyjskiego postanowień konstytucji z 1815 roku Aleksander I w 1819 roku znioacutesł
wolność prasy i wprowadził cenzurę prewencyjną W roku 1821 zawieszono wolność
zgromadzeń i zakazano działalności masonerii W październiku 1824 roku skazano Waleriana
Łukasińskiego przywoacutedcę Wolnomularstwa Narodowego W roku 1823 Rosjanie rozbili sieć
tajnych stowarzyszeń w prowincjach zabranych Nikołaj Nowosilcow rozpoczął
prześladowanie członkoacutew towarzystw filomatoacutew i filaretoacutew W 1825 roku car zlikwidował
jawność obrad sejmowych
Jednocześnie wzmogły się prześladowania polskich organizacji niepodległościowych W
1827 roku nastąpiły aresztowania członkoacutew Towarzystwa Patriotycznego Sąd sejmowy
wydając łagodne wyroki na podejrzanych i oczyszczając ich z zarzutu zdrady stanu pośrednio
potwierdził że występowali oni w dobrej wierze przywroacutecenia przestrzegania zapisoacutew
konstytucji 1815 roku Polska opinia publiczna straciła też wtedy ostatecznie złudzenia co do
prawdziwych zamierzeń cara Mikołaja I[potrzebne źroacutedło]
Dotychczas łudzono się że Rosja wypełni zobowiązanie zawarte w akcie końcowym
kongresu wiedeńskiego gdzie car zobowiązywał się do przeprowadzenia tzw rozszerzenia
wewnętrznego (chodziło o przyłączenie do Kroacutelestwa prowincji zabranych w granicach
przedrozbiorowych z 1772 roku)
W lipcu i sierpniu 1830 roku wybuchły zwycięskie rewolucje we Francji i w Belgii ktoacutere
doprowadziły do podważenia systemu Świętego Przymierza
17 października car rozkazał przygotowanie mobilizacji alarmowej wojska polskiego i
rosyjskiego
21 października ks Franciszek Ksawery Drucki-Lubecki otrzymał polecenie przygotowania
finansoacutew Kongresoacutewki na wypadek wojny[a]
24 listopada Kongres Narodowy w Brukseli zdetronizował kroacutela Niderlandoacutew i ogłosił
faktyczną niepodległość Belgii
28 listopada dotarła do Kroacutelestwa Polskiego wieść o upadku prorosyjskiego rządu Wielkiej
Brytanii ks Artura Wellingtona Jednocześnie już 23 listopada członkowie sprzysiężenia
Podchorążych byli ostrzeżeni o ich dekonspiracji i przygotowanych aresztowaniach
Wydawać by się mogło że nadszedł ostatni dogodny moment do przeprowadzenia powstania
Wybuch
Ppor Piotr Wysocki 29 listopada 1830 r litografia na podstawie rysunku Jana Nepomucena
Żylińskiego
Wojciech Kossak Starcie belwederczykoacutew z kirasjerami rosyjskimi na moście w Łazienkach
29 listopada 1830
Chorągiew Za wolność naszą i waszą 1831
Warszawska Straż Bezpieczeństwa
Powstanie listopadowe 5 złotych 1831
W roku 1828 w warszawskiej Szkole Podchorążych Piechoty zawiązało się sprzysiężenie pod
dowoacutedztwem podporucznika Piotra Wysockiego przeciwko wodzowi naczelnemu wojsk
Kroacutelestwa Polskiego i dowoacutedcy sił rosyjskich stacjonujących w zachodnich guberniach Rosji
wielkiemu księciu Konstantemu ktoacutery był bratem cesarza Rosji i kroacutela Polski Mikołaja I Był
on powszechnie znienawidzony za stworzenie systemu tajnej policji i donosicielstwa a także
za publiczne poniżanie polskich oficeroacutew
Sygnałem do wybuchu powstania miał być pożar browaru na Solcu i kamienicy przy ul
Dzikiej Powstanie wybuchło wieczorem ok godz 1800 29 listopada 1830[b]
gdy
podporucznik Piotr Wysocki wszedł do Szkoły Podchorążych Piechoty w Łazienkach
przerwał zajęcia z taktyki ndash wygłosił mowę bdquoPolacy Wybiła godzina zemsty Dziś umrzeć
lub zwyciężyć potrzeba Idźmy a piersi wasze niech będą Termopilami dla wrogoacutewrdquo[8]
wyprowadzając podchorążych na miejsce zbioacuterki ndash pod pomnik kroacutela Jana III Sobieskiego
Grupa 24 spiskowcoacutew złożona głoacutewnie z młodych inteligentoacutew (min Ludwik Nabielak
Seweryn Goszczyński Leonard Rettel) wraz z częścią podchorążych opanowała Belweder ndash
rezydencję wielkiego księcia Jednakże Konstanty zdołał się przed napastnikami ukryć
Podobno zbiegł z pałacu przebrany w kobiece ubrania Powstańcy tylko dzięki pomocy
15 tys pospoacutelstwa i plebsu warszawskiego zdobyli woacutewczas Arsenał Z rąk powstańcoacutew
zginęło sześciu przeciwnych powstaniu generałoacutew Stanisław Trębicki Maurycy Hauke
Stanisław Potocki Ignacy Blumer Tomasz Siemiątkowski Joacutezef Nowicki ndash zastrzelony
wskutek pomyłki i pułkownik Filip Meciszewski
Osobny artykuł Pomnik oficeroacutew-lojalistoacutew poległych w Noc Listopadową
Następnego dnia wraz z uzbrojoną ludnością cywilną opanowali stolicę W ten sposoacuteb spisek
wojskowy przekształcił się w powstanie Wielki książę Konstanty z częścią wiernych mu
generałoacutew i wojsk wycofał się z Warszawy do karczmy na Wierzbnie nie podejmując działań
przeciwko powstańcom (w 1831 r zmarł na cholerę według innej wersji został
otruty[potrzebne źroacutedło]
)
30 listopada Rada Administracyjna powołała Straż Bezpieczeństwa dowodzoną przez Piotra
Łubieńskiego ktoacuterej zadaniem było rozbrojenie zrewoltowanej ludności cywilnej Warszawy
Broń odbierano powstańcom zakazano też używania rewolucyjnych kokard granatowo-biało-
czerwonych wprowadzając w ich miejsce białe
Po nieudanych proacutebach rozbrojenia powstańcoacutew przez Radę Administracyjną (kierowaną
przez księcia Franciszka Ksawerego Druckiego-Lubeckiego) będącą cywilną władzą
Kroacutelestwa nastąpiła eskalacja ruchu powstańczego 1 grudnia powstało Towarzystwo
Patriotyczne kierowane przez Maurycego Mochnackiego ktoacutere domagało się podjęcia
natychmiastowej akcji zbrojnej przeciwko wojskom rosyjskim stacjonującym w Kroacutelestwie
Ulegając tym naciskom Rada Administracyjna dokooptowała do swojego składu politykoacutew
Towarzystwa co z kolei wywołało sprzeciw żywiołoacutew konserwatywnych W celu
spacyfikowania nastrojoacutew 3 grudnia 1830 rozwiązano Radę Administracyjną i wyłoniony
został Rząd Tymczasowy ktoacuterego prezesem został książę Adam Jerzy Czartoryski Wodzem
Naczelnym rząd mianował gen Joacutezefa Chłopickiego Ten 5 grudnia ogłosił się dyktatorem
powstania usiłując jednocześnie doprowadzić do rokowań z carem W tym celu zaproponował
mediację Prus w sporze z Rosją Wysłany przez Chłopickiego do Mikołaja I pułkownik
Tadeusz Wyleżyński ujawnił mu dyslokację wojsk polskich[9]
Powroacutet wojsk polskich z Wierzbna 3 grudnia 1830 obraz Marcina Zaleskiego
Książę Drucki-Lubecki udał się do Petersburga by tam na czele polskiej delegacji rozpocząć
rokowania z carem Powołując się na powierzone jej instrukcje sejmowe delegacja ta miała
się domagać od Mikołaja I respektowania postanowień konstytucji z 1815 roku rozciągnięcia
jej postanowień na Litwę Wołyń i Podole zwołania Sejmu z udziałem posłoacutew z ziem
zabranych natychmiastowego opuszczenia terytorium Kroacutelestwa Polskiego przez wojska
rosyjskie
13 grudnia car wprowadził stan wojenny w prowincjach zabranych[10]
i wydał ukaz o
przeprowadzeniu mobilizacji korpusu interwencyjnego pod dowoacutedztwem feldmarszałka
Iwana Dybicza ktoacutery miał stłumić powstanie[11]
17 grudnia Mikołaj I wydał manifest do
Polakoacutew w ktoacuterym nakazywał przywroacutecenie Rady Administracyjnej w jej składzie
pierwotnym i skoncentrowanie wojsk polskich w okolicach Płocka
Zobacz w Wikiźroacutedłach tekst
Manifest obu izb sejmowych Kroacutelestwa Polskiego o powstaniu narodu polskiego
(20 grudnia 1830)
Jednakże sytuacja w Kroacutelestwie uległa dalszej radykalizacji 20 grudnia Sejm wydał manifest
w ktoacuterym ogłosił powstanie narodowe przeciw Rosji przedstawiając opinii międzynarodowej
przyczyny jego wybuchu Zaręczona wolność osobista zgwałcona zapełniono więzienia
wojenne sądy postanowione na osoby cywilne rozciągnięto sromotne kary na obywateli
ktoacuterych całą winą było że ducha i charakter narodowy ratować od zepsucia i zguby
zamierzali[potrzebne źroacutedło]
O ile Rosja zaatakuje Kroacutelestwo wroacuteg nasz nad jedną tylko pustynią
więcej panowanie swoje roztoczy[potrzebne źroacutedło]
21 grudnia dyktator Joacutezef Chłopicki rozwiązał
Rząd Tymczasowy i w jego miejsce powołał Radę Najwyższą Narodową 29 grudnia dyktator
powołał Komisję Rozpoznawczą do rozpatrzenia spraw osoacuteb podejrzanych o szpiegostwo[12]
Detronizacja cara Mikołaja I 25 stycznia 1831
Zobacz w Wikiźroacutedłach tekst
Rozkaz dzienny Iwana Dybicza Zabałkańskiego (13 stycznia 1831)
Zobacz w Wikiźroacutedłach tekst
Uchwała Sejmu o bezkroacutelewiu i niepodległości Polski oraz o powołaniu Rządu
Narodowego
17 stycznia wobec fiaska rokowań z Mikołajem I ktoacutery zażądał bezwarunkowej kapitulacji
powstańcoacutew gen Chłopicki złożył dymisję Radykalne Towarzystwo Patriotyczne kierowane
przez Joachima Lelewela zdobyło woacutewczas decydujący głos w sejmie ktoacutery 25 stycznia 1831
r na wniosek posła Romana Sołtyka podjął uchwałę o detronizacji Mikołaja I co było
roacutewnoznaczne z zerwaniem unii personalnej i aktem niepodległości Kroacutelestwa Poseł Jan
Ledoacutechowski wybiegł wtedy na środek sejmu i zawołał bdquoWyrzeknijmy więc wszyscy nie ma
Mikołajardquo Adam Czartoryski podpisując ten dokument miał powiedzieć bdquoZgubiliście
Polskęrdquo[potrzebne źroacutedło]
W odpowiedzi bowiem granice Kroacutelestwa Polskiego przekroczyła 115
tys armia rosyjska z 336 działami pod wodzą feldmarszałka Iwana Dybicza ktoacutery uzyskał od
cara nieograniczoną władzę nad ośmioma wojewoacutedztwami Kroacutelestwa Polskiego 29 stycznia
1831 sejm powołał w miejsce rozwiązanej Rady Najwyższej Narodowej Rząd Narodowy W
jego składzie znaleźli się książę Adam Jerzy Czartoryski Wincenty Niemojowski Stanisław
Barzykowski Teofil Morawski i Joachim Lelewel
Zobacz w Wikiźroacutedłach tekst
Odezwa do wojska (26 lutego 1831)
W celu wzmocnienia sił powstańczych Jan Olrych Szaniecki opracował projekt powołania
pospolitego ruszenia ktoacutery przez rozwiązanie kwestii chłopskiej miał przyciągnąć do
powstania masy chłopskie Projekt Szanieckiego poparty przez Towarzystwo Patriotyczne
został jednak odrzucony przez większość sejmową W kilka dni poacuteźniej to jest 21 czerwca
1831 r pospolite ruszenie zostało jednak powołane decyzją gen Skrzyneckiego jednak nie
poparte obietnicami poprawy bytu chłopoacutew nie wzbudziło w nich zainteresowania[13]
Wojna polsko-rosyjska
5 lutego 1831 roku armia rosyjska wkroczyła w granice Kroacutelestwa 7 lutego doszło do
pierwszych starć zbrojnych jeden z plutonoacutew 1 pułku ułanoacutew rozpędził w Siedlcach straż
przednią nieprzyjaciela W tym samym dniu 3 pułk ułanoacutew wyparł z Węgrowa dwa pułki
rosyjskie[14]
Generałowie Chłopicki i Skrzyniecki na czele wojsk polskich obraz Januarego
Suchodolskiego
Po początkowych odosobnionych sukcesach polskich pod Stoczkiem 14 lutego i Wawrem
doszło do rosyjskiej proacuteby szturmu na Warszawę Jednak nierozstrzygnięta bitwa o Olszynkę
Grochowską 25 lutego 1831 roku podczas ktoacuterej ciężko ranny został Chłopicki
uniemożliwiła te plany i przyniosła stronie polskiej sukces taktyczny
Po bitwie dyktaturę objął generał Jan Skrzynecki ktoacutery obawiał się podjąć kontrofensywy
Zgodził się na to dopiero pod koniec marca Śmiały plan opracowany przez generała Ignacego
Prądzyńskiego przynioacutesł sukcesy w bitwach pod Wawrem (II) Dębem Wielkim i Iganiami
Potem Skrzynecki przerwał jednak kontrofensywę Dopiero w maju zgodził się na nowy plan
Prądzyńskiego przewidujący rozbicie rosyjskich pułkoacutew gwardyjskich operujących w rejonie
Łomży i Ostrołęki W wyniku zwlekania wodza przewagę uzyskały wojska rosyjskie Wojska
Mikołaja I osłabiła wybuchła w kwietniu epidemia cholery i gorączka tyfoidalna W
Petersburgu rozpuszczano woacutewczas plotki o zatruwaniu studzien przez Polakoacutew[15]
Rosjanie
wygrali 26 maja bitwę pod Ostrołęką co załamało morale polskich żołnierzy Skrzynecki tym
razem znoacutew zwlekał z atakiem na dziesiątkowane przez cholerę wojska rosyjskie Dopiero 11
sierpnia złożony został z urzędu
Wprowadzenie do Warszawy jeńcoacutew i sztandaroacutew zdobytych pod Wawrem i Dębem Wielkim
obraz Marcina Zaleskiego
15 sierpnia Towarzystwo Patriotyczne podjęło proacutebę dokonania zamachu stanu Tłum
warszawski zamordował więzionych na Zamku Kroacutelewskim zdrajcoacutew Chaos opanował
woacutewczas generał Jan Krukowiecki ktoacutery stanął na czele rządu z niemal dyktatorską władzą
Tymczasem wojska rosyjskie dowodzone po śmierci Dybicza przez feldm Iwana
Paskiewicza 6 września po okrążeniu Warszawy od strony wschodniej dalekim marszem
przez mosty pod Włocławkiem zaatakowały miasto od zachodu Po utracie Woli gdzie
podczas rosyjskiego szturmu zginął gen Joacutezef Sowiński dowoacutedztwo powstania nie widząc
możliwości dalszej obrony stolicy poddało ją Kilka tygodni poacuteźniej nastąpił rozpad sejmu
Rządu Narodowego i wojska ktoacuterego znaczna część przekroczyła granice Prus i Galicji
W 1831 roku poeta rosyjski Aleksander Puszkin wyrażał potrzebę jak najszybszego
stłumienia polskiego buntu Należy ich zdusić powolność nasza jest męcząca Dla nas bunt
Polski to sprawa domowa prastara dziedziczna rozterka W sierpniu 1831 roku napisał
przesiąknięty szowinizmem wiersz Oszczercom Rosji we wrześniu po upadku Warszawy
Rocznica Borodina[16]
Wojna partyzancka
Kurpiki ostrołęckie ppłk Joacutezefa Zaliwskiego
Na początku 1831 gen Ignacy Prądzyński opracował dla sztabu generalnego plan koordynacji
polskich działań partyzanckich Zakładał on sformowanie dużej liczby małych oddziałoacutew
leśnych rekrutowanych ze straży bezpieczeństwa gwardii ruchomej i pułkoacutew wojewoacutedzkich
Całe Kroacutelestwo Polskie zostało podzielone na siedem stref działań do ktoacuterych skierowano
poszczegoacutelne ugrupowania powstańcze
W swoim założeniu małe niezwykle mobilne i nieuchwytne oddziały partyzanckie miały
operować na tyłach Rosjan przerywając ich komunikację nękając izolowane mniejsze
oddziały nieprzyjaciela W razie zagrożenia miały podlegać rozproszeniu i ponownie zbierały
się w wyznaczonym miejscu
W czasie kampanii 1831 8-tysięczne oddziały partyzanckie związały w wojewoacutedztwie
augustowskim i płockim dużą liczbę wojsk rosyjskich prawego skrzydła Mobilizowane po
lewej stronie Wisły były natychmiast przerzucane na tyły armii rosyjskiej
W Augustowskim operował oddział Michała Godlewskiego w sile ok 1 tys ludzi Tam też
działał najliczniejszy oddział majoroacutew Karola Szona i Antoniego Puszeta w sile 4 tys
żołnierzy rozbity 22 kwietnia w bitwie pod Mariampolem W Puszczy Kurpiowskiej działali
partyzanci ppłk Joacutezefa Zaliwskiego Oddział Zaliwskiego liczył ponad stu strzelcoacutew i jego
działalność polegała na organizowaniu zasadzek i atakowaniu transportoacutew z żywnością i
furażem Klęska pod Ostrołęką spowodowała osłabnięcie walk partyzanckich na Kurpiach[17]
Obok nich istniały wydzielone oddziały strzelcoacutew celnych podpułkownika Michała Kuszlla
majora Eustachego Grothusa i mjr Stanisława Krzesimowskiego ktoacutere składały się wyłącznie
ze strzelcoacutew wyborowych[18]
W razie potrzeby łączyły się one z armią regularną stanowiąc
wsparcie piechoty liniowej
Zobacz w Wikiźroacutedłach tekst
List Jana Skrzyneckiego do Fryderyka Wilhelma III (19 czerwca 1831)
Władze wojskowe rosyjskie z całą bezwzględnością zwalczały partyzantkę litewską
Oficeroacutew wziętych z bronią w ręku rozstrzeliwano szlachtę oddawano pod sądy wojenne i
skazywano na konfiskatę majątkoacutew i zesłanie Chłopoacutew karano chłostą zsyłano do
batalionoacutew syberyjskich wsie sprzyjające powstańcom palono Przy poparciu rządu
starowierzy napadali na dwory i rabowali je Władzom pomagała także ludność żydowska[19]
Poroacutewnanie stanu liczebnego wojsk stron w wojnie polsko-rosyjskiej 1831 roku
Powstanie listopadowe na ziemiach zabranych
Osobny artykuł Powstanie listopadowe na ziemiach zabranych
Po wybuchu powstania w Kroacutelestwie władze rosyjskie wprowadziły 1 grudnia 1830 stan
wojenny w guberni wileńskiej grodzieńskiej mińskiej i w obwodzie białostockim
Aresztowano potencjalnych przywoacutedcoacutew powstania na tych terenach skonfiskowano broń
pozostającą w rękach prywatnych uwięziono i zesłano na Syberię podejrzanych o
przygotowywanie wystąpień zbrojnych W Wilnie powołano tzw Komitet Głoacutewny starający
się utrzymywać kontakty z władzami powstańczymi w Warszawie i tworzącymi się tajnymi
komitetami powiatowymi W lutym 1831 na Żmudzi miało miejsce wrzenie chłopstwa
związane z poborem rekruta do wojska rosyjskiego W marcu powstanie rozprzestrzeniło się
na poszczegoacutelne powiaty litewskie Powstanie na Litwie związało w kluczowym momencie
wojny 30 tys żołnierzy rosyjskich przywracając tym samym roacutewnowagę strategiczną sił w
Kroacutelestwie W maju na Grodzieńszczyznę wkroczył korpus gen Dezyderego Chłapowskiego
W czerwcu gen Antoni Giełgud podjął nieudaną proacutebę zdobycia Wilna
Wobec niepowodzenia opanowania głoacutewnych centroacutew komunikacyjnych i zdobycia portu w
Połądze gdzie miał być wyładowany transport broni zakupionej w Wielkiej Brytanii
oddziały wojska polskiego podzieliły się w lipcu na trzy operujące oddzielnie korpusy
Zepchnięte przez wojska rosyjskie korpusy gen Chłapowskiego (dowodzony przez Giełguda)
i gen Franciszka Rohlanda zmuszone zostały do przekroczenia granicy z Kroacutelestwem Prus
Jedynie korpus gen Henryka Dembińskiego przedarł się do Kroacutelestwa Poszczegoacutelne
oddziały partyzanckie utrzymały się w puszczach litewskich do listopada 1831[20]
Lrsquoordre regne agrave Varsovie (porządek panuje w Warszawie) francuska karykatura z 1831
autorstwa Jean Ignace Isidore Geacuterarda
Reakcje państw ościennych
Reakcja Prus
Kroacutelestwo Prus było zdecydowanie wrogie powstaniu w Kroacutelestwie Kongresowym Już w
grudniu 1830 zmobilizowano pruską armię obserwacyjną pod dowoacutedztwem feldmarszałka
Augusta Neidhardta von Gneisenau z szefem sztabu generałem Carlem von Clausewitzem
ktoacuterej zadaniem było rozciągnięcie kordonu wojskowego pomiędzy Prusami i Kongresoacutewką
Zmobilizowano landwehrę wielkopolską ktoacuterą przerzucono na zachoacuted poza zaboacuter pruski do
Wittenbergi Sekwestrem objęto gotoacutewkę Banku Polskiego zdeponowaną w bankach
pruskich Wydano zakaz wysyłania do Kroacutelestwa amunicji broni żywności lekarstw i
środkoacutew opatrunkowych Według ustaleń Banku Polskiego Prusy wraz z Cesarstwem
Austriackim i innymi państwami niemieckimi zatrzymały bądź skonfiskowały 50 tysięcy
karabinoacutew 3 tysiące par pistoletoacutew 4 tysiące szabel 40 tysięcy luf karabinowych 22 tysiące
zamkoacutew 51 tysięcy funtoacutew prochu 355 tysięcy funtoacutew saletry zakupione we Francji i
Wielkiej Brytanii na potrzeby powstania
Oddziały polskie zmuszone do przekroczenia granicy pruskiej były natychmiast rozbrajane i
internowane Władze pruskie odesłały od razu do Rosji oddział kozakoacutew ktoacutery na początku
powstania schronił się w ich granicach
Reakcja Austrii
Postępowanie Austrii było bardziej ambiwalentne Władze austriackie wydały zakaz wywozu
broni i amunicji do Kroacutelestwa konfiskując 20 tysięcy karabinoacutew i 8 tysięcy szabel
zamoacutewionych w Wiedniu We Lwowie działała rosyjska agencja wywiadowcza z Wiednia
przesyłano do Petersburga przejęte listy i wiadomości ułatwiano sprowadzanie z Galicji
materiałoacutew do budowy mostoacutew dla wojsk rosyjskich
Z drugiej strony jednak Austriacy sprzedawali powstańcom stare karabiny nie do końca
przestrzegali także przepisoacutew dotyczących internowania oddziałoacutew polskich wchodzących w
ich granice Z Galicji cały czas napływała dla powstańcoacutew broń amunicja i lekarstwa
Gubernator Galicji książę August Longin von Lobkowitz utrzymywał cały czas kontakt we
Lwowie z przedstawicielem powstańczym Izydorem Pietruskim ułatwiając mu wysyłanie
materiałoacutew i ludzi do Kongresoacutewki dając także nadzieję mediacji austriackiej[21]
Polityka zagraniczna powstania
Od samego początku władze powstańcze proacutebowały uzyskać uznanie międzynarodowe dla
swojego wystąpienia W dążeniach tych powoływały się na postanowienia kongresu
wiedeńskiego ktoacuterego ustalenia wobec Polski były ich zdaniem przez Rosję złamane Polscy
wysłannicy w Londynie i Paryżu bezskutecznie proacutebowali uzyskać uznanie powstańcoacutew
przez Wielką Brytanię i Francję za stronę walczącą Rządy państw zachodnich uległy presji
rosyjskich przedstawicieli dyplomatycznych i uznały powstanie listopadowe za wewnętrzną
sprawę Imperium Rosyjskiego
Pewne znaczenie wypadki w Kroacutelestwie Polskim wywarły na obrady konferencji londyńskiej
zajmującej się sprawą Belgii Zajęta tłumieniem powstania Rosja przestała sprzeciwiać się
przyznaniu niepodległości tego państwa Mocarstwa zachodnie natomiast zażądały jedynie
zachowania neutralności przez Prusy i Austrię i ich nieinterwencji po stronie rosyjskiej w celu
stłumieniu powstania Neutralność ta była i tak łamana przez Prusy ktoacutere formalnie neutralne
udzielały schronienia rosyjskim maruderom zaopatrując armię rosyjską w broń i furaż
Posunęły się nawet do zbudowania dla Rosjan mostu w Osieku po ktoacuterym korpus
Paskiewicza przedarł się do Warszawy od zachodu
Austriacy natomiast internowali przebijający się z Wołynia korpus gen Joacutezefa Dwernickiego
Finis Poloniae 1831 obraz Dietricha Montena przedstawiający przekroczenie granicy z
Prusami przez rozbite oddziały powstańcze
Powstanie zostało potępione przez papieża Grzegorza XVI encykliką Cum primum z 9
czerwca 1832
Upadek powstania
Do upadku powstania i przegrania wojny w dużym stopniu przyczynili się niewierzący w
możliwość zwycięstwa i w gruncie rzeczy lojalistycznie nastawieni wobec cara
arystokratyczni przywoacutedcy polityczni Adam Jerzy Czartoryski Bonawentura Niemojowski
oraz nieudolni dowoacutedcy generałowie Joacutezef Chłopicki Jan Skrzynecki Jan Krukowiecki
Henryk Dembiński i Maciej Rybiński Powstał nawet na ten temat wierszyk[potrzebne źroacutedło]
Chłop nas zdradził
skrzynka przyskrzyniła
kruk oko wydziobał
ryba zatopiła
Nie można też zapominać o przewadze militarnej Rosji nie dającej żadnych nadziei na
prowadzenie wojny w dłuższym okresie[potrzebne źroacutedło]
Do upadku przyczyniły się także brak większego wsparcia ze strony ludności chłopskiej
wobec negatywnego stanowiska szlacheckich konserwatywnych władz powstańczych do
uwłaszczenia i likwidacji pańszczyzny na wsi
Nie doczekali się też powstańcy pomocy z zewnątrz a przeciwnie rządy większości[ktoacuterych]
państw europejskich napiętnowały powstańcoacutew jako bdquowichrzycielirdquo i zdrajcoacutew
Skutki
Zobacz też kategorie Polscy zesłańcy w Imperium Rosyjskim (powstanie
listopadowe) Skazani na karę śmierci za udział w powstaniu listopadowym
Polski Prometeusz obraz Horace Verneta jako alegoria upadku powstania listopadowego
Porwanie dzieci polskich przez żołnierzy rosyjskich na Placu Zamkowym w Warszawie
polityczne w lipcu 1831 powołano Komisję Rządu Tymczasowego pod prezesurą
gen Franciszka Ksawerego Dąbrowskiego ktoacutera na terenach zajętych przez wojska
rosyjskie przeprowadziła likwidację administracji powstańczej[22]
Jesienią 1831 roku
Rosjanie powołali Rząd Tymczasowy Kroacutelestwa Polskiego pod prezesurą Fiodora
Engela ktoacuterego zadaniem była pacyfikacja i militaryzacja Kroacutelestwa administracja
została podporządkowana naczelnikom wojennym naczelnie komenderujący czynną
armią generał-gubernator Kroacutelestwa Polskiego feldmarszałek Iwan Paskiewicz[23]
22
listopada 1831 wydał z rozkazu cesarza Mikołaja I postanowienie unieważniające bdquona
zawszerdquo wszystkie uchwały i rozporządzenia bdquoRządu Rewolucyjnegordquo[23]
w 1832
roku nastąpiło znaczne ograniczenie autonomii Kroacutelestwa Polskiego zastąpienie
konstytucji Statutem Organicznym wcielenie armii polskiej do rosyjskiej zniesienie
polskiego sejmu i samorządoacutew postępująca rusyfikacja administracji namiestnikiem
kroacutelestwa został Iwan Paskiewicz
prawne brak respektowania dotyczących Polski postanowień kongresu wiedeńskiego
był uzasadniany jako konsekwencja podboju militarnego Kroacutelestwa Polskiego
kulturalne likwidacja polskiego szkolnictwa wyższego obniżenie jakości szkolnictwa
średniego spadek liczby szkoacuteł elementarnych wprowadzenie języka rosyjskiego jako
dodatkowego do szkoacuteł średnich
gospodarcze nałożono wysoką kontrybucję zbudowano na koszt Polski Cytadelę z
silnym garnizonem rosyjskim wprowadzono barierę celną na granicy polsko-
rosyjskiej po 1840 roku wprowadzono rosyjski system monetarny oraz system miar i
wag
demograficzne interwencyjna armia rosyjska przywlokła ze sobą epidemię cholery
dziesiątkującą ludność Kroacutelestwa w wyniku powstania około 11 tysięcy osoacuteb opuściło
kraj (zobacz Wielka Emigracja) w następnych latach sporą liczbę mężczyzn z
Kroacutelestwa wcielono do armii rosyjskiej
W ramach represji do specjalnych batalionoacutew tzw kantonistoacutew Armii Imperium
Rosyjskiego wcielono dzieci polskie[24]
Zobacz w Wikiźroacutedłach tekst
Manifest Mikołaja I do Rosjan i armii rosyjskiej z okazji zakończenia wojny
przeciwko Polsce (18 października 1831)
Dowoacutedztwo powstania
Naczelni wodzowie
gen dyw Joacutezef Chłopicki 5 grudnia 1830 ndash 17 stycznia 1831
gen dyw Michał Gedeon Radziwiłł 20 stycznia ndash 26 lutego 1831
gen dyw Jan Zygmunt Skrzynecki 26 lutego ndash 12 sierpnia 1831
gen dyw Henryk Dembiński[c]
12 sierpnia ndash 17 sierpnia 1831
gen bryg Ignacy Prądzyński 16 sierpnia ndash 19 sierpnia 1831
gen dyw Kazimierz Małachowski[c]
20 sierpnia ndash 10 września 1831
gen dyw Jan Nepomucen Umiński 23 września ndash 24 września 1831
gen dyw Maciej Rybiński 24 września ndash 9 października 1831[d]
Źroacutedła[25]
Szefowie sztabu głoacutewnego
gen bryg Joacutezef Mroziński
gen bryg Wojciech Chrzanowski
gen bryg Ignacy Prądzyński[c]
gen dyw Tomasz Łubieński
gen bryg Jakub Lewiński
Kwatermistrzowie generalni
gen art Maurycy Hauke zamordowany za odmowę przyłączenia się do powstania[26]
gen dyw Jan Chrzciciel de Grandville Malletski
gen bryg Ignacy Prądzyński
płk Marcin Klemensowski[c]
gen bryg Ignacy Prądzyński
gen bryg Klemens Kołaczkowski
gen dyw Ignacy Prądzyński
płk Marcin Klemensowski
Generałowie dyżurni
gen dyw Joacutezef Rautenstrauch
gen bryg Franciszek Morawski
Dowoacutedcy jazdy
gen jazdy Aleksander Rożniecki
gen dyw Jan Weyssenhoff
Dowoacutedcy piechoty
gen piechoty Stanisław Potocki zamordowany za odmowę uczestnictwa w powstaniu
Źroacutedła[27]
Bitwy powstania listopadowego
Bitwa pod Stoczkiem 1831 mal Jan Rosen
Olszynka Grochowska 1831 mal Wojciech Kossak
Bitwa pod Ostrołęką 1831 mal Juliusz Kossak
Satyryczny rysunek pt bdquoPorządek zapanował w Warszawierdquo
Położenie oddziałoacutew polskich i rosyjskich podczas I bitwy pod Wawrem 19 II 1831
Walki odwrotowe (ofensywa rosyjska na Warszawę)
bitwa pod Stoczkiem ndash 14 lutego 1831 zwycięstwo wojsk polskich
bitwa pod Dobrem ndash 17 lutego 1831 zwycięstwo wojsk polskich
I bitwa pod Kałuszynem ndash 17 lutego 1831 nierozstrzygnięta
I bitwa pod Wawrem ndash 19 lutego 1831 zwycięstwo wojsk polskich
bitwa pod Białołęką ndash 24 lutego ndash 25 lutego 1831 zwycięstwo wojsk polskich
bitwa o Olszynkę Grochowską ndash 25 lutego 1831 bitwa nierozstrzygnięta taktyczne
zwycięstwo wojsk polskich
Ofensywa Dwernickiego
bitwa pod Nową Wsią ndash 19 lutego 1831 zwycięstwo wojsk polskich
bitwa pod Puławami ndash 2 marca 1831 zwycięstwo wojsk polskich
bitwa pod Kurowem ndash 3 marca 1831 zwycięstwo wojsk polskich
bitwa pod Poryckiem ndash 11 kwietnia 1831 zwycięstwo wojsk polskich
bitwa pod Boremlem ndash 18 kwietnia ndash 19 kwietnia 1831 zwycięstwo wojsk polskich
Ofensywa Prądzyńskiego (na szosie brzeskiej)
II bitwa pod Wawrem ndash 31 marca 1831 zwycięstwo wojsk polskich
bitwa pod Dębem Wielkim ndash 31 marca 1831 zwycięstwo wojsk polskich
II bitwa pod Kałuszynem ndash 2 kwietnia 1831 zwycięstwo wojsk polskich
bitwa pod Domanicami ndash 10 kwietnia 1831 zwycięstwo wojsk polskich
bitwa pod Iganiami ndash 10 kwietnia 1831 zwycięstwo wojsk polskich
Ofensywa Sierawskiego
bitwa pod Wronowem ndash 17 kwietnia 1831 przegrana przez wojska polskie
bitwa pod Kazimierzem Dolnym ndash 18 kwietnia 1831 przegrana przez wojska polskie
Bitwy ugrupowań partyzanckich
bitwa pod Nowogrodem ndash 23 lutego 1831 zwycięstwo wojsk polskich
bitwa pod Kiejdanami ndash 29 kwietnia 1831 roku zwycięstwo wojsk polskich
bitwa pod Połągą ndash 10 maja ndash 14 maja 1831 przegrana przez wojska polskie
bitwa pod Daszowem ndash 14 maja 1831 przegrana przez wojska polskie
bitwa pod Mariampolem ndash 22 kwietnia 1831 przegrana wojsk polskich
Wyprawa Chrzanowskiego
bitwa pod Firlejem ndash 9 maja 1831 zwycięstwo wojsk polskich
Bitwa pod Lubartowem ndash 10 maja 1831 bitwa nierozstrzygnięta
Wyprawa na gwardie cesarskie
bitwa pod Jędrzejowem ndash 13 maja 1831 zwycięstwo wojsk polskich
bitwa pod Tykocinem ndash 21 maja 1831 zwycięstwo wojsk polskich
bitwa pod Nurem ndash 22 maja 1831 zwycięstwo wojsk polskich
bitwa pod Ostrołęką ndash 26 maja 1831 przegrana przez wojska polskie
bitwa pod Rajgrodem ndash 29 maja 1831 zwycięstwo wojsk polskich
Wyprawa Jankowskiego
bitwa pod Budziskami ndash 19 czerwca 1831 zwycięstwo wojsk polskich
bitwa pod Łysobykami ndash 19 czerwca 1831 zwycięstwo wojsk polskich
Inne
bitwa pod Sokołowem Podlaskim ndash 21 kwietnia 1831 zwycięstwo wojsk polskich
bitwa pod Kuflewem ndash 25 kwietnia 1831 bitwa nierozstrzygnięta
I bitwa pod Mińskiem Mazowieckim ndash 26 kwietnia 1831 bitwa nierozstrzygnięta
bitwa pod Uchaniami ndash 11-12 czerwca 1831
I bitwa pod Wilnem ndash 19 czerwca 1831 przegrana przez wojska polskie
bitwa pod Szawlami ndash 8 lipca 1831 przegrana przez wojska polskie
III bitwa pod Kałuszynem ndash 10 lipca 1831 wygrana
II bitwa pod Mińskiem Mazowieckim ndash 14 lipca 1831 bitwa nierozstrzygnięta
bitwa pod Iłżą ndash 9 sierpnia 1831 zwycięstwo wojsk polskich
bitwa pod Gniewoszowem ndash 9 sierpnia 1831 przegrana przez wojska polskie
II bitwa pod Wilnem ndash 17 sierpnia 1831 przegrana przez wojska polskie
bitwa pod Rogoźnicą ndash 29 sierpnia 1831 zwycięstwo wojsk polskich
szturm Warszawy ndash 6-7 września 1831 zajęcie miasta przez Rosjan (min obrona
reduty Ordona i reduty Wolskiej)
Zobacz też
Zobacz w Wikiźroacutedłach tekst
Powstanie listopadowe
Zobacz w Wikicytatach kolekcję cytatoacutew Powstanie listopadowe
Wodzowie naczelni powstania listopadowego
Generałowie polscy powstania listopadowego
Powstańcy listopadowi
Powstanie listopadowe na ziemiach zabranych
Joacutezefa Rostkowska
Powstanie narodu polskiego w roku 1830 i 1831
Sprzysiężenie Wysockiego
Czwartacy
dukat powstańczy
Dzień Podchorążego
Emilia Plater
Polska pod zaborami
Rząd Narodowy
Uchwała Sejmu o detronizacji Mikołaja I
Polska Odznaka Zaszczytna za Zasługi Wojenne
Medal za Wzięcie Szturmem Warszawy w 1831 roku
Gwiazda Wytrwałości
Kalendarium historii Polski
Pieśni powstania listopadowego
Uwagi
1
Nigdy nie udowodniono że Mikołaj I zamierzał woacutewczas interweniować w Europie
zachodniej Co więcej konstytucja Kroacutelestwa Polskiego zabraniała używania armii polskiej
poza jego granicami Bardziej prawdopodobne jest że już woacutewczas liczył się z wybuchem
powstania w Polsce Nie można nawet wykluczyć że powstanie to zostało sprowokowane
przez Rosję ktoacutera mogła wykorzystać dogodną sytuację międzynarodową do zniszczenia
autonomii Kroacutelestwa
Powstanie wybuchło w najmniej sprzyjających okolicznościach gdy Rosjanie ogłosili i
rozpoczęli już przeprowadzanie mobilizacji alarmowej
Pełniący obowiązki
4 Od 25 września sprawował też najwyższą władzę cywilną
Przypisy
1
Okońska A Marcin Zaleski malarz Warszawy Warszawa 1990 s 48ndash51 77 ISBN 83-
03-03152-X
Stefan Kieniewicz Andrzej Zahorski Władysław Zajewski Trzy powstania narodowe
Warszawa 1992 s 273
Stefan Kieniewicz Andrzej Zahorski Władysław Zajewski Trzy powstania narodowe
Warszawa 1992 s 274
Wacław Tokarz Wojna polsko-rosyjska 1830 i 1831 Warszawa 1993 passim
Tego dnia poddała się twierdza w Zamościu ostatni punkt oporu powstańcoacutew
Sławomir Węgrzynowicz Patrioci i zdrajcy Społeczeństwo Kroacutelestwa Polskiego wobec
mikołajowskiej polityki Rosji w latach 1846-1856 Krakoacutew 2014 s 34
180 lat temu Watykan potępił powstanie listopadowe (pol) Wirtualna Polska [dostęp
2015-02-12]
Za Pamiętnik Piotra Wysockiego Warszawa Redakcja Wydawnictw WAT 2006 s 35-
36 ISBN 8389399342
Wacław Tokarz Wojna polsko-rosyjska 1830 i 1831 Warszawa 1993 s 89
Wacław Tokarz Wojna polsko-rosyjska 1830 i 1831 Warszawa 1993 s 137
Już 7 grudnia Mikołaj I wydał rozkaz wkroczenia w granice Kroacutelestwa Polskiego
korpusu gen Grigorija Rosena
Franciszka Ramotowska Władze centralne Powstania Listopadowego 18301831 r w
Archiwum Akt Dawnych w Warszawie przewodnik po zasobie t II Epoka porozbiorowa
Warszawa 1998 s 347
Władysław Lewandowski 1959 darr s 162
E Callier Bitwy i potyczki stoczone przez wojsko polskie w roku 1831 Drukarnia
Dziennika Poznańskiego Poznań 1887 s 1-2
Wacław Tokarz Wojna polsko-rosyjska 1830 i 1831 Warszawa 1993 s 274 Ludwik
Bazylow Polacy w Petersburgu 1984 s 187
Jan Kucharzewski Od białego do czerwonego caratu t I Warszawa 1998 s 153
Janusz Szczepański Społeczeństwo Mazowsza Poacutełnocnego wobec Powstania
Listopadowego Rocznik Mazowiecki T 15 2003 s 50-51
Formacje podobne do jegroacutew złożone z myśliwych ndash obytych z odprzodową bronią
gwintowaną umożliwiającą prowadzenie precyzyjnego ognia powyżej 100 m W oacutewczesnym
wojsku stosowano odprzodową broń gładkolufową np karabin wz 1777 i jego rosyjskie
wersje np wz 1809 w celu szybszego ładowania ndash zob ładunek
Wacław Tokarz Wojna polsko-rosyjska 1830 i 1831 Warszawa 1993 s 231
Jacek Feduszka Powstanie Listopadowe na Litwie i Żmudzi w Teka Kom Hist OL
PAN 2004 1 s 110ndash160 Stefan Kieniewicz Andrzej Zahorski Władysław Zajewski Trzy
powstania narodowe Warszawa 1992 s 224-229 Wacław Tokarz Wojna polsko-rosyjska
1830 i 1831 Warszawa 1993 s 226-232
Wacław Tokarz Wojna polsko-rosyjska 1830 i 1831 Warszawa 1993 s 105-107
Franciszka Ramotowska Rząd Tymczasowy Kroacutelestwa Polskiego (Engla) w Archiwum
Głoacutewne Akt Dawnych w Warszawie przewodnik po zasobie t II Epoka porozbiorowa
Warszawa 1998 s 153
Franciszka Ramotowska Rząd Tymczasowy Kroacutelestwa Polskiego (Engla) w Archiwum
Głoacutewne Akt Dawnych w Warszawie przewodnik po zasobie t II Epoka porozbiorowa
Warszawa 1998 s 152-153
Solidarność 1830 Niemcy i Polacy po Powstaniu Listopadowym Warszawa 2005 s
159-161
Ireneusz Ihnatowicz Andrzej Biernat Vademecum do badań nad historią XIX i XX
wieku Warszawa 2003 s 483
Encyklopedia PWN ndash Hauke Maurycy
27 Marek Tarczyński Generalicja powstania listopadowego Wyd MON 1988
Bibliografia
Diariusz sejmu z r1830-1831 Krakoacutew M Rostworowski 1907
Wyboacuter źroacutedeł do powstania listopadowego oprac J Dutkiewicz Wrocław 1957
Powstanie listopadowe 1830-1831 Dzieje wewnętrzne Militaria Europa wobec
powstania pod red W Zajewskiego Warszawa 1980
Edmund Callier Bitwy i potyczki stoczone przez wojsko polskie w roku 1831 1887
Tomasz Chludziński Szlakami powstania listopadowego Warszawa 1985
Tadeusz Edward Domański Epoka Powstania Listopadowego Lublin 2000
Z Gołba Rozwoacutej władz Kroacutelestwa Polskiego w okresie powstania listopadowego
Wrocław 1971
Romuald Kaczmarek Skoro już ndash to należało się bić Powstanie Listopadowe
bdquoNajwyższy Czasrdquo 1996 nr 49 s 21
Stefan Kieniewicz Andrzej Zahorski Władysław Zajewski Trzy powstania
narodowe kościuszkowskie listopadowe i styczniowe Warszawa 1994
Henryk Kocoacutej Niemcy a Powstanie Listopadowe Warszawa 1970
Jerzy Łojek Szanse powstania listopadowego rozważania historyczne Warszawa
1986
Tomasz Łubieński Bić się czy nie bić O polskich powstaniach wyd 3 Krakoacutew 1989
Franciszka Ramotowska Władze Centralne Powstania Listopadowego 18301831 r
[w] Archiwum Głoacutewne Akt Dawnych w Warszawie Przewodnik po zasobie t 2
Epoka porozbiorowa pod red F Ramotowskiej Warszawa 1998 s 337ndash366
W Rostocki Rola wodzoacutew naczelnych w powstaniu listopadowym Studium
historyczno-prawne Wrocław 1955
Marek Tarczyński Generalicja powstania listopadowego Warszawa 1980
Feliks Wrotnowski Powstanie na Wołyniu Podolu i Ukrainie w roku 1831 Paryż
1837-1838
Xięga Pamiątkowa w 50-letnią rocznicę powstania roku 1830 zawierająca spis
imienny dowoacutedzcoacutew i sztabs-oficeroacutew tudzież oficeroacutew podoficeroacutew i żołnierzy Armii
Polskiej w tymż roku krzyżem wojskowym bdquoVirtuti Militariirdquo ozdobionych 1881
Aleksander Zaborowski Wojna na Litwie w roku 1831
Janina Znamirowska Liryka Powstania Listopadowego Warszawa 1930
Henryk Żaliński Stracone szanse Wielka Emigracja o powstaniu listopadowym
Warszawa Wydawnictwo MON 1982 ISBN 83-11-06829-1
Władysław Lewandowski Uczestnicy powstania listopadowego opowiadają
Warszawa PZWSZ 1959
Linki zewnętrzne
Noc Listopadowa wiersz Bazylego Bukolika
Powstanie Listopadowe ndash Wojna niewykorzystanych możliwości ndash Inne Oblicza
Historii
Powstanie listopadowe ndash Serwis bdquoKonflikty Zbrojnerdquo
Mariampol - Kuflew - Mińsk Mazowiecki (I) - Firlej - Lubartoacutew - Połąga - Jędrzejoacutew - Daszoacutew
- Tykocin - Nur - Ostrołęka - Rajgroacuted - Grajewo
- Kock (I) - Budziska - Łysobyki - Ponary - Kałuszyn (III) - Mińsk Mazowiecki (II) - Iłża -
Gniewoszoacutew - Wilno (II) - Międzyrzec Podlaski
- Warszawa - Kock (II) - Księte
Herb Kroacutelestwa Polskiego z 1831
Powstanie listopadowe wojna polsko-rosyjska 1830-1831[4]
ndash polskie powstanie narodowe
przeciw Rosji ktoacutere wybuchło w nocy z 29 na 30 listopada 1830 roku a zakończyło się 21
października 1831 roku[5]
Zasięgiem swoim objęło Kroacutelestwo Polskie i część ziem zabranych
(Litwę Żmudź i Wołyń)
W rocznicę wybuchu powstania obchodzony jest Dzień Podchorążego Po upadku powstania
listopadowego cesarz Mikołaj I Romanow wypowiedział słowa Nie wiem czy będzie jeszcze
kiedy jaka Polska ale tego jestem pewien że nie będzie już Polakoacutew[6]
Oacutewczesny Papież Grzegorz XVI potępił wybuch powstania jako zbuntowanie się przeciwko
bdquolegalnej władzy carardquo[7]
Spis treści
1 Geneza powstania
2 Wybuch
3 Wojna polsko-rosyjska
4 Wojna partyzancka
5 Powstanie listopadowe na ziemiach zabranych
6 Reakcje państw ościennych
o 61 Reakcja Prus
o 62 Reakcja Austrii
7 Polityka zagraniczna powstania
8 Upadek powstania
9 Skutki
10 Dowoacutedztwo powstania
o 101 Naczelni wodzowie
o 102 Szefowie sztabu głoacutewnego
o 103 Kwatermistrzowie generalni
o 104 Generałowie dyżurni
o 105 Dowoacutedcy jazdy
o 106 Dowoacutedcy piechoty
11 Bitwy powstania listopadowego
12 Zobacz też
13 Uwagi
14 Przypisy
15 Bibliografia
16 Linki zewnętrzne
Geneza powstania
Osobne artykuły Rewolucja lipcowa we Francji i Rewolucja belgijska
Głoacutewną przyczyną wybuchu powstania listopadowego było nieprzestrzeganie przez cesarzy
Imperium Rosyjskiego postanowień konstytucji z 1815 roku Aleksander I w 1819 roku znioacutesł
wolność prasy i wprowadził cenzurę prewencyjną W roku 1821 zawieszono wolność
zgromadzeń i zakazano działalności masonerii W październiku 1824 roku skazano Waleriana
Łukasińskiego przywoacutedcę Wolnomularstwa Narodowego W roku 1823 Rosjanie rozbili sieć
tajnych stowarzyszeń w prowincjach zabranych Nikołaj Nowosilcow rozpoczął
prześladowanie członkoacutew towarzystw filomatoacutew i filaretoacutew W 1825 roku car zlikwidował
jawność obrad sejmowych
Jednocześnie wzmogły się prześladowania polskich organizacji niepodległościowych W
1827 roku nastąpiły aresztowania członkoacutew Towarzystwa Patriotycznego Sąd sejmowy
wydając łagodne wyroki na podejrzanych i oczyszczając ich z zarzutu zdrady stanu pośrednio
potwierdził że występowali oni w dobrej wierze przywroacutecenia przestrzegania zapisoacutew
konstytucji 1815 roku Polska opinia publiczna straciła też wtedy ostatecznie złudzenia co do
prawdziwych zamierzeń cara Mikołaja I[potrzebne źroacutedło]
Dotychczas łudzono się że Rosja wypełni zobowiązanie zawarte w akcie końcowym
kongresu wiedeńskiego gdzie car zobowiązywał się do przeprowadzenia tzw rozszerzenia
wewnętrznego (chodziło o przyłączenie do Kroacutelestwa prowincji zabranych w granicach
przedrozbiorowych z 1772 roku)
W lipcu i sierpniu 1830 roku wybuchły zwycięskie rewolucje we Francji i w Belgii ktoacutere
doprowadziły do podważenia systemu Świętego Przymierza
17 października car rozkazał przygotowanie mobilizacji alarmowej wojska polskiego i
rosyjskiego
21 października ks Franciszek Ksawery Drucki-Lubecki otrzymał polecenie przygotowania
finansoacutew Kongresoacutewki na wypadek wojny[a]
24 listopada Kongres Narodowy w Brukseli zdetronizował kroacutela Niderlandoacutew i ogłosił
faktyczną niepodległość Belgii
28 listopada dotarła do Kroacutelestwa Polskiego wieść o upadku prorosyjskiego rządu Wielkiej
Brytanii ks Artura Wellingtona Jednocześnie już 23 listopada członkowie sprzysiężenia
Podchorążych byli ostrzeżeni o ich dekonspiracji i przygotowanych aresztowaniach
Wydawać by się mogło że nadszedł ostatni dogodny moment do przeprowadzenia powstania
Wybuch
Ppor Piotr Wysocki 29 listopada 1830 r litografia na podstawie rysunku Jana Nepomucena
Żylińskiego
Wojciech Kossak Starcie belwederczykoacutew z kirasjerami rosyjskimi na moście w Łazienkach
29 listopada 1830
Chorągiew Za wolność naszą i waszą 1831
Warszawska Straż Bezpieczeństwa
Powstanie listopadowe 5 złotych 1831
W roku 1828 w warszawskiej Szkole Podchorążych Piechoty zawiązało się sprzysiężenie pod
dowoacutedztwem podporucznika Piotra Wysockiego przeciwko wodzowi naczelnemu wojsk
Kroacutelestwa Polskiego i dowoacutedcy sił rosyjskich stacjonujących w zachodnich guberniach Rosji
wielkiemu księciu Konstantemu ktoacutery był bratem cesarza Rosji i kroacutela Polski Mikołaja I Był
on powszechnie znienawidzony za stworzenie systemu tajnej policji i donosicielstwa a także
za publiczne poniżanie polskich oficeroacutew
Sygnałem do wybuchu powstania miał być pożar browaru na Solcu i kamienicy przy ul
Dzikiej Powstanie wybuchło wieczorem ok godz 1800 29 listopada 1830[b]
gdy
podporucznik Piotr Wysocki wszedł do Szkoły Podchorążych Piechoty w Łazienkach
przerwał zajęcia z taktyki ndash wygłosił mowę bdquoPolacy Wybiła godzina zemsty Dziś umrzeć
lub zwyciężyć potrzeba Idźmy a piersi wasze niech będą Termopilami dla wrogoacutewrdquo[8]
wyprowadzając podchorążych na miejsce zbioacuterki ndash pod pomnik kroacutela Jana III Sobieskiego
Grupa 24 spiskowcoacutew złożona głoacutewnie z młodych inteligentoacutew (min Ludwik Nabielak
Seweryn Goszczyński Leonard Rettel) wraz z częścią podchorążych opanowała Belweder ndash
rezydencję wielkiego księcia Jednakże Konstanty zdołał się przed napastnikami ukryć
Podobno zbiegł z pałacu przebrany w kobiece ubrania Powstańcy tylko dzięki pomocy
15 tys pospoacutelstwa i plebsu warszawskiego zdobyli woacutewczas Arsenał Z rąk powstańcoacutew
zginęło sześciu przeciwnych powstaniu generałoacutew Stanisław Trębicki Maurycy Hauke
Stanisław Potocki Ignacy Blumer Tomasz Siemiątkowski Joacutezef Nowicki ndash zastrzelony
wskutek pomyłki i pułkownik Filip Meciszewski
Osobny artykuł Pomnik oficeroacutew-lojalistoacutew poległych w Noc Listopadową
Następnego dnia wraz z uzbrojoną ludnością cywilną opanowali stolicę W ten sposoacuteb spisek
wojskowy przekształcił się w powstanie Wielki książę Konstanty z częścią wiernych mu
generałoacutew i wojsk wycofał się z Warszawy do karczmy na Wierzbnie nie podejmując działań
przeciwko powstańcom (w 1831 r zmarł na cholerę według innej wersji został
otruty[potrzebne źroacutedło]
)
30 listopada Rada Administracyjna powołała Straż Bezpieczeństwa dowodzoną przez Piotra
Łubieńskiego ktoacuterej zadaniem było rozbrojenie zrewoltowanej ludności cywilnej Warszawy
Broń odbierano powstańcom zakazano też używania rewolucyjnych kokard granatowo-biało-
czerwonych wprowadzając w ich miejsce białe
Po nieudanych proacutebach rozbrojenia powstańcoacutew przez Radę Administracyjną (kierowaną
przez księcia Franciszka Ksawerego Druckiego-Lubeckiego) będącą cywilną władzą
Kroacutelestwa nastąpiła eskalacja ruchu powstańczego 1 grudnia powstało Towarzystwo
Patriotyczne kierowane przez Maurycego Mochnackiego ktoacutere domagało się podjęcia
natychmiastowej akcji zbrojnej przeciwko wojskom rosyjskim stacjonującym w Kroacutelestwie
Ulegając tym naciskom Rada Administracyjna dokooptowała do swojego składu politykoacutew
Towarzystwa co z kolei wywołało sprzeciw żywiołoacutew konserwatywnych W celu
spacyfikowania nastrojoacutew 3 grudnia 1830 rozwiązano Radę Administracyjną i wyłoniony
został Rząd Tymczasowy ktoacuterego prezesem został książę Adam Jerzy Czartoryski Wodzem
Naczelnym rząd mianował gen Joacutezefa Chłopickiego Ten 5 grudnia ogłosił się dyktatorem
powstania usiłując jednocześnie doprowadzić do rokowań z carem W tym celu zaproponował
mediację Prus w sporze z Rosją Wysłany przez Chłopickiego do Mikołaja I pułkownik
Tadeusz Wyleżyński ujawnił mu dyslokację wojsk polskich[9]
Powroacutet wojsk polskich z Wierzbna 3 grudnia 1830 obraz Marcina Zaleskiego
Książę Drucki-Lubecki udał się do Petersburga by tam na czele polskiej delegacji rozpocząć
rokowania z carem Powołując się na powierzone jej instrukcje sejmowe delegacja ta miała
się domagać od Mikołaja I respektowania postanowień konstytucji z 1815 roku rozciągnięcia
jej postanowień na Litwę Wołyń i Podole zwołania Sejmu z udziałem posłoacutew z ziem
zabranych natychmiastowego opuszczenia terytorium Kroacutelestwa Polskiego przez wojska
rosyjskie
13 grudnia car wprowadził stan wojenny w prowincjach zabranych[10]
i wydał ukaz o
przeprowadzeniu mobilizacji korpusu interwencyjnego pod dowoacutedztwem feldmarszałka
Iwana Dybicza ktoacutery miał stłumić powstanie[11]
17 grudnia Mikołaj I wydał manifest do
Polakoacutew w ktoacuterym nakazywał przywroacutecenie Rady Administracyjnej w jej składzie
pierwotnym i skoncentrowanie wojsk polskich w okolicach Płocka
Zobacz w Wikiźroacutedłach tekst
Manifest obu izb sejmowych Kroacutelestwa Polskiego o powstaniu narodu polskiego
(20 grudnia 1830)
Jednakże sytuacja w Kroacutelestwie uległa dalszej radykalizacji 20 grudnia Sejm wydał manifest
w ktoacuterym ogłosił powstanie narodowe przeciw Rosji przedstawiając opinii międzynarodowej
przyczyny jego wybuchu Zaręczona wolność osobista zgwałcona zapełniono więzienia
wojenne sądy postanowione na osoby cywilne rozciągnięto sromotne kary na obywateli
ktoacuterych całą winą było że ducha i charakter narodowy ratować od zepsucia i zguby
zamierzali[potrzebne źroacutedło]
O ile Rosja zaatakuje Kroacutelestwo wroacuteg nasz nad jedną tylko pustynią
więcej panowanie swoje roztoczy[potrzebne źroacutedło]
21 grudnia dyktator Joacutezef Chłopicki rozwiązał
Rząd Tymczasowy i w jego miejsce powołał Radę Najwyższą Narodową 29 grudnia dyktator
powołał Komisję Rozpoznawczą do rozpatrzenia spraw osoacuteb podejrzanych o szpiegostwo[12]
Detronizacja cara Mikołaja I 25 stycznia 1831
Zobacz w Wikiźroacutedłach tekst
Rozkaz dzienny Iwana Dybicza Zabałkańskiego (13 stycznia 1831)
Zobacz w Wikiźroacutedłach tekst
Uchwała Sejmu o bezkroacutelewiu i niepodległości Polski oraz o powołaniu Rządu
Narodowego
17 stycznia wobec fiaska rokowań z Mikołajem I ktoacutery zażądał bezwarunkowej kapitulacji
powstańcoacutew gen Chłopicki złożył dymisję Radykalne Towarzystwo Patriotyczne kierowane
przez Joachima Lelewela zdobyło woacutewczas decydujący głos w sejmie ktoacutery 25 stycznia 1831
r na wniosek posła Romana Sołtyka podjął uchwałę o detronizacji Mikołaja I co było
roacutewnoznaczne z zerwaniem unii personalnej i aktem niepodległości Kroacutelestwa Poseł Jan
Ledoacutechowski wybiegł wtedy na środek sejmu i zawołał bdquoWyrzeknijmy więc wszyscy nie ma
Mikołajardquo Adam Czartoryski podpisując ten dokument miał powiedzieć bdquoZgubiliście
Polskęrdquo[potrzebne źroacutedło]
W odpowiedzi bowiem granice Kroacutelestwa Polskiego przekroczyła 115
tys armia rosyjska z 336 działami pod wodzą feldmarszałka Iwana Dybicza ktoacutery uzyskał od
cara nieograniczoną władzę nad ośmioma wojewoacutedztwami Kroacutelestwa Polskiego 29 stycznia
1831 sejm powołał w miejsce rozwiązanej Rady Najwyższej Narodowej Rząd Narodowy W
jego składzie znaleźli się książę Adam Jerzy Czartoryski Wincenty Niemojowski Stanisław
Barzykowski Teofil Morawski i Joachim Lelewel
Zobacz w Wikiźroacutedłach tekst
Odezwa do wojska (26 lutego 1831)
W celu wzmocnienia sił powstańczych Jan Olrych Szaniecki opracował projekt powołania
pospolitego ruszenia ktoacutery przez rozwiązanie kwestii chłopskiej miał przyciągnąć do
powstania masy chłopskie Projekt Szanieckiego poparty przez Towarzystwo Patriotyczne
został jednak odrzucony przez większość sejmową W kilka dni poacuteźniej to jest 21 czerwca
1831 r pospolite ruszenie zostało jednak powołane decyzją gen Skrzyneckiego jednak nie
poparte obietnicami poprawy bytu chłopoacutew nie wzbudziło w nich zainteresowania[13]
Wojna polsko-rosyjska
5 lutego 1831 roku armia rosyjska wkroczyła w granice Kroacutelestwa 7 lutego doszło do
pierwszych starć zbrojnych jeden z plutonoacutew 1 pułku ułanoacutew rozpędził w Siedlcach straż
przednią nieprzyjaciela W tym samym dniu 3 pułk ułanoacutew wyparł z Węgrowa dwa pułki
rosyjskie[14]
Generałowie Chłopicki i Skrzyniecki na czele wojsk polskich obraz Januarego
Suchodolskiego
Po początkowych odosobnionych sukcesach polskich pod Stoczkiem 14 lutego i Wawrem
doszło do rosyjskiej proacuteby szturmu na Warszawę Jednak nierozstrzygnięta bitwa o Olszynkę
Grochowską 25 lutego 1831 roku podczas ktoacuterej ciężko ranny został Chłopicki
uniemożliwiła te plany i przyniosła stronie polskiej sukces taktyczny
Po bitwie dyktaturę objął generał Jan Skrzynecki ktoacutery obawiał się podjąć kontrofensywy
Zgodził się na to dopiero pod koniec marca Śmiały plan opracowany przez generała Ignacego
Prądzyńskiego przynioacutesł sukcesy w bitwach pod Wawrem (II) Dębem Wielkim i Iganiami
Potem Skrzynecki przerwał jednak kontrofensywę Dopiero w maju zgodził się na nowy plan
Prądzyńskiego przewidujący rozbicie rosyjskich pułkoacutew gwardyjskich operujących w rejonie
Łomży i Ostrołęki W wyniku zwlekania wodza przewagę uzyskały wojska rosyjskie Wojska
Mikołaja I osłabiła wybuchła w kwietniu epidemia cholery i gorączka tyfoidalna W
Petersburgu rozpuszczano woacutewczas plotki o zatruwaniu studzien przez Polakoacutew[15]
Rosjanie
wygrali 26 maja bitwę pod Ostrołęką co załamało morale polskich żołnierzy Skrzynecki tym
razem znoacutew zwlekał z atakiem na dziesiątkowane przez cholerę wojska rosyjskie Dopiero 11
sierpnia złożony został z urzędu
Wprowadzenie do Warszawy jeńcoacutew i sztandaroacutew zdobytych pod Wawrem i Dębem Wielkim
obraz Marcina Zaleskiego
15 sierpnia Towarzystwo Patriotyczne podjęło proacutebę dokonania zamachu stanu Tłum
warszawski zamordował więzionych na Zamku Kroacutelewskim zdrajcoacutew Chaos opanował
woacutewczas generał Jan Krukowiecki ktoacutery stanął na czele rządu z niemal dyktatorską władzą
Tymczasem wojska rosyjskie dowodzone po śmierci Dybicza przez feldm Iwana
Paskiewicza 6 września po okrążeniu Warszawy od strony wschodniej dalekim marszem
przez mosty pod Włocławkiem zaatakowały miasto od zachodu Po utracie Woli gdzie
podczas rosyjskiego szturmu zginął gen Joacutezef Sowiński dowoacutedztwo powstania nie widząc
możliwości dalszej obrony stolicy poddało ją Kilka tygodni poacuteźniej nastąpił rozpad sejmu
Rządu Narodowego i wojska ktoacuterego znaczna część przekroczyła granice Prus i Galicji
W 1831 roku poeta rosyjski Aleksander Puszkin wyrażał potrzebę jak najszybszego
stłumienia polskiego buntu Należy ich zdusić powolność nasza jest męcząca Dla nas bunt
Polski to sprawa domowa prastara dziedziczna rozterka W sierpniu 1831 roku napisał
przesiąknięty szowinizmem wiersz Oszczercom Rosji we wrześniu po upadku Warszawy
Rocznica Borodina[16]
Wojna partyzancka
Kurpiki ostrołęckie ppłk Joacutezefa Zaliwskiego
Na początku 1831 gen Ignacy Prądzyński opracował dla sztabu generalnego plan koordynacji
polskich działań partyzanckich Zakładał on sformowanie dużej liczby małych oddziałoacutew
leśnych rekrutowanych ze straży bezpieczeństwa gwardii ruchomej i pułkoacutew wojewoacutedzkich
Całe Kroacutelestwo Polskie zostało podzielone na siedem stref działań do ktoacuterych skierowano
poszczegoacutelne ugrupowania powstańcze
W swoim założeniu małe niezwykle mobilne i nieuchwytne oddziały partyzanckie miały
operować na tyłach Rosjan przerywając ich komunikację nękając izolowane mniejsze
oddziały nieprzyjaciela W razie zagrożenia miały podlegać rozproszeniu i ponownie zbierały
się w wyznaczonym miejscu
W czasie kampanii 1831 8-tysięczne oddziały partyzanckie związały w wojewoacutedztwie
augustowskim i płockim dużą liczbę wojsk rosyjskich prawego skrzydła Mobilizowane po
lewej stronie Wisły były natychmiast przerzucane na tyły armii rosyjskiej
W Augustowskim operował oddział Michała Godlewskiego w sile ok 1 tys ludzi Tam też
działał najliczniejszy oddział majoroacutew Karola Szona i Antoniego Puszeta w sile 4 tys
żołnierzy rozbity 22 kwietnia w bitwie pod Mariampolem W Puszczy Kurpiowskiej działali
partyzanci ppłk Joacutezefa Zaliwskiego Oddział Zaliwskiego liczył ponad stu strzelcoacutew i jego
działalność polegała na organizowaniu zasadzek i atakowaniu transportoacutew z żywnością i
furażem Klęska pod Ostrołęką spowodowała osłabnięcie walk partyzanckich na Kurpiach[17]
Obok nich istniały wydzielone oddziały strzelcoacutew celnych podpułkownika Michała Kuszlla
majora Eustachego Grothusa i mjr Stanisława Krzesimowskiego ktoacutere składały się wyłącznie
ze strzelcoacutew wyborowych[18]
W razie potrzeby łączyły się one z armią regularną stanowiąc
wsparcie piechoty liniowej
Zobacz w Wikiźroacutedłach tekst
List Jana Skrzyneckiego do Fryderyka Wilhelma III (19 czerwca 1831)
Władze wojskowe rosyjskie z całą bezwzględnością zwalczały partyzantkę litewską
Oficeroacutew wziętych z bronią w ręku rozstrzeliwano szlachtę oddawano pod sądy wojenne i
skazywano na konfiskatę majątkoacutew i zesłanie Chłopoacutew karano chłostą zsyłano do
batalionoacutew syberyjskich wsie sprzyjające powstańcom palono Przy poparciu rządu
starowierzy napadali na dwory i rabowali je Władzom pomagała także ludność żydowska[19]
Poroacutewnanie stanu liczebnego wojsk stron w wojnie polsko-rosyjskiej 1831 roku
Powstanie listopadowe na ziemiach zabranych
Osobny artykuł Powstanie listopadowe na ziemiach zabranych
Po wybuchu powstania w Kroacutelestwie władze rosyjskie wprowadziły 1 grudnia 1830 stan
wojenny w guberni wileńskiej grodzieńskiej mińskiej i w obwodzie białostockim
Aresztowano potencjalnych przywoacutedcoacutew powstania na tych terenach skonfiskowano broń
pozostającą w rękach prywatnych uwięziono i zesłano na Syberię podejrzanych o
przygotowywanie wystąpień zbrojnych W Wilnie powołano tzw Komitet Głoacutewny starający
się utrzymywać kontakty z władzami powstańczymi w Warszawie i tworzącymi się tajnymi
komitetami powiatowymi W lutym 1831 na Żmudzi miało miejsce wrzenie chłopstwa
związane z poborem rekruta do wojska rosyjskiego W marcu powstanie rozprzestrzeniło się
na poszczegoacutelne powiaty litewskie Powstanie na Litwie związało w kluczowym momencie
wojny 30 tys żołnierzy rosyjskich przywracając tym samym roacutewnowagę strategiczną sił w
Kroacutelestwie W maju na Grodzieńszczyznę wkroczył korpus gen Dezyderego Chłapowskiego
W czerwcu gen Antoni Giełgud podjął nieudaną proacutebę zdobycia Wilna
Wobec niepowodzenia opanowania głoacutewnych centroacutew komunikacyjnych i zdobycia portu w
Połądze gdzie miał być wyładowany transport broni zakupionej w Wielkiej Brytanii
oddziały wojska polskiego podzieliły się w lipcu na trzy operujące oddzielnie korpusy
Zepchnięte przez wojska rosyjskie korpusy gen Chłapowskiego (dowodzony przez Giełguda)
i gen Franciszka Rohlanda zmuszone zostały do przekroczenia granicy z Kroacutelestwem Prus
Jedynie korpus gen Henryka Dembińskiego przedarł się do Kroacutelestwa Poszczegoacutelne
oddziały partyzanckie utrzymały się w puszczach litewskich do listopada 1831[20]
Lrsquoordre regne agrave Varsovie (porządek panuje w Warszawie) francuska karykatura z 1831
autorstwa Jean Ignace Isidore Geacuterarda
Reakcje państw ościennych
Reakcja Prus
Kroacutelestwo Prus było zdecydowanie wrogie powstaniu w Kroacutelestwie Kongresowym Już w
grudniu 1830 zmobilizowano pruską armię obserwacyjną pod dowoacutedztwem feldmarszałka
Augusta Neidhardta von Gneisenau z szefem sztabu generałem Carlem von Clausewitzem
ktoacuterej zadaniem było rozciągnięcie kordonu wojskowego pomiędzy Prusami i Kongresoacutewką
Zmobilizowano landwehrę wielkopolską ktoacuterą przerzucono na zachoacuted poza zaboacuter pruski do
Wittenbergi Sekwestrem objęto gotoacutewkę Banku Polskiego zdeponowaną w bankach
pruskich Wydano zakaz wysyłania do Kroacutelestwa amunicji broni żywności lekarstw i
środkoacutew opatrunkowych Według ustaleń Banku Polskiego Prusy wraz z Cesarstwem
Austriackim i innymi państwami niemieckimi zatrzymały bądź skonfiskowały 50 tysięcy
karabinoacutew 3 tysiące par pistoletoacutew 4 tysiące szabel 40 tysięcy luf karabinowych 22 tysiące
zamkoacutew 51 tysięcy funtoacutew prochu 355 tysięcy funtoacutew saletry zakupione we Francji i
Wielkiej Brytanii na potrzeby powstania
Oddziały polskie zmuszone do przekroczenia granicy pruskiej były natychmiast rozbrajane i
internowane Władze pruskie odesłały od razu do Rosji oddział kozakoacutew ktoacutery na początku
powstania schronił się w ich granicach
Reakcja Austrii
Postępowanie Austrii było bardziej ambiwalentne Władze austriackie wydały zakaz wywozu
broni i amunicji do Kroacutelestwa konfiskując 20 tysięcy karabinoacutew i 8 tysięcy szabel
zamoacutewionych w Wiedniu We Lwowie działała rosyjska agencja wywiadowcza z Wiednia
przesyłano do Petersburga przejęte listy i wiadomości ułatwiano sprowadzanie z Galicji
materiałoacutew do budowy mostoacutew dla wojsk rosyjskich
Z drugiej strony jednak Austriacy sprzedawali powstańcom stare karabiny nie do końca
przestrzegali także przepisoacutew dotyczących internowania oddziałoacutew polskich wchodzących w
ich granice Z Galicji cały czas napływała dla powstańcoacutew broń amunicja i lekarstwa
Gubernator Galicji książę August Longin von Lobkowitz utrzymywał cały czas kontakt we
Lwowie z przedstawicielem powstańczym Izydorem Pietruskim ułatwiając mu wysyłanie
materiałoacutew i ludzi do Kongresoacutewki dając także nadzieję mediacji austriackiej[21]
Polityka zagraniczna powstania
Od samego początku władze powstańcze proacutebowały uzyskać uznanie międzynarodowe dla
swojego wystąpienia W dążeniach tych powoływały się na postanowienia kongresu
wiedeńskiego ktoacuterego ustalenia wobec Polski były ich zdaniem przez Rosję złamane Polscy
wysłannicy w Londynie i Paryżu bezskutecznie proacutebowali uzyskać uznanie powstańcoacutew
przez Wielką Brytanię i Francję za stronę walczącą Rządy państw zachodnich uległy presji
rosyjskich przedstawicieli dyplomatycznych i uznały powstanie listopadowe za wewnętrzną
sprawę Imperium Rosyjskiego
Pewne znaczenie wypadki w Kroacutelestwie Polskim wywarły na obrady konferencji londyńskiej
zajmującej się sprawą Belgii Zajęta tłumieniem powstania Rosja przestała sprzeciwiać się
przyznaniu niepodległości tego państwa Mocarstwa zachodnie natomiast zażądały jedynie
zachowania neutralności przez Prusy i Austrię i ich nieinterwencji po stronie rosyjskiej w celu
stłumieniu powstania Neutralność ta była i tak łamana przez Prusy ktoacutere formalnie neutralne
udzielały schronienia rosyjskim maruderom zaopatrując armię rosyjską w broń i furaż
Posunęły się nawet do zbudowania dla Rosjan mostu w Osieku po ktoacuterym korpus
Paskiewicza przedarł się do Warszawy od zachodu
Austriacy natomiast internowali przebijający się z Wołynia korpus gen Joacutezefa Dwernickiego
Finis Poloniae 1831 obraz Dietricha Montena przedstawiający przekroczenie granicy z
Prusami przez rozbite oddziały powstańcze
Powstanie zostało potępione przez papieża Grzegorza XVI encykliką Cum primum z 9
czerwca 1832
Upadek powstania
Do upadku powstania i przegrania wojny w dużym stopniu przyczynili się niewierzący w
możliwość zwycięstwa i w gruncie rzeczy lojalistycznie nastawieni wobec cara
arystokratyczni przywoacutedcy polityczni Adam Jerzy Czartoryski Bonawentura Niemojowski
oraz nieudolni dowoacutedcy generałowie Joacutezef Chłopicki Jan Skrzynecki Jan Krukowiecki
Henryk Dembiński i Maciej Rybiński Powstał nawet na ten temat wierszyk[potrzebne źroacutedło]
Chłop nas zdradził
skrzynka przyskrzyniła
kruk oko wydziobał
ryba zatopiła
Nie można też zapominać o przewadze militarnej Rosji nie dającej żadnych nadziei na
prowadzenie wojny w dłuższym okresie[potrzebne źroacutedło]
Do upadku przyczyniły się także brak większego wsparcia ze strony ludności chłopskiej
wobec negatywnego stanowiska szlacheckich konserwatywnych władz powstańczych do
uwłaszczenia i likwidacji pańszczyzny na wsi
Nie doczekali się też powstańcy pomocy z zewnątrz a przeciwnie rządy większości[ktoacuterych]
państw europejskich napiętnowały powstańcoacutew jako bdquowichrzycielirdquo i zdrajcoacutew
Skutki
Zobacz też kategorie Polscy zesłańcy w Imperium Rosyjskim (powstanie
listopadowe) Skazani na karę śmierci za udział w powstaniu listopadowym
Polski Prometeusz obraz Horace Verneta jako alegoria upadku powstania listopadowego
Porwanie dzieci polskich przez żołnierzy rosyjskich na Placu Zamkowym w Warszawie
polityczne w lipcu 1831 powołano Komisję Rządu Tymczasowego pod prezesurą
gen Franciszka Ksawerego Dąbrowskiego ktoacutera na terenach zajętych przez wojska
rosyjskie przeprowadziła likwidację administracji powstańczej[22]
Jesienią 1831 roku
Rosjanie powołali Rząd Tymczasowy Kroacutelestwa Polskiego pod prezesurą Fiodora
Engela ktoacuterego zadaniem była pacyfikacja i militaryzacja Kroacutelestwa administracja
została podporządkowana naczelnikom wojennym naczelnie komenderujący czynną
armią generał-gubernator Kroacutelestwa Polskiego feldmarszałek Iwan Paskiewicz[23]
22
listopada 1831 wydał z rozkazu cesarza Mikołaja I postanowienie unieważniające bdquona
zawszerdquo wszystkie uchwały i rozporządzenia bdquoRządu Rewolucyjnegordquo[23]
w 1832
roku nastąpiło znaczne ograniczenie autonomii Kroacutelestwa Polskiego zastąpienie
konstytucji Statutem Organicznym wcielenie armii polskiej do rosyjskiej zniesienie
polskiego sejmu i samorządoacutew postępująca rusyfikacja administracji namiestnikiem
kroacutelestwa został Iwan Paskiewicz
prawne brak respektowania dotyczących Polski postanowień kongresu wiedeńskiego
był uzasadniany jako konsekwencja podboju militarnego Kroacutelestwa Polskiego
kulturalne likwidacja polskiego szkolnictwa wyższego obniżenie jakości szkolnictwa
średniego spadek liczby szkoacuteł elementarnych wprowadzenie języka rosyjskiego jako
dodatkowego do szkoacuteł średnich
gospodarcze nałożono wysoką kontrybucję zbudowano na koszt Polski Cytadelę z
silnym garnizonem rosyjskim wprowadzono barierę celną na granicy polsko-
rosyjskiej po 1840 roku wprowadzono rosyjski system monetarny oraz system miar i
wag
demograficzne interwencyjna armia rosyjska przywlokła ze sobą epidemię cholery
dziesiątkującą ludność Kroacutelestwa w wyniku powstania około 11 tysięcy osoacuteb opuściło
kraj (zobacz Wielka Emigracja) w następnych latach sporą liczbę mężczyzn z
Kroacutelestwa wcielono do armii rosyjskiej
W ramach represji do specjalnych batalionoacutew tzw kantonistoacutew Armii Imperium
Rosyjskiego wcielono dzieci polskie[24]
Zobacz w Wikiźroacutedłach tekst
Manifest Mikołaja I do Rosjan i armii rosyjskiej z okazji zakończenia wojny
przeciwko Polsce (18 października 1831)
Dowoacutedztwo powstania
Naczelni wodzowie
gen dyw Joacutezef Chłopicki 5 grudnia 1830 ndash 17 stycznia 1831
gen dyw Michał Gedeon Radziwiłł 20 stycznia ndash 26 lutego 1831
gen dyw Jan Zygmunt Skrzynecki 26 lutego ndash 12 sierpnia 1831
gen dyw Henryk Dembiński[c]
12 sierpnia ndash 17 sierpnia 1831
gen bryg Ignacy Prądzyński 16 sierpnia ndash 19 sierpnia 1831
gen dyw Kazimierz Małachowski[c]
20 sierpnia ndash 10 września 1831
gen dyw Jan Nepomucen Umiński 23 września ndash 24 września 1831
gen dyw Maciej Rybiński 24 września ndash 9 października 1831[d]
Źroacutedła[25]
Szefowie sztabu głoacutewnego
gen bryg Joacutezef Mroziński
gen bryg Wojciech Chrzanowski
gen bryg Ignacy Prądzyński[c]
gen dyw Tomasz Łubieński
gen bryg Jakub Lewiński
Kwatermistrzowie generalni
gen art Maurycy Hauke zamordowany za odmowę przyłączenia się do powstania[26]
gen dyw Jan Chrzciciel de Grandville Malletski
gen bryg Ignacy Prądzyński
płk Marcin Klemensowski[c]
gen bryg Ignacy Prądzyński
gen bryg Klemens Kołaczkowski
gen dyw Ignacy Prądzyński
płk Marcin Klemensowski
Generałowie dyżurni
gen dyw Joacutezef Rautenstrauch
gen bryg Franciszek Morawski
Dowoacutedcy jazdy
gen jazdy Aleksander Rożniecki
gen dyw Jan Weyssenhoff
Dowoacutedcy piechoty
gen piechoty Stanisław Potocki zamordowany za odmowę uczestnictwa w powstaniu
Źroacutedła[27]
Bitwy powstania listopadowego
Bitwa pod Stoczkiem 1831 mal Jan Rosen
Olszynka Grochowska 1831 mal Wojciech Kossak
Bitwa pod Ostrołęką 1831 mal Juliusz Kossak
Satyryczny rysunek pt bdquoPorządek zapanował w Warszawierdquo
Położenie oddziałoacutew polskich i rosyjskich podczas I bitwy pod Wawrem 19 II 1831
Walki odwrotowe (ofensywa rosyjska na Warszawę)
bitwa pod Stoczkiem ndash 14 lutego 1831 zwycięstwo wojsk polskich
bitwa pod Dobrem ndash 17 lutego 1831 zwycięstwo wojsk polskich
I bitwa pod Kałuszynem ndash 17 lutego 1831 nierozstrzygnięta
I bitwa pod Wawrem ndash 19 lutego 1831 zwycięstwo wojsk polskich
bitwa pod Białołęką ndash 24 lutego ndash 25 lutego 1831 zwycięstwo wojsk polskich
bitwa o Olszynkę Grochowską ndash 25 lutego 1831 bitwa nierozstrzygnięta taktyczne
zwycięstwo wojsk polskich
Ofensywa Dwernickiego
bitwa pod Nową Wsią ndash 19 lutego 1831 zwycięstwo wojsk polskich
bitwa pod Puławami ndash 2 marca 1831 zwycięstwo wojsk polskich
bitwa pod Kurowem ndash 3 marca 1831 zwycięstwo wojsk polskich
bitwa pod Poryckiem ndash 11 kwietnia 1831 zwycięstwo wojsk polskich
bitwa pod Boremlem ndash 18 kwietnia ndash 19 kwietnia 1831 zwycięstwo wojsk polskich
Ofensywa Prądzyńskiego (na szosie brzeskiej)
II bitwa pod Wawrem ndash 31 marca 1831 zwycięstwo wojsk polskich
bitwa pod Dębem Wielkim ndash 31 marca 1831 zwycięstwo wojsk polskich
II bitwa pod Kałuszynem ndash 2 kwietnia 1831 zwycięstwo wojsk polskich
bitwa pod Domanicami ndash 10 kwietnia 1831 zwycięstwo wojsk polskich
bitwa pod Iganiami ndash 10 kwietnia 1831 zwycięstwo wojsk polskich
Ofensywa Sierawskiego
bitwa pod Wronowem ndash 17 kwietnia 1831 przegrana przez wojska polskie
bitwa pod Kazimierzem Dolnym ndash 18 kwietnia 1831 przegrana przez wojska polskie
Bitwy ugrupowań partyzanckich
bitwa pod Nowogrodem ndash 23 lutego 1831 zwycięstwo wojsk polskich
bitwa pod Kiejdanami ndash 29 kwietnia 1831 roku zwycięstwo wojsk polskich
bitwa pod Połągą ndash 10 maja ndash 14 maja 1831 przegrana przez wojska polskie
bitwa pod Daszowem ndash 14 maja 1831 przegrana przez wojska polskie
bitwa pod Mariampolem ndash 22 kwietnia 1831 przegrana wojsk polskich
Wyprawa Chrzanowskiego
bitwa pod Firlejem ndash 9 maja 1831 zwycięstwo wojsk polskich
Bitwa pod Lubartowem ndash 10 maja 1831 bitwa nierozstrzygnięta
Wyprawa na gwardie cesarskie
bitwa pod Jędrzejowem ndash 13 maja 1831 zwycięstwo wojsk polskich
bitwa pod Tykocinem ndash 21 maja 1831 zwycięstwo wojsk polskich
bitwa pod Nurem ndash 22 maja 1831 zwycięstwo wojsk polskich
bitwa pod Ostrołęką ndash 26 maja 1831 przegrana przez wojska polskie
bitwa pod Rajgrodem ndash 29 maja 1831 zwycięstwo wojsk polskich
Wyprawa Jankowskiego
bitwa pod Budziskami ndash 19 czerwca 1831 zwycięstwo wojsk polskich
bitwa pod Łysobykami ndash 19 czerwca 1831 zwycięstwo wojsk polskich
Inne
bitwa pod Sokołowem Podlaskim ndash 21 kwietnia 1831 zwycięstwo wojsk polskich
bitwa pod Kuflewem ndash 25 kwietnia 1831 bitwa nierozstrzygnięta
I bitwa pod Mińskiem Mazowieckim ndash 26 kwietnia 1831 bitwa nierozstrzygnięta
bitwa pod Uchaniami ndash 11-12 czerwca 1831
I bitwa pod Wilnem ndash 19 czerwca 1831 przegrana przez wojska polskie
bitwa pod Szawlami ndash 8 lipca 1831 przegrana przez wojska polskie
III bitwa pod Kałuszynem ndash 10 lipca 1831 wygrana
II bitwa pod Mińskiem Mazowieckim ndash 14 lipca 1831 bitwa nierozstrzygnięta
bitwa pod Iłżą ndash 9 sierpnia 1831 zwycięstwo wojsk polskich
bitwa pod Gniewoszowem ndash 9 sierpnia 1831 przegrana przez wojska polskie
II bitwa pod Wilnem ndash 17 sierpnia 1831 przegrana przez wojska polskie
bitwa pod Rogoźnicą ndash 29 sierpnia 1831 zwycięstwo wojsk polskich
szturm Warszawy ndash 6-7 września 1831 zajęcie miasta przez Rosjan (min obrona
reduty Ordona i reduty Wolskiej)
Zobacz też
Zobacz w Wikiźroacutedłach tekst
Powstanie listopadowe
Zobacz w Wikicytatach kolekcję cytatoacutew Powstanie listopadowe
Wodzowie naczelni powstania listopadowego
Generałowie polscy powstania listopadowego
Powstańcy listopadowi
Powstanie listopadowe na ziemiach zabranych
Joacutezefa Rostkowska
Powstanie narodu polskiego w roku 1830 i 1831
Sprzysiężenie Wysockiego
Czwartacy
dukat powstańczy
Dzień Podchorążego
Emilia Plater
Polska pod zaborami
Rząd Narodowy
Uchwała Sejmu o detronizacji Mikołaja I
Polska Odznaka Zaszczytna za Zasługi Wojenne
Medal za Wzięcie Szturmem Warszawy w 1831 roku
Gwiazda Wytrwałości
Kalendarium historii Polski
Pieśni powstania listopadowego
Uwagi
1
Nigdy nie udowodniono że Mikołaj I zamierzał woacutewczas interweniować w Europie
zachodniej Co więcej konstytucja Kroacutelestwa Polskiego zabraniała używania armii polskiej
poza jego granicami Bardziej prawdopodobne jest że już woacutewczas liczył się z wybuchem
powstania w Polsce Nie można nawet wykluczyć że powstanie to zostało sprowokowane
przez Rosję ktoacutera mogła wykorzystać dogodną sytuację międzynarodową do zniszczenia
autonomii Kroacutelestwa
Powstanie wybuchło w najmniej sprzyjających okolicznościach gdy Rosjanie ogłosili i
rozpoczęli już przeprowadzanie mobilizacji alarmowej
Pełniący obowiązki
4 Od 25 września sprawował też najwyższą władzę cywilną
Przypisy
1
Okońska A Marcin Zaleski malarz Warszawy Warszawa 1990 s 48ndash51 77 ISBN 83-
03-03152-X
Stefan Kieniewicz Andrzej Zahorski Władysław Zajewski Trzy powstania narodowe
Warszawa 1992 s 273
Stefan Kieniewicz Andrzej Zahorski Władysław Zajewski Trzy powstania narodowe
Warszawa 1992 s 274
Wacław Tokarz Wojna polsko-rosyjska 1830 i 1831 Warszawa 1993 passim
Tego dnia poddała się twierdza w Zamościu ostatni punkt oporu powstańcoacutew
Sławomir Węgrzynowicz Patrioci i zdrajcy Społeczeństwo Kroacutelestwa Polskiego wobec
mikołajowskiej polityki Rosji w latach 1846-1856 Krakoacutew 2014 s 34
180 lat temu Watykan potępił powstanie listopadowe (pol) Wirtualna Polska [dostęp
2015-02-12]
Za Pamiętnik Piotra Wysockiego Warszawa Redakcja Wydawnictw WAT 2006 s 35-
36 ISBN 8389399342
Wacław Tokarz Wojna polsko-rosyjska 1830 i 1831 Warszawa 1993 s 89
Wacław Tokarz Wojna polsko-rosyjska 1830 i 1831 Warszawa 1993 s 137
Już 7 grudnia Mikołaj I wydał rozkaz wkroczenia w granice Kroacutelestwa Polskiego
korpusu gen Grigorija Rosena
Franciszka Ramotowska Władze centralne Powstania Listopadowego 18301831 r w
Archiwum Akt Dawnych w Warszawie przewodnik po zasobie t II Epoka porozbiorowa
Warszawa 1998 s 347
Władysław Lewandowski 1959 darr s 162
E Callier Bitwy i potyczki stoczone przez wojsko polskie w roku 1831 Drukarnia
Dziennika Poznańskiego Poznań 1887 s 1-2
Wacław Tokarz Wojna polsko-rosyjska 1830 i 1831 Warszawa 1993 s 274 Ludwik
Bazylow Polacy w Petersburgu 1984 s 187
Jan Kucharzewski Od białego do czerwonego caratu t I Warszawa 1998 s 153
Janusz Szczepański Społeczeństwo Mazowsza Poacutełnocnego wobec Powstania
Listopadowego Rocznik Mazowiecki T 15 2003 s 50-51
Formacje podobne do jegroacutew złożone z myśliwych ndash obytych z odprzodową bronią
gwintowaną umożliwiającą prowadzenie precyzyjnego ognia powyżej 100 m W oacutewczesnym
wojsku stosowano odprzodową broń gładkolufową np karabin wz 1777 i jego rosyjskie
wersje np wz 1809 w celu szybszego ładowania ndash zob ładunek
Wacław Tokarz Wojna polsko-rosyjska 1830 i 1831 Warszawa 1993 s 231
Jacek Feduszka Powstanie Listopadowe na Litwie i Żmudzi w Teka Kom Hist OL
PAN 2004 1 s 110ndash160 Stefan Kieniewicz Andrzej Zahorski Władysław Zajewski Trzy
powstania narodowe Warszawa 1992 s 224-229 Wacław Tokarz Wojna polsko-rosyjska
1830 i 1831 Warszawa 1993 s 226-232
Wacław Tokarz Wojna polsko-rosyjska 1830 i 1831 Warszawa 1993 s 105-107
Franciszka Ramotowska Rząd Tymczasowy Kroacutelestwa Polskiego (Engla) w Archiwum
Głoacutewne Akt Dawnych w Warszawie przewodnik po zasobie t II Epoka porozbiorowa
Warszawa 1998 s 153
Franciszka Ramotowska Rząd Tymczasowy Kroacutelestwa Polskiego (Engla) w Archiwum
Głoacutewne Akt Dawnych w Warszawie przewodnik po zasobie t II Epoka porozbiorowa
Warszawa 1998 s 152-153
Solidarność 1830 Niemcy i Polacy po Powstaniu Listopadowym Warszawa 2005 s
159-161
Ireneusz Ihnatowicz Andrzej Biernat Vademecum do badań nad historią XIX i XX
wieku Warszawa 2003 s 483
Encyklopedia PWN ndash Hauke Maurycy
27 Marek Tarczyński Generalicja powstania listopadowego Wyd MON 1988
Bibliografia
Diariusz sejmu z r1830-1831 Krakoacutew M Rostworowski 1907
Wyboacuter źroacutedeł do powstania listopadowego oprac J Dutkiewicz Wrocław 1957
Powstanie listopadowe 1830-1831 Dzieje wewnętrzne Militaria Europa wobec
powstania pod red W Zajewskiego Warszawa 1980
Edmund Callier Bitwy i potyczki stoczone przez wojsko polskie w roku 1831 1887
Tomasz Chludziński Szlakami powstania listopadowego Warszawa 1985
Tadeusz Edward Domański Epoka Powstania Listopadowego Lublin 2000
Z Gołba Rozwoacutej władz Kroacutelestwa Polskiego w okresie powstania listopadowego
Wrocław 1971
Romuald Kaczmarek Skoro już ndash to należało się bić Powstanie Listopadowe
bdquoNajwyższy Czasrdquo 1996 nr 49 s 21
Stefan Kieniewicz Andrzej Zahorski Władysław Zajewski Trzy powstania
narodowe kościuszkowskie listopadowe i styczniowe Warszawa 1994
Henryk Kocoacutej Niemcy a Powstanie Listopadowe Warszawa 1970
Jerzy Łojek Szanse powstania listopadowego rozważania historyczne Warszawa
1986
Tomasz Łubieński Bić się czy nie bić O polskich powstaniach wyd 3 Krakoacutew 1989
Franciszka Ramotowska Władze Centralne Powstania Listopadowego 18301831 r
[w] Archiwum Głoacutewne Akt Dawnych w Warszawie Przewodnik po zasobie t 2
Epoka porozbiorowa pod red F Ramotowskiej Warszawa 1998 s 337ndash366
W Rostocki Rola wodzoacutew naczelnych w powstaniu listopadowym Studium
historyczno-prawne Wrocław 1955
Marek Tarczyński Generalicja powstania listopadowego Warszawa 1980
Feliks Wrotnowski Powstanie na Wołyniu Podolu i Ukrainie w roku 1831 Paryż
1837-1838
Xięga Pamiątkowa w 50-letnią rocznicę powstania roku 1830 zawierająca spis
imienny dowoacutedzcoacutew i sztabs-oficeroacutew tudzież oficeroacutew podoficeroacutew i żołnierzy Armii
Polskiej w tymż roku krzyżem wojskowym bdquoVirtuti Militariirdquo ozdobionych 1881
Aleksander Zaborowski Wojna na Litwie w roku 1831
Janina Znamirowska Liryka Powstania Listopadowego Warszawa 1930
Henryk Żaliński Stracone szanse Wielka Emigracja o powstaniu listopadowym
Warszawa Wydawnictwo MON 1982 ISBN 83-11-06829-1
Władysław Lewandowski Uczestnicy powstania listopadowego opowiadają
Warszawa PZWSZ 1959
Linki zewnętrzne
Noc Listopadowa wiersz Bazylego Bukolika
Powstanie Listopadowe ndash Wojna niewykorzystanych możliwości ndash Inne Oblicza
Historii
Powstanie listopadowe ndash Serwis bdquoKonflikty Zbrojnerdquo
o 105 Dowoacutedcy jazdy
o 106 Dowoacutedcy piechoty
11 Bitwy powstania listopadowego
12 Zobacz też
13 Uwagi
14 Przypisy
15 Bibliografia
16 Linki zewnętrzne
Geneza powstania
Osobne artykuły Rewolucja lipcowa we Francji i Rewolucja belgijska
Głoacutewną przyczyną wybuchu powstania listopadowego było nieprzestrzeganie przez cesarzy
Imperium Rosyjskiego postanowień konstytucji z 1815 roku Aleksander I w 1819 roku znioacutesł
wolność prasy i wprowadził cenzurę prewencyjną W roku 1821 zawieszono wolność
zgromadzeń i zakazano działalności masonerii W październiku 1824 roku skazano Waleriana
Łukasińskiego przywoacutedcę Wolnomularstwa Narodowego W roku 1823 Rosjanie rozbili sieć
tajnych stowarzyszeń w prowincjach zabranych Nikołaj Nowosilcow rozpoczął
prześladowanie członkoacutew towarzystw filomatoacutew i filaretoacutew W 1825 roku car zlikwidował
jawność obrad sejmowych
Jednocześnie wzmogły się prześladowania polskich organizacji niepodległościowych W
1827 roku nastąpiły aresztowania członkoacutew Towarzystwa Patriotycznego Sąd sejmowy
wydając łagodne wyroki na podejrzanych i oczyszczając ich z zarzutu zdrady stanu pośrednio
potwierdził że występowali oni w dobrej wierze przywroacutecenia przestrzegania zapisoacutew
konstytucji 1815 roku Polska opinia publiczna straciła też wtedy ostatecznie złudzenia co do
prawdziwych zamierzeń cara Mikołaja I[potrzebne źroacutedło]
Dotychczas łudzono się że Rosja wypełni zobowiązanie zawarte w akcie końcowym
kongresu wiedeńskiego gdzie car zobowiązywał się do przeprowadzenia tzw rozszerzenia
wewnętrznego (chodziło o przyłączenie do Kroacutelestwa prowincji zabranych w granicach
przedrozbiorowych z 1772 roku)
W lipcu i sierpniu 1830 roku wybuchły zwycięskie rewolucje we Francji i w Belgii ktoacutere
doprowadziły do podważenia systemu Świętego Przymierza
17 października car rozkazał przygotowanie mobilizacji alarmowej wojska polskiego i
rosyjskiego
21 października ks Franciszek Ksawery Drucki-Lubecki otrzymał polecenie przygotowania
finansoacutew Kongresoacutewki na wypadek wojny[a]
24 listopada Kongres Narodowy w Brukseli zdetronizował kroacutela Niderlandoacutew i ogłosił
faktyczną niepodległość Belgii
28 listopada dotarła do Kroacutelestwa Polskiego wieść o upadku prorosyjskiego rządu Wielkiej
Brytanii ks Artura Wellingtona Jednocześnie już 23 listopada członkowie sprzysiężenia
Podchorążych byli ostrzeżeni o ich dekonspiracji i przygotowanych aresztowaniach
Wydawać by się mogło że nadszedł ostatni dogodny moment do przeprowadzenia powstania
Wybuch
Ppor Piotr Wysocki 29 listopada 1830 r litografia na podstawie rysunku Jana Nepomucena
Żylińskiego
Wojciech Kossak Starcie belwederczykoacutew z kirasjerami rosyjskimi na moście w Łazienkach
29 listopada 1830
Chorągiew Za wolność naszą i waszą 1831
Warszawska Straż Bezpieczeństwa
Powstanie listopadowe 5 złotych 1831
W roku 1828 w warszawskiej Szkole Podchorążych Piechoty zawiązało się sprzysiężenie pod
dowoacutedztwem podporucznika Piotra Wysockiego przeciwko wodzowi naczelnemu wojsk
Kroacutelestwa Polskiego i dowoacutedcy sił rosyjskich stacjonujących w zachodnich guberniach Rosji
wielkiemu księciu Konstantemu ktoacutery był bratem cesarza Rosji i kroacutela Polski Mikołaja I Był
on powszechnie znienawidzony za stworzenie systemu tajnej policji i donosicielstwa a także
za publiczne poniżanie polskich oficeroacutew
Sygnałem do wybuchu powstania miał być pożar browaru na Solcu i kamienicy przy ul
Dzikiej Powstanie wybuchło wieczorem ok godz 1800 29 listopada 1830[b]
gdy
podporucznik Piotr Wysocki wszedł do Szkoły Podchorążych Piechoty w Łazienkach
przerwał zajęcia z taktyki ndash wygłosił mowę bdquoPolacy Wybiła godzina zemsty Dziś umrzeć
lub zwyciężyć potrzeba Idźmy a piersi wasze niech będą Termopilami dla wrogoacutewrdquo[8]
wyprowadzając podchorążych na miejsce zbioacuterki ndash pod pomnik kroacutela Jana III Sobieskiego
Grupa 24 spiskowcoacutew złożona głoacutewnie z młodych inteligentoacutew (min Ludwik Nabielak
Seweryn Goszczyński Leonard Rettel) wraz z częścią podchorążych opanowała Belweder ndash
rezydencję wielkiego księcia Jednakże Konstanty zdołał się przed napastnikami ukryć
Podobno zbiegł z pałacu przebrany w kobiece ubrania Powstańcy tylko dzięki pomocy
15 tys pospoacutelstwa i plebsu warszawskiego zdobyli woacutewczas Arsenał Z rąk powstańcoacutew
zginęło sześciu przeciwnych powstaniu generałoacutew Stanisław Trębicki Maurycy Hauke
Stanisław Potocki Ignacy Blumer Tomasz Siemiątkowski Joacutezef Nowicki ndash zastrzelony
wskutek pomyłki i pułkownik Filip Meciszewski
Osobny artykuł Pomnik oficeroacutew-lojalistoacutew poległych w Noc Listopadową
Następnego dnia wraz z uzbrojoną ludnością cywilną opanowali stolicę W ten sposoacuteb spisek
wojskowy przekształcił się w powstanie Wielki książę Konstanty z częścią wiernych mu
generałoacutew i wojsk wycofał się z Warszawy do karczmy na Wierzbnie nie podejmując działań
przeciwko powstańcom (w 1831 r zmarł na cholerę według innej wersji został
otruty[potrzebne źroacutedło]
)
30 listopada Rada Administracyjna powołała Straż Bezpieczeństwa dowodzoną przez Piotra
Łubieńskiego ktoacuterej zadaniem było rozbrojenie zrewoltowanej ludności cywilnej Warszawy
Broń odbierano powstańcom zakazano też używania rewolucyjnych kokard granatowo-biało-
czerwonych wprowadzając w ich miejsce białe
Po nieudanych proacutebach rozbrojenia powstańcoacutew przez Radę Administracyjną (kierowaną
przez księcia Franciszka Ksawerego Druckiego-Lubeckiego) będącą cywilną władzą
Kroacutelestwa nastąpiła eskalacja ruchu powstańczego 1 grudnia powstało Towarzystwo
Patriotyczne kierowane przez Maurycego Mochnackiego ktoacutere domagało się podjęcia
natychmiastowej akcji zbrojnej przeciwko wojskom rosyjskim stacjonującym w Kroacutelestwie
Ulegając tym naciskom Rada Administracyjna dokooptowała do swojego składu politykoacutew
Towarzystwa co z kolei wywołało sprzeciw żywiołoacutew konserwatywnych W celu
spacyfikowania nastrojoacutew 3 grudnia 1830 rozwiązano Radę Administracyjną i wyłoniony
został Rząd Tymczasowy ktoacuterego prezesem został książę Adam Jerzy Czartoryski Wodzem
Naczelnym rząd mianował gen Joacutezefa Chłopickiego Ten 5 grudnia ogłosił się dyktatorem
powstania usiłując jednocześnie doprowadzić do rokowań z carem W tym celu zaproponował
mediację Prus w sporze z Rosją Wysłany przez Chłopickiego do Mikołaja I pułkownik
Tadeusz Wyleżyński ujawnił mu dyslokację wojsk polskich[9]
Powroacutet wojsk polskich z Wierzbna 3 grudnia 1830 obraz Marcina Zaleskiego
Książę Drucki-Lubecki udał się do Petersburga by tam na czele polskiej delegacji rozpocząć
rokowania z carem Powołując się na powierzone jej instrukcje sejmowe delegacja ta miała
się domagać od Mikołaja I respektowania postanowień konstytucji z 1815 roku rozciągnięcia
jej postanowień na Litwę Wołyń i Podole zwołania Sejmu z udziałem posłoacutew z ziem
zabranych natychmiastowego opuszczenia terytorium Kroacutelestwa Polskiego przez wojska
rosyjskie
13 grudnia car wprowadził stan wojenny w prowincjach zabranych[10]
i wydał ukaz o
przeprowadzeniu mobilizacji korpusu interwencyjnego pod dowoacutedztwem feldmarszałka
Iwana Dybicza ktoacutery miał stłumić powstanie[11]
17 grudnia Mikołaj I wydał manifest do
Polakoacutew w ktoacuterym nakazywał przywroacutecenie Rady Administracyjnej w jej składzie
pierwotnym i skoncentrowanie wojsk polskich w okolicach Płocka
Zobacz w Wikiźroacutedłach tekst
Manifest obu izb sejmowych Kroacutelestwa Polskiego o powstaniu narodu polskiego
(20 grudnia 1830)
Jednakże sytuacja w Kroacutelestwie uległa dalszej radykalizacji 20 grudnia Sejm wydał manifest
w ktoacuterym ogłosił powstanie narodowe przeciw Rosji przedstawiając opinii międzynarodowej
przyczyny jego wybuchu Zaręczona wolność osobista zgwałcona zapełniono więzienia
wojenne sądy postanowione na osoby cywilne rozciągnięto sromotne kary na obywateli
ktoacuterych całą winą było że ducha i charakter narodowy ratować od zepsucia i zguby
zamierzali[potrzebne źroacutedło]
O ile Rosja zaatakuje Kroacutelestwo wroacuteg nasz nad jedną tylko pustynią
więcej panowanie swoje roztoczy[potrzebne źroacutedło]
21 grudnia dyktator Joacutezef Chłopicki rozwiązał
Rząd Tymczasowy i w jego miejsce powołał Radę Najwyższą Narodową 29 grudnia dyktator
powołał Komisję Rozpoznawczą do rozpatrzenia spraw osoacuteb podejrzanych o szpiegostwo[12]
Detronizacja cara Mikołaja I 25 stycznia 1831
Zobacz w Wikiźroacutedłach tekst
Rozkaz dzienny Iwana Dybicza Zabałkańskiego (13 stycznia 1831)
Zobacz w Wikiźroacutedłach tekst
Uchwała Sejmu o bezkroacutelewiu i niepodległości Polski oraz o powołaniu Rządu
Narodowego
17 stycznia wobec fiaska rokowań z Mikołajem I ktoacutery zażądał bezwarunkowej kapitulacji
powstańcoacutew gen Chłopicki złożył dymisję Radykalne Towarzystwo Patriotyczne kierowane
przez Joachima Lelewela zdobyło woacutewczas decydujący głos w sejmie ktoacutery 25 stycznia 1831
r na wniosek posła Romana Sołtyka podjął uchwałę o detronizacji Mikołaja I co było
roacutewnoznaczne z zerwaniem unii personalnej i aktem niepodległości Kroacutelestwa Poseł Jan
Ledoacutechowski wybiegł wtedy na środek sejmu i zawołał bdquoWyrzeknijmy więc wszyscy nie ma
Mikołajardquo Adam Czartoryski podpisując ten dokument miał powiedzieć bdquoZgubiliście
Polskęrdquo[potrzebne źroacutedło]
W odpowiedzi bowiem granice Kroacutelestwa Polskiego przekroczyła 115
tys armia rosyjska z 336 działami pod wodzą feldmarszałka Iwana Dybicza ktoacutery uzyskał od
cara nieograniczoną władzę nad ośmioma wojewoacutedztwami Kroacutelestwa Polskiego 29 stycznia
1831 sejm powołał w miejsce rozwiązanej Rady Najwyższej Narodowej Rząd Narodowy W
jego składzie znaleźli się książę Adam Jerzy Czartoryski Wincenty Niemojowski Stanisław
Barzykowski Teofil Morawski i Joachim Lelewel
Zobacz w Wikiźroacutedłach tekst
Odezwa do wojska (26 lutego 1831)
W celu wzmocnienia sił powstańczych Jan Olrych Szaniecki opracował projekt powołania
pospolitego ruszenia ktoacutery przez rozwiązanie kwestii chłopskiej miał przyciągnąć do
powstania masy chłopskie Projekt Szanieckiego poparty przez Towarzystwo Patriotyczne
został jednak odrzucony przez większość sejmową W kilka dni poacuteźniej to jest 21 czerwca
1831 r pospolite ruszenie zostało jednak powołane decyzją gen Skrzyneckiego jednak nie
poparte obietnicami poprawy bytu chłopoacutew nie wzbudziło w nich zainteresowania[13]
Wojna polsko-rosyjska
5 lutego 1831 roku armia rosyjska wkroczyła w granice Kroacutelestwa 7 lutego doszło do
pierwszych starć zbrojnych jeden z plutonoacutew 1 pułku ułanoacutew rozpędził w Siedlcach straż
przednią nieprzyjaciela W tym samym dniu 3 pułk ułanoacutew wyparł z Węgrowa dwa pułki
rosyjskie[14]
Generałowie Chłopicki i Skrzyniecki na czele wojsk polskich obraz Januarego
Suchodolskiego
Po początkowych odosobnionych sukcesach polskich pod Stoczkiem 14 lutego i Wawrem
doszło do rosyjskiej proacuteby szturmu na Warszawę Jednak nierozstrzygnięta bitwa o Olszynkę
Grochowską 25 lutego 1831 roku podczas ktoacuterej ciężko ranny został Chłopicki
uniemożliwiła te plany i przyniosła stronie polskiej sukces taktyczny
Po bitwie dyktaturę objął generał Jan Skrzynecki ktoacutery obawiał się podjąć kontrofensywy
Zgodził się na to dopiero pod koniec marca Śmiały plan opracowany przez generała Ignacego
Prądzyńskiego przynioacutesł sukcesy w bitwach pod Wawrem (II) Dębem Wielkim i Iganiami
Potem Skrzynecki przerwał jednak kontrofensywę Dopiero w maju zgodził się na nowy plan
Prądzyńskiego przewidujący rozbicie rosyjskich pułkoacutew gwardyjskich operujących w rejonie
Łomży i Ostrołęki W wyniku zwlekania wodza przewagę uzyskały wojska rosyjskie Wojska
Mikołaja I osłabiła wybuchła w kwietniu epidemia cholery i gorączka tyfoidalna W
Petersburgu rozpuszczano woacutewczas plotki o zatruwaniu studzien przez Polakoacutew[15]
Rosjanie
wygrali 26 maja bitwę pod Ostrołęką co załamało morale polskich żołnierzy Skrzynecki tym
razem znoacutew zwlekał z atakiem na dziesiątkowane przez cholerę wojska rosyjskie Dopiero 11
sierpnia złożony został z urzędu
Wprowadzenie do Warszawy jeńcoacutew i sztandaroacutew zdobytych pod Wawrem i Dębem Wielkim
obraz Marcina Zaleskiego
15 sierpnia Towarzystwo Patriotyczne podjęło proacutebę dokonania zamachu stanu Tłum
warszawski zamordował więzionych na Zamku Kroacutelewskim zdrajcoacutew Chaos opanował
woacutewczas generał Jan Krukowiecki ktoacutery stanął na czele rządu z niemal dyktatorską władzą
Tymczasem wojska rosyjskie dowodzone po śmierci Dybicza przez feldm Iwana
Paskiewicza 6 września po okrążeniu Warszawy od strony wschodniej dalekim marszem
przez mosty pod Włocławkiem zaatakowały miasto od zachodu Po utracie Woli gdzie
podczas rosyjskiego szturmu zginął gen Joacutezef Sowiński dowoacutedztwo powstania nie widząc
możliwości dalszej obrony stolicy poddało ją Kilka tygodni poacuteźniej nastąpił rozpad sejmu
Rządu Narodowego i wojska ktoacuterego znaczna część przekroczyła granice Prus i Galicji
W 1831 roku poeta rosyjski Aleksander Puszkin wyrażał potrzebę jak najszybszego
stłumienia polskiego buntu Należy ich zdusić powolność nasza jest męcząca Dla nas bunt
Polski to sprawa domowa prastara dziedziczna rozterka W sierpniu 1831 roku napisał
przesiąknięty szowinizmem wiersz Oszczercom Rosji we wrześniu po upadku Warszawy
Rocznica Borodina[16]
Wojna partyzancka
Kurpiki ostrołęckie ppłk Joacutezefa Zaliwskiego
Na początku 1831 gen Ignacy Prądzyński opracował dla sztabu generalnego plan koordynacji
polskich działań partyzanckich Zakładał on sformowanie dużej liczby małych oddziałoacutew
leśnych rekrutowanych ze straży bezpieczeństwa gwardii ruchomej i pułkoacutew wojewoacutedzkich
Całe Kroacutelestwo Polskie zostało podzielone na siedem stref działań do ktoacuterych skierowano
poszczegoacutelne ugrupowania powstańcze
W swoim założeniu małe niezwykle mobilne i nieuchwytne oddziały partyzanckie miały
operować na tyłach Rosjan przerywając ich komunikację nękając izolowane mniejsze
oddziały nieprzyjaciela W razie zagrożenia miały podlegać rozproszeniu i ponownie zbierały
się w wyznaczonym miejscu
W czasie kampanii 1831 8-tysięczne oddziały partyzanckie związały w wojewoacutedztwie
augustowskim i płockim dużą liczbę wojsk rosyjskich prawego skrzydła Mobilizowane po
lewej stronie Wisły były natychmiast przerzucane na tyły armii rosyjskiej
W Augustowskim operował oddział Michała Godlewskiego w sile ok 1 tys ludzi Tam też
działał najliczniejszy oddział majoroacutew Karola Szona i Antoniego Puszeta w sile 4 tys
żołnierzy rozbity 22 kwietnia w bitwie pod Mariampolem W Puszczy Kurpiowskiej działali
partyzanci ppłk Joacutezefa Zaliwskiego Oddział Zaliwskiego liczył ponad stu strzelcoacutew i jego
działalność polegała na organizowaniu zasadzek i atakowaniu transportoacutew z żywnością i
furażem Klęska pod Ostrołęką spowodowała osłabnięcie walk partyzanckich na Kurpiach[17]
Obok nich istniały wydzielone oddziały strzelcoacutew celnych podpułkownika Michała Kuszlla
majora Eustachego Grothusa i mjr Stanisława Krzesimowskiego ktoacutere składały się wyłącznie
ze strzelcoacutew wyborowych[18]
W razie potrzeby łączyły się one z armią regularną stanowiąc
wsparcie piechoty liniowej
Zobacz w Wikiźroacutedłach tekst
List Jana Skrzyneckiego do Fryderyka Wilhelma III (19 czerwca 1831)
Władze wojskowe rosyjskie z całą bezwzględnością zwalczały partyzantkę litewską
Oficeroacutew wziętych z bronią w ręku rozstrzeliwano szlachtę oddawano pod sądy wojenne i
skazywano na konfiskatę majątkoacutew i zesłanie Chłopoacutew karano chłostą zsyłano do
batalionoacutew syberyjskich wsie sprzyjające powstańcom palono Przy poparciu rządu
starowierzy napadali na dwory i rabowali je Władzom pomagała także ludność żydowska[19]
Poroacutewnanie stanu liczebnego wojsk stron w wojnie polsko-rosyjskiej 1831 roku
Powstanie listopadowe na ziemiach zabranych
Osobny artykuł Powstanie listopadowe na ziemiach zabranych
Po wybuchu powstania w Kroacutelestwie władze rosyjskie wprowadziły 1 grudnia 1830 stan
wojenny w guberni wileńskiej grodzieńskiej mińskiej i w obwodzie białostockim
Aresztowano potencjalnych przywoacutedcoacutew powstania na tych terenach skonfiskowano broń
pozostającą w rękach prywatnych uwięziono i zesłano na Syberię podejrzanych o
przygotowywanie wystąpień zbrojnych W Wilnie powołano tzw Komitet Głoacutewny starający
się utrzymywać kontakty z władzami powstańczymi w Warszawie i tworzącymi się tajnymi
komitetami powiatowymi W lutym 1831 na Żmudzi miało miejsce wrzenie chłopstwa
związane z poborem rekruta do wojska rosyjskiego W marcu powstanie rozprzestrzeniło się
na poszczegoacutelne powiaty litewskie Powstanie na Litwie związało w kluczowym momencie
wojny 30 tys żołnierzy rosyjskich przywracając tym samym roacutewnowagę strategiczną sił w
Kroacutelestwie W maju na Grodzieńszczyznę wkroczył korpus gen Dezyderego Chłapowskiego
W czerwcu gen Antoni Giełgud podjął nieudaną proacutebę zdobycia Wilna
Wobec niepowodzenia opanowania głoacutewnych centroacutew komunikacyjnych i zdobycia portu w
Połądze gdzie miał być wyładowany transport broni zakupionej w Wielkiej Brytanii
oddziały wojska polskiego podzieliły się w lipcu na trzy operujące oddzielnie korpusy
Zepchnięte przez wojska rosyjskie korpusy gen Chłapowskiego (dowodzony przez Giełguda)
i gen Franciszka Rohlanda zmuszone zostały do przekroczenia granicy z Kroacutelestwem Prus
Jedynie korpus gen Henryka Dembińskiego przedarł się do Kroacutelestwa Poszczegoacutelne
oddziały partyzanckie utrzymały się w puszczach litewskich do listopada 1831[20]
Lrsquoordre regne agrave Varsovie (porządek panuje w Warszawie) francuska karykatura z 1831
autorstwa Jean Ignace Isidore Geacuterarda
Reakcje państw ościennych
Reakcja Prus
Kroacutelestwo Prus było zdecydowanie wrogie powstaniu w Kroacutelestwie Kongresowym Już w
grudniu 1830 zmobilizowano pruską armię obserwacyjną pod dowoacutedztwem feldmarszałka
Augusta Neidhardta von Gneisenau z szefem sztabu generałem Carlem von Clausewitzem
ktoacuterej zadaniem było rozciągnięcie kordonu wojskowego pomiędzy Prusami i Kongresoacutewką
Zmobilizowano landwehrę wielkopolską ktoacuterą przerzucono na zachoacuted poza zaboacuter pruski do
Wittenbergi Sekwestrem objęto gotoacutewkę Banku Polskiego zdeponowaną w bankach
pruskich Wydano zakaz wysyłania do Kroacutelestwa amunicji broni żywności lekarstw i
środkoacutew opatrunkowych Według ustaleń Banku Polskiego Prusy wraz z Cesarstwem
Austriackim i innymi państwami niemieckimi zatrzymały bądź skonfiskowały 50 tysięcy
karabinoacutew 3 tysiące par pistoletoacutew 4 tysiące szabel 40 tysięcy luf karabinowych 22 tysiące
zamkoacutew 51 tysięcy funtoacutew prochu 355 tysięcy funtoacutew saletry zakupione we Francji i
Wielkiej Brytanii na potrzeby powstania
Oddziały polskie zmuszone do przekroczenia granicy pruskiej były natychmiast rozbrajane i
internowane Władze pruskie odesłały od razu do Rosji oddział kozakoacutew ktoacutery na początku
powstania schronił się w ich granicach
Reakcja Austrii
Postępowanie Austrii było bardziej ambiwalentne Władze austriackie wydały zakaz wywozu
broni i amunicji do Kroacutelestwa konfiskując 20 tysięcy karabinoacutew i 8 tysięcy szabel
zamoacutewionych w Wiedniu We Lwowie działała rosyjska agencja wywiadowcza z Wiednia
przesyłano do Petersburga przejęte listy i wiadomości ułatwiano sprowadzanie z Galicji
materiałoacutew do budowy mostoacutew dla wojsk rosyjskich
Z drugiej strony jednak Austriacy sprzedawali powstańcom stare karabiny nie do końca
przestrzegali także przepisoacutew dotyczących internowania oddziałoacutew polskich wchodzących w
ich granice Z Galicji cały czas napływała dla powstańcoacutew broń amunicja i lekarstwa
Gubernator Galicji książę August Longin von Lobkowitz utrzymywał cały czas kontakt we
Lwowie z przedstawicielem powstańczym Izydorem Pietruskim ułatwiając mu wysyłanie
materiałoacutew i ludzi do Kongresoacutewki dając także nadzieję mediacji austriackiej[21]
Polityka zagraniczna powstania
Od samego początku władze powstańcze proacutebowały uzyskać uznanie międzynarodowe dla
swojego wystąpienia W dążeniach tych powoływały się na postanowienia kongresu
wiedeńskiego ktoacuterego ustalenia wobec Polski były ich zdaniem przez Rosję złamane Polscy
wysłannicy w Londynie i Paryżu bezskutecznie proacutebowali uzyskać uznanie powstańcoacutew
przez Wielką Brytanię i Francję za stronę walczącą Rządy państw zachodnich uległy presji
rosyjskich przedstawicieli dyplomatycznych i uznały powstanie listopadowe za wewnętrzną
sprawę Imperium Rosyjskiego
Pewne znaczenie wypadki w Kroacutelestwie Polskim wywarły na obrady konferencji londyńskiej
zajmującej się sprawą Belgii Zajęta tłumieniem powstania Rosja przestała sprzeciwiać się
przyznaniu niepodległości tego państwa Mocarstwa zachodnie natomiast zażądały jedynie
zachowania neutralności przez Prusy i Austrię i ich nieinterwencji po stronie rosyjskiej w celu
stłumieniu powstania Neutralność ta była i tak łamana przez Prusy ktoacutere formalnie neutralne
udzielały schronienia rosyjskim maruderom zaopatrując armię rosyjską w broń i furaż
Posunęły się nawet do zbudowania dla Rosjan mostu w Osieku po ktoacuterym korpus
Paskiewicza przedarł się do Warszawy od zachodu
Austriacy natomiast internowali przebijający się z Wołynia korpus gen Joacutezefa Dwernickiego
Finis Poloniae 1831 obraz Dietricha Montena przedstawiający przekroczenie granicy z
Prusami przez rozbite oddziały powstańcze
Powstanie zostało potępione przez papieża Grzegorza XVI encykliką Cum primum z 9
czerwca 1832
Upadek powstania
Do upadku powstania i przegrania wojny w dużym stopniu przyczynili się niewierzący w
możliwość zwycięstwa i w gruncie rzeczy lojalistycznie nastawieni wobec cara
arystokratyczni przywoacutedcy polityczni Adam Jerzy Czartoryski Bonawentura Niemojowski
oraz nieudolni dowoacutedcy generałowie Joacutezef Chłopicki Jan Skrzynecki Jan Krukowiecki
Henryk Dembiński i Maciej Rybiński Powstał nawet na ten temat wierszyk[potrzebne źroacutedło]
Chłop nas zdradził
skrzynka przyskrzyniła
kruk oko wydziobał
ryba zatopiła
Nie można też zapominać o przewadze militarnej Rosji nie dającej żadnych nadziei na
prowadzenie wojny w dłuższym okresie[potrzebne źroacutedło]
Do upadku przyczyniły się także brak większego wsparcia ze strony ludności chłopskiej
wobec negatywnego stanowiska szlacheckich konserwatywnych władz powstańczych do
uwłaszczenia i likwidacji pańszczyzny na wsi
Nie doczekali się też powstańcy pomocy z zewnątrz a przeciwnie rządy większości[ktoacuterych]
państw europejskich napiętnowały powstańcoacutew jako bdquowichrzycielirdquo i zdrajcoacutew
Skutki
Zobacz też kategorie Polscy zesłańcy w Imperium Rosyjskim (powstanie
listopadowe) Skazani na karę śmierci za udział w powstaniu listopadowym
Polski Prometeusz obraz Horace Verneta jako alegoria upadku powstania listopadowego
Porwanie dzieci polskich przez żołnierzy rosyjskich na Placu Zamkowym w Warszawie
polityczne w lipcu 1831 powołano Komisję Rządu Tymczasowego pod prezesurą
gen Franciszka Ksawerego Dąbrowskiego ktoacutera na terenach zajętych przez wojska
rosyjskie przeprowadziła likwidację administracji powstańczej[22]
Jesienią 1831 roku
Rosjanie powołali Rząd Tymczasowy Kroacutelestwa Polskiego pod prezesurą Fiodora
Engela ktoacuterego zadaniem była pacyfikacja i militaryzacja Kroacutelestwa administracja
została podporządkowana naczelnikom wojennym naczelnie komenderujący czynną
armią generał-gubernator Kroacutelestwa Polskiego feldmarszałek Iwan Paskiewicz[23]
22
listopada 1831 wydał z rozkazu cesarza Mikołaja I postanowienie unieważniające bdquona
zawszerdquo wszystkie uchwały i rozporządzenia bdquoRządu Rewolucyjnegordquo[23]
w 1832
roku nastąpiło znaczne ograniczenie autonomii Kroacutelestwa Polskiego zastąpienie
konstytucji Statutem Organicznym wcielenie armii polskiej do rosyjskiej zniesienie
polskiego sejmu i samorządoacutew postępująca rusyfikacja administracji namiestnikiem
kroacutelestwa został Iwan Paskiewicz
prawne brak respektowania dotyczących Polski postanowień kongresu wiedeńskiego
był uzasadniany jako konsekwencja podboju militarnego Kroacutelestwa Polskiego
kulturalne likwidacja polskiego szkolnictwa wyższego obniżenie jakości szkolnictwa
średniego spadek liczby szkoacuteł elementarnych wprowadzenie języka rosyjskiego jako
dodatkowego do szkoacuteł średnich
gospodarcze nałożono wysoką kontrybucję zbudowano na koszt Polski Cytadelę z
silnym garnizonem rosyjskim wprowadzono barierę celną na granicy polsko-
rosyjskiej po 1840 roku wprowadzono rosyjski system monetarny oraz system miar i
wag
demograficzne interwencyjna armia rosyjska przywlokła ze sobą epidemię cholery
dziesiątkującą ludność Kroacutelestwa w wyniku powstania około 11 tysięcy osoacuteb opuściło
kraj (zobacz Wielka Emigracja) w następnych latach sporą liczbę mężczyzn z
Kroacutelestwa wcielono do armii rosyjskiej
W ramach represji do specjalnych batalionoacutew tzw kantonistoacutew Armii Imperium
Rosyjskiego wcielono dzieci polskie[24]
Zobacz w Wikiźroacutedłach tekst
Manifest Mikołaja I do Rosjan i armii rosyjskiej z okazji zakończenia wojny
przeciwko Polsce (18 października 1831)
Dowoacutedztwo powstania
Naczelni wodzowie
gen dyw Joacutezef Chłopicki 5 grudnia 1830 ndash 17 stycznia 1831
gen dyw Michał Gedeon Radziwiłł 20 stycznia ndash 26 lutego 1831
gen dyw Jan Zygmunt Skrzynecki 26 lutego ndash 12 sierpnia 1831
gen dyw Henryk Dembiński[c]
12 sierpnia ndash 17 sierpnia 1831
gen bryg Ignacy Prądzyński 16 sierpnia ndash 19 sierpnia 1831
gen dyw Kazimierz Małachowski[c]
20 sierpnia ndash 10 września 1831
gen dyw Jan Nepomucen Umiński 23 września ndash 24 września 1831
gen dyw Maciej Rybiński 24 września ndash 9 października 1831[d]
Źroacutedła[25]
Szefowie sztabu głoacutewnego
gen bryg Joacutezef Mroziński
gen bryg Wojciech Chrzanowski
gen bryg Ignacy Prądzyński[c]
gen dyw Tomasz Łubieński
gen bryg Jakub Lewiński
Kwatermistrzowie generalni
gen art Maurycy Hauke zamordowany za odmowę przyłączenia się do powstania[26]
gen dyw Jan Chrzciciel de Grandville Malletski
gen bryg Ignacy Prądzyński
płk Marcin Klemensowski[c]
gen bryg Ignacy Prądzyński
gen bryg Klemens Kołaczkowski
gen dyw Ignacy Prądzyński
płk Marcin Klemensowski
Generałowie dyżurni
gen dyw Joacutezef Rautenstrauch
gen bryg Franciszek Morawski
Dowoacutedcy jazdy
gen jazdy Aleksander Rożniecki
gen dyw Jan Weyssenhoff
Dowoacutedcy piechoty
gen piechoty Stanisław Potocki zamordowany za odmowę uczestnictwa w powstaniu
Źroacutedła[27]
Bitwy powstania listopadowego
Bitwa pod Stoczkiem 1831 mal Jan Rosen
Olszynka Grochowska 1831 mal Wojciech Kossak
Bitwa pod Ostrołęką 1831 mal Juliusz Kossak
Satyryczny rysunek pt bdquoPorządek zapanował w Warszawierdquo
Położenie oddziałoacutew polskich i rosyjskich podczas I bitwy pod Wawrem 19 II 1831
Walki odwrotowe (ofensywa rosyjska na Warszawę)
bitwa pod Stoczkiem ndash 14 lutego 1831 zwycięstwo wojsk polskich
bitwa pod Dobrem ndash 17 lutego 1831 zwycięstwo wojsk polskich
I bitwa pod Kałuszynem ndash 17 lutego 1831 nierozstrzygnięta
I bitwa pod Wawrem ndash 19 lutego 1831 zwycięstwo wojsk polskich
bitwa pod Białołęką ndash 24 lutego ndash 25 lutego 1831 zwycięstwo wojsk polskich
bitwa o Olszynkę Grochowską ndash 25 lutego 1831 bitwa nierozstrzygnięta taktyczne
zwycięstwo wojsk polskich
Ofensywa Dwernickiego
bitwa pod Nową Wsią ndash 19 lutego 1831 zwycięstwo wojsk polskich
bitwa pod Puławami ndash 2 marca 1831 zwycięstwo wojsk polskich
bitwa pod Kurowem ndash 3 marca 1831 zwycięstwo wojsk polskich
bitwa pod Poryckiem ndash 11 kwietnia 1831 zwycięstwo wojsk polskich
bitwa pod Boremlem ndash 18 kwietnia ndash 19 kwietnia 1831 zwycięstwo wojsk polskich
Ofensywa Prądzyńskiego (na szosie brzeskiej)
II bitwa pod Wawrem ndash 31 marca 1831 zwycięstwo wojsk polskich
bitwa pod Dębem Wielkim ndash 31 marca 1831 zwycięstwo wojsk polskich
II bitwa pod Kałuszynem ndash 2 kwietnia 1831 zwycięstwo wojsk polskich
bitwa pod Domanicami ndash 10 kwietnia 1831 zwycięstwo wojsk polskich
bitwa pod Iganiami ndash 10 kwietnia 1831 zwycięstwo wojsk polskich
Ofensywa Sierawskiego
bitwa pod Wronowem ndash 17 kwietnia 1831 przegrana przez wojska polskie
bitwa pod Kazimierzem Dolnym ndash 18 kwietnia 1831 przegrana przez wojska polskie
Bitwy ugrupowań partyzanckich
bitwa pod Nowogrodem ndash 23 lutego 1831 zwycięstwo wojsk polskich
bitwa pod Kiejdanami ndash 29 kwietnia 1831 roku zwycięstwo wojsk polskich
bitwa pod Połągą ndash 10 maja ndash 14 maja 1831 przegrana przez wojska polskie
bitwa pod Daszowem ndash 14 maja 1831 przegrana przez wojska polskie
bitwa pod Mariampolem ndash 22 kwietnia 1831 przegrana wojsk polskich
Wyprawa Chrzanowskiego
bitwa pod Firlejem ndash 9 maja 1831 zwycięstwo wojsk polskich
Bitwa pod Lubartowem ndash 10 maja 1831 bitwa nierozstrzygnięta
Wyprawa na gwardie cesarskie
bitwa pod Jędrzejowem ndash 13 maja 1831 zwycięstwo wojsk polskich
bitwa pod Tykocinem ndash 21 maja 1831 zwycięstwo wojsk polskich
bitwa pod Nurem ndash 22 maja 1831 zwycięstwo wojsk polskich
bitwa pod Ostrołęką ndash 26 maja 1831 przegrana przez wojska polskie
bitwa pod Rajgrodem ndash 29 maja 1831 zwycięstwo wojsk polskich
Wyprawa Jankowskiego
bitwa pod Budziskami ndash 19 czerwca 1831 zwycięstwo wojsk polskich
bitwa pod Łysobykami ndash 19 czerwca 1831 zwycięstwo wojsk polskich
Inne
bitwa pod Sokołowem Podlaskim ndash 21 kwietnia 1831 zwycięstwo wojsk polskich
bitwa pod Kuflewem ndash 25 kwietnia 1831 bitwa nierozstrzygnięta
I bitwa pod Mińskiem Mazowieckim ndash 26 kwietnia 1831 bitwa nierozstrzygnięta
bitwa pod Uchaniami ndash 11-12 czerwca 1831
I bitwa pod Wilnem ndash 19 czerwca 1831 przegrana przez wojska polskie
bitwa pod Szawlami ndash 8 lipca 1831 przegrana przez wojska polskie
III bitwa pod Kałuszynem ndash 10 lipca 1831 wygrana
II bitwa pod Mińskiem Mazowieckim ndash 14 lipca 1831 bitwa nierozstrzygnięta
bitwa pod Iłżą ndash 9 sierpnia 1831 zwycięstwo wojsk polskich
bitwa pod Gniewoszowem ndash 9 sierpnia 1831 przegrana przez wojska polskie
II bitwa pod Wilnem ndash 17 sierpnia 1831 przegrana przez wojska polskie
bitwa pod Rogoźnicą ndash 29 sierpnia 1831 zwycięstwo wojsk polskich
szturm Warszawy ndash 6-7 września 1831 zajęcie miasta przez Rosjan (min obrona
reduty Ordona i reduty Wolskiej)
Zobacz też
Zobacz w Wikiźroacutedłach tekst
Powstanie listopadowe
Zobacz w Wikicytatach kolekcję cytatoacutew Powstanie listopadowe
Wodzowie naczelni powstania listopadowego
Generałowie polscy powstania listopadowego
Powstańcy listopadowi
Powstanie listopadowe na ziemiach zabranych
Joacutezefa Rostkowska
Powstanie narodu polskiego w roku 1830 i 1831
Sprzysiężenie Wysockiego
Czwartacy
dukat powstańczy
Dzień Podchorążego
Emilia Plater
Polska pod zaborami
Rząd Narodowy
Uchwała Sejmu o detronizacji Mikołaja I
Polska Odznaka Zaszczytna za Zasługi Wojenne
Medal za Wzięcie Szturmem Warszawy w 1831 roku
Gwiazda Wytrwałości
Kalendarium historii Polski
Pieśni powstania listopadowego
Uwagi
1
Nigdy nie udowodniono że Mikołaj I zamierzał woacutewczas interweniować w Europie
zachodniej Co więcej konstytucja Kroacutelestwa Polskiego zabraniała używania armii polskiej
poza jego granicami Bardziej prawdopodobne jest że już woacutewczas liczył się z wybuchem
powstania w Polsce Nie można nawet wykluczyć że powstanie to zostało sprowokowane
przez Rosję ktoacutera mogła wykorzystać dogodną sytuację międzynarodową do zniszczenia
autonomii Kroacutelestwa
Powstanie wybuchło w najmniej sprzyjających okolicznościach gdy Rosjanie ogłosili i
rozpoczęli już przeprowadzanie mobilizacji alarmowej
Pełniący obowiązki
4 Od 25 września sprawował też najwyższą władzę cywilną
Przypisy
1
Okońska A Marcin Zaleski malarz Warszawy Warszawa 1990 s 48ndash51 77 ISBN 83-
03-03152-X
Stefan Kieniewicz Andrzej Zahorski Władysław Zajewski Trzy powstania narodowe
Warszawa 1992 s 273
Stefan Kieniewicz Andrzej Zahorski Władysław Zajewski Trzy powstania narodowe
Warszawa 1992 s 274
Wacław Tokarz Wojna polsko-rosyjska 1830 i 1831 Warszawa 1993 passim
Tego dnia poddała się twierdza w Zamościu ostatni punkt oporu powstańcoacutew
Sławomir Węgrzynowicz Patrioci i zdrajcy Społeczeństwo Kroacutelestwa Polskiego wobec
mikołajowskiej polityki Rosji w latach 1846-1856 Krakoacutew 2014 s 34
180 lat temu Watykan potępił powstanie listopadowe (pol) Wirtualna Polska [dostęp
2015-02-12]
Za Pamiętnik Piotra Wysockiego Warszawa Redakcja Wydawnictw WAT 2006 s 35-
36 ISBN 8389399342
Wacław Tokarz Wojna polsko-rosyjska 1830 i 1831 Warszawa 1993 s 89
Wacław Tokarz Wojna polsko-rosyjska 1830 i 1831 Warszawa 1993 s 137
Już 7 grudnia Mikołaj I wydał rozkaz wkroczenia w granice Kroacutelestwa Polskiego
korpusu gen Grigorija Rosena
Franciszka Ramotowska Władze centralne Powstania Listopadowego 18301831 r w
Archiwum Akt Dawnych w Warszawie przewodnik po zasobie t II Epoka porozbiorowa
Warszawa 1998 s 347
Władysław Lewandowski 1959 darr s 162
E Callier Bitwy i potyczki stoczone przez wojsko polskie w roku 1831 Drukarnia
Dziennika Poznańskiego Poznań 1887 s 1-2
Wacław Tokarz Wojna polsko-rosyjska 1830 i 1831 Warszawa 1993 s 274 Ludwik
Bazylow Polacy w Petersburgu 1984 s 187
Jan Kucharzewski Od białego do czerwonego caratu t I Warszawa 1998 s 153
Janusz Szczepański Społeczeństwo Mazowsza Poacutełnocnego wobec Powstania
Listopadowego Rocznik Mazowiecki T 15 2003 s 50-51
Formacje podobne do jegroacutew złożone z myśliwych ndash obytych z odprzodową bronią
gwintowaną umożliwiającą prowadzenie precyzyjnego ognia powyżej 100 m W oacutewczesnym
wojsku stosowano odprzodową broń gładkolufową np karabin wz 1777 i jego rosyjskie
wersje np wz 1809 w celu szybszego ładowania ndash zob ładunek
Wacław Tokarz Wojna polsko-rosyjska 1830 i 1831 Warszawa 1993 s 231
Jacek Feduszka Powstanie Listopadowe na Litwie i Żmudzi w Teka Kom Hist OL
PAN 2004 1 s 110ndash160 Stefan Kieniewicz Andrzej Zahorski Władysław Zajewski Trzy
powstania narodowe Warszawa 1992 s 224-229 Wacław Tokarz Wojna polsko-rosyjska
1830 i 1831 Warszawa 1993 s 226-232
Wacław Tokarz Wojna polsko-rosyjska 1830 i 1831 Warszawa 1993 s 105-107
Franciszka Ramotowska Rząd Tymczasowy Kroacutelestwa Polskiego (Engla) w Archiwum
Głoacutewne Akt Dawnych w Warszawie przewodnik po zasobie t II Epoka porozbiorowa
Warszawa 1998 s 153
Franciszka Ramotowska Rząd Tymczasowy Kroacutelestwa Polskiego (Engla) w Archiwum
Głoacutewne Akt Dawnych w Warszawie przewodnik po zasobie t II Epoka porozbiorowa
Warszawa 1998 s 152-153
Solidarność 1830 Niemcy i Polacy po Powstaniu Listopadowym Warszawa 2005 s
159-161
Ireneusz Ihnatowicz Andrzej Biernat Vademecum do badań nad historią XIX i XX
wieku Warszawa 2003 s 483
Encyklopedia PWN ndash Hauke Maurycy
27 Marek Tarczyński Generalicja powstania listopadowego Wyd MON 1988
Bibliografia
Diariusz sejmu z r1830-1831 Krakoacutew M Rostworowski 1907
Wyboacuter źroacutedeł do powstania listopadowego oprac J Dutkiewicz Wrocław 1957
Powstanie listopadowe 1830-1831 Dzieje wewnętrzne Militaria Europa wobec
powstania pod red W Zajewskiego Warszawa 1980
Edmund Callier Bitwy i potyczki stoczone przez wojsko polskie w roku 1831 1887
Tomasz Chludziński Szlakami powstania listopadowego Warszawa 1985
Tadeusz Edward Domański Epoka Powstania Listopadowego Lublin 2000
Z Gołba Rozwoacutej władz Kroacutelestwa Polskiego w okresie powstania listopadowego
Wrocław 1971
Romuald Kaczmarek Skoro już ndash to należało się bić Powstanie Listopadowe
bdquoNajwyższy Czasrdquo 1996 nr 49 s 21
Stefan Kieniewicz Andrzej Zahorski Władysław Zajewski Trzy powstania
narodowe kościuszkowskie listopadowe i styczniowe Warszawa 1994
Henryk Kocoacutej Niemcy a Powstanie Listopadowe Warszawa 1970
Jerzy Łojek Szanse powstania listopadowego rozważania historyczne Warszawa
1986
Tomasz Łubieński Bić się czy nie bić O polskich powstaniach wyd 3 Krakoacutew 1989
Franciszka Ramotowska Władze Centralne Powstania Listopadowego 18301831 r
[w] Archiwum Głoacutewne Akt Dawnych w Warszawie Przewodnik po zasobie t 2
Epoka porozbiorowa pod red F Ramotowskiej Warszawa 1998 s 337ndash366
W Rostocki Rola wodzoacutew naczelnych w powstaniu listopadowym Studium
historyczno-prawne Wrocław 1955
Marek Tarczyński Generalicja powstania listopadowego Warszawa 1980
Feliks Wrotnowski Powstanie na Wołyniu Podolu i Ukrainie w roku 1831 Paryż
1837-1838
Xięga Pamiątkowa w 50-letnią rocznicę powstania roku 1830 zawierająca spis
imienny dowoacutedzcoacutew i sztabs-oficeroacutew tudzież oficeroacutew podoficeroacutew i żołnierzy Armii
Polskiej w tymż roku krzyżem wojskowym bdquoVirtuti Militariirdquo ozdobionych 1881
Aleksander Zaborowski Wojna na Litwie w roku 1831
Janina Znamirowska Liryka Powstania Listopadowego Warszawa 1930
Henryk Żaliński Stracone szanse Wielka Emigracja o powstaniu listopadowym
Warszawa Wydawnictwo MON 1982 ISBN 83-11-06829-1
Władysław Lewandowski Uczestnicy powstania listopadowego opowiadają
Warszawa PZWSZ 1959
Linki zewnętrzne
Noc Listopadowa wiersz Bazylego Bukolika
Powstanie Listopadowe ndash Wojna niewykorzystanych możliwości ndash Inne Oblicza
Historii
Powstanie listopadowe ndash Serwis bdquoKonflikty Zbrojnerdquo
Wybuch
Ppor Piotr Wysocki 29 listopada 1830 r litografia na podstawie rysunku Jana Nepomucena
Żylińskiego
Wojciech Kossak Starcie belwederczykoacutew z kirasjerami rosyjskimi na moście w Łazienkach
29 listopada 1830
Chorągiew Za wolność naszą i waszą 1831
Warszawska Straż Bezpieczeństwa
Powstanie listopadowe 5 złotych 1831
W roku 1828 w warszawskiej Szkole Podchorążych Piechoty zawiązało się sprzysiężenie pod
dowoacutedztwem podporucznika Piotra Wysockiego przeciwko wodzowi naczelnemu wojsk
Kroacutelestwa Polskiego i dowoacutedcy sił rosyjskich stacjonujących w zachodnich guberniach Rosji
wielkiemu księciu Konstantemu ktoacutery był bratem cesarza Rosji i kroacutela Polski Mikołaja I Był
on powszechnie znienawidzony za stworzenie systemu tajnej policji i donosicielstwa a także
za publiczne poniżanie polskich oficeroacutew
Sygnałem do wybuchu powstania miał być pożar browaru na Solcu i kamienicy przy ul
Dzikiej Powstanie wybuchło wieczorem ok godz 1800 29 listopada 1830[b]
gdy
podporucznik Piotr Wysocki wszedł do Szkoły Podchorążych Piechoty w Łazienkach
przerwał zajęcia z taktyki ndash wygłosił mowę bdquoPolacy Wybiła godzina zemsty Dziś umrzeć
lub zwyciężyć potrzeba Idźmy a piersi wasze niech będą Termopilami dla wrogoacutewrdquo[8]
wyprowadzając podchorążych na miejsce zbioacuterki ndash pod pomnik kroacutela Jana III Sobieskiego
Grupa 24 spiskowcoacutew złożona głoacutewnie z młodych inteligentoacutew (min Ludwik Nabielak
Seweryn Goszczyński Leonard Rettel) wraz z częścią podchorążych opanowała Belweder ndash
rezydencję wielkiego księcia Jednakże Konstanty zdołał się przed napastnikami ukryć
Podobno zbiegł z pałacu przebrany w kobiece ubrania Powstańcy tylko dzięki pomocy
15 tys pospoacutelstwa i plebsu warszawskiego zdobyli woacutewczas Arsenał Z rąk powstańcoacutew
zginęło sześciu przeciwnych powstaniu generałoacutew Stanisław Trębicki Maurycy Hauke
Stanisław Potocki Ignacy Blumer Tomasz Siemiątkowski Joacutezef Nowicki ndash zastrzelony
wskutek pomyłki i pułkownik Filip Meciszewski
Osobny artykuł Pomnik oficeroacutew-lojalistoacutew poległych w Noc Listopadową
Następnego dnia wraz z uzbrojoną ludnością cywilną opanowali stolicę W ten sposoacuteb spisek
wojskowy przekształcił się w powstanie Wielki książę Konstanty z częścią wiernych mu
generałoacutew i wojsk wycofał się z Warszawy do karczmy na Wierzbnie nie podejmując działań
przeciwko powstańcom (w 1831 r zmarł na cholerę według innej wersji został
otruty[potrzebne źroacutedło]
)
30 listopada Rada Administracyjna powołała Straż Bezpieczeństwa dowodzoną przez Piotra
Łubieńskiego ktoacuterej zadaniem było rozbrojenie zrewoltowanej ludności cywilnej Warszawy
Broń odbierano powstańcom zakazano też używania rewolucyjnych kokard granatowo-biało-
czerwonych wprowadzając w ich miejsce białe
Po nieudanych proacutebach rozbrojenia powstańcoacutew przez Radę Administracyjną (kierowaną
przez księcia Franciszka Ksawerego Druckiego-Lubeckiego) będącą cywilną władzą
Kroacutelestwa nastąpiła eskalacja ruchu powstańczego 1 grudnia powstało Towarzystwo
Patriotyczne kierowane przez Maurycego Mochnackiego ktoacutere domagało się podjęcia
natychmiastowej akcji zbrojnej przeciwko wojskom rosyjskim stacjonującym w Kroacutelestwie
Ulegając tym naciskom Rada Administracyjna dokooptowała do swojego składu politykoacutew
Towarzystwa co z kolei wywołało sprzeciw żywiołoacutew konserwatywnych W celu
spacyfikowania nastrojoacutew 3 grudnia 1830 rozwiązano Radę Administracyjną i wyłoniony
został Rząd Tymczasowy ktoacuterego prezesem został książę Adam Jerzy Czartoryski Wodzem
Naczelnym rząd mianował gen Joacutezefa Chłopickiego Ten 5 grudnia ogłosił się dyktatorem
powstania usiłując jednocześnie doprowadzić do rokowań z carem W tym celu zaproponował
mediację Prus w sporze z Rosją Wysłany przez Chłopickiego do Mikołaja I pułkownik
Tadeusz Wyleżyński ujawnił mu dyslokację wojsk polskich[9]
Powroacutet wojsk polskich z Wierzbna 3 grudnia 1830 obraz Marcina Zaleskiego
Książę Drucki-Lubecki udał się do Petersburga by tam na czele polskiej delegacji rozpocząć
rokowania z carem Powołując się na powierzone jej instrukcje sejmowe delegacja ta miała
się domagać od Mikołaja I respektowania postanowień konstytucji z 1815 roku rozciągnięcia
jej postanowień na Litwę Wołyń i Podole zwołania Sejmu z udziałem posłoacutew z ziem
zabranych natychmiastowego opuszczenia terytorium Kroacutelestwa Polskiego przez wojska
rosyjskie
13 grudnia car wprowadził stan wojenny w prowincjach zabranych[10]
i wydał ukaz o
przeprowadzeniu mobilizacji korpusu interwencyjnego pod dowoacutedztwem feldmarszałka
Iwana Dybicza ktoacutery miał stłumić powstanie[11]
17 grudnia Mikołaj I wydał manifest do
Polakoacutew w ktoacuterym nakazywał przywroacutecenie Rady Administracyjnej w jej składzie
pierwotnym i skoncentrowanie wojsk polskich w okolicach Płocka
Zobacz w Wikiźroacutedłach tekst
Manifest obu izb sejmowych Kroacutelestwa Polskiego o powstaniu narodu polskiego
(20 grudnia 1830)
Jednakże sytuacja w Kroacutelestwie uległa dalszej radykalizacji 20 grudnia Sejm wydał manifest
w ktoacuterym ogłosił powstanie narodowe przeciw Rosji przedstawiając opinii międzynarodowej
przyczyny jego wybuchu Zaręczona wolność osobista zgwałcona zapełniono więzienia
wojenne sądy postanowione na osoby cywilne rozciągnięto sromotne kary na obywateli
ktoacuterych całą winą było że ducha i charakter narodowy ratować od zepsucia i zguby
zamierzali[potrzebne źroacutedło]
O ile Rosja zaatakuje Kroacutelestwo wroacuteg nasz nad jedną tylko pustynią
więcej panowanie swoje roztoczy[potrzebne źroacutedło]
21 grudnia dyktator Joacutezef Chłopicki rozwiązał
Rząd Tymczasowy i w jego miejsce powołał Radę Najwyższą Narodową 29 grudnia dyktator
powołał Komisję Rozpoznawczą do rozpatrzenia spraw osoacuteb podejrzanych o szpiegostwo[12]
Detronizacja cara Mikołaja I 25 stycznia 1831
Zobacz w Wikiźroacutedłach tekst
Rozkaz dzienny Iwana Dybicza Zabałkańskiego (13 stycznia 1831)
Zobacz w Wikiźroacutedłach tekst
Uchwała Sejmu o bezkroacutelewiu i niepodległości Polski oraz o powołaniu Rządu
Narodowego
17 stycznia wobec fiaska rokowań z Mikołajem I ktoacutery zażądał bezwarunkowej kapitulacji
powstańcoacutew gen Chłopicki złożył dymisję Radykalne Towarzystwo Patriotyczne kierowane
przez Joachima Lelewela zdobyło woacutewczas decydujący głos w sejmie ktoacutery 25 stycznia 1831
r na wniosek posła Romana Sołtyka podjął uchwałę o detronizacji Mikołaja I co było
roacutewnoznaczne z zerwaniem unii personalnej i aktem niepodległości Kroacutelestwa Poseł Jan
Ledoacutechowski wybiegł wtedy na środek sejmu i zawołał bdquoWyrzeknijmy więc wszyscy nie ma
Mikołajardquo Adam Czartoryski podpisując ten dokument miał powiedzieć bdquoZgubiliście
Polskęrdquo[potrzebne źroacutedło]
W odpowiedzi bowiem granice Kroacutelestwa Polskiego przekroczyła 115
tys armia rosyjska z 336 działami pod wodzą feldmarszałka Iwana Dybicza ktoacutery uzyskał od
cara nieograniczoną władzę nad ośmioma wojewoacutedztwami Kroacutelestwa Polskiego 29 stycznia
1831 sejm powołał w miejsce rozwiązanej Rady Najwyższej Narodowej Rząd Narodowy W
jego składzie znaleźli się książę Adam Jerzy Czartoryski Wincenty Niemojowski Stanisław
Barzykowski Teofil Morawski i Joachim Lelewel
Zobacz w Wikiźroacutedłach tekst
Odezwa do wojska (26 lutego 1831)
W celu wzmocnienia sił powstańczych Jan Olrych Szaniecki opracował projekt powołania
pospolitego ruszenia ktoacutery przez rozwiązanie kwestii chłopskiej miał przyciągnąć do
powstania masy chłopskie Projekt Szanieckiego poparty przez Towarzystwo Patriotyczne
został jednak odrzucony przez większość sejmową W kilka dni poacuteźniej to jest 21 czerwca
1831 r pospolite ruszenie zostało jednak powołane decyzją gen Skrzyneckiego jednak nie
poparte obietnicami poprawy bytu chłopoacutew nie wzbudziło w nich zainteresowania[13]
Wojna polsko-rosyjska
5 lutego 1831 roku armia rosyjska wkroczyła w granice Kroacutelestwa 7 lutego doszło do
pierwszych starć zbrojnych jeden z plutonoacutew 1 pułku ułanoacutew rozpędził w Siedlcach straż
przednią nieprzyjaciela W tym samym dniu 3 pułk ułanoacutew wyparł z Węgrowa dwa pułki
rosyjskie[14]
Generałowie Chłopicki i Skrzyniecki na czele wojsk polskich obraz Januarego
Suchodolskiego
Po początkowych odosobnionych sukcesach polskich pod Stoczkiem 14 lutego i Wawrem
doszło do rosyjskiej proacuteby szturmu na Warszawę Jednak nierozstrzygnięta bitwa o Olszynkę
Grochowską 25 lutego 1831 roku podczas ktoacuterej ciężko ranny został Chłopicki
uniemożliwiła te plany i przyniosła stronie polskiej sukces taktyczny
Po bitwie dyktaturę objął generał Jan Skrzynecki ktoacutery obawiał się podjąć kontrofensywy
Zgodził się na to dopiero pod koniec marca Śmiały plan opracowany przez generała Ignacego
Prądzyńskiego przynioacutesł sukcesy w bitwach pod Wawrem (II) Dębem Wielkim i Iganiami
Potem Skrzynecki przerwał jednak kontrofensywę Dopiero w maju zgodził się na nowy plan
Prądzyńskiego przewidujący rozbicie rosyjskich pułkoacutew gwardyjskich operujących w rejonie
Łomży i Ostrołęki W wyniku zwlekania wodza przewagę uzyskały wojska rosyjskie Wojska
Mikołaja I osłabiła wybuchła w kwietniu epidemia cholery i gorączka tyfoidalna W
Petersburgu rozpuszczano woacutewczas plotki o zatruwaniu studzien przez Polakoacutew[15]
Rosjanie
wygrali 26 maja bitwę pod Ostrołęką co załamało morale polskich żołnierzy Skrzynecki tym
razem znoacutew zwlekał z atakiem na dziesiątkowane przez cholerę wojska rosyjskie Dopiero 11
sierpnia złożony został z urzędu
Wprowadzenie do Warszawy jeńcoacutew i sztandaroacutew zdobytych pod Wawrem i Dębem Wielkim
obraz Marcina Zaleskiego
15 sierpnia Towarzystwo Patriotyczne podjęło proacutebę dokonania zamachu stanu Tłum
warszawski zamordował więzionych na Zamku Kroacutelewskim zdrajcoacutew Chaos opanował
woacutewczas generał Jan Krukowiecki ktoacutery stanął na czele rządu z niemal dyktatorską władzą
Tymczasem wojska rosyjskie dowodzone po śmierci Dybicza przez feldm Iwana
Paskiewicza 6 września po okrążeniu Warszawy od strony wschodniej dalekim marszem
przez mosty pod Włocławkiem zaatakowały miasto od zachodu Po utracie Woli gdzie
podczas rosyjskiego szturmu zginął gen Joacutezef Sowiński dowoacutedztwo powstania nie widząc
możliwości dalszej obrony stolicy poddało ją Kilka tygodni poacuteźniej nastąpił rozpad sejmu
Rządu Narodowego i wojska ktoacuterego znaczna część przekroczyła granice Prus i Galicji
W 1831 roku poeta rosyjski Aleksander Puszkin wyrażał potrzebę jak najszybszego
stłumienia polskiego buntu Należy ich zdusić powolność nasza jest męcząca Dla nas bunt
Polski to sprawa domowa prastara dziedziczna rozterka W sierpniu 1831 roku napisał
przesiąknięty szowinizmem wiersz Oszczercom Rosji we wrześniu po upadku Warszawy
Rocznica Borodina[16]
Wojna partyzancka
Kurpiki ostrołęckie ppłk Joacutezefa Zaliwskiego
Na początku 1831 gen Ignacy Prądzyński opracował dla sztabu generalnego plan koordynacji
polskich działań partyzanckich Zakładał on sformowanie dużej liczby małych oddziałoacutew
leśnych rekrutowanych ze straży bezpieczeństwa gwardii ruchomej i pułkoacutew wojewoacutedzkich
Całe Kroacutelestwo Polskie zostało podzielone na siedem stref działań do ktoacuterych skierowano
poszczegoacutelne ugrupowania powstańcze
W swoim założeniu małe niezwykle mobilne i nieuchwytne oddziały partyzanckie miały
operować na tyłach Rosjan przerywając ich komunikację nękając izolowane mniejsze
oddziały nieprzyjaciela W razie zagrożenia miały podlegać rozproszeniu i ponownie zbierały
się w wyznaczonym miejscu
W czasie kampanii 1831 8-tysięczne oddziały partyzanckie związały w wojewoacutedztwie
augustowskim i płockim dużą liczbę wojsk rosyjskich prawego skrzydła Mobilizowane po
lewej stronie Wisły były natychmiast przerzucane na tyły armii rosyjskiej
W Augustowskim operował oddział Michała Godlewskiego w sile ok 1 tys ludzi Tam też
działał najliczniejszy oddział majoroacutew Karola Szona i Antoniego Puszeta w sile 4 tys
żołnierzy rozbity 22 kwietnia w bitwie pod Mariampolem W Puszczy Kurpiowskiej działali
partyzanci ppłk Joacutezefa Zaliwskiego Oddział Zaliwskiego liczył ponad stu strzelcoacutew i jego
działalność polegała na organizowaniu zasadzek i atakowaniu transportoacutew z żywnością i
furażem Klęska pod Ostrołęką spowodowała osłabnięcie walk partyzanckich na Kurpiach[17]
Obok nich istniały wydzielone oddziały strzelcoacutew celnych podpułkownika Michała Kuszlla
majora Eustachego Grothusa i mjr Stanisława Krzesimowskiego ktoacutere składały się wyłącznie
ze strzelcoacutew wyborowych[18]
W razie potrzeby łączyły się one z armią regularną stanowiąc
wsparcie piechoty liniowej
Zobacz w Wikiźroacutedłach tekst
List Jana Skrzyneckiego do Fryderyka Wilhelma III (19 czerwca 1831)
Władze wojskowe rosyjskie z całą bezwzględnością zwalczały partyzantkę litewską
Oficeroacutew wziętych z bronią w ręku rozstrzeliwano szlachtę oddawano pod sądy wojenne i
skazywano na konfiskatę majątkoacutew i zesłanie Chłopoacutew karano chłostą zsyłano do
batalionoacutew syberyjskich wsie sprzyjające powstańcom palono Przy poparciu rządu
starowierzy napadali na dwory i rabowali je Władzom pomagała także ludność żydowska[19]
Poroacutewnanie stanu liczebnego wojsk stron w wojnie polsko-rosyjskiej 1831 roku
Powstanie listopadowe na ziemiach zabranych
Osobny artykuł Powstanie listopadowe na ziemiach zabranych
Po wybuchu powstania w Kroacutelestwie władze rosyjskie wprowadziły 1 grudnia 1830 stan
wojenny w guberni wileńskiej grodzieńskiej mińskiej i w obwodzie białostockim
Aresztowano potencjalnych przywoacutedcoacutew powstania na tych terenach skonfiskowano broń
pozostającą w rękach prywatnych uwięziono i zesłano na Syberię podejrzanych o
przygotowywanie wystąpień zbrojnych W Wilnie powołano tzw Komitet Głoacutewny starający
się utrzymywać kontakty z władzami powstańczymi w Warszawie i tworzącymi się tajnymi
komitetami powiatowymi W lutym 1831 na Żmudzi miało miejsce wrzenie chłopstwa
związane z poborem rekruta do wojska rosyjskiego W marcu powstanie rozprzestrzeniło się
na poszczegoacutelne powiaty litewskie Powstanie na Litwie związało w kluczowym momencie
wojny 30 tys żołnierzy rosyjskich przywracając tym samym roacutewnowagę strategiczną sił w
Kroacutelestwie W maju na Grodzieńszczyznę wkroczył korpus gen Dezyderego Chłapowskiego
W czerwcu gen Antoni Giełgud podjął nieudaną proacutebę zdobycia Wilna
Wobec niepowodzenia opanowania głoacutewnych centroacutew komunikacyjnych i zdobycia portu w
Połądze gdzie miał być wyładowany transport broni zakupionej w Wielkiej Brytanii
oddziały wojska polskiego podzieliły się w lipcu na trzy operujące oddzielnie korpusy
Zepchnięte przez wojska rosyjskie korpusy gen Chłapowskiego (dowodzony przez Giełguda)
i gen Franciszka Rohlanda zmuszone zostały do przekroczenia granicy z Kroacutelestwem Prus
Jedynie korpus gen Henryka Dembińskiego przedarł się do Kroacutelestwa Poszczegoacutelne
oddziały partyzanckie utrzymały się w puszczach litewskich do listopada 1831[20]
Lrsquoordre regne agrave Varsovie (porządek panuje w Warszawie) francuska karykatura z 1831
autorstwa Jean Ignace Isidore Geacuterarda
Reakcje państw ościennych
Reakcja Prus
Kroacutelestwo Prus było zdecydowanie wrogie powstaniu w Kroacutelestwie Kongresowym Już w
grudniu 1830 zmobilizowano pruską armię obserwacyjną pod dowoacutedztwem feldmarszałka
Augusta Neidhardta von Gneisenau z szefem sztabu generałem Carlem von Clausewitzem
ktoacuterej zadaniem było rozciągnięcie kordonu wojskowego pomiędzy Prusami i Kongresoacutewką
Zmobilizowano landwehrę wielkopolską ktoacuterą przerzucono na zachoacuted poza zaboacuter pruski do
Wittenbergi Sekwestrem objęto gotoacutewkę Banku Polskiego zdeponowaną w bankach
pruskich Wydano zakaz wysyłania do Kroacutelestwa amunicji broni żywności lekarstw i
środkoacutew opatrunkowych Według ustaleń Banku Polskiego Prusy wraz z Cesarstwem
Austriackim i innymi państwami niemieckimi zatrzymały bądź skonfiskowały 50 tysięcy
karabinoacutew 3 tysiące par pistoletoacutew 4 tysiące szabel 40 tysięcy luf karabinowych 22 tysiące
zamkoacutew 51 tysięcy funtoacutew prochu 355 tysięcy funtoacutew saletry zakupione we Francji i
Wielkiej Brytanii na potrzeby powstania
Oddziały polskie zmuszone do przekroczenia granicy pruskiej były natychmiast rozbrajane i
internowane Władze pruskie odesłały od razu do Rosji oddział kozakoacutew ktoacutery na początku
powstania schronił się w ich granicach
Reakcja Austrii
Postępowanie Austrii było bardziej ambiwalentne Władze austriackie wydały zakaz wywozu
broni i amunicji do Kroacutelestwa konfiskując 20 tysięcy karabinoacutew i 8 tysięcy szabel
zamoacutewionych w Wiedniu We Lwowie działała rosyjska agencja wywiadowcza z Wiednia
przesyłano do Petersburga przejęte listy i wiadomości ułatwiano sprowadzanie z Galicji
materiałoacutew do budowy mostoacutew dla wojsk rosyjskich
Z drugiej strony jednak Austriacy sprzedawali powstańcom stare karabiny nie do końca
przestrzegali także przepisoacutew dotyczących internowania oddziałoacutew polskich wchodzących w
ich granice Z Galicji cały czas napływała dla powstańcoacutew broń amunicja i lekarstwa
Gubernator Galicji książę August Longin von Lobkowitz utrzymywał cały czas kontakt we
Lwowie z przedstawicielem powstańczym Izydorem Pietruskim ułatwiając mu wysyłanie
materiałoacutew i ludzi do Kongresoacutewki dając także nadzieję mediacji austriackiej[21]
Polityka zagraniczna powstania
Od samego początku władze powstańcze proacutebowały uzyskać uznanie międzynarodowe dla
swojego wystąpienia W dążeniach tych powoływały się na postanowienia kongresu
wiedeńskiego ktoacuterego ustalenia wobec Polski były ich zdaniem przez Rosję złamane Polscy
wysłannicy w Londynie i Paryżu bezskutecznie proacutebowali uzyskać uznanie powstańcoacutew
przez Wielką Brytanię i Francję za stronę walczącą Rządy państw zachodnich uległy presji
rosyjskich przedstawicieli dyplomatycznych i uznały powstanie listopadowe za wewnętrzną
sprawę Imperium Rosyjskiego
Pewne znaczenie wypadki w Kroacutelestwie Polskim wywarły na obrady konferencji londyńskiej
zajmującej się sprawą Belgii Zajęta tłumieniem powstania Rosja przestała sprzeciwiać się
przyznaniu niepodległości tego państwa Mocarstwa zachodnie natomiast zażądały jedynie
zachowania neutralności przez Prusy i Austrię i ich nieinterwencji po stronie rosyjskiej w celu
stłumieniu powstania Neutralność ta była i tak łamana przez Prusy ktoacutere formalnie neutralne
udzielały schronienia rosyjskim maruderom zaopatrując armię rosyjską w broń i furaż
Posunęły się nawet do zbudowania dla Rosjan mostu w Osieku po ktoacuterym korpus
Paskiewicza przedarł się do Warszawy od zachodu
Austriacy natomiast internowali przebijający się z Wołynia korpus gen Joacutezefa Dwernickiego
Finis Poloniae 1831 obraz Dietricha Montena przedstawiający przekroczenie granicy z
Prusami przez rozbite oddziały powstańcze
Powstanie zostało potępione przez papieża Grzegorza XVI encykliką Cum primum z 9
czerwca 1832
Upadek powstania
Do upadku powstania i przegrania wojny w dużym stopniu przyczynili się niewierzący w
możliwość zwycięstwa i w gruncie rzeczy lojalistycznie nastawieni wobec cara
arystokratyczni przywoacutedcy polityczni Adam Jerzy Czartoryski Bonawentura Niemojowski
oraz nieudolni dowoacutedcy generałowie Joacutezef Chłopicki Jan Skrzynecki Jan Krukowiecki
Henryk Dembiński i Maciej Rybiński Powstał nawet na ten temat wierszyk[potrzebne źroacutedło]
Chłop nas zdradził
skrzynka przyskrzyniła
kruk oko wydziobał
ryba zatopiła
Nie można też zapominać o przewadze militarnej Rosji nie dającej żadnych nadziei na
prowadzenie wojny w dłuższym okresie[potrzebne źroacutedło]
Do upadku przyczyniły się także brak większego wsparcia ze strony ludności chłopskiej
wobec negatywnego stanowiska szlacheckich konserwatywnych władz powstańczych do
uwłaszczenia i likwidacji pańszczyzny na wsi
Nie doczekali się też powstańcy pomocy z zewnątrz a przeciwnie rządy większości[ktoacuterych]
państw europejskich napiętnowały powstańcoacutew jako bdquowichrzycielirdquo i zdrajcoacutew
Skutki
Zobacz też kategorie Polscy zesłańcy w Imperium Rosyjskim (powstanie
listopadowe) Skazani na karę śmierci za udział w powstaniu listopadowym
Polski Prometeusz obraz Horace Verneta jako alegoria upadku powstania listopadowego
Porwanie dzieci polskich przez żołnierzy rosyjskich na Placu Zamkowym w Warszawie
polityczne w lipcu 1831 powołano Komisję Rządu Tymczasowego pod prezesurą
gen Franciszka Ksawerego Dąbrowskiego ktoacutera na terenach zajętych przez wojska
rosyjskie przeprowadziła likwidację administracji powstańczej[22]
Jesienią 1831 roku
Rosjanie powołali Rząd Tymczasowy Kroacutelestwa Polskiego pod prezesurą Fiodora
Engela ktoacuterego zadaniem była pacyfikacja i militaryzacja Kroacutelestwa administracja
została podporządkowana naczelnikom wojennym naczelnie komenderujący czynną
armią generał-gubernator Kroacutelestwa Polskiego feldmarszałek Iwan Paskiewicz[23]
22
listopada 1831 wydał z rozkazu cesarza Mikołaja I postanowienie unieważniające bdquona
zawszerdquo wszystkie uchwały i rozporządzenia bdquoRządu Rewolucyjnegordquo[23]
w 1832
roku nastąpiło znaczne ograniczenie autonomii Kroacutelestwa Polskiego zastąpienie
konstytucji Statutem Organicznym wcielenie armii polskiej do rosyjskiej zniesienie
polskiego sejmu i samorządoacutew postępująca rusyfikacja administracji namiestnikiem
kroacutelestwa został Iwan Paskiewicz
prawne brak respektowania dotyczących Polski postanowień kongresu wiedeńskiego
był uzasadniany jako konsekwencja podboju militarnego Kroacutelestwa Polskiego
kulturalne likwidacja polskiego szkolnictwa wyższego obniżenie jakości szkolnictwa
średniego spadek liczby szkoacuteł elementarnych wprowadzenie języka rosyjskiego jako
dodatkowego do szkoacuteł średnich
gospodarcze nałożono wysoką kontrybucję zbudowano na koszt Polski Cytadelę z
silnym garnizonem rosyjskim wprowadzono barierę celną na granicy polsko-
rosyjskiej po 1840 roku wprowadzono rosyjski system monetarny oraz system miar i
wag
demograficzne interwencyjna armia rosyjska przywlokła ze sobą epidemię cholery
dziesiątkującą ludność Kroacutelestwa w wyniku powstania około 11 tysięcy osoacuteb opuściło
kraj (zobacz Wielka Emigracja) w następnych latach sporą liczbę mężczyzn z
Kroacutelestwa wcielono do armii rosyjskiej
W ramach represji do specjalnych batalionoacutew tzw kantonistoacutew Armii Imperium
Rosyjskiego wcielono dzieci polskie[24]
Zobacz w Wikiźroacutedłach tekst
Manifest Mikołaja I do Rosjan i armii rosyjskiej z okazji zakończenia wojny
przeciwko Polsce (18 października 1831)
Dowoacutedztwo powstania
Naczelni wodzowie
gen dyw Joacutezef Chłopicki 5 grudnia 1830 ndash 17 stycznia 1831
gen dyw Michał Gedeon Radziwiłł 20 stycznia ndash 26 lutego 1831
gen dyw Jan Zygmunt Skrzynecki 26 lutego ndash 12 sierpnia 1831
gen dyw Henryk Dembiński[c]
12 sierpnia ndash 17 sierpnia 1831
gen bryg Ignacy Prądzyński 16 sierpnia ndash 19 sierpnia 1831
gen dyw Kazimierz Małachowski[c]
20 sierpnia ndash 10 września 1831
gen dyw Jan Nepomucen Umiński 23 września ndash 24 września 1831
gen dyw Maciej Rybiński 24 września ndash 9 października 1831[d]
Źroacutedła[25]
Szefowie sztabu głoacutewnego
gen bryg Joacutezef Mroziński
gen bryg Wojciech Chrzanowski
gen bryg Ignacy Prądzyński[c]
gen dyw Tomasz Łubieński
gen bryg Jakub Lewiński
Kwatermistrzowie generalni
gen art Maurycy Hauke zamordowany za odmowę przyłączenia się do powstania[26]
gen dyw Jan Chrzciciel de Grandville Malletski
gen bryg Ignacy Prądzyński
płk Marcin Klemensowski[c]
gen bryg Ignacy Prądzyński
gen bryg Klemens Kołaczkowski
gen dyw Ignacy Prądzyński
płk Marcin Klemensowski
Generałowie dyżurni
gen dyw Joacutezef Rautenstrauch
gen bryg Franciszek Morawski
Dowoacutedcy jazdy
gen jazdy Aleksander Rożniecki
gen dyw Jan Weyssenhoff
Dowoacutedcy piechoty
gen piechoty Stanisław Potocki zamordowany za odmowę uczestnictwa w powstaniu
Źroacutedła[27]
Bitwy powstania listopadowego
Bitwa pod Stoczkiem 1831 mal Jan Rosen
Olszynka Grochowska 1831 mal Wojciech Kossak
Bitwa pod Ostrołęką 1831 mal Juliusz Kossak
Satyryczny rysunek pt bdquoPorządek zapanował w Warszawierdquo
Położenie oddziałoacutew polskich i rosyjskich podczas I bitwy pod Wawrem 19 II 1831
Walki odwrotowe (ofensywa rosyjska na Warszawę)
bitwa pod Stoczkiem ndash 14 lutego 1831 zwycięstwo wojsk polskich
bitwa pod Dobrem ndash 17 lutego 1831 zwycięstwo wojsk polskich
I bitwa pod Kałuszynem ndash 17 lutego 1831 nierozstrzygnięta
I bitwa pod Wawrem ndash 19 lutego 1831 zwycięstwo wojsk polskich
bitwa pod Białołęką ndash 24 lutego ndash 25 lutego 1831 zwycięstwo wojsk polskich
bitwa o Olszynkę Grochowską ndash 25 lutego 1831 bitwa nierozstrzygnięta taktyczne
zwycięstwo wojsk polskich
Ofensywa Dwernickiego
bitwa pod Nową Wsią ndash 19 lutego 1831 zwycięstwo wojsk polskich
bitwa pod Puławami ndash 2 marca 1831 zwycięstwo wojsk polskich
bitwa pod Kurowem ndash 3 marca 1831 zwycięstwo wojsk polskich
bitwa pod Poryckiem ndash 11 kwietnia 1831 zwycięstwo wojsk polskich
bitwa pod Boremlem ndash 18 kwietnia ndash 19 kwietnia 1831 zwycięstwo wojsk polskich
Ofensywa Prądzyńskiego (na szosie brzeskiej)
II bitwa pod Wawrem ndash 31 marca 1831 zwycięstwo wojsk polskich
bitwa pod Dębem Wielkim ndash 31 marca 1831 zwycięstwo wojsk polskich
II bitwa pod Kałuszynem ndash 2 kwietnia 1831 zwycięstwo wojsk polskich
bitwa pod Domanicami ndash 10 kwietnia 1831 zwycięstwo wojsk polskich
bitwa pod Iganiami ndash 10 kwietnia 1831 zwycięstwo wojsk polskich
Ofensywa Sierawskiego
bitwa pod Wronowem ndash 17 kwietnia 1831 przegrana przez wojska polskie
bitwa pod Kazimierzem Dolnym ndash 18 kwietnia 1831 przegrana przez wojska polskie
Bitwy ugrupowań partyzanckich
bitwa pod Nowogrodem ndash 23 lutego 1831 zwycięstwo wojsk polskich
bitwa pod Kiejdanami ndash 29 kwietnia 1831 roku zwycięstwo wojsk polskich
bitwa pod Połągą ndash 10 maja ndash 14 maja 1831 przegrana przez wojska polskie
bitwa pod Daszowem ndash 14 maja 1831 przegrana przez wojska polskie
bitwa pod Mariampolem ndash 22 kwietnia 1831 przegrana wojsk polskich
Wyprawa Chrzanowskiego
bitwa pod Firlejem ndash 9 maja 1831 zwycięstwo wojsk polskich
Bitwa pod Lubartowem ndash 10 maja 1831 bitwa nierozstrzygnięta
Wyprawa na gwardie cesarskie
bitwa pod Jędrzejowem ndash 13 maja 1831 zwycięstwo wojsk polskich
bitwa pod Tykocinem ndash 21 maja 1831 zwycięstwo wojsk polskich
bitwa pod Nurem ndash 22 maja 1831 zwycięstwo wojsk polskich
bitwa pod Ostrołęką ndash 26 maja 1831 przegrana przez wojska polskie
bitwa pod Rajgrodem ndash 29 maja 1831 zwycięstwo wojsk polskich
Wyprawa Jankowskiego
bitwa pod Budziskami ndash 19 czerwca 1831 zwycięstwo wojsk polskich
bitwa pod Łysobykami ndash 19 czerwca 1831 zwycięstwo wojsk polskich
Inne
bitwa pod Sokołowem Podlaskim ndash 21 kwietnia 1831 zwycięstwo wojsk polskich
bitwa pod Kuflewem ndash 25 kwietnia 1831 bitwa nierozstrzygnięta
I bitwa pod Mińskiem Mazowieckim ndash 26 kwietnia 1831 bitwa nierozstrzygnięta
bitwa pod Uchaniami ndash 11-12 czerwca 1831
I bitwa pod Wilnem ndash 19 czerwca 1831 przegrana przez wojska polskie
bitwa pod Szawlami ndash 8 lipca 1831 przegrana przez wojska polskie
III bitwa pod Kałuszynem ndash 10 lipca 1831 wygrana
II bitwa pod Mińskiem Mazowieckim ndash 14 lipca 1831 bitwa nierozstrzygnięta
bitwa pod Iłżą ndash 9 sierpnia 1831 zwycięstwo wojsk polskich
bitwa pod Gniewoszowem ndash 9 sierpnia 1831 przegrana przez wojska polskie
II bitwa pod Wilnem ndash 17 sierpnia 1831 przegrana przez wojska polskie
bitwa pod Rogoźnicą ndash 29 sierpnia 1831 zwycięstwo wojsk polskich
szturm Warszawy ndash 6-7 września 1831 zajęcie miasta przez Rosjan (min obrona
reduty Ordona i reduty Wolskiej)
Zobacz też
Zobacz w Wikiźroacutedłach tekst
Powstanie listopadowe
Zobacz w Wikicytatach kolekcję cytatoacutew Powstanie listopadowe
Wodzowie naczelni powstania listopadowego
Generałowie polscy powstania listopadowego
Powstańcy listopadowi
Powstanie listopadowe na ziemiach zabranych
Joacutezefa Rostkowska
Powstanie narodu polskiego w roku 1830 i 1831
Sprzysiężenie Wysockiego
Czwartacy
dukat powstańczy
Dzień Podchorążego
Emilia Plater
Polska pod zaborami
Rząd Narodowy
Uchwała Sejmu o detronizacji Mikołaja I
Polska Odznaka Zaszczytna za Zasługi Wojenne
Medal za Wzięcie Szturmem Warszawy w 1831 roku
Gwiazda Wytrwałości
Kalendarium historii Polski
Pieśni powstania listopadowego
Uwagi
1
Nigdy nie udowodniono że Mikołaj I zamierzał woacutewczas interweniować w Europie
zachodniej Co więcej konstytucja Kroacutelestwa Polskiego zabraniała używania armii polskiej
poza jego granicami Bardziej prawdopodobne jest że już woacutewczas liczył się z wybuchem
powstania w Polsce Nie można nawet wykluczyć że powstanie to zostało sprowokowane
przez Rosję ktoacutera mogła wykorzystać dogodną sytuację międzynarodową do zniszczenia
autonomii Kroacutelestwa
Powstanie wybuchło w najmniej sprzyjających okolicznościach gdy Rosjanie ogłosili i
rozpoczęli już przeprowadzanie mobilizacji alarmowej
Pełniący obowiązki
4 Od 25 września sprawował też najwyższą władzę cywilną
Przypisy
1
Okońska A Marcin Zaleski malarz Warszawy Warszawa 1990 s 48ndash51 77 ISBN 83-
03-03152-X
Stefan Kieniewicz Andrzej Zahorski Władysław Zajewski Trzy powstania narodowe
Warszawa 1992 s 273
Stefan Kieniewicz Andrzej Zahorski Władysław Zajewski Trzy powstania narodowe
Warszawa 1992 s 274
Wacław Tokarz Wojna polsko-rosyjska 1830 i 1831 Warszawa 1993 passim
Tego dnia poddała się twierdza w Zamościu ostatni punkt oporu powstańcoacutew
Sławomir Węgrzynowicz Patrioci i zdrajcy Społeczeństwo Kroacutelestwa Polskiego wobec
mikołajowskiej polityki Rosji w latach 1846-1856 Krakoacutew 2014 s 34
180 lat temu Watykan potępił powstanie listopadowe (pol) Wirtualna Polska [dostęp
2015-02-12]
Za Pamiętnik Piotra Wysockiego Warszawa Redakcja Wydawnictw WAT 2006 s 35-
36 ISBN 8389399342
Wacław Tokarz Wojna polsko-rosyjska 1830 i 1831 Warszawa 1993 s 89
Wacław Tokarz Wojna polsko-rosyjska 1830 i 1831 Warszawa 1993 s 137
Już 7 grudnia Mikołaj I wydał rozkaz wkroczenia w granice Kroacutelestwa Polskiego
korpusu gen Grigorija Rosena
Franciszka Ramotowska Władze centralne Powstania Listopadowego 18301831 r w
Archiwum Akt Dawnych w Warszawie przewodnik po zasobie t II Epoka porozbiorowa
Warszawa 1998 s 347
Władysław Lewandowski 1959 darr s 162
E Callier Bitwy i potyczki stoczone przez wojsko polskie w roku 1831 Drukarnia
Dziennika Poznańskiego Poznań 1887 s 1-2
Wacław Tokarz Wojna polsko-rosyjska 1830 i 1831 Warszawa 1993 s 274 Ludwik
Bazylow Polacy w Petersburgu 1984 s 187
Jan Kucharzewski Od białego do czerwonego caratu t I Warszawa 1998 s 153
Janusz Szczepański Społeczeństwo Mazowsza Poacutełnocnego wobec Powstania
Listopadowego Rocznik Mazowiecki T 15 2003 s 50-51
Formacje podobne do jegroacutew złożone z myśliwych ndash obytych z odprzodową bronią
gwintowaną umożliwiającą prowadzenie precyzyjnego ognia powyżej 100 m W oacutewczesnym
wojsku stosowano odprzodową broń gładkolufową np karabin wz 1777 i jego rosyjskie
wersje np wz 1809 w celu szybszego ładowania ndash zob ładunek
Wacław Tokarz Wojna polsko-rosyjska 1830 i 1831 Warszawa 1993 s 231
Jacek Feduszka Powstanie Listopadowe na Litwie i Żmudzi w Teka Kom Hist OL
PAN 2004 1 s 110ndash160 Stefan Kieniewicz Andrzej Zahorski Władysław Zajewski Trzy
powstania narodowe Warszawa 1992 s 224-229 Wacław Tokarz Wojna polsko-rosyjska
1830 i 1831 Warszawa 1993 s 226-232
Wacław Tokarz Wojna polsko-rosyjska 1830 i 1831 Warszawa 1993 s 105-107
Franciszka Ramotowska Rząd Tymczasowy Kroacutelestwa Polskiego (Engla) w Archiwum
Głoacutewne Akt Dawnych w Warszawie przewodnik po zasobie t II Epoka porozbiorowa
Warszawa 1998 s 153
Franciszka Ramotowska Rząd Tymczasowy Kroacutelestwa Polskiego (Engla) w Archiwum
Głoacutewne Akt Dawnych w Warszawie przewodnik po zasobie t II Epoka porozbiorowa
Warszawa 1998 s 152-153
Solidarność 1830 Niemcy i Polacy po Powstaniu Listopadowym Warszawa 2005 s
159-161
Ireneusz Ihnatowicz Andrzej Biernat Vademecum do badań nad historią XIX i XX
wieku Warszawa 2003 s 483
Encyklopedia PWN ndash Hauke Maurycy
27 Marek Tarczyński Generalicja powstania listopadowego Wyd MON 1988
Bibliografia
Diariusz sejmu z r1830-1831 Krakoacutew M Rostworowski 1907
Wyboacuter źroacutedeł do powstania listopadowego oprac J Dutkiewicz Wrocław 1957
Powstanie listopadowe 1830-1831 Dzieje wewnętrzne Militaria Europa wobec
powstania pod red W Zajewskiego Warszawa 1980
Edmund Callier Bitwy i potyczki stoczone przez wojsko polskie w roku 1831 1887
Tomasz Chludziński Szlakami powstania listopadowego Warszawa 1985
Tadeusz Edward Domański Epoka Powstania Listopadowego Lublin 2000
Z Gołba Rozwoacutej władz Kroacutelestwa Polskiego w okresie powstania listopadowego
Wrocław 1971
Romuald Kaczmarek Skoro już ndash to należało się bić Powstanie Listopadowe
bdquoNajwyższy Czasrdquo 1996 nr 49 s 21
Stefan Kieniewicz Andrzej Zahorski Władysław Zajewski Trzy powstania
narodowe kościuszkowskie listopadowe i styczniowe Warszawa 1994
Henryk Kocoacutej Niemcy a Powstanie Listopadowe Warszawa 1970
Jerzy Łojek Szanse powstania listopadowego rozważania historyczne Warszawa
1986
Tomasz Łubieński Bić się czy nie bić O polskich powstaniach wyd 3 Krakoacutew 1989
Franciszka Ramotowska Władze Centralne Powstania Listopadowego 18301831 r
[w] Archiwum Głoacutewne Akt Dawnych w Warszawie Przewodnik po zasobie t 2
Epoka porozbiorowa pod red F Ramotowskiej Warszawa 1998 s 337ndash366
W Rostocki Rola wodzoacutew naczelnych w powstaniu listopadowym Studium
historyczno-prawne Wrocław 1955
Marek Tarczyński Generalicja powstania listopadowego Warszawa 1980
Feliks Wrotnowski Powstanie na Wołyniu Podolu i Ukrainie w roku 1831 Paryż
1837-1838
Xięga Pamiątkowa w 50-letnią rocznicę powstania roku 1830 zawierająca spis
imienny dowoacutedzcoacutew i sztabs-oficeroacutew tudzież oficeroacutew podoficeroacutew i żołnierzy Armii
Polskiej w tymż roku krzyżem wojskowym bdquoVirtuti Militariirdquo ozdobionych 1881
Aleksander Zaborowski Wojna na Litwie w roku 1831
Janina Znamirowska Liryka Powstania Listopadowego Warszawa 1930
Henryk Żaliński Stracone szanse Wielka Emigracja o powstaniu listopadowym
Warszawa Wydawnictwo MON 1982 ISBN 83-11-06829-1
Władysław Lewandowski Uczestnicy powstania listopadowego opowiadają
Warszawa PZWSZ 1959
Linki zewnętrzne
Noc Listopadowa wiersz Bazylego Bukolika
Powstanie Listopadowe ndash Wojna niewykorzystanych możliwości ndash Inne Oblicza
Historii
Powstanie listopadowe ndash Serwis bdquoKonflikty Zbrojnerdquo
Powstanie listopadowe 5 złotych 1831
W roku 1828 w warszawskiej Szkole Podchorążych Piechoty zawiązało się sprzysiężenie pod
dowoacutedztwem podporucznika Piotra Wysockiego przeciwko wodzowi naczelnemu wojsk
Kroacutelestwa Polskiego i dowoacutedcy sił rosyjskich stacjonujących w zachodnich guberniach Rosji
wielkiemu księciu Konstantemu ktoacutery był bratem cesarza Rosji i kroacutela Polski Mikołaja I Był
on powszechnie znienawidzony za stworzenie systemu tajnej policji i donosicielstwa a także
za publiczne poniżanie polskich oficeroacutew
Sygnałem do wybuchu powstania miał być pożar browaru na Solcu i kamienicy przy ul
Dzikiej Powstanie wybuchło wieczorem ok godz 1800 29 listopada 1830[b]
gdy
podporucznik Piotr Wysocki wszedł do Szkoły Podchorążych Piechoty w Łazienkach
przerwał zajęcia z taktyki ndash wygłosił mowę bdquoPolacy Wybiła godzina zemsty Dziś umrzeć
lub zwyciężyć potrzeba Idźmy a piersi wasze niech będą Termopilami dla wrogoacutewrdquo[8]
wyprowadzając podchorążych na miejsce zbioacuterki ndash pod pomnik kroacutela Jana III Sobieskiego
Grupa 24 spiskowcoacutew złożona głoacutewnie z młodych inteligentoacutew (min Ludwik Nabielak
Seweryn Goszczyński Leonard Rettel) wraz z częścią podchorążych opanowała Belweder ndash
rezydencję wielkiego księcia Jednakże Konstanty zdołał się przed napastnikami ukryć
Podobno zbiegł z pałacu przebrany w kobiece ubrania Powstańcy tylko dzięki pomocy
15 tys pospoacutelstwa i plebsu warszawskiego zdobyli woacutewczas Arsenał Z rąk powstańcoacutew
zginęło sześciu przeciwnych powstaniu generałoacutew Stanisław Trębicki Maurycy Hauke
Stanisław Potocki Ignacy Blumer Tomasz Siemiątkowski Joacutezef Nowicki ndash zastrzelony
wskutek pomyłki i pułkownik Filip Meciszewski
Osobny artykuł Pomnik oficeroacutew-lojalistoacutew poległych w Noc Listopadową
Następnego dnia wraz z uzbrojoną ludnością cywilną opanowali stolicę W ten sposoacuteb spisek
wojskowy przekształcił się w powstanie Wielki książę Konstanty z częścią wiernych mu
generałoacutew i wojsk wycofał się z Warszawy do karczmy na Wierzbnie nie podejmując działań
przeciwko powstańcom (w 1831 r zmarł na cholerę według innej wersji został
otruty[potrzebne źroacutedło]
)
30 listopada Rada Administracyjna powołała Straż Bezpieczeństwa dowodzoną przez Piotra
Łubieńskiego ktoacuterej zadaniem było rozbrojenie zrewoltowanej ludności cywilnej Warszawy
Broń odbierano powstańcom zakazano też używania rewolucyjnych kokard granatowo-biało-
czerwonych wprowadzając w ich miejsce białe
Po nieudanych proacutebach rozbrojenia powstańcoacutew przez Radę Administracyjną (kierowaną
przez księcia Franciszka Ksawerego Druckiego-Lubeckiego) będącą cywilną władzą
Kroacutelestwa nastąpiła eskalacja ruchu powstańczego 1 grudnia powstało Towarzystwo
Patriotyczne kierowane przez Maurycego Mochnackiego ktoacutere domagało się podjęcia
natychmiastowej akcji zbrojnej przeciwko wojskom rosyjskim stacjonującym w Kroacutelestwie
Ulegając tym naciskom Rada Administracyjna dokooptowała do swojego składu politykoacutew
Towarzystwa co z kolei wywołało sprzeciw żywiołoacutew konserwatywnych W celu
spacyfikowania nastrojoacutew 3 grudnia 1830 rozwiązano Radę Administracyjną i wyłoniony
został Rząd Tymczasowy ktoacuterego prezesem został książę Adam Jerzy Czartoryski Wodzem
Naczelnym rząd mianował gen Joacutezefa Chłopickiego Ten 5 grudnia ogłosił się dyktatorem
powstania usiłując jednocześnie doprowadzić do rokowań z carem W tym celu zaproponował
mediację Prus w sporze z Rosją Wysłany przez Chłopickiego do Mikołaja I pułkownik
Tadeusz Wyleżyński ujawnił mu dyslokację wojsk polskich[9]
Powroacutet wojsk polskich z Wierzbna 3 grudnia 1830 obraz Marcina Zaleskiego
Książę Drucki-Lubecki udał się do Petersburga by tam na czele polskiej delegacji rozpocząć
rokowania z carem Powołując się na powierzone jej instrukcje sejmowe delegacja ta miała
się domagać od Mikołaja I respektowania postanowień konstytucji z 1815 roku rozciągnięcia
jej postanowień na Litwę Wołyń i Podole zwołania Sejmu z udziałem posłoacutew z ziem
zabranych natychmiastowego opuszczenia terytorium Kroacutelestwa Polskiego przez wojska
rosyjskie
13 grudnia car wprowadził stan wojenny w prowincjach zabranych[10]
i wydał ukaz o
przeprowadzeniu mobilizacji korpusu interwencyjnego pod dowoacutedztwem feldmarszałka
Iwana Dybicza ktoacutery miał stłumić powstanie[11]
17 grudnia Mikołaj I wydał manifest do
Polakoacutew w ktoacuterym nakazywał przywroacutecenie Rady Administracyjnej w jej składzie
pierwotnym i skoncentrowanie wojsk polskich w okolicach Płocka
Zobacz w Wikiźroacutedłach tekst
Manifest obu izb sejmowych Kroacutelestwa Polskiego o powstaniu narodu polskiego
(20 grudnia 1830)
Jednakże sytuacja w Kroacutelestwie uległa dalszej radykalizacji 20 grudnia Sejm wydał manifest
w ktoacuterym ogłosił powstanie narodowe przeciw Rosji przedstawiając opinii międzynarodowej
przyczyny jego wybuchu Zaręczona wolność osobista zgwałcona zapełniono więzienia
wojenne sądy postanowione na osoby cywilne rozciągnięto sromotne kary na obywateli
ktoacuterych całą winą było że ducha i charakter narodowy ratować od zepsucia i zguby
zamierzali[potrzebne źroacutedło]
O ile Rosja zaatakuje Kroacutelestwo wroacuteg nasz nad jedną tylko pustynią
więcej panowanie swoje roztoczy[potrzebne źroacutedło]
21 grudnia dyktator Joacutezef Chłopicki rozwiązał
Rząd Tymczasowy i w jego miejsce powołał Radę Najwyższą Narodową 29 grudnia dyktator
powołał Komisję Rozpoznawczą do rozpatrzenia spraw osoacuteb podejrzanych o szpiegostwo[12]
Detronizacja cara Mikołaja I 25 stycznia 1831
Zobacz w Wikiźroacutedłach tekst
Rozkaz dzienny Iwana Dybicza Zabałkańskiego (13 stycznia 1831)
Zobacz w Wikiźroacutedłach tekst
Uchwała Sejmu o bezkroacutelewiu i niepodległości Polski oraz o powołaniu Rządu
Narodowego
17 stycznia wobec fiaska rokowań z Mikołajem I ktoacutery zażądał bezwarunkowej kapitulacji
powstańcoacutew gen Chłopicki złożył dymisję Radykalne Towarzystwo Patriotyczne kierowane
przez Joachima Lelewela zdobyło woacutewczas decydujący głos w sejmie ktoacutery 25 stycznia 1831
r na wniosek posła Romana Sołtyka podjął uchwałę o detronizacji Mikołaja I co było
roacutewnoznaczne z zerwaniem unii personalnej i aktem niepodległości Kroacutelestwa Poseł Jan
Ledoacutechowski wybiegł wtedy na środek sejmu i zawołał bdquoWyrzeknijmy więc wszyscy nie ma
Mikołajardquo Adam Czartoryski podpisując ten dokument miał powiedzieć bdquoZgubiliście
Polskęrdquo[potrzebne źroacutedło]
W odpowiedzi bowiem granice Kroacutelestwa Polskiego przekroczyła 115
tys armia rosyjska z 336 działami pod wodzą feldmarszałka Iwana Dybicza ktoacutery uzyskał od
cara nieograniczoną władzę nad ośmioma wojewoacutedztwami Kroacutelestwa Polskiego 29 stycznia
1831 sejm powołał w miejsce rozwiązanej Rady Najwyższej Narodowej Rząd Narodowy W
jego składzie znaleźli się książę Adam Jerzy Czartoryski Wincenty Niemojowski Stanisław
Barzykowski Teofil Morawski i Joachim Lelewel
Zobacz w Wikiźroacutedłach tekst
Odezwa do wojska (26 lutego 1831)
W celu wzmocnienia sił powstańczych Jan Olrych Szaniecki opracował projekt powołania
pospolitego ruszenia ktoacutery przez rozwiązanie kwestii chłopskiej miał przyciągnąć do
powstania masy chłopskie Projekt Szanieckiego poparty przez Towarzystwo Patriotyczne
został jednak odrzucony przez większość sejmową W kilka dni poacuteźniej to jest 21 czerwca
1831 r pospolite ruszenie zostało jednak powołane decyzją gen Skrzyneckiego jednak nie
poparte obietnicami poprawy bytu chłopoacutew nie wzbudziło w nich zainteresowania[13]
Wojna polsko-rosyjska
5 lutego 1831 roku armia rosyjska wkroczyła w granice Kroacutelestwa 7 lutego doszło do
pierwszych starć zbrojnych jeden z plutonoacutew 1 pułku ułanoacutew rozpędził w Siedlcach straż
przednią nieprzyjaciela W tym samym dniu 3 pułk ułanoacutew wyparł z Węgrowa dwa pułki
rosyjskie[14]
Generałowie Chłopicki i Skrzyniecki na czele wojsk polskich obraz Januarego
Suchodolskiego
Po początkowych odosobnionych sukcesach polskich pod Stoczkiem 14 lutego i Wawrem
doszło do rosyjskiej proacuteby szturmu na Warszawę Jednak nierozstrzygnięta bitwa o Olszynkę
Grochowską 25 lutego 1831 roku podczas ktoacuterej ciężko ranny został Chłopicki
uniemożliwiła te plany i przyniosła stronie polskiej sukces taktyczny
Po bitwie dyktaturę objął generał Jan Skrzynecki ktoacutery obawiał się podjąć kontrofensywy
Zgodził się na to dopiero pod koniec marca Śmiały plan opracowany przez generała Ignacego
Prądzyńskiego przynioacutesł sukcesy w bitwach pod Wawrem (II) Dębem Wielkim i Iganiami
Potem Skrzynecki przerwał jednak kontrofensywę Dopiero w maju zgodził się na nowy plan
Prądzyńskiego przewidujący rozbicie rosyjskich pułkoacutew gwardyjskich operujących w rejonie
Łomży i Ostrołęki W wyniku zwlekania wodza przewagę uzyskały wojska rosyjskie Wojska
Mikołaja I osłabiła wybuchła w kwietniu epidemia cholery i gorączka tyfoidalna W
Petersburgu rozpuszczano woacutewczas plotki o zatruwaniu studzien przez Polakoacutew[15]
Rosjanie
wygrali 26 maja bitwę pod Ostrołęką co załamało morale polskich żołnierzy Skrzynecki tym
razem znoacutew zwlekał z atakiem na dziesiątkowane przez cholerę wojska rosyjskie Dopiero 11
sierpnia złożony został z urzędu
Wprowadzenie do Warszawy jeńcoacutew i sztandaroacutew zdobytych pod Wawrem i Dębem Wielkim
obraz Marcina Zaleskiego
15 sierpnia Towarzystwo Patriotyczne podjęło proacutebę dokonania zamachu stanu Tłum
warszawski zamordował więzionych na Zamku Kroacutelewskim zdrajcoacutew Chaos opanował
woacutewczas generał Jan Krukowiecki ktoacutery stanął na czele rządu z niemal dyktatorską władzą
Tymczasem wojska rosyjskie dowodzone po śmierci Dybicza przez feldm Iwana
Paskiewicza 6 września po okrążeniu Warszawy od strony wschodniej dalekim marszem
przez mosty pod Włocławkiem zaatakowały miasto od zachodu Po utracie Woli gdzie
podczas rosyjskiego szturmu zginął gen Joacutezef Sowiński dowoacutedztwo powstania nie widząc
możliwości dalszej obrony stolicy poddało ją Kilka tygodni poacuteźniej nastąpił rozpad sejmu
Rządu Narodowego i wojska ktoacuterego znaczna część przekroczyła granice Prus i Galicji
W 1831 roku poeta rosyjski Aleksander Puszkin wyrażał potrzebę jak najszybszego
stłumienia polskiego buntu Należy ich zdusić powolność nasza jest męcząca Dla nas bunt
Polski to sprawa domowa prastara dziedziczna rozterka W sierpniu 1831 roku napisał
przesiąknięty szowinizmem wiersz Oszczercom Rosji we wrześniu po upadku Warszawy
Rocznica Borodina[16]
Wojna partyzancka
Kurpiki ostrołęckie ppłk Joacutezefa Zaliwskiego
Na początku 1831 gen Ignacy Prądzyński opracował dla sztabu generalnego plan koordynacji
polskich działań partyzanckich Zakładał on sformowanie dużej liczby małych oddziałoacutew
leśnych rekrutowanych ze straży bezpieczeństwa gwardii ruchomej i pułkoacutew wojewoacutedzkich
Całe Kroacutelestwo Polskie zostało podzielone na siedem stref działań do ktoacuterych skierowano
poszczegoacutelne ugrupowania powstańcze
W swoim założeniu małe niezwykle mobilne i nieuchwytne oddziały partyzanckie miały
operować na tyłach Rosjan przerywając ich komunikację nękając izolowane mniejsze
oddziały nieprzyjaciela W razie zagrożenia miały podlegać rozproszeniu i ponownie zbierały
się w wyznaczonym miejscu
W czasie kampanii 1831 8-tysięczne oddziały partyzanckie związały w wojewoacutedztwie
augustowskim i płockim dużą liczbę wojsk rosyjskich prawego skrzydła Mobilizowane po
lewej stronie Wisły były natychmiast przerzucane na tyły armii rosyjskiej
W Augustowskim operował oddział Michała Godlewskiego w sile ok 1 tys ludzi Tam też
działał najliczniejszy oddział majoroacutew Karola Szona i Antoniego Puszeta w sile 4 tys
żołnierzy rozbity 22 kwietnia w bitwie pod Mariampolem W Puszczy Kurpiowskiej działali
partyzanci ppłk Joacutezefa Zaliwskiego Oddział Zaliwskiego liczył ponad stu strzelcoacutew i jego
działalność polegała na organizowaniu zasadzek i atakowaniu transportoacutew z żywnością i
furażem Klęska pod Ostrołęką spowodowała osłabnięcie walk partyzanckich na Kurpiach[17]
Obok nich istniały wydzielone oddziały strzelcoacutew celnych podpułkownika Michała Kuszlla
majora Eustachego Grothusa i mjr Stanisława Krzesimowskiego ktoacutere składały się wyłącznie
ze strzelcoacutew wyborowych[18]
W razie potrzeby łączyły się one z armią regularną stanowiąc
wsparcie piechoty liniowej
Zobacz w Wikiźroacutedłach tekst
List Jana Skrzyneckiego do Fryderyka Wilhelma III (19 czerwca 1831)
Władze wojskowe rosyjskie z całą bezwzględnością zwalczały partyzantkę litewską
Oficeroacutew wziętych z bronią w ręku rozstrzeliwano szlachtę oddawano pod sądy wojenne i
skazywano na konfiskatę majątkoacutew i zesłanie Chłopoacutew karano chłostą zsyłano do
batalionoacutew syberyjskich wsie sprzyjające powstańcom palono Przy poparciu rządu
starowierzy napadali na dwory i rabowali je Władzom pomagała także ludność żydowska[19]
Poroacutewnanie stanu liczebnego wojsk stron w wojnie polsko-rosyjskiej 1831 roku
Powstanie listopadowe na ziemiach zabranych
Osobny artykuł Powstanie listopadowe na ziemiach zabranych
Po wybuchu powstania w Kroacutelestwie władze rosyjskie wprowadziły 1 grudnia 1830 stan
wojenny w guberni wileńskiej grodzieńskiej mińskiej i w obwodzie białostockim
Aresztowano potencjalnych przywoacutedcoacutew powstania na tych terenach skonfiskowano broń
pozostającą w rękach prywatnych uwięziono i zesłano na Syberię podejrzanych o
przygotowywanie wystąpień zbrojnych W Wilnie powołano tzw Komitet Głoacutewny starający
się utrzymywać kontakty z władzami powstańczymi w Warszawie i tworzącymi się tajnymi
komitetami powiatowymi W lutym 1831 na Żmudzi miało miejsce wrzenie chłopstwa
związane z poborem rekruta do wojska rosyjskiego W marcu powstanie rozprzestrzeniło się
na poszczegoacutelne powiaty litewskie Powstanie na Litwie związało w kluczowym momencie
wojny 30 tys żołnierzy rosyjskich przywracając tym samym roacutewnowagę strategiczną sił w
Kroacutelestwie W maju na Grodzieńszczyznę wkroczył korpus gen Dezyderego Chłapowskiego
W czerwcu gen Antoni Giełgud podjął nieudaną proacutebę zdobycia Wilna
Wobec niepowodzenia opanowania głoacutewnych centroacutew komunikacyjnych i zdobycia portu w
Połądze gdzie miał być wyładowany transport broni zakupionej w Wielkiej Brytanii
oddziały wojska polskiego podzieliły się w lipcu na trzy operujące oddzielnie korpusy
Zepchnięte przez wojska rosyjskie korpusy gen Chłapowskiego (dowodzony przez Giełguda)
i gen Franciszka Rohlanda zmuszone zostały do przekroczenia granicy z Kroacutelestwem Prus
Jedynie korpus gen Henryka Dembińskiego przedarł się do Kroacutelestwa Poszczegoacutelne
oddziały partyzanckie utrzymały się w puszczach litewskich do listopada 1831[20]
Lrsquoordre regne agrave Varsovie (porządek panuje w Warszawie) francuska karykatura z 1831
autorstwa Jean Ignace Isidore Geacuterarda
Reakcje państw ościennych
Reakcja Prus
Kroacutelestwo Prus było zdecydowanie wrogie powstaniu w Kroacutelestwie Kongresowym Już w
grudniu 1830 zmobilizowano pruską armię obserwacyjną pod dowoacutedztwem feldmarszałka
Augusta Neidhardta von Gneisenau z szefem sztabu generałem Carlem von Clausewitzem
ktoacuterej zadaniem było rozciągnięcie kordonu wojskowego pomiędzy Prusami i Kongresoacutewką
Zmobilizowano landwehrę wielkopolską ktoacuterą przerzucono na zachoacuted poza zaboacuter pruski do
Wittenbergi Sekwestrem objęto gotoacutewkę Banku Polskiego zdeponowaną w bankach
pruskich Wydano zakaz wysyłania do Kroacutelestwa amunicji broni żywności lekarstw i
środkoacutew opatrunkowych Według ustaleń Banku Polskiego Prusy wraz z Cesarstwem
Austriackim i innymi państwami niemieckimi zatrzymały bądź skonfiskowały 50 tysięcy
karabinoacutew 3 tysiące par pistoletoacutew 4 tysiące szabel 40 tysięcy luf karabinowych 22 tysiące
zamkoacutew 51 tysięcy funtoacutew prochu 355 tysięcy funtoacutew saletry zakupione we Francji i
Wielkiej Brytanii na potrzeby powstania
Oddziały polskie zmuszone do przekroczenia granicy pruskiej były natychmiast rozbrajane i
internowane Władze pruskie odesłały od razu do Rosji oddział kozakoacutew ktoacutery na początku
powstania schronił się w ich granicach
Reakcja Austrii
Postępowanie Austrii było bardziej ambiwalentne Władze austriackie wydały zakaz wywozu
broni i amunicji do Kroacutelestwa konfiskując 20 tysięcy karabinoacutew i 8 tysięcy szabel
zamoacutewionych w Wiedniu We Lwowie działała rosyjska agencja wywiadowcza z Wiednia
przesyłano do Petersburga przejęte listy i wiadomości ułatwiano sprowadzanie z Galicji
materiałoacutew do budowy mostoacutew dla wojsk rosyjskich
Z drugiej strony jednak Austriacy sprzedawali powstańcom stare karabiny nie do końca
przestrzegali także przepisoacutew dotyczących internowania oddziałoacutew polskich wchodzących w
ich granice Z Galicji cały czas napływała dla powstańcoacutew broń amunicja i lekarstwa
Gubernator Galicji książę August Longin von Lobkowitz utrzymywał cały czas kontakt we
Lwowie z przedstawicielem powstańczym Izydorem Pietruskim ułatwiając mu wysyłanie
materiałoacutew i ludzi do Kongresoacutewki dając także nadzieję mediacji austriackiej[21]
Polityka zagraniczna powstania
Od samego początku władze powstańcze proacutebowały uzyskać uznanie międzynarodowe dla
swojego wystąpienia W dążeniach tych powoływały się na postanowienia kongresu
wiedeńskiego ktoacuterego ustalenia wobec Polski były ich zdaniem przez Rosję złamane Polscy
wysłannicy w Londynie i Paryżu bezskutecznie proacutebowali uzyskać uznanie powstańcoacutew
przez Wielką Brytanię i Francję za stronę walczącą Rządy państw zachodnich uległy presji
rosyjskich przedstawicieli dyplomatycznych i uznały powstanie listopadowe za wewnętrzną
sprawę Imperium Rosyjskiego
Pewne znaczenie wypadki w Kroacutelestwie Polskim wywarły na obrady konferencji londyńskiej
zajmującej się sprawą Belgii Zajęta tłumieniem powstania Rosja przestała sprzeciwiać się
przyznaniu niepodległości tego państwa Mocarstwa zachodnie natomiast zażądały jedynie
zachowania neutralności przez Prusy i Austrię i ich nieinterwencji po stronie rosyjskiej w celu
stłumieniu powstania Neutralność ta była i tak łamana przez Prusy ktoacutere formalnie neutralne
udzielały schronienia rosyjskim maruderom zaopatrując armię rosyjską w broń i furaż
Posunęły się nawet do zbudowania dla Rosjan mostu w Osieku po ktoacuterym korpus
Paskiewicza przedarł się do Warszawy od zachodu
Austriacy natomiast internowali przebijający się z Wołynia korpus gen Joacutezefa Dwernickiego
Finis Poloniae 1831 obraz Dietricha Montena przedstawiający przekroczenie granicy z
Prusami przez rozbite oddziały powstańcze
Powstanie zostało potępione przez papieża Grzegorza XVI encykliką Cum primum z 9
czerwca 1832
Upadek powstania
Do upadku powstania i przegrania wojny w dużym stopniu przyczynili się niewierzący w
możliwość zwycięstwa i w gruncie rzeczy lojalistycznie nastawieni wobec cara
arystokratyczni przywoacutedcy polityczni Adam Jerzy Czartoryski Bonawentura Niemojowski
oraz nieudolni dowoacutedcy generałowie Joacutezef Chłopicki Jan Skrzynecki Jan Krukowiecki
Henryk Dembiński i Maciej Rybiński Powstał nawet na ten temat wierszyk[potrzebne źroacutedło]
Chłop nas zdradził
skrzynka przyskrzyniła
kruk oko wydziobał
ryba zatopiła
Nie można też zapominać o przewadze militarnej Rosji nie dającej żadnych nadziei na
prowadzenie wojny w dłuższym okresie[potrzebne źroacutedło]
Do upadku przyczyniły się także brak większego wsparcia ze strony ludności chłopskiej
wobec negatywnego stanowiska szlacheckich konserwatywnych władz powstańczych do
uwłaszczenia i likwidacji pańszczyzny na wsi
Nie doczekali się też powstańcy pomocy z zewnątrz a przeciwnie rządy większości[ktoacuterych]
państw europejskich napiętnowały powstańcoacutew jako bdquowichrzycielirdquo i zdrajcoacutew
Skutki
Zobacz też kategorie Polscy zesłańcy w Imperium Rosyjskim (powstanie
listopadowe) Skazani na karę śmierci za udział w powstaniu listopadowym
Polski Prometeusz obraz Horace Verneta jako alegoria upadku powstania listopadowego
Porwanie dzieci polskich przez żołnierzy rosyjskich na Placu Zamkowym w Warszawie
polityczne w lipcu 1831 powołano Komisję Rządu Tymczasowego pod prezesurą
gen Franciszka Ksawerego Dąbrowskiego ktoacutera na terenach zajętych przez wojska
rosyjskie przeprowadziła likwidację administracji powstańczej[22]
Jesienią 1831 roku
Rosjanie powołali Rząd Tymczasowy Kroacutelestwa Polskiego pod prezesurą Fiodora
Engela ktoacuterego zadaniem była pacyfikacja i militaryzacja Kroacutelestwa administracja
została podporządkowana naczelnikom wojennym naczelnie komenderujący czynną
armią generał-gubernator Kroacutelestwa Polskiego feldmarszałek Iwan Paskiewicz[23]
22
listopada 1831 wydał z rozkazu cesarza Mikołaja I postanowienie unieważniające bdquona
zawszerdquo wszystkie uchwały i rozporządzenia bdquoRządu Rewolucyjnegordquo[23]
w 1832
roku nastąpiło znaczne ograniczenie autonomii Kroacutelestwa Polskiego zastąpienie
konstytucji Statutem Organicznym wcielenie armii polskiej do rosyjskiej zniesienie
polskiego sejmu i samorządoacutew postępująca rusyfikacja administracji namiestnikiem
kroacutelestwa został Iwan Paskiewicz
prawne brak respektowania dotyczących Polski postanowień kongresu wiedeńskiego
był uzasadniany jako konsekwencja podboju militarnego Kroacutelestwa Polskiego
kulturalne likwidacja polskiego szkolnictwa wyższego obniżenie jakości szkolnictwa
średniego spadek liczby szkoacuteł elementarnych wprowadzenie języka rosyjskiego jako
dodatkowego do szkoacuteł średnich
gospodarcze nałożono wysoką kontrybucję zbudowano na koszt Polski Cytadelę z
silnym garnizonem rosyjskim wprowadzono barierę celną na granicy polsko-
rosyjskiej po 1840 roku wprowadzono rosyjski system monetarny oraz system miar i
wag
demograficzne interwencyjna armia rosyjska przywlokła ze sobą epidemię cholery
dziesiątkującą ludność Kroacutelestwa w wyniku powstania około 11 tysięcy osoacuteb opuściło
kraj (zobacz Wielka Emigracja) w następnych latach sporą liczbę mężczyzn z
Kroacutelestwa wcielono do armii rosyjskiej
W ramach represji do specjalnych batalionoacutew tzw kantonistoacutew Armii Imperium
Rosyjskiego wcielono dzieci polskie[24]
Zobacz w Wikiźroacutedłach tekst
Manifest Mikołaja I do Rosjan i armii rosyjskiej z okazji zakończenia wojny
przeciwko Polsce (18 października 1831)
Dowoacutedztwo powstania
Naczelni wodzowie
gen dyw Joacutezef Chłopicki 5 grudnia 1830 ndash 17 stycznia 1831
gen dyw Michał Gedeon Radziwiłł 20 stycznia ndash 26 lutego 1831
gen dyw Jan Zygmunt Skrzynecki 26 lutego ndash 12 sierpnia 1831
gen dyw Henryk Dembiński[c]
12 sierpnia ndash 17 sierpnia 1831
gen bryg Ignacy Prądzyński 16 sierpnia ndash 19 sierpnia 1831
gen dyw Kazimierz Małachowski[c]
20 sierpnia ndash 10 września 1831
gen dyw Jan Nepomucen Umiński 23 września ndash 24 września 1831
gen dyw Maciej Rybiński 24 września ndash 9 października 1831[d]
Źroacutedła[25]
Szefowie sztabu głoacutewnego
gen bryg Joacutezef Mroziński
gen bryg Wojciech Chrzanowski
gen bryg Ignacy Prądzyński[c]
gen dyw Tomasz Łubieński
gen bryg Jakub Lewiński
Kwatermistrzowie generalni
gen art Maurycy Hauke zamordowany za odmowę przyłączenia się do powstania[26]
gen dyw Jan Chrzciciel de Grandville Malletski
gen bryg Ignacy Prądzyński
płk Marcin Klemensowski[c]
gen bryg Ignacy Prądzyński
gen bryg Klemens Kołaczkowski
gen dyw Ignacy Prądzyński
płk Marcin Klemensowski
Generałowie dyżurni
gen dyw Joacutezef Rautenstrauch
gen bryg Franciszek Morawski
Dowoacutedcy jazdy
gen jazdy Aleksander Rożniecki
gen dyw Jan Weyssenhoff
Dowoacutedcy piechoty
gen piechoty Stanisław Potocki zamordowany za odmowę uczestnictwa w powstaniu
Źroacutedła[27]
Bitwy powstania listopadowego
Bitwa pod Stoczkiem 1831 mal Jan Rosen
Olszynka Grochowska 1831 mal Wojciech Kossak
Bitwa pod Ostrołęką 1831 mal Juliusz Kossak
Satyryczny rysunek pt bdquoPorządek zapanował w Warszawierdquo
Położenie oddziałoacutew polskich i rosyjskich podczas I bitwy pod Wawrem 19 II 1831
Walki odwrotowe (ofensywa rosyjska na Warszawę)
bitwa pod Stoczkiem ndash 14 lutego 1831 zwycięstwo wojsk polskich
bitwa pod Dobrem ndash 17 lutego 1831 zwycięstwo wojsk polskich
I bitwa pod Kałuszynem ndash 17 lutego 1831 nierozstrzygnięta
I bitwa pod Wawrem ndash 19 lutego 1831 zwycięstwo wojsk polskich
bitwa pod Białołęką ndash 24 lutego ndash 25 lutego 1831 zwycięstwo wojsk polskich
bitwa o Olszynkę Grochowską ndash 25 lutego 1831 bitwa nierozstrzygnięta taktyczne
zwycięstwo wojsk polskich
Ofensywa Dwernickiego
bitwa pod Nową Wsią ndash 19 lutego 1831 zwycięstwo wojsk polskich
bitwa pod Puławami ndash 2 marca 1831 zwycięstwo wojsk polskich
bitwa pod Kurowem ndash 3 marca 1831 zwycięstwo wojsk polskich
bitwa pod Poryckiem ndash 11 kwietnia 1831 zwycięstwo wojsk polskich
bitwa pod Boremlem ndash 18 kwietnia ndash 19 kwietnia 1831 zwycięstwo wojsk polskich
Ofensywa Prądzyńskiego (na szosie brzeskiej)
II bitwa pod Wawrem ndash 31 marca 1831 zwycięstwo wojsk polskich
bitwa pod Dębem Wielkim ndash 31 marca 1831 zwycięstwo wojsk polskich
II bitwa pod Kałuszynem ndash 2 kwietnia 1831 zwycięstwo wojsk polskich
bitwa pod Domanicami ndash 10 kwietnia 1831 zwycięstwo wojsk polskich
bitwa pod Iganiami ndash 10 kwietnia 1831 zwycięstwo wojsk polskich
Ofensywa Sierawskiego
bitwa pod Wronowem ndash 17 kwietnia 1831 przegrana przez wojska polskie
bitwa pod Kazimierzem Dolnym ndash 18 kwietnia 1831 przegrana przez wojska polskie
Bitwy ugrupowań partyzanckich
bitwa pod Nowogrodem ndash 23 lutego 1831 zwycięstwo wojsk polskich
bitwa pod Kiejdanami ndash 29 kwietnia 1831 roku zwycięstwo wojsk polskich
bitwa pod Połągą ndash 10 maja ndash 14 maja 1831 przegrana przez wojska polskie
bitwa pod Daszowem ndash 14 maja 1831 przegrana przez wojska polskie
bitwa pod Mariampolem ndash 22 kwietnia 1831 przegrana wojsk polskich
Wyprawa Chrzanowskiego
bitwa pod Firlejem ndash 9 maja 1831 zwycięstwo wojsk polskich
Bitwa pod Lubartowem ndash 10 maja 1831 bitwa nierozstrzygnięta
Wyprawa na gwardie cesarskie
bitwa pod Jędrzejowem ndash 13 maja 1831 zwycięstwo wojsk polskich
bitwa pod Tykocinem ndash 21 maja 1831 zwycięstwo wojsk polskich
bitwa pod Nurem ndash 22 maja 1831 zwycięstwo wojsk polskich
bitwa pod Ostrołęką ndash 26 maja 1831 przegrana przez wojska polskie
bitwa pod Rajgrodem ndash 29 maja 1831 zwycięstwo wojsk polskich
Wyprawa Jankowskiego
bitwa pod Budziskami ndash 19 czerwca 1831 zwycięstwo wojsk polskich
bitwa pod Łysobykami ndash 19 czerwca 1831 zwycięstwo wojsk polskich
Inne
bitwa pod Sokołowem Podlaskim ndash 21 kwietnia 1831 zwycięstwo wojsk polskich
bitwa pod Kuflewem ndash 25 kwietnia 1831 bitwa nierozstrzygnięta
I bitwa pod Mińskiem Mazowieckim ndash 26 kwietnia 1831 bitwa nierozstrzygnięta
bitwa pod Uchaniami ndash 11-12 czerwca 1831
I bitwa pod Wilnem ndash 19 czerwca 1831 przegrana przez wojska polskie
bitwa pod Szawlami ndash 8 lipca 1831 przegrana przez wojska polskie
III bitwa pod Kałuszynem ndash 10 lipca 1831 wygrana
II bitwa pod Mińskiem Mazowieckim ndash 14 lipca 1831 bitwa nierozstrzygnięta
bitwa pod Iłżą ndash 9 sierpnia 1831 zwycięstwo wojsk polskich
bitwa pod Gniewoszowem ndash 9 sierpnia 1831 przegrana przez wojska polskie
II bitwa pod Wilnem ndash 17 sierpnia 1831 przegrana przez wojska polskie
bitwa pod Rogoźnicą ndash 29 sierpnia 1831 zwycięstwo wojsk polskich
szturm Warszawy ndash 6-7 września 1831 zajęcie miasta przez Rosjan (min obrona
reduty Ordona i reduty Wolskiej)
Zobacz też
Zobacz w Wikiźroacutedłach tekst
Powstanie listopadowe
Zobacz w Wikicytatach kolekcję cytatoacutew Powstanie listopadowe
Wodzowie naczelni powstania listopadowego
Generałowie polscy powstania listopadowego
Powstańcy listopadowi
Powstanie listopadowe na ziemiach zabranych
Joacutezefa Rostkowska
Powstanie narodu polskiego w roku 1830 i 1831
Sprzysiężenie Wysockiego
Czwartacy
dukat powstańczy
Dzień Podchorążego
Emilia Plater
Polska pod zaborami
Rząd Narodowy
Uchwała Sejmu o detronizacji Mikołaja I
Polska Odznaka Zaszczytna za Zasługi Wojenne
Medal za Wzięcie Szturmem Warszawy w 1831 roku
Gwiazda Wytrwałości
Kalendarium historii Polski
Pieśni powstania listopadowego
Uwagi
1
Nigdy nie udowodniono że Mikołaj I zamierzał woacutewczas interweniować w Europie
zachodniej Co więcej konstytucja Kroacutelestwa Polskiego zabraniała używania armii polskiej
poza jego granicami Bardziej prawdopodobne jest że już woacutewczas liczył się z wybuchem
powstania w Polsce Nie można nawet wykluczyć że powstanie to zostało sprowokowane
przez Rosję ktoacutera mogła wykorzystać dogodną sytuację międzynarodową do zniszczenia
autonomii Kroacutelestwa
Powstanie wybuchło w najmniej sprzyjających okolicznościach gdy Rosjanie ogłosili i
rozpoczęli już przeprowadzanie mobilizacji alarmowej
Pełniący obowiązki
4 Od 25 września sprawował też najwyższą władzę cywilną
Przypisy
1
Okońska A Marcin Zaleski malarz Warszawy Warszawa 1990 s 48ndash51 77 ISBN 83-
03-03152-X
Stefan Kieniewicz Andrzej Zahorski Władysław Zajewski Trzy powstania narodowe
Warszawa 1992 s 273
Stefan Kieniewicz Andrzej Zahorski Władysław Zajewski Trzy powstania narodowe
Warszawa 1992 s 274
Wacław Tokarz Wojna polsko-rosyjska 1830 i 1831 Warszawa 1993 passim
Tego dnia poddała się twierdza w Zamościu ostatni punkt oporu powstańcoacutew
Sławomir Węgrzynowicz Patrioci i zdrajcy Społeczeństwo Kroacutelestwa Polskiego wobec
mikołajowskiej polityki Rosji w latach 1846-1856 Krakoacutew 2014 s 34
180 lat temu Watykan potępił powstanie listopadowe (pol) Wirtualna Polska [dostęp
2015-02-12]
Za Pamiętnik Piotra Wysockiego Warszawa Redakcja Wydawnictw WAT 2006 s 35-
36 ISBN 8389399342
Wacław Tokarz Wojna polsko-rosyjska 1830 i 1831 Warszawa 1993 s 89
Wacław Tokarz Wojna polsko-rosyjska 1830 i 1831 Warszawa 1993 s 137
Już 7 grudnia Mikołaj I wydał rozkaz wkroczenia w granice Kroacutelestwa Polskiego
korpusu gen Grigorija Rosena
Franciszka Ramotowska Władze centralne Powstania Listopadowego 18301831 r w
Archiwum Akt Dawnych w Warszawie przewodnik po zasobie t II Epoka porozbiorowa
Warszawa 1998 s 347
Władysław Lewandowski 1959 darr s 162
E Callier Bitwy i potyczki stoczone przez wojsko polskie w roku 1831 Drukarnia
Dziennika Poznańskiego Poznań 1887 s 1-2
Wacław Tokarz Wojna polsko-rosyjska 1830 i 1831 Warszawa 1993 s 274 Ludwik
Bazylow Polacy w Petersburgu 1984 s 187
Jan Kucharzewski Od białego do czerwonego caratu t I Warszawa 1998 s 153
Janusz Szczepański Społeczeństwo Mazowsza Poacutełnocnego wobec Powstania
Listopadowego Rocznik Mazowiecki T 15 2003 s 50-51
Formacje podobne do jegroacutew złożone z myśliwych ndash obytych z odprzodową bronią
gwintowaną umożliwiającą prowadzenie precyzyjnego ognia powyżej 100 m W oacutewczesnym
wojsku stosowano odprzodową broń gładkolufową np karabin wz 1777 i jego rosyjskie
wersje np wz 1809 w celu szybszego ładowania ndash zob ładunek
Wacław Tokarz Wojna polsko-rosyjska 1830 i 1831 Warszawa 1993 s 231
Jacek Feduszka Powstanie Listopadowe na Litwie i Żmudzi w Teka Kom Hist OL
PAN 2004 1 s 110ndash160 Stefan Kieniewicz Andrzej Zahorski Władysław Zajewski Trzy
powstania narodowe Warszawa 1992 s 224-229 Wacław Tokarz Wojna polsko-rosyjska
1830 i 1831 Warszawa 1993 s 226-232
Wacław Tokarz Wojna polsko-rosyjska 1830 i 1831 Warszawa 1993 s 105-107
Franciszka Ramotowska Rząd Tymczasowy Kroacutelestwa Polskiego (Engla) w Archiwum
Głoacutewne Akt Dawnych w Warszawie przewodnik po zasobie t II Epoka porozbiorowa
Warszawa 1998 s 153
Franciszka Ramotowska Rząd Tymczasowy Kroacutelestwa Polskiego (Engla) w Archiwum
Głoacutewne Akt Dawnych w Warszawie przewodnik po zasobie t II Epoka porozbiorowa
Warszawa 1998 s 152-153
Solidarność 1830 Niemcy i Polacy po Powstaniu Listopadowym Warszawa 2005 s
159-161
Ireneusz Ihnatowicz Andrzej Biernat Vademecum do badań nad historią XIX i XX
wieku Warszawa 2003 s 483
Encyklopedia PWN ndash Hauke Maurycy
27 Marek Tarczyński Generalicja powstania listopadowego Wyd MON 1988
Bibliografia
Diariusz sejmu z r1830-1831 Krakoacutew M Rostworowski 1907
Wyboacuter źroacutedeł do powstania listopadowego oprac J Dutkiewicz Wrocław 1957
Powstanie listopadowe 1830-1831 Dzieje wewnętrzne Militaria Europa wobec
powstania pod red W Zajewskiego Warszawa 1980
Edmund Callier Bitwy i potyczki stoczone przez wojsko polskie w roku 1831 1887
Tomasz Chludziński Szlakami powstania listopadowego Warszawa 1985
Tadeusz Edward Domański Epoka Powstania Listopadowego Lublin 2000
Z Gołba Rozwoacutej władz Kroacutelestwa Polskiego w okresie powstania listopadowego
Wrocław 1971
Romuald Kaczmarek Skoro już ndash to należało się bić Powstanie Listopadowe
bdquoNajwyższy Czasrdquo 1996 nr 49 s 21
Stefan Kieniewicz Andrzej Zahorski Władysław Zajewski Trzy powstania
narodowe kościuszkowskie listopadowe i styczniowe Warszawa 1994
Henryk Kocoacutej Niemcy a Powstanie Listopadowe Warszawa 1970
Jerzy Łojek Szanse powstania listopadowego rozważania historyczne Warszawa
1986
Tomasz Łubieński Bić się czy nie bić O polskich powstaniach wyd 3 Krakoacutew 1989
Franciszka Ramotowska Władze Centralne Powstania Listopadowego 18301831 r
[w] Archiwum Głoacutewne Akt Dawnych w Warszawie Przewodnik po zasobie t 2
Epoka porozbiorowa pod red F Ramotowskiej Warszawa 1998 s 337ndash366
W Rostocki Rola wodzoacutew naczelnych w powstaniu listopadowym Studium
historyczno-prawne Wrocław 1955
Marek Tarczyński Generalicja powstania listopadowego Warszawa 1980
Feliks Wrotnowski Powstanie na Wołyniu Podolu i Ukrainie w roku 1831 Paryż
1837-1838
Xięga Pamiątkowa w 50-letnią rocznicę powstania roku 1830 zawierająca spis
imienny dowoacutedzcoacutew i sztabs-oficeroacutew tudzież oficeroacutew podoficeroacutew i żołnierzy Armii
Polskiej w tymż roku krzyżem wojskowym bdquoVirtuti Militariirdquo ozdobionych 1881
Aleksander Zaborowski Wojna na Litwie w roku 1831
Janina Znamirowska Liryka Powstania Listopadowego Warszawa 1930
Henryk Żaliński Stracone szanse Wielka Emigracja o powstaniu listopadowym
Warszawa Wydawnictwo MON 1982 ISBN 83-11-06829-1
Władysław Lewandowski Uczestnicy powstania listopadowego opowiadają
Warszawa PZWSZ 1959
Linki zewnętrzne
Noc Listopadowa wiersz Bazylego Bukolika
Powstanie Listopadowe ndash Wojna niewykorzystanych możliwości ndash Inne Oblicza
Historii
Powstanie listopadowe ndash Serwis bdquoKonflikty Zbrojnerdquo
Powroacutet wojsk polskich z Wierzbna 3 grudnia 1830 obraz Marcina Zaleskiego
Książę Drucki-Lubecki udał się do Petersburga by tam na czele polskiej delegacji rozpocząć
rokowania z carem Powołując się na powierzone jej instrukcje sejmowe delegacja ta miała
się domagać od Mikołaja I respektowania postanowień konstytucji z 1815 roku rozciągnięcia
jej postanowień na Litwę Wołyń i Podole zwołania Sejmu z udziałem posłoacutew z ziem
zabranych natychmiastowego opuszczenia terytorium Kroacutelestwa Polskiego przez wojska
rosyjskie
13 grudnia car wprowadził stan wojenny w prowincjach zabranych[10]
i wydał ukaz o
przeprowadzeniu mobilizacji korpusu interwencyjnego pod dowoacutedztwem feldmarszałka
Iwana Dybicza ktoacutery miał stłumić powstanie[11]
17 grudnia Mikołaj I wydał manifest do
Polakoacutew w ktoacuterym nakazywał przywroacutecenie Rady Administracyjnej w jej składzie
pierwotnym i skoncentrowanie wojsk polskich w okolicach Płocka
Zobacz w Wikiźroacutedłach tekst
Manifest obu izb sejmowych Kroacutelestwa Polskiego o powstaniu narodu polskiego
(20 grudnia 1830)
Jednakże sytuacja w Kroacutelestwie uległa dalszej radykalizacji 20 grudnia Sejm wydał manifest
w ktoacuterym ogłosił powstanie narodowe przeciw Rosji przedstawiając opinii międzynarodowej
przyczyny jego wybuchu Zaręczona wolność osobista zgwałcona zapełniono więzienia
wojenne sądy postanowione na osoby cywilne rozciągnięto sromotne kary na obywateli
ktoacuterych całą winą było że ducha i charakter narodowy ratować od zepsucia i zguby
zamierzali[potrzebne źroacutedło]
O ile Rosja zaatakuje Kroacutelestwo wroacuteg nasz nad jedną tylko pustynią
więcej panowanie swoje roztoczy[potrzebne źroacutedło]
21 grudnia dyktator Joacutezef Chłopicki rozwiązał
Rząd Tymczasowy i w jego miejsce powołał Radę Najwyższą Narodową 29 grudnia dyktator
powołał Komisję Rozpoznawczą do rozpatrzenia spraw osoacuteb podejrzanych o szpiegostwo[12]
Detronizacja cara Mikołaja I 25 stycznia 1831
Zobacz w Wikiźroacutedłach tekst
Rozkaz dzienny Iwana Dybicza Zabałkańskiego (13 stycznia 1831)
Zobacz w Wikiźroacutedłach tekst
Uchwała Sejmu o bezkroacutelewiu i niepodległości Polski oraz o powołaniu Rządu
Narodowego
17 stycznia wobec fiaska rokowań z Mikołajem I ktoacutery zażądał bezwarunkowej kapitulacji
powstańcoacutew gen Chłopicki złożył dymisję Radykalne Towarzystwo Patriotyczne kierowane
przez Joachima Lelewela zdobyło woacutewczas decydujący głos w sejmie ktoacutery 25 stycznia 1831
r na wniosek posła Romana Sołtyka podjął uchwałę o detronizacji Mikołaja I co było
roacutewnoznaczne z zerwaniem unii personalnej i aktem niepodległości Kroacutelestwa Poseł Jan
Ledoacutechowski wybiegł wtedy na środek sejmu i zawołał bdquoWyrzeknijmy więc wszyscy nie ma
Mikołajardquo Adam Czartoryski podpisując ten dokument miał powiedzieć bdquoZgubiliście
Polskęrdquo[potrzebne źroacutedło]
W odpowiedzi bowiem granice Kroacutelestwa Polskiego przekroczyła 115
tys armia rosyjska z 336 działami pod wodzą feldmarszałka Iwana Dybicza ktoacutery uzyskał od
cara nieograniczoną władzę nad ośmioma wojewoacutedztwami Kroacutelestwa Polskiego 29 stycznia
1831 sejm powołał w miejsce rozwiązanej Rady Najwyższej Narodowej Rząd Narodowy W
jego składzie znaleźli się książę Adam Jerzy Czartoryski Wincenty Niemojowski Stanisław
Barzykowski Teofil Morawski i Joachim Lelewel
Zobacz w Wikiźroacutedłach tekst
Odezwa do wojska (26 lutego 1831)
W celu wzmocnienia sił powstańczych Jan Olrych Szaniecki opracował projekt powołania
pospolitego ruszenia ktoacutery przez rozwiązanie kwestii chłopskiej miał przyciągnąć do
powstania masy chłopskie Projekt Szanieckiego poparty przez Towarzystwo Patriotyczne
został jednak odrzucony przez większość sejmową W kilka dni poacuteźniej to jest 21 czerwca
1831 r pospolite ruszenie zostało jednak powołane decyzją gen Skrzyneckiego jednak nie
poparte obietnicami poprawy bytu chłopoacutew nie wzbudziło w nich zainteresowania[13]
Wojna polsko-rosyjska
5 lutego 1831 roku armia rosyjska wkroczyła w granice Kroacutelestwa 7 lutego doszło do
pierwszych starć zbrojnych jeden z plutonoacutew 1 pułku ułanoacutew rozpędził w Siedlcach straż
przednią nieprzyjaciela W tym samym dniu 3 pułk ułanoacutew wyparł z Węgrowa dwa pułki
rosyjskie[14]
Generałowie Chłopicki i Skrzyniecki na czele wojsk polskich obraz Januarego
Suchodolskiego
Po początkowych odosobnionych sukcesach polskich pod Stoczkiem 14 lutego i Wawrem
doszło do rosyjskiej proacuteby szturmu na Warszawę Jednak nierozstrzygnięta bitwa o Olszynkę
Grochowską 25 lutego 1831 roku podczas ktoacuterej ciężko ranny został Chłopicki
uniemożliwiła te plany i przyniosła stronie polskiej sukces taktyczny
Po bitwie dyktaturę objął generał Jan Skrzynecki ktoacutery obawiał się podjąć kontrofensywy
Zgodził się na to dopiero pod koniec marca Śmiały plan opracowany przez generała Ignacego
Prądzyńskiego przynioacutesł sukcesy w bitwach pod Wawrem (II) Dębem Wielkim i Iganiami
Potem Skrzynecki przerwał jednak kontrofensywę Dopiero w maju zgodził się na nowy plan
Prądzyńskiego przewidujący rozbicie rosyjskich pułkoacutew gwardyjskich operujących w rejonie
Łomży i Ostrołęki W wyniku zwlekania wodza przewagę uzyskały wojska rosyjskie Wojska
Mikołaja I osłabiła wybuchła w kwietniu epidemia cholery i gorączka tyfoidalna W
Petersburgu rozpuszczano woacutewczas plotki o zatruwaniu studzien przez Polakoacutew[15]
Rosjanie
wygrali 26 maja bitwę pod Ostrołęką co załamało morale polskich żołnierzy Skrzynecki tym
razem znoacutew zwlekał z atakiem na dziesiątkowane przez cholerę wojska rosyjskie Dopiero 11
sierpnia złożony został z urzędu
Wprowadzenie do Warszawy jeńcoacutew i sztandaroacutew zdobytych pod Wawrem i Dębem Wielkim
obraz Marcina Zaleskiego
15 sierpnia Towarzystwo Patriotyczne podjęło proacutebę dokonania zamachu stanu Tłum
warszawski zamordował więzionych na Zamku Kroacutelewskim zdrajcoacutew Chaos opanował
woacutewczas generał Jan Krukowiecki ktoacutery stanął na czele rządu z niemal dyktatorską władzą
Tymczasem wojska rosyjskie dowodzone po śmierci Dybicza przez feldm Iwana
Paskiewicza 6 września po okrążeniu Warszawy od strony wschodniej dalekim marszem
przez mosty pod Włocławkiem zaatakowały miasto od zachodu Po utracie Woli gdzie
podczas rosyjskiego szturmu zginął gen Joacutezef Sowiński dowoacutedztwo powstania nie widząc
możliwości dalszej obrony stolicy poddało ją Kilka tygodni poacuteźniej nastąpił rozpad sejmu
Rządu Narodowego i wojska ktoacuterego znaczna część przekroczyła granice Prus i Galicji
W 1831 roku poeta rosyjski Aleksander Puszkin wyrażał potrzebę jak najszybszego
stłumienia polskiego buntu Należy ich zdusić powolność nasza jest męcząca Dla nas bunt
Polski to sprawa domowa prastara dziedziczna rozterka W sierpniu 1831 roku napisał
przesiąknięty szowinizmem wiersz Oszczercom Rosji we wrześniu po upadku Warszawy
Rocznica Borodina[16]
Wojna partyzancka
Kurpiki ostrołęckie ppłk Joacutezefa Zaliwskiego
Na początku 1831 gen Ignacy Prądzyński opracował dla sztabu generalnego plan koordynacji
polskich działań partyzanckich Zakładał on sformowanie dużej liczby małych oddziałoacutew
leśnych rekrutowanych ze straży bezpieczeństwa gwardii ruchomej i pułkoacutew wojewoacutedzkich
Całe Kroacutelestwo Polskie zostało podzielone na siedem stref działań do ktoacuterych skierowano
poszczegoacutelne ugrupowania powstańcze
W swoim założeniu małe niezwykle mobilne i nieuchwytne oddziały partyzanckie miały
operować na tyłach Rosjan przerywając ich komunikację nękając izolowane mniejsze
oddziały nieprzyjaciela W razie zagrożenia miały podlegać rozproszeniu i ponownie zbierały
się w wyznaczonym miejscu
W czasie kampanii 1831 8-tysięczne oddziały partyzanckie związały w wojewoacutedztwie
augustowskim i płockim dużą liczbę wojsk rosyjskich prawego skrzydła Mobilizowane po
lewej stronie Wisły były natychmiast przerzucane na tyły armii rosyjskiej
W Augustowskim operował oddział Michała Godlewskiego w sile ok 1 tys ludzi Tam też
działał najliczniejszy oddział majoroacutew Karola Szona i Antoniego Puszeta w sile 4 tys
żołnierzy rozbity 22 kwietnia w bitwie pod Mariampolem W Puszczy Kurpiowskiej działali
partyzanci ppłk Joacutezefa Zaliwskiego Oddział Zaliwskiego liczył ponad stu strzelcoacutew i jego
działalność polegała na organizowaniu zasadzek i atakowaniu transportoacutew z żywnością i
furażem Klęska pod Ostrołęką spowodowała osłabnięcie walk partyzanckich na Kurpiach[17]
Obok nich istniały wydzielone oddziały strzelcoacutew celnych podpułkownika Michała Kuszlla
majora Eustachego Grothusa i mjr Stanisława Krzesimowskiego ktoacutere składały się wyłącznie
ze strzelcoacutew wyborowych[18]
W razie potrzeby łączyły się one z armią regularną stanowiąc
wsparcie piechoty liniowej
Zobacz w Wikiźroacutedłach tekst
List Jana Skrzyneckiego do Fryderyka Wilhelma III (19 czerwca 1831)
Władze wojskowe rosyjskie z całą bezwzględnością zwalczały partyzantkę litewską
Oficeroacutew wziętych z bronią w ręku rozstrzeliwano szlachtę oddawano pod sądy wojenne i
skazywano na konfiskatę majątkoacutew i zesłanie Chłopoacutew karano chłostą zsyłano do
batalionoacutew syberyjskich wsie sprzyjające powstańcom palono Przy poparciu rządu
starowierzy napadali na dwory i rabowali je Władzom pomagała także ludność żydowska[19]
Poroacutewnanie stanu liczebnego wojsk stron w wojnie polsko-rosyjskiej 1831 roku
Powstanie listopadowe na ziemiach zabranych
Osobny artykuł Powstanie listopadowe na ziemiach zabranych
Po wybuchu powstania w Kroacutelestwie władze rosyjskie wprowadziły 1 grudnia 1830 stan
wojenny w guberni wileńskiej grodzieńskiej mińskiej i w obwodzie białostockim
Aresztowano potencjalnych przywoacutedcoacutew powstania na tych terenach skonfiskowano broń
pozostającą w rękach prywatnych uwięziono i zesłano na Syberię podejrzanych o
przygotowywanie wystąpień zbrojnych W Wilnie powołano tzw Komitet Głoacutewny starający
się utrzymywać kontakty z władzami powstańczymi w Warszawie i tworzącymi się tajnymi
komitetami powiatowymi W lutym 1831 na Żmudzi miało miejsce wrzenie chłopstwa
związane z poborem rekruta do wojska rosyjskiego W marcu powstanie rozprzestrzeniło się
na poszczegoacutelne powiaty litewskie Powstanie na Litwie związało w kluczowym momencie
wojny 30 tys żołnierzy rosyjskich przywracając tym samym roacutewnowagę strategiczną sił w
Kroacutelestwie W maju na Grodzieńszczyznę wkroczył korpus gen Dezyderego Chłapowskiego
W czerwcu gen Antoni Giełgud podjął nieudaną proacutebę zdobycia Wilna
Wobec niepowodzenia opanowania głoacutewnych centroacutew komunikacyjnych i zdobycia portu w
Połądze gdzie miał być wyładowany transport broni zakupionej w Wielkiej Brytanii
oddziały wojska polskiego podzieliły się w lipcu na trzy operujące oddzielnie korpusy
Zepchnięte przez wojska rosyjskie korpusy gen Chłapowskiego (dowodzony przez Giełguda)
i gen Franciszka Rohlanda zmuszone zostały do przekroczenia granicy z Kroacutelestwem Prus
Jedynie korpus gen Henryka Dembińskiego przedarł się do Kroacutelestwa Poszczegoacutelne
oddziały partyzanckie utrzymały się w puszczach litewskich do listopada 1831[20]
Lrsquoordre regne agrave Varsovie (porządek panuje w Warszawie) francuska karykatura z 1831
autorstwa Jean Ignace Isidore Geacuterarda
Reakcje państw ościennych
Reakcja Prus
Kroacutelestwo Prus było zdecydowanie wrogie powstaniu w Kroacutelestwie Kongresowym Już w
grudniu 1830 zmobilizowano pruską armię obserwacyjną pod dowoacutedztwem feldmarszałka
Augusta Neidhardta von Gneisenau z szefem sztabu generałem Carlem von Clausewitzem
ktoacuterej zadaniem było rozciągnięcie kordonu wojskowego pomiędzy Prusami i Kongresoacutewką
Zmobilizowano landwehrę wielkopolską ktoacuterą przerzucono na zachoacuted poza zaboacuter pruski do
Wittenbergi Sekwestrem objęto gotoacutewkę Banku Polskiego zdeponowaną w bankach
pruskich Wydano zakaz wysyłania do Kroacutelestwa amunicji broni żywności lekarstw i
środkoacutew opatrunkowych Według ustaleń Banku Polskiego Prusy wraz z Cesarstwem
Austriackim i innymi państwami niemieckimi zatrzymały bądź skonfiskowały 50 tysięcy
karabinoacutew 3 tysiące par pistoletoacutew 4 tysiące szabel 40 tysięcy luf karabinowych 22 tysiące
zamkoacutew 51 tysięcy funtoacutew prochu 355 tysięcy funtoacutew saletry zakupione we Francji i
Wielkiej Brytanii na potrzeby powstania
Oddziały polskie zmuszone do przekroczenia granicy pruskiej były natychmiast rozbrajane i
internowane Władze pruskie odesłały od razu do Rosji oddział kozakoacutew ktoacutery na początku
powstania schronił się w ich granicach
Reakcja Austrii
Postępowanie Austrii było bardziej ambiwalentne Władze austriackie wydały zakaz wywozu
broni i amunicji do Kroacutelestwa konfiskując 20 tysięcy karabinoacutew i 8 tysięcy szabel
zamoacutewionych w Wiedniu We Lwowie działała rosyjska agencja wywiadowcza z Wiednia
przesyłano do Petersburga przejęte listy i wiadomości ułatwiano sprowadzanie z Galicji
materiałoacutew do budowy mostoacutew dla wojsk rosyjskich
Z drugiej strony jednak Austriacy sprzedawali powstańcom stare karabiny nie do końca
przestrzegali także przepisoacutew dotyczących internowania oddziałoacutew polskich wchodzących w
ich granice Z Galicji cały czas napływała dla powstańcoacutew broń amunicja i lekarstwa
Gubernator Galicji książę August Longin von Lobkowitz utrzymywał cały czas kontakt we
Lwowie z przedstawicielem powstańczym Izydorem Pietruskim ułatwiając mu wysyłanie
materiałoacutew i ludzi do Kongresoacutewki dając także nadzieję mediacji austriackiej[21]
Polityka zagraniczna powstania
Od samego początku władze powstańcze proacutebowały uzyskać uznanie międzynarodowe dla
swojego wystąpienia W dążeniach tych powoływały się na postanowienia kongresu
wiedeńskiego ktoacuterego ustalenia wobec Polski były ich zdaniem przez Rosję złamane Polscy
wysłannicy w Londynie i Paryżu bezskutecznie proacutebowali uzyskać uznanie powstańcoacutew
przez Wielką Brytanię i Francję za stronę walczącą Rządy państw zachodnich uległy presji
rosyjskich przedstawicieli dyplomatycznych i uznały powstanie listopadowe za wewnętrzną
sprawę Imperium Rosyjskiego
Pewne znaczenie wypadki w Kroacutelestwie Polskim wywarły na obrady konferencji londyńskiej
zajmującej się sprawą Belgii Zajęta tłumieniem powstania Rosja przestała sprzeciwiać się
przyznaniu niepodległości tego państwa Mocarstwa zachodnie natomiast zażądały jedynie
zachowania neutralności przez Prusy i Austrię i ich nieinterwencji po stronie rosyjskiej w celu
stłumieniu powstania Neutralność ta była i tak łamana przez Prusy ktoacutere formalnie neutralne
udzielały schronienia rosyjskim maruderom zaopatrując armię rosyjską w broń i furaż
Posunęły się nawet do zbudowania dla Rosjan mostu w Osieku po ktoacuterym korpus
Paskiewicza przedarł się do Warszawy od zachodu
Austriacy natomiast internowali przebijający się z Wołynia korpus gen Joacutezefa Dwernickiego
Finis Poloniae 1831 obraz Dietricha Montena przedstawiający przekroczenie granicy z
Prusami przez rozbite oddziały powstańcze
Powstanie zostało potępione przez papieża Grzegorza XVI encykliką Cum primum z 9
czerwca 1832
Upadek powstania
Do upadku powstania i przegrania wojny w dużym stopniu przyczynili się niewierzący w
możliwość zwycięstwa i w gruncie rzeczy lojalistycznie nastawieni wobec cara
arystokratyczni przywoacutedcy polityczni Adam Jerzy Czartoryski Bonawentura Niemojowski
oraz nieudolni dowoacutedcy generałowie Joacutezef Chłopicki Jan Skrzynecki Jan Krukowiecki
Henryk Dembiński i Maciej Rybiński Powstał nawet na ten temat wierszyk[potrzebne źroacutedło]
Chłop nas zdradził
skrzynka przyskrzyniła
kruk oko wydziobał
ryba zatopiła
Nie można też zapominać o przewadze militarnej Rosji nie dającej żadnych nadziei na
prowadzenie wojny w dłuższym okresie[potrzebne źroacutedło]
Do upadku przyczyniły się także brak większego wsparcia ze strony ludności chłopskiej
wobec negatywnego stanowiska szlacheckich konserwatywnych władz powstańczych do
uwłaszczenia i likwidacji pańszczyzny na wsi
Nie doczekali się też powstańcy pomocy z zewnątrz a przeciwnie rządy większości[ktoacuterych]
państw europejskich napiętnowały powstańcoacutew jako bdquowichrzycielirdquo i zdrajcoacutew
Skutki
Zobacz też kategorie Polscy zesłańcy w Imperium Rosyjskim (powstanie
listopadowe) Skazani na karę śmierci za udział w powstaniu listopadowym
Polski Prometeusz obraz Horace Verneta jako alegoria upadku powstania listopadowego
Porwanie dzieci polskich przez żołnierzy rosyjskich na Placu Zamkowym w Warszawie
polityczne w lipcu 1831 powołano Komisję Rządu Tymczasowego pod prezesurą
gen Franciszka Ksawerego Dąbrowskiego ktoacutera na terenach zajętych przez wojska
rosyjskie przeprowadziła likwidację administracji powstańczej[22]
Jesienią 1831 roku
Rosjanie powołali Rząd Tymczasowy Kroacutelestwa Polskiego pod prezesurą Fiodora
Engela ktoacuterego zadaniem była pacyfikacja i militaryzacja Kroacutelestwa administracja
została podporządkowana naczelnikom wojennym naczelnie komenderujący czynną
armią generał-gubernator Kroacutelestwa Polskiego feldmarszałek Iwan Paskiewicz[23]
22
listopada 1831 wydał z rozkazu cesarza Mikołaja I postanowienie unieważniające bdquona
zawszerdquo wszystkie uchwały i rozporządzenia bdquoRządu Rewolucyjnegordquo[23]
w 1832
roku nastąpiło znaczne ograniczenie autonomii Kroacutelestwa Polskiego zastąpienie
konstytucji Statutem Organicznym wcielenie armii polskiej do rosyjskiej zniesienie
polskiego sejmu i samorządoacutew postępująca rusyfikacja administracji namiestnikiem
kroacutelestwa został Iwan Paskiewicz
prawne brak respektowania dotyczących Polski postanowień kongresu wiedeńskiego
był uzasadniany jako konsekwencja podboju militarnego Kroacutelestwa Polskiego
kulturalne likwidacja polskiego szkolnictwa wyższego obniżenie jakości szkolnictwa
średniego spadek liczby szkoacuteł elementarnych wprowadzenie języka rosyjskiego jako
dodatkowego do szkoacuteł średnich
gospodarcze nałożono wysoką kontrybucję zbudowano na koszt Polski Cytadelę z
silnym garnizonem rosyjskim wprowadzono barierę celną na granicy polsko-
rosyjskiej po 1840 roku wprowadzono rosyjski system monetarny oraz system miar i
wag
demograficzne interwencyjna armia rosyjska przywlokła ze sobą epidemię cholery
dziesiątkującą ludność Kroacutelestwa w wyniku powstania około 11 tysięcy osoacuteb opuściło
kraj (zobacz Wielka Emigracja) w następnych latach sporą liczbę mężczyzn z
Kroacutelestwa wcielono do armii rosyjskiej
W ramach represji do specjalnych batalionoacutew tzw kantonistoacutew Armii Imperium
Rosyjskiego wcielono dzieci polskie[24]
Zobacz w Wikiźroacutedłach tekst
Manifest Mikołaja I do Rosjan i armii rosyjskiej z okazji zakończenia wojny
przeciwko Polsce (18 października 1831)
Dowoacutedztwo powstania
Naczelni wodzowie
gen dyw Joacutezef Chłopicki 5 grudnia 1830 ndash 17 stycznia 1831
gen dyw Michał Gedeon Radziwiłł 20 stycznia ndash 26 lutego 1831
gen dyw Jan Zygmunt Skrzynecki 26 lutego ndash 12 sierpnia 1831
gen dyw Henryk Dembiński[c]
12 sierpnia ndash 17 sierpnia 1831
gen bryg Ignacy Prądzyński 16 sierpnia ndash 19 sierpnia 1831
gen dyw Kazimierz Małachowski[c]
20 sierpnia ndash 10 września 1831
gen dyw Jan Nepomucen Umiński 23 września ndash 24 września 1831
gen dyw Maciej Rybiński 24 września ndash 9 października 1831[d]
Źroacutedła[25]
Szefowie sztabu głoacutewnego
gen bryg Joacutezef Mroziński
gen bryg Wojciech Chrzanowski
gen bryg Ignacy Prądzyński[c]
gen dyw Tomasz Łubieński
gen bryg Jakub Lewiński
Kwatermistrzowie generalni
gen art Maurycy Hauke zamordowany za odmowę przyłączenia się do powstania[26]
gen dyw Jan Chrzciciel de Grandville Malletski
gen bryg Ignacy Prądzyński
płk Marcin Klemensowski[c]
gen bryg Ignacy Prądzyński
gen bryg Klemens Kołaczkowski
gen dyw Ignacy Prądzyński
płk Marcin Klemensowski
Generałowie dyżurni
gen dyw Joacutezef Rautenstrauch
gen bryg Franciszek Morawski
Dowoacutedcy jazdy
gen jazdy Aleksander Rożniecki
gen dyw Jan Weyssenhoff
Dowoacutedcy piechoty
gen piechoty Stanisław Potocki zamordowany za odmowę uczestnictwa w powstaniu
Źroacutedła[27]
Bitwy powstania listopadowego
Bitwa pod Stoczkiem 1831 mal Jan Rosen
Olszynka Grochowska 1831 mal Wojciech Kossak
Bitwa pod Ostrołęką 1831 mal Juliusz Kossak
Satyryczny rysunek pt bdquoPorządek zapanował w Warszawierdquo
Położenie oddziałoacutew polskich i rosyjskich podczas I bitwy pod Wawrem 19 II 1831
Walki odwrotowe (ofensywa rosyjska na Warszawę)
bitwa pod Stoczkiem ndash 14 lutego 1831 zwycięstwo wojsk polskich
bitwa pod Dobrem ndash 17 lutego 1831 zwycięstwo wojsk polskich
I bitwa pod Kałuszynem ndash 17 lutego 1831 nierozstrzygnięta
I bitwa pod Wawrem ndash 19 lutego 1831 zwycięstwo wojsk polskich
bitwa pod Białołęką ndash 24 lutego ndash 25 lutego 1831 zwycięstwo wojsk polskich
bitwa o Olszynkę Grochowską ndash 25 lutego 1831 bitwa nierozstrzygnięta taktyczne
zwycięstwo wojsk polskich
Ofensywa Dwernickiego
bitwa pod Nową Wsią ndash 19 lutego 1831 zwycięstwo wojsk polskich
bitwa pod Puławami ndash 2 marca 1831 zwycięstwo wojsk polskich
bitwa pod Kurowem ndash 3 marca 1831 zwycięstwo wojsk polskich
bitwa pod Poryckiem ndash 11 kwietnia 1831 zwycięstwo wojsk polskich
bitwa pod Boremlem ndash 18 kwietnia ndash 19 kwietnia 1831 zwycięstwo wojsk polskich
Ofensywa Prądzyńskiego (na szosie brzeskiej)
II bitwa pod Wawrem ndash 31 marca 1831 zwycięstwo wojsk polskich
bitwa pod Dębem Wielkim ndash 31 marca 1831 zwycięstwo wojsk polskich
II bitwa pod Kałuszynem ndash 2 kwietnia 1831 zwycięstwo wojsk polskich
bitwa pod Domanicami ndash 10 kwietnia 1831 zwycięstwo wojsk polskich
bitwa pod Iganiami ndash 10 kwietnia 1831 zwycięstwo wojsk polskich
Ofensywa Sierawskiego
bitwa pod Wronowem ndash 17 kwietnia 1831 przegrana przez wojska polskie
bitwa pod Kazimierzem Dolnym ndash 18 kwietnia 1831 przegrana przez wojska polskie
Bitwy ugrupowań partyzanckich
bitwa pod Nowogrodem ndash 23 lutego 1831 zwycięstwo wojsk polskich
bitwa pod Kiejdanami ndash 29 kwietnia 1831 roku zwycięstwo wojsk polskich
bitwa pod Połągą ndash 10 maja ndash 14 maja 1831 przegrana przez wojska polskie
bitwa pod Daszowem ndash 14 maja 1831 przegrana przez wojska polskie
bitwa pod Mariampolem ndash 22 kwietnia 1831 przegrana wojsk polskich
Wyprawa Chrzanowskiego
bitwa pod Firlejem ndash 9 maja 1831 zwycięstwo wojsk polskich
Bitwa pod Lubartowem ndash 10 maja 1831 bitwa nierozstrzygnięta
Wyprawa na gwardie cesarskie
bitwa pod Jędrzejowem ndash 13 maja 1831 zwycięstwo wojsk polskich
bitwa pod Tykocinem ndash 21 maja 1831 zwycięstwo wojsk polskich
bitwa pod Nurem ndash 22 maja 1831 zwycięstwo wojsk polskich
bitwa pod Ostrołęką ndash 26 maja 1831 przegrana przez wojska polskie
bitwa pod Rajgrodem ndash 29 maja 1831 zwycięstwo wojsk polskich
Wyprawa Jankowskiego
bitwa pod Budziskami ndash 19 czerwca 1831 zwycięstwo wojsk polskich
bitwa pod Łysobykami ndash 19 czerwca 1831 zwycięstwo wojsk polskich
Inne
bitwa pod Sokołowem Podlaskim ndash 21 kwietnia 1831 zwycięstwo wojsk polskich
bitwa pod Kuflewem ndash 25 kwietnia 1831 bitwa nierozstrzygnięta
I bitwa pod Mińskiem Mazowieckim ndash 26 kwietnia 1831 bitwa nierozstrzygnięta
bitwa pod Uchaniami ndash 11-12 czerwca 1831
I bitwa pod Wilnem ndash 19 czerwca 1831 przegrana przez wojska polskie
bitwa pod Szawlami ndash 8 lipca 1831 przegrana przez wojska polskie
III bitwa pod Kałuszynem ndash 10 lipca 1831 wygrana
II bitwa pod Mińskiem Mazowieckim ndash 14 lipca 1831 bitwa nierozstrzygnięta
bitwa pod Iłżą ndash 9 sierpnia 1831 zwycięstwo wojsk polskich
bitwa pod Gniewoszowem ndash 9 sierpnia 1831 przegrana przez wojska polskie
II bitwa pod Wilnem ndash 17 sierpnia 1831 przegrana przez wojska polskie
bitwa pod Rogoźnicą ndash 29 sierpnia 1831 zwycięstwo wojsk polskich
szturm Warszawy ndash 6-7 września 1831 zajęcie miasta przez Rosjan (min obrona
reduty Ordona i reduty Wolskiej)
Zobacz też
Zobacz w Wikiźroacutedłach tekst
Powstanie listopadowe
Zobacz w Wikicytatach kolekcję cytatoacutew Powstanie listopadowe
Wodzowie naczelni powstania listopadowego
Generałowie polscy powstania listopadowego
Powstańcy listopadowi
Powstanie listopadowe na ziemiach zabranych
Joacutezefa Rostkowska
Powstanie narodu polskiego w roku 1830 i 1831
Sprzysiężenie Wysockiego
Czwartacy
dukat powstańczy
Dzień Podchorążego
Emilia Plater
Polska pod zaborami
Rząd Narodowy
Uchwała Sejmu o detronizacji Mikołaja I
Polska Odznaka Zaszczytna za Zasługi Wojenne
Medal za Wzięcie Szturmem Warszawy w 1831 roku
Gwiazda Wytrwałości
Kalendarium historii Polski
Pieśni powstania listopadowego
Uwagi
1
Nigdy nie udowodniono że Mikołaj I zamierzał woacutewczas interweniować w Europie
zachodniej Co więcej konstytucja Kroacutelestwa Polskiego zabraniała używania armii polskiej
poza jego granicami Bardziej prawdopodobne jest że już woacutewczas liczył się z wybuchem
powstania w Polsce Nie można nawet wykluczyć że powstanie to zostało sprowokowane
przez Rosję ktoacutera mogła wykorzystać dogodną sytuację międzynarodową do zniszczenia
autonomii Kroacutelestwa
Powstanie wybuchło w najmniej sprzyjających okolicznościach gdy Rosjanie ogłosili i
rozpoczęli już przeprowadzanie mobilizacji alarmowej
Pełniący obowiązki
4 Od 25 września sprawował też najwyższą władzę cywilną
Przypisy
1
Okońska A Marcin Zaleski malarz Warszawy Warszawa 1990 s 48ndash51 77 ISBN 83-
03-03152-X
Stefan Kieniewicz Andrzej Zahorski Władysław Zajewski Trzy powstania narodowe
Warszawa 1992 s 273
Stefan Kieniewicz Andrzej Zahorski Władysław Zajewski Trzy powstania narodowe
Warszawa 1992 s 274
Wacław Tokarz Wojna polsko-rosyjska 1830 i 1831 Warszawa 1993 passim
Tego dnia poddała się twierdza w Zamościu ostatni punkt oporu powstańcoacutew
Sławomir Węgrzynowicz Patrioci i zdrajcy Społeczeństwo Kroacutelestwa Polskiego wobec
mikołajowskiej polityki Rosji w latach 1846-1856 Krakoacutew 2014 s 34
180 lat temu Watykan potępił powstanie listopadowe (pol) Wirtualna Polska [dostęp
2015-02-12]
Za Pamiętnik Piotra Wysockiego Warszawa Redakcja Wydawnictw WAT 2006 s 35-
36 ISBN 8389399342
Wacław Tokarz Wojna polsko-rosyjska 1830 i 1831 Warszawa 1993 s 89
Wacław Tokarz Wojna polsko-rosyjska 1830 i 1831 Warszawa 1993 s 137
Już 7 grudnia Mikołaj I wydał rozkaz wkroczenia w granice Kroacutelestwa Polskiego
korpusu gen Grigorija Rosena
Franciszka Ramotowska Władze centralne Powstania Listopadowego 18301831 r w
Archiwum Akt Dawnych w Warszawie przewodnik po zasobie t II Epoka porozbiorowa
Warszawa 1998 s 347
Władysław Lewandowski 1959 darr s 162
E Callier Bitwy i potyczki stoczone przez wojsko polskie w roku 1831 Drukarnia
Dziennika Poznańskiego Poznań 1887 s 1-2
Wacław Tokarz Wojna polsko-rosyjska 1830 i 1831 Warszawa 1993 s 274 Ludwik
Bazylow Polacy w Petersburgu 1984 s 187
Jan Kucharzewski Od białego do czerwonego caratu t I Warszawa 1998 s 153
Janusz Szczepański Społeczeństwo Mazowsza Poacutełnocnego wobec Powstania
Listopadowego Rocznik Mazowiecki T 15 2003 s 50-51
Formacje podobne do jegroacutew złożone z myśliwych ndash obytych z odprzodową bronią
gwintowaną umożliwiającą prowadzenie precyzyjnego ognia powyżej 100 m W oacutewczesnym
wojsku stosowano odprzodową broń gładkolufową np karabin wz 1777 i jego rosyjskie
wersje np wz 1809 w celu szybszego ładowania ndash zob ładunek
Wacław Tokarz Wojna polsko-rosyjska 1830 i 1831 Warszawa 1993 s 231
Jacek Feduszka Powstanie Listopadowe na Litwie i Żmudzi w Teka Kom Hist OL
PAN 2004 1 s 110ndash160 Stefan Kieniewicz Andrzej Zahorski Władysław Zajewski Trzy
powstania narodowe Warszawa 1992 s 224-229 Wacław Tokarz Wojna polsko-rosyjska
1830 i 1831 Warszawa 1993 s 226-232
Wacław Tokarz Wojna polsko-rosyjska 1830 i 1831 Warszawa 1993 s 105-107
Franciszka Ramotowska Rząd Tymczasowy Kroacutelestwa Polskiego (Engla) w Archiwum
Głoacutewne Akt Dawnych w Warszawie przewodnik po zasobie t II Epoka porozbiorowa
Warszawa 1998 s 153
Franciszka Ramotowska Rząd Tymczasowy Kroacutelestwa Polskiego (Engla) w Archiwum
Głoacutewne Akt Dawnych w Warszawie przewodnik po zasobie t II Epoka porozbiorowa
Warszawa 1998 s 152-153
Solidarność 1830 Niemcy i Polacy po Powstaniu Listopadowym Warszawa 2005 s
159-161
Ireneusz Ihnatowicz Andrzej Biernat Vademecum do badań nad historią XIX i XX
wieku Warszawa 2003 s 483
Encyklopedia PWN ndash Hauke Maurycy
27 Marek Tarczyński Generalicja powstania listopadowego Wyd MON 1988
Bibliografia
Diariusz sejmu z r1830-1831 Krakoacutew M Rostworowski 1907
Wyboacuter źroacutedeł do powstania listopadowego oprac J Dutkiewicz Wrocław 1957
Powstanie listopadowe 1830-1831 Dzieje wewnętrzne Militaria Europa wobec
powstania pod red W Zajewskiego Warszawa 1980
Edmund Callier Bitwy i potyczki stoczone przez wojsko polskie w roku 1831 1887
Tomasz Chludziński Szlakami powstania listopadowego Warszawa 1985
Tadeusz Edward Domański Epoka Powstania Listopadowego Lublin 2000
Z Gołba Rozwoacutej władz Kroacutelestwa Polskiego w okresie powstania listopadowego
Wrocław 1971
Romuald Kaczmarek Skoro już ndash to należało się bić Powstanie Listopadowe
bdquoNajwyższy Czasrdquo 1996 nr 49 s 21
Stefan Kieniewicz Andrzej Zahorski Władysław Zajewski Trzy powstania
narodowe kościuszkowskie listopadowe i styczniowe Warszawa 1994
Henryk Kocoacutej Niemcy a Powstanie Listopadowe Warszawa 1970
Jerzy Łojek Szanse powstania listopadowego rozważania historyczne Warszawa
1986
Tomasz Łubieński Bić się czy nie bić O polskich powstaniach wyd 3 Krakoacutew 1989
Franciszka Ramotowska Władze Centralne Powstania Listopadowego 18301831 r
[w] Archiwum Głoacutewne Akt Dawnych w Warszawie Przewodnik po zasobie t 2
Epoka porozbiorowa pod red F Ramotowskiej Warszawa 1998 s 337ndash366
W Rostocki Rola wodzoacutew naczelnych w powstaniu listopadowym Studium
historyczno-prawne Wrocław 1955
Marek Tarczyński Generalicja powstania listopadowego Warszawa 1980
Feliks Wrotnowski Powstanie na Wołyniu Podolu i Ukrainie w roku 1831 Paryż
1837-1838
Xięga Pamiątkowa w 50-letnią rocznicę powstania roku 1830 zawierająca spis
imienny dowoacutedzcoacutew i sztabs-oficeroacutew tudzież oficeroacutew podoficeroacutew i żołnierzy Armii
Polskiej w tymż roku krzyżem wojskowym bdquoVirtuti Militariirdquo ozdobionych 1881
Aleksander Zaborowski Wojna na Litwie w roku 1831
Janina Znamirowska Liryka Powstania Listopadowego Warszawa 1930
Henryk Żaliński Stracone szanse Wielka Emigracja o powstaniu listopadowym
Warszawa Wydawnictwo MON 1982 ISBN 83-11-06829-1
Władysław Lewandowski Uczestnicy powstania listopadowego opowiadają
Warszawa PZWSZ 1959
Linki zewnętrzne
Noc Listopadowa wiersz Bazylego Bukolika
Powstanie Listopadowe ndash Wojna niewykorzystanych możliwości ndash Inne Oblicza
Historii
Powstanie listopadowe ndash Serwis bdquoKonflikty Zbrojnerdquo
Detronizacja cara Mikołaja I 25 stycznia 1831
Zobacz w Wikiźroacutedłach tekst
Rozkaz dzienny Iwana Dybicza Zabałkańskiego (13 stycznia 1831)
Zobacz w Wikiźroacutedłach tekst
Uchwała Sejmu o bezkroacutelewiu i niepodległości Polski oraz o powołaniu Rządu
Narodowego
17 stycznia wobec fiaska rokowań z Mikołajem I ktoacutery zażądał bezwarunkowej kapitulacji
powstańcoacutew gen Chłopicki złożył dymisję Radykalne Towarzystwo Patriotyczne kierowane
przez Joachima Lelewela zdobyło woacutewczas decydujący głos w sejmie ktoacutery 25 stycznia 1831
r na wniosek posła Romana Sołtyka podjął uchwałę o detronizacji Mikołaja I co było
roacutewnoznaczne z zerwaniem unii personalnej i aktem niepodległości Kroacutelestwa Poseł Jan
Ledoacutechowski wybiegł wtedy na środek sejmu i zawołał bdquoWyrzeknijmy więc wszyscy nie ma
Mikołajardquo Adam Czartoryski podpisując ten dokument miał powiedzieć bdquoZgubiliście
Polskęrdquo[potrzebne źroacutedło]
W odpowiedzi bowiem granice Kroacutelestwa Polskiego przekroczyła 115
tys armia rosyjska z 336 działami pod wodzą feldmarszałka Iwana Dybicza ktoacutery uzyskał od
cara nieograniczoną władzę nad ośmioma wojewoacutedztwami Kroacutelestwa Polskiego 29 stycznia
1831 sejm powołał w miejsce rozwiązanej Rady Najwyższej Narodowej Rząd Narodowy W
jego składzie znaleźli się książę Adam Jerzy Czartoryski Wincenty Niemojowski Stanisław
Barzykowski Teofil Morawski i Joachim Lelewel
Zobacz w Wikiźroacutedłach tekst
Odezwa do wojska (26 lutego 1831)
W celu wzmocnienia sił powstańczych Jan Olrych Szaniecki opracował projekt powołania
pospolitego ruszenia ktoacutery przez rozwiązanie kwestii chłopskiej miał przyciągnąć do
powstania masy chłopskie Projekt Szanieckiego poparty przez Towarzystwo Patriotyczne
został jednak odrzucony przez większość sejmową W kilka dni poacuteźniej to jest 21 czerwca
1831 r pospolite ruszenie zostało jednak powołane decyzją gen Skrzyneckiego jednak nie
poparte obietnicami poprawy bytu chłopoacutew nie wzbudziło w nich zainteresowania[13]
Wojna polsko-rosyjska
5 lutego 1831 roku armia rosyjska wkroczyła w granice Kroacutelestwa 7 lutego doszło do
pierwszych starć zbrojnych jeden z plutonoacutew 1 pułku ułanoacutew rozpędził w Siedlcach straż
przednią nieprzyjaciela W tym samym dniu 3 pułk ułanoacutew wyparł z Węgrowa dwa pułki
rosyjskie[14]
Generałowie Chłopicki i Skrzyniecki na czele wojsk polskich obraz Januarego
Suchodolskiego
Po początkowych odosobnionych sukcesach polskich pod Stoczkiem 14 lutego i Wawrem
doszło do rosyjskiej proacuteby szturmu na Warszawę Jednak nierozstrzygnięta bitwa o Olszynkę
Grochowską 25 lutego 1831 roku podczas ktoacuterej ciężko ranny został Chłopicki
uniemożliwiła te plany i przyniosła stronie polskiej sukces taktyczny
Po bitwie dyktaturę objął generał Jan Skrzynecki ktoacutery obawiał się podjąć kontrofensywy
Zgodził się na to dopiero pod koniec marca Śmiały plan opracowany przez generała Ignacego
Prądzyńskiego przynioacutesł sukcesy w bitwach pod Wawrem (II) Dębem Wielkim i Iganiami
Potem Skrzynecki przerwał jednak kontrofensywę Dopiero w maju zgodził się na nowy plan
Prądzyńskiego przewidujący rozbicie rosyjskich pułkoacutew gwardyjskich operujących w rejonie
Łomży i Ostrołęki W wyniku zwlekania wodza przewagę uzyskały wojska rosyjskie Wojska
Mikołaja I osłabiła wybuchła w kwietniu epidemia cholery i gorączka tyfoidalna W
Petersburgu rozpuszczano woacutewczas plotki o zatruwaniu studzien przez Polakoacutew[15]
Rosjanie
wygrali 26 maja bitwę pod Ostrołęką co załamało morale polskich żołnierzy Skrzynecki tym
razem znoacutew zwlekał z atakiem na dziesiątkowane przez cholerę wojska rosyjskie Dopiero 11
sierpnia złożony został z urzędu
Wprowadzenie do Warszawy jeńcoacutew i sztandaroacutew zdobytych pod Wawrem i Dębem Wielkim
obraz Marcina Zaleskiego
15 sierpnia Towarzystwo Patriotyczne podjęło proacutebę dokonania zamachu stanu Tłum
warszawski zamordował więzionych na Zamku Kroacutelewskim zdrajcoacutew Chaos opanował
woacutewczas generał Jan Krukowiecki ktoacutery stanął na czele rządu z niemal dyktatorską władzą
Tymczasem wojska rosyjskie dowodzone po śmierci Dybicza przez feldm Iwana
Paskiewicza 6 września po okrążeniu Warszawy od strony wschodniej dalekim marszem
przez mosty pod Włocławkiem zaatakowały miasto od zachodu Po utracie Woli gdzie
podczas rosyjskiego szturmu zginął gen Joacutezef Sowiński dowoacutedztwo powstania nie widząc
możliwości dalszej obrony stolicy poddało ją Kilka tygodni poacuteźniej nastąpił rozpad sejmu
Rządu Narodowego i wojska ktoacuterego znaczna część przekroczyła granice Prus i Galicji
W 1831 roku poeta rosyjski Aleksander Puszkin wyrażał potrzebę jak najszybszego
stłumienia polskiego buntu Należy ich zdusić powolność nasza jest męcząca Dla nas bunt
Polski to sprawa domowa prastara dziedziczna rozterka W sierpniu 1831 roku napisał
przesiąknięty szowinizmem wiersz Oszczercom Rosji we wrześniu po upadku Warszawy
Rocznica Borodina[16]
Wojna partyzancka
Kurpiki ostrołęckie ppłk Joacutezefa Zaliwskiego
Na początku 1831 gen Ignacy Prądzyński opracował dla sztabu generalnego plan koordynacji
polskich działań partyzanckich Zakładał on sformowanie dużej liczby małych oddziałoacutew
leśnych rekrutowanych ze straży bezpieczeństwa gwardii ruchomej i pułkoacutew wojewoacutedzkich
Całe Kroacutelestwo Polskie zostało podzielone na siedem stref działań do ktoacuterych skierowano
poszczegoacutelne ugrupowania powstańcze
W swoim założeniu małe niezwykle mobilne i nieuchwytne oddziały partyzanckie miały
operować na tyłach Rosjan przerywając ich komunikację nękając izolowane mniejsze
oddziały nieprzyjaciela W razie zagrożenia miały podlegać rozproszeniu i ponownie zbierały
się w wyznaczonym miejscu
W czasie kampanii 1831 8-tysięczne oddziały partyzanckie związały w wojewoacutedztwie
augustowskim i płockim dużą liczbę wojsk rosyjskich prawego skrzydła Mobilizowane po
lewej stronie Wisły były natychmiast przerzucane na tyły armii rosyjskiej
W Augustowskim operował oddział Michała Godlewskiego w sile ok 1 tys ludzi Tam też
działał najliczniejszy oddział majoroacutew Karola Szona i Antoniego Puszeta w sile 4 tys
żołnierzy rozbity 22 kwietnia w bitwie pod Mariampolem W Puszczy Kurpiowskiej działali
partyzanci ppłk Joacutezefa Zaliwskiego Oddział Zaliwskiego liczył ponad stu strzelcoacutew i jego
działalność polegała na organizowaniu zasadzek i atakowaniu transportoacutew z żywnością i
furażem Klęska pod Ostrołęką spowodowała osłabnięcie walk partyzanckich na Kurpiach[17]
Obok nich istniały wydzielone oddziały strzelcoacutew celnych podpułkownika Michała Kuszlla
majora Eustachego Grothusa i mjr Stanisława Krzesimowskiego ktoacutere składały się wyłącznie
ze strzelcoacutew wyborowych[18]
W razie potrzeby łączyły się one z armią regularną stanowiąc
wsparcie piechoty liniowej
Zobacz w Wikiźroacutedłach tekst
List Jana Skrzyneckiego do Fryderyka Wilhelma III (19 czerwca 1831)
Władze wojskowe rosyjskie z całą bezwzględnością zwalczały partyzantkę litewską
Oficeroacutew wziętych z bronią w ręku rozstrzeliwano szlachtę oddawano pod sądy wojenne i
skazywano na konfiskatę majątkoacutew i zesłanie Chłopoacutew karano chłostą zsyłano do
batalionoacutew syberyjskich wsie sprzyjające powstańcom palono Przy poparciu rządu
starowierzy napadali na dwory i rabowali je Władzom pomagała także ludność żydowska[19]
Poroacutewnanie stanu liczebnego wojsk stron w wojnie polsko-rosyjskiej 1831 roku
Powstanie listopadowe na ziemiach zabranych
Osobny artykuł Powstanie listopadowe na ziemiach zabranych
Po wybuchu powstania w Kroacutelestwie władze rosyjskie wprowadziły 1 grudnia 1830 stan
wojenny w guberni wileńskiej grodzieńskiej mińskiej i w obwodzie białostockim
Aresztowano potencjalnych przywoacutedcoacutew powstania na tych terenach skonfiskowano broń
pozostającą w rękach prywatnych uwięziono i zesłano na Syberię podejrzanych o
przygotowywanie wystąpień zbrojnych W Wilnie powołano tzw Komitet Głoacutewny starający
się utrzymywać kontakty z władzami powstańczymi w Warszawie i tworzącymi się tajnymi
komitetami powiatowymi W lutym 1831 na Żmudzi miało miejsce wrzenie chłopstwa
związane z poborem rekruta do wojska rosyjskiego W marcu powstanie rozprzestrzeniło się
na poszczegoacutelne powiaty litewskie Powstanie na Litwie związało w kluczowym momencie
wojny 30 tys żołnierzy rosyjskich przywracając tym samym roacutewnowagę strategiczną sił w
Kroacutelestwie W maju na Grodzieńszczyznę wkroczył korpus gen Dezyderego Chłapowskiego
W czerwcu gen Antoni Giełgud podjął nieudaną proacutebę zdobycia Wilna
Wobec niepowodzenia opanowania głoacutewnych centroacutew komunikacyjnych i zdobycia portu w
Połądze gdzie miał być wyładowany transport broni zakupionej w Wielkiej Brytanii
oddziały wojska polskiego podzieliły się w lipcu na trzy operujące oddzielnie korpusy
Zepchnięte przez wojska rosyjskie korpusy gen Chłapowskiego (dowodzony przez Giełguda)
i gen Franciszka Rohlanda zmuszone zostały do przekroczenia granicy z Kroacutelestwem Prus
Jedynie korpus gen Henryka Dembińskiego przedarł się do Kroacutelestwa Poszczegoacutelne
oddziały partyzanckie utrzymały się w puszczach litewskich do listopada 1831[20]
Lrsquoordre regne agrave Varsovie (porządek panuje w Warszawie) francuska karykatura z 1831
autorstwa Jean Ignace Isidore Geacuterarda
Reakcje państw ościennych
Reakcja Prus
Kroacutelestwo Prus było zdecydowanie wrogie powstaniu w Kroacutelestwie Kongresowym Już w
grudniu 1830 zmobilizowano pruską armię obserwacyjną pod dowoacutedztwem feldmarszałka
Augusta Neidhardta von Gneisenau z szefem sztabu generałem Carlem von Clausewitzem
ktoacuterej zadaniem było rozciągnięcie kordonu wojskowego pomiędzy Prusami i Kongresoacutewką
Zmobilizowano landwehrę wielkopolską ktoacuterą przerzucono na zachoacuted poza zaboacuter pruski do
Wittenbergi Sekwestrem objęto gotoacutewkę Banku Polskiego zdeponowaną w bankach
pruskich Wydano zakaz wysyłania do Kroacutelestwa amunicji broni żywności lekarstw i
środkoacutew opatrunkowych Według ustaleń Banku Polskiego Prusy wraz z Cesarstwem
Austriackim i innymi państwami niemieckimi zatrzymały bądź skonfiskowały 50 tysięcy
karabinoacutew 3 tysiące par pistoletoacutew 4 tysiące szabel 40 tysięcy luf karabinowych 22 tysiące
zamkoacutew 51 tysięcy funtoacutew prochu 355 tysięcy funtoacutew saletry zakupione we Francji i
Wielkiej Brytanii na potrzeby powstania
Oddziały polskie zmuszone do przekroczenia granicy pruskiej były natychmiast rozbrajane i
internowane Władze pruskie odesłały od razu do Rosji oddział kozakoacutew ktoacutery na początku
powstania schronił się w ich granicach
Reakcja Austrii
Postępowanie Austrii było bardziej ambiwalentne Władze austriackie wydały zakaz wywozu
broni i amunicji do Kroacutelestwa konfiskując 20 tysięcy karabinoacutew i 8 tysięcy szabel
zamoacutewionych w Wiedniu We Lwowie działała rosyjska agencja wywiadowcza z Wiednia
przesyłano do Petersburga przejęte listy i wiadomości ułatwiano sprowadzanie z Galicji
materiałoacutew do budowy mostoacutew dla wojsk rosyjskich
Z drugiej strony jednak Austriacy sprzedawali powstańcom stare karabiny nie do końca
przestrzegali także przepisoacutew dotyczących internowania oddziałoacutew polskich wchodzących w
ich granice Z Galicji cały czas napływała dla powstańcoacutew broń amunicja i lekarstwa
Gubernator Galicji książę August Longin von Lobkowitz utrzymywał cały czas kontakt we
Lwowie z przedstawicielem powstańczym Izydorem Pietruskim ułatwiając mu wysyłanie
materiałoacutew i ludzi do Kongresoacutewki dając także nadzieję mediacji austriackiej[21]
Polityka zagraniczna powstania
Od samego początku władze powstańcze proacutebowały uzyskać uznanie międzynarodowe dla
swojego wystąpienia W dążeniach tych powoływały się na postanowienia kongresu
wiedeńskiego ktoacuterego ustalenia wobec Polski były ich zdaniem przez Rosję złamane Polscy
wysłannicy w Londynie i Paryżu bezskutecznie proacutebowali uzyskać uznanie powstańcoacutew
przez Wielką Brytanię i Francję za stronę walczącą Rządy państw zachodnich uległy presji
rosyjskich przedstawicieli dyplomatycznych i uznały powstanie listopadowe za wewnętrzną
sprawę Imperium Rosyjskiego
Pewne znaczenie wypadki w Kroacutelestwie Polskim wywarły na obrady konferencji londyńskiej
zajmującej się sprawą Belgii Zajęta tłumieniem powstania Rosja przestała sprzeciwiać się
przyznaniu niepodległości tego państwa Mocarstwa zachodnie natomiast zażądały jedynie
zachowania neutralności przez Prusy i Austrię i ich nieinterwencji po stronie rosyjskiej w celu
stłumieniu powstania Neutralność ta była i tak łamana przez Prusy ktoacutere formalnie neutralne
udzielały schronienia rosyjskim maruderom zaopatrując armię rosyjską w broń i furaż
Posunęły się nawet do zbudowania dla Rosjan mostu w Osieku po ktoacuterym korpus
Paskiewicza przedarł się do Warszawy od zachodu
Austriacy natomiast internowali przebijający się z Wołynia korpus gen Joacutezefa Dwernickiego
Finis Poloniae 1831 obraz Dietricha Montena przedstawiający przekroczenie granicy z
Prusami przez rozbite oddziały powstańcze
Powstanie zostało potępione przez papieża Grzegorza XVI encykliką Cum primum z 9
czerwca 1832
Upadek powstania
Do upadku powstania i przegrania wojny w dużym stopniu przyczynili się niewierzący w
możliwość zwycięstwa i w gruncie rzeczy lojalistycznie nastawieni wobec cara
arystokratyczni przywoacutedcy polityczni Adam Jerzy Czartoryski Bonawentura Niemojowski
oraz nieudolni dowoacutedcy generałowie Joacutezef Chłopicki Jan Skrzynecki Jan Krukowiecki
Henryk Dembiński i Maciej Rybiński Powstał nawet na ten temat wierszyk[potrzebne źroacutedło]
Chłop nas zdradził
skrzynka przyskrzyniła
kruk oko wydziobał
ryba zatopiła
Nie można też zapominać o przewadze militarnej Rosji nie dającej żadnych nadziei na
prowadzenie wojny w dłuższym okresie[potrzebne źroacutedło]
Do upadku przyczyniły się także brak większego wsparcia ze strony ludności chłopskiej
wobec negatywnego stanowiska szlacheckich konserwatywnych władz powstańczych do
uwłaszczenia i likwidacji pańszczyzny na wsi
Nie doczekali się też powstańcy pomocy z zewnątrz a przeciwnie rządy większości[ktoacuterych]
państw europejskich napiętnowały powstańcoacutew jako bdquowichrzycielirdquo i zdrajcoacutew
Skutki
Zobacz też kategorie Polscy zesłańcy w Imperium Rosyjskim (powstanie
listopadowe) Skazani na karę śmierci za udział w powstaniu listopadowym
Polski Prometeusz obraz Horace Verneta jako alegoria upadku powstania listopadowego
Porwanie dzieci polskich przez żołnierzy rosyjskich na Placu Zamkowym w Warszawie
polityczne w lipcu 1831 powołano Komisję Rządu Tymczasowego pod prezesurą
gen Franciszka Ksawerego Dąbrowskiego ktoacutera na terenach zajętych przez wojska
rosyjskie przeprowadziła likwidację administracji powstańczej[22]
Jesienią 1831 roku
Rosjanie powołali Rząd Tymczasowy Kroacutelestwa Polskiego pod prezesurą Fiodora
Engela ktoacuterego zadaniem była pacyfikacja i militaryzacja Kroacutelestwa administracja
została podporządkowana naczelnikom wojennym naczelnie komenderujący czynną
armią generał-gubernator Kroacutelestwa Polskiego feldmarszałek Iwan Paskiewicz[23]
22
listopada 1831 wydał z rozkazu cesarza Mikołaja I postanowienie unieważniające bdquona
zawszerdquo wszystkie uchwały i rozporządzenia bdquoRządu Rewolucyjnegordquo[23]
w 1832
roku nastąpiło znaczne ograniczenie autonomii Kroacutelestwa Polskiego zastąpienie
konstytucji Statutem Organicznym wcielenie armii polskiej do rosyjskiej zniesienie
polskiego sejmu i samorządoacutew postępująca rusyfikacja administracji namiestnikiem
kroacutelestwa został Iwan Paskiewicz
prawne brak respektowania dotyczących Polski postanowień kongresu wiedeńskiego
był uzasadniany jako konsekwencja podboju militarnego Kroacutelestwa Polskiego
kulturalne likwidacja polskiego szkolnictwa wyższego obniżenie jakości szkolnictwa
średniego spadek liczby szkoacuteł elementarnych wprowadzenie języka rosyjskiego jako
dodatkowego do szkoacuteł średnich
gospodarcze nałożono wysoką kontrybucję zbudowano na koszt Polski Cytadelę z
silnym garnizonem rosyjskim wprowadzono barierę celną na granicy polsko-
rosyjskiej po 1840 roku wprowadzono rosyjski system monetarny oraz system miar i
wag
demograficzne interwencyjna armia rosyjska przywlokła ze sobą epidemię cholery
dziesiątkującą ludność Kroacutelestwa w wyniku powstania około 11 tysięcy osoacuteb opuściło
kraj (zobacz Wielka Emigracja) w następnych latach sporą liczbę mężczyzn z
Kroacutelestwa wcielono do armii rosyjskiej
W ramach represji do specjalnych batalionoacutew tzw kantonistoacutew Armii Imperium
Rosyjskiego wcielono dzieci polskie[24]
Zobacz w Wikiźroacutedłach tekst
Manifest Mikołaja I do Rosjan i armii rosyjskiej z okazji zakończenia wojny
przeciwko Polsce (18 października 1831)
Dowoacutedztwo powstania
Naczelni wodzowie
gen dyw Joacutezef Chłopicki 5 grudnia 1830 ndash 17 stycznia 1831
gen dyw Michał Gedeon Radziwiłł 20 stycznia ndash 26 lutego 1831
gen dyw Jan Zygmunt Skrzynecki 26 lutego ndash 12 sierpnia 1831
gen dyw Henryk Dembiński[c]
12 sierpnia ndash 17 sierpnia 1831
gen bryg Ignacy Prądzyński 16 sierpnia ndash 19 sierpnia 1831
gen dyw Kazimierz Małachowski[c]
20 sierpnia ndash 10 września 1831
gen dyw Jan Nepomucen Umiński 23 września ndash 24 września 1831
gen dyw Maciej Rybiński 24 września ndash 9 października 1831[d]
Źroacutedła[25]
Szefowie sztabu głoacutewnego
gen bryg Joacutezef Mroziński
gen bryg Wojciech Chrzanowski
gen bryg Ignacy Prądzyński[c]
gen dyw Tomasz Łubieński
gen bryg Jakub Lewiński
Kwatermistrzowie generalni
gen art Maurycy Hauke zamordowany za odmowę przyłączenia się do powstania[26]
gen dyw Jan Chrzciciel de Grandville Malletski
gen bryg Ignacy Prądzyński
płk Marcin Klemensowski[c]
gen bryg Ignacy Prądzyński
gen bryg Klemens Kołaczkowski
gen dyw Ignacy Prądzyński
płk Marcin Klemensowski
Generałowie dyżurni
gen dyw Joacutezef Rautenstrauch
gen bryg Franciszek Morawski
Dowoacutedcy jazdy
gen jazdy Aleksander Rożniecki
gen dyw Jan Weyssenhoff
Dowoacutedcy piechoty
gen piechoty Stanisław Potocki zamordowany za odmowę uczestnictwa w powstaniu
Źroacutedła[27]
Bitwy powstania listopadowego
Bitwa pod Stoczkiem 1831 mal Jan Rosen
Olszynka Grochowska 1831 mal Wojciech Kossak
Bitwa pod Ostrołęką 1831 mal Juliusz Kossak
Satyryczny rysunek pt bdquoPorządek zapanował w Warszawierdquo
Położenie oddziałoacutew polskich i rosyjskich podczas I bitwy pod Wawrem 19 II 1831
Walki odwrotowe (ofensywa rosyjska na Warszawę)
bitwa pod Stoczkiem ndash 14 lutego 1831 zwycięstwo wojsk polskich
bitwa pod Dobrem ndash 17 lutego 1831 zwycięstwo wojsk polskich
I bitwa pod Kałuszynem ndash 17 lutego 1831 nierozstrzygnięta
I bitwa pod Wawrem ndash 19 lutego 1831 zwycięstwo wojsk polskich
bitwa pod Białołęką ndash 24 lutego ndash 25 lutego 1831 zwycięstwo wojsk polskich
bitwa o Olszynkę Grochowską ndash 25 lutego 1831 bitwa nierozstrzygnięta taktyczne
zwycięstwo wojsk polskich
Ofensywa Dwernickiego
bitwa pod Nową Wsią ndash 19 lutego 1831 zwycięstwo wojsk polskich
bitwa pod Puławami ndash 2 marca 1831 zwycięstwo wojsk polskich
bitwa pod Kurowem ndash 3 marca 1831 zwycięstwo wojsk polskich
bitwa pod Poryckiem ndash 11 kwietnia 1831 zwycięstwo wojsk polskich
bitwa pod Boremlem ndash 18 kwietnia ndash 19 kwietnia 1831 zwycięstwo wojsk polskich
Ofensywa Prądzyńskiego (na szosie brzeskiej)
II bitwa pod Wawrem ndash 31 marca 1831 zwycięstwo wojsk polskich
bitwa pod Dębem Wielkim ndash 31 marca 1831 zwycięstwo wojsk polskich
II bitwa pod Kałuszynem ndash 2 kwietnia 1831 zwycięstwo wojsk polskich
bitwa pod Domanicami ndash 10 kwietnia 1831 zwycięstwo wojsk polskich
bitwa pod Iganiami ndash 10 kwietnia 1831 zwycięstwo wojsk polskich
Ofensywa Sierawskiego
bitwa pod Wronowem ndash 17 kwietnia 1831 przegrana przez wojska polskie
bitwa pod Kazimierzem Dolnym ndash 18 kwietnia 1831 przegrana przez wojska polskie
Bitwy ugrupowań partyzanckich
bitwa pod Nowogrodem ndash 23 lutego 1831 zwycięstwo wojsk polskich
bitwa pod Kiejdanami ndash 29 kwietnia 1831 roku zwycięstwo wojsk polskich
bitwa pod Połągą ndash 10 maja ndash 14 maja 1831 przegrana przez wojska polskie
bitwa pod Daszowem ndash 14 maja 1831 przegrana przez wojska polskie
bitwa pod Mariampolem ndash 22 kwietnia 1831 przegrana wojsk polskich
Wyprawa Chrzanowskiego
bitwa pod Firlejem ndash 9 maja 1831 zwycięstwo wojsk polskich
Bitwa pod Lubartowem ndash 10 maja 1831 bitwa nierozstrzygnięta
Wyprawa na gwardie cesarskie
bitwa pod Jędrzejowem ndash 13 maja 1831 zwycięstwo wojsk polskich
bitwa pod Tykocinem ndash 21 maja 1831 zwycięstwo wojsk polskich
bitwa pod Nurem ndash 22 maja 1831 zwycięstwo wojsk polskich
bitwa pod Ostrołęką ndash 26 maja 1831 przegrana przez wojska polskie
bitwa pod Rajgrodem ndash 29 maja 1831 zwycięstwo wojsk polskich
Wyprawa Jankowskiego
bitwa pod Budziskami ndash 19 czerwca 1831 zwycięstwo wojsk polskich
bitwa pod Łysobykami ndash 19 czerwca 1831 zwycięstwo wojsk polskich
Inne
bitwa pod Sokołowem Podlaskim ndash 21 kwietnia 1831 zwycięstwo wojsk polskich
bitwa pod Kuflewem ndash 25 kwietnia 1831 bitwa nierozstrzygnięta
I bitwa pod Mińskiem Mazowieckim ndash 26 kwietnia 1831 bitwa nierozstrzygnięta
bitwa pod Uchaniami ndash 11-12 czerwca 1831
I bitwa pod Wilnem ndash 19 czerwca 1831 przegrana przez wojska polskie
bitwa pod Szawlami ndash 8 lipca 1831 przegrana przez wojska polskie
III bitwa pod Kałuszynem ndash 10 lipca 1831 wygrana
II bitwa pod Mińskiem Mazowieckim ndash 14 lipca 1831 bitwa nierozstrzygnięta
bitwa pod Iłżą ndash 9 sierpnia 1831 zwycięstwo wojsk polskich
bitwa pod Gniewoszowem ndash 9 sierpnia 1831 przegrana przez wojska polskie
II bitwa pod Wilnem ndash 17 sierpnia 1831 przegrana przez wojska polskie
bitwa pod Rogoźnicą ndash 29 sierpnia 1831 zwycięstwo wojsk polskich
szturm Warszawy ndash 6-7 września 1831 zajęcie miasta przez Rosjan (min obrona
reduty Ordona i reduty Wolskiej)
Zobacz też
Zobacz w Wikiźroacutedłach tekst
Powstanie listopadowe
Zobacz w Wikicytatach kolekcję cytatoacutew Powstanie listopadowe
Wodzowie naczelni powstania listopadowego
Generałowie polscy powstania listopadowego
Powstańcy listopadowi
Powstanie listopadowe na ziemiach zabranych
Joacutezefa Rostkowska
Powstanie narodu polskiego w roku 1830 i 1831
Sprzysiężenie Wysockiego
Czwartacy
dukat powstańczy
Dzień Podchorążego
Emilia Plater
Polska pod zaborami
Rząd Narodowy
Uchwała Sejmu o detronizacji Mikołaja I
Polska Odznaka Zaszczytna za Zasługi Wojenne
Medal za Wzięcie Szturmem Warszawy w 1831 roku
Gwiazda Wytrwałości
Kalendarium historii Polski
Pieśni powstania listopadowego
Uwagi
1
Nigdy nie udowodniono że Mikołaj I zamierzał woacutewczas interweniować w Europie
zachodniej Co więcej konstytucja Kroacutelestwa Polskiego zabraniała używania armii polskiej
poza jego granicami Bardziej prawdopodobne jest że już woacutewczas liczył się z wybuchem
powstania w Polsce Nie można nawet wykluczyć że powstanie to zostało sprowokowane
przez Rosję ktoacutera mogła wykorzystać dogodną sytuację międzynarodową do zniszczenia
autonomii Kroacutelestwa
Powstanie wybuchło w najmniej sprzyjających okolicznościach gdy Rosjanie ogłosili i
rozpoczęli już przeprowadzanie mobilizacji alarmowej
Pełniący obowiązki
4 Od 25 września sprawował też najwyższą władzę cywilną
Przypisy
1
Okońska A Marcin Zaleski malarz Warszawy Warszawa 1990 s 48ndash51 77 ISBN 83-
03-03152-X
Stefan Kieniewicz Andrzej Zahorski Władysław Zajewski Trzy powstania narodowe
Warszawa 1992 s 273
Stefan Kieniewicz Andrzej Zahorski Władysław Zajewski Trzy powstania narodowe
Warszawa 1992 s 274
Wacław Tokarz Wojna polsko-rosyjska 1830 i 1831 Warszawa 1993 passim
Tego dnia poddała się twierdza w Zamościu ostatni punkt oporu powstańcoacutew
Sławomir Węgrzynowicz Patrioci i zdrajcy Społeczeństwo Kroacutelestwa Polskiego wobec
mikołajowskiej polityki Rosji w latach 1846-1856 Krakoacutew 2014 s 34
180 lat temu Watykan potępił powstanie listopadowe (pol) Wirtualna Polska [dostęp
2015-02-12]
Za Pamiętnik Piotra Wysockiego Warszawa Redakcja Wydawnictw WAT 2006 s 35-
36 ISBN 8389399342
Wacław Tokarz Wojna polsko-rosyjska 1830 i 1831 Warszawa 1993 s 89
Wacław Tokarz Wojna polsko-rosyjska 1830 i 1831 Warszawa 1993 s 137
Już 7 grudnia Mikołaj I wydał rozkaz wkroczenia w granice Kroacutelestwa Polskiego
korpusu gen Grigorija Rosena
Franciszka Ramotowska Władze centralne Powstania Listopadowego 18301831 r w
Archiwum Akt Dawnych w Warszawie przewodnik po zasobie t II Epoka porozbiorowa
Warszawa 1998 s 347
Władysław Lewandowski 1959 darr s 162
E Callier Bitwy i potyczki stoczone przez wojsko polskie w roku 1831 Drukarnia
Dziennika Poznańskiego Poznań 1887 s 1-2
Wacław Tokarz Wojna polsko-rosyjska 1830 i 1831 Warszawa 1993 s 274 Ludwik
Bazylow Polacy w Petersburgu 1984 s 187
Jan Kucharzewski Od białego do czerwonego caratu t I Warszawa 1998 s 153
Janusz Szczepański Społeczeństwo Mazowsza Poacutełnocnego wobec Powstania
Listopadowego Rocznik Mazowiecki T 15 2003 s 50-51
Formacje podobne do jegroacutew złożone z myśliwych ndash obytych z odprzodową bronią
gwintowaną umożliwiającą prowadzenie precyzyjnego ognia powyżej 100 m W oacutewczesnym
wojsku stosowano odprzodową broń gładkolufową np karabin wz 1777 i jego rosyjskie
wersje np wz 1809 w celu szybszego ładowania ndash zob ładunek
Wacław Tokarz Wojna polsko-rosyjska 1830 i 1831 Warszawa 1993 s 231
Jacek Feduszka Powstanie Listopadowe na Litwie i Żmudzi w Teka Kom Hist OL
PAN 2004 1 s 110ndash160 Stefan Kieniewicz Andrzej Zahorski Władysław Zajewski Trzy
powstania narodowe Warszawa 1992 s 224-229 Wacław Tokarz Wojna polsko-rosyjska
1830 i 1831 Warszawa 1993 s 226-232
Wacław Tokarz Wojna polsko-rosyjska 1830 i 1831 Warszawa 1993 s 105-107
Franciszka Ramotowska Rząd Tymczasowy Kroacutelestwa Polskiego (Engla) w Archiwum
Głoacutewne Akt Dawnych w Warszawie przewodnik po zasobie t II Epoka porozbiorowa
Warszawa 1998 s 153
Franciszka Ramotowska Rząd Tymczasowy Kroacutelestwa Polskiego (Engla) w Archiwum
Głoacutewne Akt Dawnych w Warszawie przewodnik po zasobie t II Epoka porozbiorowa
Warszawa 1998 s 152-153
Solidarność 1830 Niemcy i Polacy po Powstaniu Listopadowym Warszawa 2005 s
159-161
Ireneusz Ihnatowicz Andrzej Biernat Vademecum do badań nad historią XIX i XX
wieku Warszawa 2003 s 483
Encyklopedia PWN ndash Hauke Maurycy
27 Marek Tarczyński Generalicja powstania listopadowego Wyd MON 1988
Bibliografia
Diariusz sejmu z r1830-1831 Krakoacutew M Rostworowski 1907
Wyboacuter źroacutedeł do powstania listopadowego oprac J Dutkiewicz Wrocław 1957
Powstanie listopadowe 1830-1831 Dzieje wewnętrzne Militaria Europa wobec
powstania pod red W Zajewskiego Warszawa 1980
Edmund Callier Bitwy i potyczki stoczone przez wojsko polskie w roku 1831 1887
Tomasz Chludziński Szlakami powstania listopadowego Warszawa 1985
Tadeusz Edward Domański Epoka Powstania Listopadowego Lublin 2000
Z Gołba Rozwoacutej władz Kroacutelestwa Polskiego w okresie powstania listopadowego
Wrocław 1971
Romuald Kaczmarek Skoro już ndash to należało się bić Powstanie Listopadowe
bdquoNajwyższy Czasrdquo 1996 nr 49 s 21
Stefan Kieniewicz Andrzej Zahorski Władysław Zajewski Trzy powstania
narodowe kościuszkowskie listopadowe i styczniowe Warszawa 1994
Henryk Kocoacutej Niemcy a Powstanie Listopadowe Warszawa 1970
Jerzy Łojek Szanse powstania listopadowego rozważania historyczne Warszawa
1986
Tomasz Łubieński Bić się czy nie bić O polskich powstaniach wyd 3 Krakoacutew 1989
Franciszka Ramotowska Władze Centralne Powstania Listopadowego 18301831 r
[w] Archiwum Głoacutewne Akt Dawnych w Warszawie Przewodnik po zasobie t 2
Epoka porozbiorowa pod red F Ramotowskiej Warszawa 1998 s 337ndash366
W Rostocki Rola wodzoacutew naczelnych w powstaniu listopadowym Studium
historyczno-prawne Wrocław 1955
Marek Tarczyński Generalicja powstania listopadowego Warszawa 1980
Feliks Wrotnowski Powstanie na Wołyniu Podolu i Ukrainie w roku 1831 Paryż
1837-1838
Xięga Pamiątkowa w 50-letnią rocznicę powstania roku 1830 zawierająca spis
imienny dowoacutedzcoacutew i sztabs-oficeroacutew tudzież oficeroacutew podoficeroacutew i żołnierzy Armii
Polskiej w tymż roku krzyżem wojskowym bdquoVirtuti Militariirdquo ozdobionych 1881
Aleksander Zaborowski Wojna na Litwie w roku 1831
Janina Znamirowska Liryka Powstania Listopadowego Warszawa 1930
Henryk Żaliński Stracone szanse Wielka Emigracja o powstaniu listopadowym
Warszawa Wydawnictwo MON 1982 ISBN 83-11-06829-1
Władysław Lewandowski Uczestnicy powstania listopadowego opowiadają
Warszawa PZWSZ 1959
Linki zewnętrzne
Noc Listopadowa wiersz Bazylego Bukolika
Powstanie Listopadowe ndash Wojna niewykorzystanych możliwości ndash Inne Oblicza
Historii
Powstanie listopadowe ndash Serwis bdquoKonflikty Zbrojnerdquo
przednią nieprzyjaciela W tym samym dniu 3 pułk ułanoacutew wyparł z Węgrowa dwa pułki
rosyjskie[14]
Generałowie Chłopicki i Skrzyniecki na czele wojsk polskich obraz Januarego
Suchodolskiego
Po początkowych odosobnionych sukcesach polskich pod Stoczkiem 14 lutego i Wawrem
doszło do rosyjskiej proacuteby szturmu na Warszawę Jednak nierozstrzygnięta bitwa o Olszynkę
Grochowską 25 lutego 1831 roku podczas ktoacuterej ciężko ranny został Chłopicki
uniemożliwiła te plany i przyniosła stronie polskiej sukces taktyczny
Po bitwie dyktaturę objął generał Jan Skrzynecki ktoacutery obawiał się podjąć kontrofensywy
Zgodził się na to dopiero pod koniec marca Śmiały plan opracowany przez generała Ignacego
Prądzyńskiego przynioacutesł sukcesy w bitwach pod Wawrem (II) Dębem Wielkim i Iganiami
Potem Skrzynecki przerwał jednak kontrofensywę Dopiero w maju zgodził się na nowy plan
Prądzyńskiego przewidujący rozbicie rosyjskich pułkoacutew gwardyjskich operujących w rejonie
Łomży i Ostrołęki W wyniku zwlekania wodza przewagę uzyskały wojska rosyjskie Wojska
Mikołaja I osłabiła wybuchła w kwietniu epidemia cholery i gorączka tyfoidalna W
Petersburgu rozpuszczano woacutewczas plotki o zatruwaniu studzien przez Polakoacutew[15]
Rosjanie
wygrali 26 maja bitwę pod Ostrołęką co załamało morale polskich żołnierzy Skrzynecki tym
razem znoacutew zwlekał z atakiem na dziesiątkowane przez cholerę wojska rosyjskie Dopiero 11
sierpnia złożony został z urzędu
Wprowadzenie do Warszawy jeńcoacutew i sztandaroacutew zdobytych pod Wawrem i Dębem Wielkim
obraz Marcina Zaleskiego
15 sierpnia Towarzystwo Patriotyczne podjęło proacutebę dokonania zamachu stanu Tłum
warszawski zamordował więzionych na Zamku Kroacutelewskim zdrajcoacutew Chaos opanował
woacutewczas generał Jan Krukowiecki ktoacutery stanął na czele rządu z niemal dyktatorską władzą
Tymczasem wojska rosyjskie dowodzone po śmierci Dybicza przez feldm Iwana
Paskiewicza 6 września po okrążeniu Warszawy od strony wschodniej dalekim marszem
przez mosty pod Włocławkiem zaatakowały miasto od zachodu Po utracie Woli gdzie
podczas rosyjskiego szturmu zginął gen Joacutezef Sowiński dowoacutedztwo powstania nie widząc
możliwości dalszej obrony stolicy poddało ją Kilka tygodni poacuteźniej nastąpił rozpad sejmu
Rządu Narodowego i wojska ktoacuterego znaczna część przekroczyła granice Prus i Galicji
W 1831 roku poeta rosyjski Aleksander Puszkin wyrażał potrzebę jak najszybszego
stłumienia polskiego buntu Należy ich zdusić powolność nasza jest męcząca Dla nas bunt
Polski to sprawa domowa prastara dziedziczna rozterka W sierpniu 1831 roku napisał
przesiąknięty szowinizmem wiersz Oszczercom Rosji we wrześniu po upadku Warszawy
Rocznica Borodina[16]
Wojna partyzancka
Kurpiki ostrołęckie ppłk Joacutezefa Zaliwskiego
Na początku 1831 gen Ignacy Prądzyński opracował dla sztabu generalnego plan koordynacji
polskich działań partyzanckich Zakładał on sformowanie dużej liczby małych oddziałoacutew
leśnych rekrutowanych ze straży bezpieczeństwa gwardii ruchomej i pułkoacutew wojewoacutedzkich
Całe Kroacutelestwo Polskie zostało podzielone na siedem stref działań do ktoacuterych skierowano
poszczegoacutelne ugrupowania powstańcze
W swoim założeniu małe niezwykle mobilne i nieuchwytne oddziały partyzanckie miały
operować na tyłach Rosjan przerywając ich komunikację nękając izolowane mniejsze
oddziały nieprzyjaciela W razie zagrożenia miały podlegać rozproszeniu i ponownie zbierały
się w wyznaczonym miejscu
W czasie kampanii 1831 8-tysięczne oddziały partyzanckie związały w wojewoacutedztwie
augustowskim i płockim dużą liczbę wojsk rosyjskich prawego skrzydła Mobilizowane po
lewej stronie Wisły były natychmiast przerzucane na tyły armii rosyjskiej
W Augustowskim operował oddział Michała Godlewskiego w sile ok 1 tys ludzi Tam też
działał najliczniejszy oddział majoroacutew Karola Szona i Antoniego Puszeta w sile 4 tys
żołnierzy rozbity 22 kwietnia w bitwie pod Mariampolem W Puszczy Kurpiowskiej działali
partyzanci ppłk Joacutezefa Zaliwskiego Oddział Zaliwskiego liczył ponad stu strzelcoacutew i jego
działalność polegała na organizowaniu zasadzek i atakowaniu transportoacutew z żywnością i
furażem Klęska pod Ostrołęką spowodowała osłabnięcie walk partyzanckich na Kurpiach[17]
Obok nich istniały wydzielone oddziały strzelcoacutew celnych podpułkownika Michała Kuszlla
majora Eustachego Grothusa i mjr Stanisława Krzesimowskiego ktoacutere składały się wyłącznie
ze strzelcoacutew wyborowych[18]
W razie potrzeby łączyły się one z armią regularną stanowiąc
wsparcie piechoty liniowej
Zobacz w Wikiźroacutedłach tekst
List Jana Skrzyneckiego do Fryderyka Wilhelma III (19 czerwca 1831)
Władze wojskowe rosyjskie z całą bezwzględnością zwalczały partyzantkę litewską
Oficeroacutew wziętych z bronią w ręku rozstrzeliwano szlachtę oddawano pod sądy wojenne i
skazywano na konfiskatę majątkoacutew i zesłanie Chłopoacutew karano chłostą zsyłano do
batalionoacutew syberyjskich wsie sprzyjające powstańcom palono Przy poparciu rządu
starowierzy napadali na dwory i rabowali je Władzom pomagała także ludność żydowska[19]
Poroacutewnanie stanu liczebnego wojsk stron w wojnie polsko-rosyjskiej 1831 roku
Powstanie listopadowe na ziemiach zabranych
Osobny artykuł Powstanie listopadowe na ziemiach zabranych
Po wybuchu powstania w Kroacutelestwie władze rosyjskie wprowadziły 1 grudnia 1830 stan
wojenny w guberni wileńskiej grodzieńskiej mińskiej i w obwodzie białostockim
Aresztowano potencjalnych przywoacutedcoacutew powstania na tych terenach skonfiskowano broń
pozostającą w rękach prywatnych uwięziono i zesłano na Syberię podejrzanych o
przygotowywanie wystąpień zbrojnych W Wilnie powołano tzw Komitet Głoacutewny starający
się utrzymywać kontakty z władzami powstańczymi w Warszawie i tworzącymi się tajnymi
komitetami powiatowymi W lutym 1831 na Żmudzi miało miejsce wrzenie chłopstwa
związane z poborem rekruta do wojska rosyjskiego W marcu powstanie rozprzestrzeniło się
na poszczegoacutelne powiaty litewskie Powstanie na Litwie związało w kluczowym momencie
wojny 30 tys żołnierzy rosyjskich przywracając tym samym roacutewnowagę strategiczną sił w
Kroacutelestwie W maju na Grodzieńszczyznę wkroczył korpus gen Dezyderego Chłapowskiego
W czerwcu gen Antoni Giełgud podjął nieudaną proacutebę zdobycia Wilna
Wobec niepowodzenia opanowania głoacutewnych centroacutew komunikacyjnych i zdobycia portu w
Połądze gdzie miał być wyładowany transport broni zakupionej w Wielkiej Brytanii
oddziały wojska polskiego podzieliły się w lipcu na trzy operujące oddzielnie korpusy
Zepchnięte przez wojska rosyjskie korpusy gen Chłapowskiego (dowodzony przez Giełguda)
i gen Franciszka Rohlanda zmuszone zostały do przekroczenia granicy z Kroacutelestwem Prus
Jedynie korpus gen Henryka Dembińskiego przedarł się do Kroacutelestwa Poszczegoacutelne
oddziały partyzanckie utrzymały się w puszczach litewskich do listopada 1831[20]
Lrsquoordre regne agrave Varsovie (porządek panuje w Warszawie) francuska karykatura z 1831
autorstwa Jean Ignace Isidore Geacuterarda
Reakcje państw ościennych
Reakcja Prus
Kroacutelestwo Prus było zdecydowanie wrogie powstaniu w Kroacutelestwie Kongresowym Już w
grudniu 1830 zmobilizowano pruską armię obserwacyjną pod dowoacutedztwem feldmarszałka
Augusta Neidhardta von Gneisenau z szefem sztabu generałem Carlem von Clausewitzem
ktoacuterej zadaniem było rozciągnięcie kordonu wojskowego pomiędzy Prusami i Kongresoacutewką
Zmobilizowano landwehrę wielkopolską ktoacuterą przerzucono na zachoacuted poza zaboacuter pruski do
Wittenbergi Sekwestrem objęto gotoacutewkę Banku Polskiego zdeponowaną w bankach
pruskich Wydano zakaz wysyłania do Kroacutelestwa amunicji broni żywności lekarstw i
środkoacutew opatrunkowych Według ustaleń Banku Polskiego Prusy wraz z Cesarstwem
Austriackim i innymi państwami niemieckimi zatrzymały bądź skonfiskowały 50 tysięcy
karabinoacutew 3 tysiące par pistoletoacutew 4 tysiące szabel 40 tysięcy luf karabinowych 22 tysiące
zamkoacutew 51 tysięcy funtoacutew prochu 355 tysięcy funtoacutew saletry zakupione we Francji i
Wielkiej Brytanii na potrzeby powstania
Oddziały polskie zmuszone do przekroczenia granicy pruskiej były natychmiast rozbrajane i
internowane Władze pruskie odesłały od razu do Rosji oddział kozakoacutew ktoacutery na początku
powstania schronił się w ich granicach
Reakcja Austrii
Postępowanie Austrii było bardziej ambiwalentne Władze austriackie wydały zakaz wywozu
broni i amunicji do Kroacutelestwa konfiskując 20 tysięcy karabinoacutew i 8 tysięcy szabel
zamoacutewionych w Wiedniu We Lwowie działała rosyjska agencja wywiadowcza z Wiednia
przesyłano do Petersburga przejęte listy i wiadomości ułatwiano sprowadzanie z Galicji
materiałoacutew do budowy mostoacutew dla wojsk rosyjskich
Z drugiej strony jednak Austriacy sprzedawali powstańcom stare karabiny nie do końca
przestrzegali także przepisoacutew dotyczących internowania oddziałoacutew polskich wchodzących w
ich granice Z Galicji cały czas napływała dla powstańcoacutew broń amunicja i lekarstwa
Gubernator Galicji książę August Longin von Lobkowitz utrzymywał cały czas kontakt we
Lwowie z przedstawicielem powstańczym Izydorem Pietruskim ułatwiając mu wysyłanie
materiałoacutew i ludzi do Kongresoacutewki dając także nadzieję mediacji austriackiej[21]
Polityka zagraniczna powstania
Od samego początku władze powstańcze proacutebowały uzyskać uznanie międzynarodowe dla
swojego wystąpienia W dążeniach tych powoływały się na postanowienia kongresu
wiedeńskiego ktoacuterego ustalenia wobec Polski były ich zdaniem przez Rosję złamane Polscy
wysłannicy w Londynie i Paryżu bezskutecznie proacutebowali uzyskać uznanie powstańcoacutew
przez Wielką Brytanię i Francję za stronę walczącą Rządy państw zachodnich uległy presji
rosyjskich przedstawicieli dyplomatycznych i uznały powstanie listopadowe za wewnętrzną
sprawę Imperium Rosyjskiego
Pewne znaczenie wypadki w Kroacutelestwie Polskim wywarły na obrady konferencji londyńskiej
zajmującej się sprawą Belgii Zajęta tłumieniem powstania Rosja przestała sprzeciwiać się
przyznaniu niepodległości tego państwa Mocarstwa zachodnie natomiast zażądały jedynie
zachowania neutralności przez Prusy i Austrię i ich nieinterwencji po stronie rosyjskiej w celu
stłumieniu powstania Neutralność ta była i tak łamana przez Prusy ktoacutere formalnie neutralne
udzielały schronienia rosyjskim maruderom zaopatrując armię rosyjską w broń i furaż
Posunęły się nawet do zbudowania dla Rosjan mostu w Osieku po ktoacuterym korpus
Paskiewicza przedarł się do Warszawy od zachodu
Austriacy natomiast internowali przebijający się z Wołynia korpus gen Joacutezefa Dwernickiego
Finis Poloniae 1831 obraz Dietricha Montena przedstawiający przekroczenie granicy z
Prusami przez rozbite oddziały powstańcze
Powstanie zostało potępione przez papieża Grzegorza XVI encykliką Cum primum z 9
czerwca 1832
Upadek powstania
Do upadku powstania i przegrania wojny w dużym stopniu przyczynili się niewierzący w
możliwość zwycięstwa i w gruncie rzeczy lojalistycznie nastawieni wobec cara
arystokratyczni przywoacutedcy polityczni Adam Jerzy Czartoryski Bonawentura Niemojowski
oraz nieudolni dowoacutedcy generałowie Joacutezef Chłopicki Jan Skrzynecki Jan Krukowiecki
Henryk Dembiński i Maciej Rybiński Powstał nawet na ten temat wierszyk[potrzebne źroacutedło]
Chłop nas zdradził
skrzynka przyskrzyniła
kruk oko wydziobał
ryba zatopiła
Nie można też zapominać o przewadze militarnej Rosji nie dającej żadnych nadziei na
prowadzenie wojny w dłuższym okresie[potrzebne źroacutedło]
Do upadku przyczyniły się także brak większego wsparcia ze strony ludności chłopskiej
wobec negatywnego stanowiska szlacheckich konserwatywnych władz powstańczych do
uwłaszczenia i likwidacji pańszczyzny na wsi
Nie doczekali się też powstańcy pomocy z zewnątrz a przeciwnie rządy większości[ktoacuterych]
państw europejskich napiętnowały powstańcoacutew jako bdquowichrzycielirdquo i zdrajcoacutew
Skutki
Zobacz też kategorie Polscy zesłańcy w Imperium Rosyjskim (powstanie
listopadowe) Skazani na karę śmierci za udział w powstaniu listopadowym
Polski Prometeusz obraz Horace Verneta jako alegoria upadku powstania listopadowego
Porwanie dzieci polskich przez żołnierzy rosyjskich na Placu Zamkowym w Warszawie
polityczne w lipcu 1831 powołano Komisję Rządu Tymczasowego pod prezesurą
gen Franciszka Ksawerego Dąbrowskiego ktoacutera na terenach zajętych przez wojska
rosyjskie przeprowadziła likwidację administracji powstańczej[22]
Jesienią 1831 roku
Rosjanie powołali Rząd Tymczasowy Kroacutelestwa Polskiego pod prezesurą Fiodora
Engela ktoacuterego zadaniem była pacyfikacja i militaryzacja Kroacutelestwa administracja
została podporządkowana naczelnikom wojennym naczelnie komenderujący czynną
armią generał-gubernator Kroacutelestwa Polskiego feldmarszałek Iwan Paskiewicz[23]
22
listopada 1831 wydał z rozkazu cesarza Mikołaja I postanowienie unieważniające bdquona
zawszerdquo wszystkie uchwały i rozporządzenia bdquoRządu Rewolucyjnegordquo[23]
w 1832
roku nastąpiło znaczne ograniczenie autonomii Kroacutelestwa Polskiego zastąpienie
konstytucji Statutem Organicznym wcielenie armii polskiej do rosyjskiej zniesienie
polskiego sejmu i samorządoacutew postępująca rusyfikacja administracji namiestnikiem
kroacutelestwa został Iwan Paskiewicz
prawne brak respektowania dotyczących Polski postanowień kongresu wiedeńskiego
był uzasadniany jako konsekwencja podboju militarnego Kroacutelestwa Polskiego
kulturalne likwidacja polskiego szkolnictwa wyższego obniżenie jakości szkolnictwa
średniego spadek liczby szkoacuteł elementarnych wprowadzenie języka rosyjskiego jako
dodatkowego do szkoacuteł średnich
gospodarcze nałożono wysoką kontrybucję zbudowano na koszt Polski Cytadelę z
silnym garnizonem rosyjskim wprowadzono barierę celną na granicy polsko-
rosyjskiej po 1840 roku wprowadzono rosyjski system monetarny oraz system miar i
wag
demograficzne interwencyjna armia rosyjska przywlokła ze sobą epidemię cholery
dziesiątkującą ludność Kroacutelestwa w wyniku powstania około 11 tysięcy osoacuteb opuściło
kraj (zobacz Wielka Emigracja) w następnych latach sporą liczbę mężczyzn z
Kroacutelestwa wcielono do armii rosyjskiej
W ramach represji do specjalnych batalionoacutew tzw kantonistoacutew Armii Imperium
Rosyjskiego wcielono dzieci polskie[24]
Zobacz w Wikiźroacutedłach tekst
Manifest Mikołaja I do Rosjan i armii rosyjskiej z okazji zakończenia wojny
przeciwko Polsce (18 października 1831)
Dowoacutedztwo powstania
Naczelni wodzowie
gen dyw Joacutezef Chłopicki 5 grudnia 1830 ndash 17 stycznia 1831
gen dyw Michał Gedeon Radziwiłł 20 stycznia ndash 26 lutego 1831
gen dyw Jan Zygmunt Skrzynecki 26 lutego ndash 12 sierpnia 1831
gen dyw Henryk Dembiński[c]
12 sierpnia ndash 17 sierpnia 1831
gen bryg Ignacy Prądzyński 16 sierpnia ndash 19 sierpnia 1831
gen dyw Kazimierz Małachowski[c]
20 sierpnia ndash 10 września 1831
gen dyw Jan Nepomucen Umiński 23 września ndash 24 września 1831
gen dyw Maciej Rybiński 24 września ndash 9 października 1831[d]
Źroacutedła[25]
Szefowie sztabu głoacutewnego
gen bryg Joacutezef Mroziński
gen bryg Wojciech Chrzanowski
gen bryg Ignacy Prądzyński[c]
gen dyw Tomasz Łubieński
gen bryg Jakub Lewiński
Kwatermistrzowie generalni
gen art Maurycy Hauke zamordowany za odmowę przyłączenia się do powstania[26]
gen dyw Jan Chrzciciel de Grandville Malletski
gen bryg Ignacy Prądzyński
płk Marcin Klemensowski[c]
gen bryg Ignacy Prądzyński
gen bryg Klemens Kołaczkowski
gen dyw Ignacy Prądzyński
płk Marcin Klemensowski
Generałowie dyżurni
gen dyw Joacutezef Rautenstrauch
gen bryg Franciszek Morawski
Dowoacutedcy jazdy
gen jazdy Aleksander Rożniecki
gen dyw Jan Weyssenhoff
Dowoacutedcy piechoty
gen piechoty Stanisław Potocki zamordowany za odmowę uczestnictwa w powstaniu
Źroacutedła[27]
Bitwy powstania listopadowego
Bitwa pod Stoczkiem 1831 mal Jan Rosen
Olszynka Grochowska 1831 mal Wojciech Kossak
Bitwa pod Ostrołęką 1831 mal Juliusz Kossak
Satyryczny rysunek pt bdquoPorządek zapanował w Warszawierdquo
Położenie oddziałoacutew polskich i rosyjskich podczas I bitwy pod Wawrem 19 II 1831
Walki odwrotowe (ofensywa rosyjska na Warszawę)
bitwa pod Stoczkiem ndash 14 lutego 1831 zwycięstwo wojsk polskich
bitwa pod Dobrem ndash 17 lutego 1831 zwycięstwo wojsk polskich
I bitwa pod Kałuszynem ndash 17 lutego 1831 nierozstrzygnięta
I bitwa pod Wawrem ndash 19 lutego 1831 zwycięstwo wojsk polskich
bitwa pod Białołęką ndash 24 lutego ndash 25 lutego 1831 zwycięstwo wojsk polskich
bitwa o Olszynkę Grochowską ndash 25 lutego 1831 bitwa nierozstrzygnięta taktyczne
zwycięstwo wojsk polskich
Ofensywa Dwernickiego
bitwa pod Nową Wsią ndash 19 lutego 1831 zwycięstwo wojsk polskich
bitwa pod Puławami ndash 2 marca 1831 zwycięstwo wojsk polskich
bitwa pod Kurowem ndash 3 marca 1831 zwycięstwo wojsk polskich
bitwa pod Poryckiem ndash 11 kwietnia 1831 zwycięstwo wojsk polskich
bitwa pod Boremlem ndash 18 kwietnia ndash 19 kwietnia 1831 zwycięstwo wojsk polskich
Ofensywa Prądzyńskiego (na szosie brzeskiej)
II bitwa pod Wawrem ndash 31 marca 1831 zwycięstwo wojsk polskich
bitwa pod Dębem Wielkim ndash 31 marca 1831 zwycięstwo wojsk polskich
II bitwa pod Kałuszynem ndash 2 kwietnia 1831 zwycięstwo wojsk polskich
bitwa pod Domanicami ndash 10 kwietnia 1831 zwycięstwo wojsk polskich
bitwa pod Iganiami ndash 10 kwietnia 1831 zwycięstwo wojsk polskich
Ofensywa Sierawskiego
bitwa pod Wronowem ndash 17 kwietnia 1831 przegrana przez wojska polskie
bitwa pod Kazimierzem Dolnym ndash 18 kwietnia 1831 przegrana przez wojska polskie
Bitwy ugrupowań partyzanckich
bitwa pod Nowogrodem ndash 23 lutego 1831 zwycięstwo wojsk polskich
bitwa pod Kiejdanami ndash 29 kwietnia 1831 roku zwycięstwo wojsk polskich
bitwa pod Połągą ndash 10 maja ndash 14 maja 1831 przegrana przez wojska polskie
bitwa pod Daszowem ndash 14 maja 1831 przegrana przez wojska polskie
bitwa pod Mariampolem ndash 22 kwietnia 1831 przegrana wojsk polskich
Wyprawa Chrzanowskiego
bitwa pod Firlejem ndash 9 maja 1831 zwycięstwo wojsk polskich
Bitwa pod Lubartowem ndash 10 maja 1831 bitwa nierozstrzygnięta
Wyprawa na gwardie cesarskie
bitwa pod Jędrzejowem ndash 13 maja 1831 zwycięstwo wojsk polskich
bitwa pod Tykocinem ndash 21 maja 1831 zwycięstwo wojsk polskich
bitwa pod Nurem ndash 22 maja 1831 zwycięstwo wojsk polskich
bitwa pod Ostrołęką ndash 26 maja 1831 przegrana przez wojska polskie
bitwa pod Rajgrodem ndash 29 maja 1831 zwycięstwo wojsk polskich
Wyprawa Jankowskiego
bitwa pod Budziskami ndash 19 czerwca 1831 zwycięstwo wojsk polskich
bitwa pod Łysobykami ndash 19 czerwca 1831 zwycięstwo wojsk polskich
Inne
bitwa pod Sokołowem Podlaskim ndash 21 kwietnia 1831 zwycięstwo wojsk polskich
bitwa pod Kuflewem ndash 25 kwietnia 1831 bitwa nierozstrzygnięta
I bitwa pod Mińskiem Mazowieckim ndash 26 kwietnia 1831 bitwa nierozstrzygnięta
bitwa pod Uchaniami ndash 11-12 czerwca 1831
I bitwa pod Wilnem ndash 19 czerwca 1831 przegrana przez wojska polskie
bitwa pod Szawlami ndash 8 lipca 1831 przegrana przez wojska polskie
III bitwa pod Kałuszynem ndash 10 lipca 1831 wygrana
II bitwa pod Mińskiem Mazowieckim ndash 14 lipca 1831 bitwa nierozstrzygnięta
bitwa pod Iłżą ndash 9 sierpnia 1831 zwycięstwo wojsk polskich
bitwa pod Gniewoszowem ndash 9 sierpnia 1831 przegrana przez wojska polskie
II bitwa pod Wilnem ndash 17 sierpnia 1831 przegrana przez wojska polskie
bitwa pod Rogoźnicą ndash 29 sierpnia 1831 zwycięstwo wojsk polskich
szturm Warszawy ndash 6-7 września 1831 zajęcie miasta przez Rosjan (min obrona
reduty Ordona i reduty Wolskiej)
Zobacz też
Zobacz w Wikiźroacutedłach tekst
Powstanie listopadowe
Zobacz w Wikicytatach kolekcję cytatoacutew Powstanie listopadowe
Wodzowie naczelni powstania listopadowego
Generałowie polscy powstania listopadowego
Powstańcy listopadowi
Powstanie listopadowe na ziemiach zabranych
Joacutezefa Rostkowska
Powstanie narodu polskiego w roku 1830 i 1831
Sprzysiężenie Wysockiego
Czwartacy
dukat powstańczy
Dzień Podchorążego
Emilia Plater
Polska pod zaborami
Rząd Narodowy
Uchwała Sejmu o detronizacji Mikołaja I
Polska Odznaka Zaszczytna za Zasługi Wojenne
Medal za Wzięcie Szturmem Warszawy w 1831 roku
Gwiazda Wytrwałości
Kalendarium historii Polski
Pieśni powstania listopadowego
Uwagi
1
Nigdy nie udowodniono że Mikołaj I zamierzał woacutewczas interweniować w Europie
zachodniej Co więcej konstytucja Kroacutelestwa Polskiego zabraniała używania armii polskiej
poza jego granicami Bardziej prawdopodobne jest że już woacutewczas liczył się z wybuchem
powstania w Polsce Nie można nawet wykluczyć że powstanie to zostało sprowokowane
przez Rosję ktoacutera mogła wykorzystać dogodną sytuację międzynarodową do zniszczenia
autonomii Kroacutelestwa
Powstanie wybuchło w najmniej sprzyjających okolicznościach gdy Rosjanie ogłosili i
rozpoczęli już przeprowadzanie mobilizacji alarmowej
Pełniący obowiązki
4 Od 25 września sprawował też najwyższą władzę cywilną
Przypisy
1
Okońska A Marcin Zaleski malarz Warszawy Warszawa 1990 s 48ndash51 77 ISBN 83-
03-03152-X
Stefan Kieniewicz Andrzej Zahorski Władysław Zajewski Trzy powstania narodowe
Warszawa 1992 s 273
Stefan Kieniewicz Andrzej Zahorski Władysław Zajewski Trzy powstania narodowe
Warszawa 1992 s 274
Wacław Tokarz Wojna polsko-rosyjska 1830 i 1831 Warszawa 1993 passim
Tego dnia poddała się twierdza w Zamościu ostatni punkt oporu powstańcoacutew
Sławomir Węgrzynowicz Patrioci i zdrajcy Społeczeństwo Kroacutelestwa Polskiego wobec
mikołajowskiej polityki Rosji w latach 1846-1856 Krakoacutew 2014 s 34
180 lat temu Watykan potępił powstanie listopadowe (pol) Wirtualna Polska [dostęp
2015-02-12]
Za Pamiętnik Piotra Wysockiego Warszawa Redakcja Wydawnictw WAT 2006 s 35-
36 ISBN 8389399342
Wacław Tokarz Wojna polsko-rosyjska 1830 i 1831 Warszawa 1993 s 89
Wacław Tokarz Wojna polsko-rosyjska 1830 i 1831 Warszawa 1993 s 137
Już 7 grudnia Mikołaj I wydał rozkaz wkroczenia w granice Kroacutelestwa Polskiego
korpusu gen Grigorija Rosena
Franciszka Ramotowska Władze centralne Powstania Listopadowego 18301831 r w
Archiwum Akt Dawnych w Warszawie przewodnik po zasobie t II Epoka porozbiorowa
Warszawa 1998 s 347
Władysław Lewandowski 1959 darr s 162
E Callier Bitwy i potyczki stoczone przez wojsko polskie w roku 1831 Drukarnia
Dziennika Poznańskiego Poznań 1887 s 1-2
Wacław Tokarz Wojna polsko-rosyjska 1830 i 1831 Warszawa 1993 s 274 Ludwik
Bazylow Polacy w Petersburgu 1984 s 187
Jan Kucharzewski Od białego do czerwonego caratu t I Warszawa 1998 s 153
Janusz Szczepański Społeczeństwo Mazowsza Poacutełnocnego wobec Powstania
Listopadowego Rocznik Mazowiecki T 15 2003 s 50-51
Formacje podobne do jegroacutew złożone z myśliwych ndash obytych z odprzodową bronią
gwintowaną umożliwiającą prowadzenie precyzyjnego ognia powyżej 100 m W oacutewczesnym
wojsku stosowano odprzodową broń gładkolufową np karabin wz 1777 i jego rosyjskie
wersje np wz 1809 w celu szybszego ładowania ndash zob ładunek
Wacław Tokarz Wojna polsko-rosyjska 1830 i 1831 Warszawa 1993 s 231
Jacek Feduszka Powstanie Listopadowe na Litwie i Żmudzi w Teka Kom Hist OL
PAN 2004 1 s 110ndash160 Stefan Kieniewicz Andrzej Zahorski Władysław Zajewski Trzy
powstania narodowe Warszawa 1992 s 224-229 Wacław Tokarz Wojna polsko-rosyjska
1830 i 1831 Warszawa 1993 s 226-232
Wacław Tokarz Wojna polsko-rosyjska 1830 i 1831 Warszawa 1993 s 105-107
Franciszka Ramotowska Rząd Tymczasowy Kroacutelestwa Polskiego (Engla) w Archiwum
Głoacutewne Akt Dawnych w Warszawie przewodnik po zasobie t II Epoka porozbiorowa
Warszawa 1998 s 153
Franciszka Ramotowska Rząd Tymczasowy Kroacutelestwa Polskiego (Engla) w Archiwum
Głoacutewne Akt Dawnych w Warszawie przewodnik po zasobie t II Epoka porozbiorowa
Warszawa 1998 s 152-153
Solidarność 1830 Niemcy i Polacy po Powstaniu Listopadowym Warszawa 2005 s
159-161
Ireneusz Ihnatowicz Andrzej Biernat Vademecum do badań nad historią XIX i XX
wieku Warszawa 2003 s 483
Encyklopedia PWN ndash Hauke Maurycy
27 Marek Tarczyński Generalicja powstania listopadowego Wyd MON 1988
Bibliografia
Diariusz sejmu z r1830-1831 Krakoacutew M Rostworowski 1907
Wyboacuter źroacutedeł do powstania listopadowego oprac J Dutkiewicz Wrocław 1957
Powstanie listopadowe 1830-1831 Dzieje wewnętrzne Militaria Europa wobec
powstania pod red W Zajewskiego Warszawa 1980
Edmund Callier Bitwy i potyczki stoczone przez wojsko polskie w roku 1831 1887
Tomasz Chludziński Szlakami powstania listopadowego Warszawa 1985
Tadeusz Edward Domański Epoka Powstania Listopadowego Lublin 2000
Z Gołba Rozwoacutej władz Kroacutelestwa Polskiego w okresie powstania listopadowego
Wrocław 1971
Romuald Kaczmarek Skoro już ndash to należało się bić Powstanie Listopadowe
bdquoNajwyższy Czasrdquo 1996 nr 49 s 21
Stefan Kieniewicz Andrzej Zahorski Władysław Zajewski Trzy powstania
narodowe kościuszkowskie listopadowe i styczniowe Warszawa 1994
Henryk Kocoacutej Niemcy a Powstanie Listopadowe Warszawa 1970
Jerzy Łojek Szanse powstania listopadowego rozważania historyczne Warszawa
1986
Tomasz Łubieński Bić się czy nie bić O polskich powstaniach wyd 3 Krakoacutew 1989
Franciszka Ramotowska Władze Centralne Powstania Listopadowego 18301831 r
[w] Archiwum Głoacutewne Akt Dawnych w Warszawie Przewodnik po zasobie t 2
Epoka porozbiorowa pod red F Ramotowskiej Warszawa 1998 s 337ndash366
W Rostocki Rola wodzoacutew naczelnych w powstaniu listopadowym Studium
historyczno-prawne Wrocław 1955
Marek Tarczyński Generalicja powstania listopadowego Warszawa 1980
Feliks Wrotnowski Powstanie na Wołyniu Podolu i Ukrainie w roku 1831 Paryż
1837-1838
Xięga Pamiątkowa w 50-letnią rocznicę powstania roku 1830 zawierająca spis
imienny dowoacutedzcoacutew i sztabs-oficeroacutew tudzież oficeroacutew podoficeroacutew i żołnierzy Armii
Polskiej w tymż roku krzyżem wojskowym bdquoVirtuti Militariirdquo ozdobionych 1881
Aleksander Zaborowski Wojna na Litwie w roku 1831
Janina Znamirowska Liryka Powstania Listopadowego Warszawa 1930
Henryk Żaliński Stracone szanse Wielka Emigracja o powstaniu listopadowym
Warszawa Wydawnictwo MON 1982 ISBN 83-11-06829-1
Władysław Lewandowski Uczestnicy powstania listopadowego opowiadają
Warszawa PZWSZ 1959
Linki zewnętrzne
Noc Listopadowa wiersz Bazylego Bukolika
Powstanie Listopadowe ndash Wojna niewykorzystanych możliwości ndash Inne Oblicza
Historii
Powstanie listopadowe ndash Serwis bdquoKonflikty Zbrojnerdquo
przesiąknięty szowinizmem wiersz Oszczercom Rosji we wrześniu po upadku Warszawy
Rocznica Borodina[16]
Wojna partyzancka
Kurpiki ostrołęckie ppłk Joacutezefa Zaliwskiego
Na początku 1831 gen Ignacy Prądzyński opracował dla sztabu generalnego plan koordynacji
polskich działań partyzanckich Zakładał on sformowanie dużej liczby małych oddziałoacutew
leśnych rekrutowanych ze straży bezpieczeństwa gwardii ruchomej i pułkoacutew wojewoacutedzkich
Całe Kroacutelestwo Polskie zostało podzielone na siedem stref działań do ktoacuterych skierowano
poszczegoacutelne ugrupowania powstańcze
W swoim założeniu małe niezwykle mobilne i nieuchwytne oddziały partyzanckie miały
operować na tyłach Rosjan przerywając ich komunikację nękając izolowane mniejsze
oddziały nieprzyjaciela W razie zagrożenia miały podlegać rozproszeniu i ponownie zbierały
się w wyznaczonym miejscu
W czasie kampanii 1831 8-tysięczne oddziały partyzanckie związały w wojewoacutedztwie
augustowskim i płockim dużą liczbę wojsk rosyjskich prawego skrzydła Mobilizowane po
lewej stronie Wisły były natychmiast przerzucane na tyły armii rosyjskiej
W Augustowskim operował oddział Michała Godlewskiego w sile ok 1 tys ludzi Tam też
działał najliczniejszy oddział majoroacutew Karola Szona i Antoniego Puszeta w sile 4 tys
żołnierzy rozbity 22 kwietnia w bitwie pod Mariampolem W Puszczy Kurpiowskiej działali
partyzanci ppłk Joacutezefa Zaliwskiego Oddział Zaliwskiego liczył ponad stu strzelcoacutew i jego
działalność polegała na organizowaniu zasadzek i atakowaniu transportoacutew z żywnością i
furażem Klęska pod Ostrołęką spowodowała osłabnięcie walk partyzanckich na Kurpiach[17]
Obok nich istniały wydzielone oddziały strzelcoacutew celnych podpułkownika Michała Kuszlla
majora Eustachego Grothusa i mjr Stanisława Krzesimowskiego ktoacutere składały się wyłącznie
ze strzelcoacutew wyborowych[18]
W razie potrzeby łączyły się one z armią regularną stanowiąc
wsparcie piechoty liniowej
Zobacz w Wikiźroacutedłach tekst
List Jana Skrzyneckiego do Fryderyka Wilhelma III (19 czerwca 1831)
Władze wojskowe rosyjskie z całą bezwzględnością zwalczały partyzantkę litewską
Oficeroacutew wziętych z bronią w ręku rozstrzeliwano szlachtę oddawano pod sądy wojenne i
skazywano na konfiskatę majątkoacutew i zesłanie Chłopoacutew karano chłostą zsyłano do
batalionoacutew syberyjskich wsie sprzyjające powstańcom palono Przy poparciu rządu
starowierzy napadali na dwory i rabowali je Władzom pomagała także ludność żydowska[19]
Poroacutewnanie stanu liczebnego wojsk stron w wojnie polsko-rosyjskiej 1831 roku
Powstanie listopadowe na ziemiach zabranych
Osobny artykuł Powstanie listopadowe na ziemiach zabranych
Po wybuchu powstania w Kroacutelestwie władze rosyjskie wprowadziły 1 grudnia 1830 stan
wojenny w guberni wileńskiej grodzieńskiej mińskiej i w obwodzie białostockim
Aresztowano potencjalnych przywoacutedcoacutew powstania na tych terenach skonfiskowano broń
pozostającą w rękach prywatnych uwięziono i zesłano na Syberię podejrzanych o
przygotowywanie wystąpień zbrojnych W Wilnie powołano tzw Komitet Głoacutewny starający
się utrzymywać kontakty z władzami powstańczymi w Warszawie i tworzącymi się tajnymi
komitetami powiatowymi W lutym 1831 na Żmudzi miało miejsce wrzenie chłopstwa
związane z poborem rekruta do wojska rosyjskiego W marcu powstanie rozprzestrzeniło się
na poszczegoacutelne powiaty litewskie Powstanie na Litwie związało w kluczowym momencie
wojny 30 tys żołnierzy rosyjskich przywracając tym samym roacutewnowagę strategiczną sił w
Kroacutelestwie W maju na Grodzieńszczyznę wkroczył korpus gen Dezyderego Chłapowskiego
W czerwcu gen Antoni Giełgud podjął nieudaną proacutebę zdobycia Wilna
Wobec niepowodzenia opanowania głoacutewnych centroacutew komunikacyjnych i zdobycia portu w
Połądze gdzie miał być wyładowany transport broni zakupionej w Wielkiej Brytanii
oddziały wojska polskiego podzieliły się w lipcu na trzy operujące oddzielnie korpusy
Zepchnięte przez wojska rosyjskie korpusy gen Chłapowskiego (dowodzony przez Giełguda)
i gen Franciszka Rohlanda zmuszone zostały do przekroczenia granicy z Kroacutelestwem Prus
Jedynie korpus gen Henryka Dembińskiego przedarł się do Kroacutelestwa Poszczegoacutelne
oddziały partyzanckie utrzymały się w puszczach litewskich do listopada 1831[20]
Lrsquoordre regne agrave Varsovie (porządek panuje w Warszawie) francuska karykatura z 1831
autorstwa Jean Ignace Isidore Geacuterarda
Reakcje państw ościennych
Reakcja Prus
Kroacutelestwo Prus było zdecydowanie wrogie powstaniu w Kroacutelestwie Kongresowym Już w
grudniu 1830 zmobilizowano pruską armię obserwacyjną pod dowoacutedztwem feldmarszałka
Augusta Neidhardta von Gneisenau z szefem sztabu generałem Carlem von Clausewitzem
ktoacuterej zadaniem było rozciągnięcie kordonu wojskowego pomiędzy Prusami i Kongresoacutewką
Zmobilizowano landwehrę wielkopolską ktoacuterą przerzucono na zachoacuted poza zaboacuter pruski do
Wittenbergi Sekwestrem objęto gotoacutewkę Banku Polskiego zdeponowaną w bankach
pruskich Wydano zakaz wysyłania do Kroacutelestwa amunicji broni żywności lekarstw i
środkoacutew opatrunkowych Według ustaleń Banku Polskiego Prusy wraz z Cesarstwem
Austriackim i innymi państwami niemieckimi zatrzymały bądź skonfiskowały 50 tysięcy
karabinoacutew 3 tysiące par pistoletoacutew 4 tysiące szabel 40 tysięcy luf karabinowych 22 tysiące
zamkoacutew 51 tysięcy funtoacutew prochu 355 tysięcy funtoacutew saletry zakupione we Francji i
Wielkiej Brytanii na potrzeby powstania
Oddziały polskie zmuszone do przekroczenia granicy pruskiej były natychmiast rozbrajane i
internowane Władze pruskie odesłały od razu do Rosji oddział kozakoacutew ktoacutery na początku
powstania schronił się w ich granicach
Reakcja Austrii
Postępowanie Austrii było bardziej ambiwalentne Władze austriackie wydały zakaz wywozu
broni i amunicji do Kroacutelestwa konfiskując 20 tysięcy karabinoacutew i 8 tysięcy szabel
zamoacutewionych w Wiedniu We Lwowie działała rosyjska agencja wywiadowcza z Wiednia
przesyłano do Petersburga przejęte listy i wiadomości ułatwiano sprowadzanie z Galicji
materiałoacutew do budowy mostoacutew dla wojsk rosyjskich
Z drugiej strony jednak Austriacy sprzedawali powstańcom stare karabiny nie do końca
przestrzegali także przepisoacutew dotyczących internowania oddziałoacutew polskich wchodzących w
ich granice Z Galicji cały czas napływała dla powstańcoacutew broń amunicja i lekarstwa
Gubernator Galicji książę August Longin von Lobkowitz utrzymywał cały czas kontakt we
Lwowie z przedstawicielem powstańczym Izydorem Pietruskim ułatwiając mu wysyłanie
materiałoacutew i ludzi do Kongresoacutewki dając także nadzieję mediacji austriackiej[21]
Polityka zagraniczna powstania
Od samego początku władze powstańcze proacutebowały uzyskać uznanie międzynarodowe dla
swojego wystąpienia W dążeniach tych powoływały się na postanowienia kongresu
wiedeńskiego ktoacuterego ustalenia wobec Polski były ich zdaniem przez Rosję złamane Polscy
wysłannicy w Londynie i Paryżu bezskutecznie proacutebowali uzyskać uznanie powstańcoacutew
przez Wielką Brytanię i Francję za stronę walczącą Rządy państw zachodnich uległy presji
rosyjskich przedstawicieli dyplomatycznych i uznały powstanie listopadowe za wewnętrzną
sprawę Imperium Rosyjskiego
Pewne znaczenie wypadki w Kroacutelestwie Polskim wywarły na obrady konferencji londyńskiej
zajmującej się sprawą Belgii Zajęta tłumieniem powstania Rosja przestała sprzeciwiać się
przyznaniu niepodległości tego państwa Mocarstwa zachodnie natomiast zażądały jedynie
zachowania neutralności przez Prusy i Austrię i ich nieinterwencji po stronie rosyjskiej w celu
stłumieniu powstania Neutralność ta była i tak łamana przez Prusy ktoacutere formalnie neutralne
udzielały schronienia rosyjskim maruderom zaopatrując armię rosyjską w broń i furaż
Posunęły się nawet do zbudowania dla Rosjan mostu w Osieku po ktoacuterym korpus
Paskiewicza przedarł się do Warszawy od zachodu
Austriacy natomiast internowali przebijający się z Wołynia korpus gen Joacutezefa Dwernickiego
Finis Poloniae 1831 obraz Dietricha Montena przedstawiający przekroczenie granicy z
Prusami przez rozbite oddziały powstańcze
Powstanie zostało potępione przez papieża Grzegorza XVI encykliką Cum primum z 9
czerwca 1832
Upadek powstania
Do upadku powstania i przegrania wojny w dużym stopniu przyczynili się niewierzący w
możliwość zwycięstwa i w gruncie rzeczy lojalistycznie nastawieni wobec cara
arystokratyczni przywoacutedcy polityczni Adam Jerzy Czartoryski Bonawentura Niemojowski
oraz nieudolni dowoacutedcy generałowie Joacutezef Chłopicki Jan Skrzynecki Jan Krukowiecki
Henryk Dembiński i Maciej Rybiński Powstał nawet na ten temat wierszyk[potrzebne źroacutedło]
Chłop nas zdradził
skrzynka przyskrzyniła
kruk oko wydziobał
ryba zatopiła
Nie można też zapominać o przewadze militarnej Rosji nie dającej żadnych nadziei na
prowadzenie wojny w dłuższym okresie[potrzebne źroacutedło]
Do upadku przyczyniły się także brak większego wsparcia ze strony ludności chłopskiej
wobec negatywnego stanowiska szlacheckich konserwatywnych władz powstańczych do
uwłaszczenia i likwidacji pańszczyzny na wsi
Nie doczekali się też powstańcy pomocy z zewnątrz a przeciwnie rządy większości[ktoacuterych]
państw europejskich napiętnowały powstańcoacutew jako bdquowichrzycielirdquo i zdrajcoacutew
Skutki
Zobacz też kategorie Polscy zesłańcy w Imperium Rosyjskim (powstanie
listopadowe) Skazani na karę śmierci za udział w powstaniu listopadowym
Polski Prometeusz obraz Horace Verneta jako alegoria upadku powstania listopadowego
Porwanie dzieci polskich przez żołnierzy rosyjskich na Placu Zamkowym w Warszawie
polityczne w lipcu 1831 powołano Komisję Rządu Tymczasowego pod prezesurą
gen Franciszka Ksawerego Dąbrowskiego ktoacutera na terenach zajętych przez wojska
rosyjskie przeprowadziła likwidację administracji powstańczej[22]
Jesienią 1831 roku
Rosjanie powołali Rząd Tymczasowy Kroacutelestwa Polskiego pod prezesurą Fiodora
Engela ktoacuterego zadaniem była pacyfikacja i militaryzacja Kroacutelestwa administracja
została podporządkowana naczelnikom wojennym naczelnie komenderujący czynną
armią generał-gubernator Kroacutelestwa Polskiego feldmarszałek Iwan Paskiewicz[23]
22
listopada 1831 wydał z rozkazu cesarza Mikołaja I postanowienie unieważniające bdquona
zawszerdquo wszystkie uchwały i rozporządzenia bdquoRządu Rewolucyjnegordquo[23]
w 1832
roku nastąpiło znaczne ograniczenie autonomii Kroacutelestwa Polskiego zastąpienie
konstytucji Statutem Organicznym wcielenie armii polskiej do rosyjskiej zniesienie
polskiego sejmu i samorządoacutew postępująca rusyfikacja administracji namiestnikiem
kroacutelestwa został Iwan Paskiewicz
prawne brak respektowania dotyczących Polski postanowień kongresu wiedeńskiego
był uzasadniany jako konsekwencja podboju militarnego Kroacutelestwa Polskiego
kulturalne likwidacja polskiego szkolnictwa wyższego obniżenie jakości szkolnictwa
średniego spadek liczby szkoacuteł elementarnych wprowadzenie języka rosyjskiego jako
dodatkowego do szkoacuteł średnich
gospodarcze nałożono wysoką kontrybucję zbudowano na koszt Polski Cytadelę z
silnym garnizonem rosyjskim wprowadzono barierę celną na granicy polsko-
rosyjskiej po 1840 roku wprowadzono rosyjski system monetarny oraz system miar i
wag
demograficzne interwencyjna armia rosyjska przywlokła ze sobą epidemię cholery
dziesiątkującą ludność Kroacutelestwa w wyniku powstania około 11 tysięcy osoacuteb opuściło
kraj (zobacz Wielka Emigracja) w następnych latach sporą liczbę mężczyzn z
Kroacutelestwa wcielono do armii rosyjskiej
W ramach represji do specjalnych batalionoacutew tzw kantonistoacutew Armii Imperium
Rosyjskiego wcielono dzieci polskie[24]
Zobacz w Wikiźroacutedłach tekst
Manifest Mikołaja I do Rosjan i armii rosyjskiej z okazji zakończenia wojny
przeciwko Polsce (18 października 1831)
Dowoacutedztwo powstania
Naczelni wodzowie
gen dyw Joacutezef Chłopicki 5 grudnia 1830 ndash 17 stycznia 1831
gen dyw Michał Gedeon Radziwiłł 20 stycznia ndash 26 lutego 1831
gen dyw Jan Zygmunt Skrzynecki 26 lutego ndash 12 sierpnia 1831
gen dyw Henryk Dembiński[c]
12 sierpnia ndash 17 sierpnia 1831
gen bryg Ignacy Prądzyński 16 sierpnia ndash 19 sierpnia 1831
gen dyw Kazimierz Małachowski[c]
20 sierpnia ndash 10 września 1831
gen dyw Jan Nepomucen Umiński 23 września ndash 24 września 1831
gen dyw Maciej Rybiński 24 września ndash 9 października 1831[d]
Źroacutedła[25]
Szefowie sztabu głoacutewnego
gen bryg Joacutezef Mroziński
gen bryg Wojciech Chrzanowski
gen bryg Ignacy Prądzyński[c]
gen dyw Tomasz Łubieński
gen bryg Jakub Lewiński
Kwatermistrzowie generalni
gen art Maurycy Hauke zamordowany za odmowę przyłączenia się do powstania[26]
gen dyw Jan Chrzciciel de Grandville Malletski
gen bryg Ignacy Prądzyński
płk Marcin Klemensowski[c]
gen bryg Ignacy Prądzyński
gen bryg Klemens Kołaczkowski
gen dyw Ignacy Prądzyński
płk Marcin Klemensowski
Generałowie dyżurni
gen dyw Joacutezef Rautenstrauch
gen bryg Franciszek Morawski
Dowoacutedcy jazdy
gen jazdy Aleksander Rożniecki
gen dyw Jan Weyssenhoff
Dowoacutedcy piechoty
gen piechoty Stanisław Potocki zamordowany za odmowę uczestnictwa w powstaniu
Źroacutedła[27]
Bitwy powstania listopadowego
Bitwa pod Stoczkiem 1831 mal Jan Rosen
Olszynka Grochowska 1831 mal Wojciech Kossak
Bitwa pod Ostrołęką 1831 mal Juliusz Kossak
Satyryczny rysunek pt bdquoPorządek zapanował w Warszawierdquo
Położenie oddziałoacutew polskich i rosyjskich podczas I bitwy pod Wawrem 19 II 1831
Walki odwrotowe (ofensywa rosyjska na Warszawę)
bitwa pod Stoczkiem ndash 14 lutego 1831 zwycięstwo wojsk polskich
bitwa pod Dobrem ndash 17 lutego 1831 zwycięstwo wojsk polskich
I bitwa pod Kałuszynem ndash 17 lutego 1831 nierozstrzygnięta
I bitwa pod Wawrem ndash 19 lutego 1831 zwycięstwo wojsk polskich
bitwa pod Białołęką ndash 24 lutego ndash 25 lutego 1831 zwycięstwo wojsk polskich
bitwa o Olszynkę Grochowską ndash 25 lutego 1831 bitwa nierozstrzygnięta taktyczne
zwycięstwo wojsk polskich
Ofensywa Dwernickiego
bitwa pod Nową Wsią ndash 19 lutego 1831 zwycięstwo wojsk polskich
bitwa pod Puławami ndash 2 marca 1831 zwycięstwo wojsk polskich
bitwa pod Kurowem ndash 3 marca 1831 zwycięstwo wojsk polskich
bitwa pod Poryckiem ndash 11 kwietnia 1831 zwycięstwo wojsk polskich
bitwa pod Boremlem ndash 18 kwietnia ndash 19 kwietnia 1831 zwycięstwo wojsk polskich
Ofensywa Prądzyńskiego (na szosie brzeskiej)
II bitwa pod Wawrem ndash 31 marca 1831 zwycięstwo wojsk polskich
bitwa pod Dębem Wielkim ndash 31 marca 1831 zwycięstwo wojsk polskich
II bitwa pod Kałuszynem ndash 2 kwietnia 1831 zwycięstwo wojsk polskich
bitwa pod Domanicami ndash 10 kwietnia 1831 zwycięstwo wojsk polskich
bitwa pod Iganiami ndash 10 kwietnia 1831 zwycięstwo wojsk polskich
Ofensywa Sierawskiego
bitwa pod Wronowem ndash 17 kwietnia 1831 przegrana przez wojska polskie
bitwa pod Kazimierzem Dolnym ndash 18 kwietnia 1831 przegrana przez wojska polskie
Bitwy ugrupowań partyzanckich
bitwa pod Nowogrodem ndash 23 lutego 1831 zwycięstwo wojsk polskich
bitwa pod Kiejdanami ndash 29 kwietnia 1831 roku zwycięstwo wojsk polskich
bitwa pod Połągą ndash 10 maja ndash 14 maja 1831 przegrana przez wojska polskie
bitwa pod Daszowem ndash 14 maja 1831 przegrana przez wojska polskie
bitwa pod Mariampolem ndash 22 kwietnia 1831 przegrana wojsk polskich
Wyprawa Chrzanowskiego
bitwa pod Firlejem ndash 9 maja 1831 zwycięstwo wojsk polskich
Bitwa pod Lubartowem ndash 10 maja 1831 bitwa nierozstrzygnięta
Wyprawa na gwardie cesarskie
bitwa pod Jędrzejowem ndash 13 maja 1831 zwycięstwo wojsk polskich
bitwa pod Tykocinem ndash 21 maja 1831 zwycięstwo wojsk polskich
bitwa pod Nurem ndash 22 maja 1831 zwycięstwo wojsk polskich
bitwa pod Ostrołęką ndash 26 maja 1831 przegrana przez wojska polskie
bitwa pod Rajgrodem ndash 29 maja 1831 zwycięstwo wojsk polskich
Wyprawa Jankowskiego
bitwa pod Budziskami ndash 19 czerwca 1831 zwycięstwo wojsk polskich
bitwa pod Łysobykami ndash 19 czerwca 1831 zwycięstwo wojsk polskich
Inne
bitwa pod Sokołowem Podlaskim ndash 21 kwietnia 1831 zwycięstwo wojsk polskich
bitwa pod Kuflewem ndash 25 kwietnia 1831 bitwa nierozstrzygnięta
I bitwa pod Mińskiem Mazowieckim ndash 26 kwietnia 1831 bitwa nierozstrzygnięta
bitwa pod Uchaniami ndash 11-12 czerwca 1831
I bitwa pod Wilnem ndash 19 czerwca 1831 przegrana przez wojska polskie
bitwa pod Szawlami ndash 8 lipca 1831 przegrana przez wojska polskie
III bitwa pod Kałuszynem ndash 10 lipca 1831 wygrana
II bitwa pod Mińskiem Mazowieckim ndash 14 lipca 1831 bitwa nierozstrzygnięta
bitwa pod Iłżą ndash 9 sierpnia 1831 zwycięstwo wojsk polskich
bitwa pod Gniewoszowem ndash 9 sierpnia 1831 przegrana przez wojska polskie
II bitwa pod Wilnem ndash 17 sierpnia 1831 przegrana przez wojska polskie
bitwa pod Rogoźnicą ndash 29 sierpnia 1831 zwycięstwo wojsk polskich
szturm Warszawy ndash 6-7 września 1831 zajęcie miasta przez Rosjan (min obrona
reduty Ordona i reduty Wolskiej)
Zobacz też
Zobacz w Wikiźroacutedłach tekst
Powstanie listopadowe
Zobacz w Wikicytatach kolekcję cytatoacutew Powstanie listopadowe
Wodzowie naczelni powstania listopadowego
Generałowie polscy powstania listopadowego
Powstańcy listopadowi
Powstanie listopadowe na ziemiach zabranych
Joacutezefa Rostkowska
Powstanie narodu polskiego w roku 1830 i 1831
Sprzysiężenie Wysockiego
Czwartacy
dukat powstańczy
Dzień Podchorążego
Emilia Plater
Polska pod zaborami
Rząd Narodowy
Uchwała Sejmu o detronizacji Mikołaja I
Polska Odznaka Zaszczytna za Zasługi Wojenne
Medal za Wzięcie Szturmem Warszawy w 1831 roku
Gwiazda Wytrwałości
Kalendarium historii Polski
Pieśni powstania listopadowego
Uwagi
1
Nigdy nie udowodniono że Mikołaj I zamierzał woacutewczas interweniować w Europie
zachodniej Co więcej konstytucja Kroacutelestwa Polskiego zabraniała używania armii polskiej
poza jego granicami Bardziej prawdopodobne jest że już woacutewczas liczył się z wybuchem
powstania w Polsce Nie można nawet wykluczyć że powstanie to zostało sprowokowane
przez Rosję ktoacutera mogła wykorzystać dogodną sytuację międzynarodową do zniszczenia
autonomii Kroacutelestwa
Powstanie wybuchło w najmniej sprzyjających okolicznościach gdy Rosjanie ogłosili i
rozpoczęli już przeprowadzanie mobilizacji alarmowej
Pełniący obowiązki
4 Od 25 września sprawował też najwyższą władzę cywilną
Przypisy
1
Okońska A Marcin Zaleski malarz Warszawy Warszawa 1990 s 48ndash51 77 ISBN 83-
03-03152-X
Stefan Kieniewicz Andrzej Zahorski Władysław Zajewski Trzy powstania narodowe
Warszawa 1992 s 273
Stefan Kieniewicz Andrzej Zahorski Władysław Zajewski Trzy powstania narodowe
Warszawa 1992 s 274
Wacław Tokarz Wojna polsko-rosyjska 1830 i 1831 Warszawa 1993 passim
Tego dnia poddała się twierdza w Zamościu ostatni punkt oporu powstańcoacutew
Sławomir Węgrzynowicz Patrioci i zdrajcy Społeczeństwo Kroacutelestwa Polskiego wobec
mikołajowskiej polityki Rosji w latach 1846-1856 Krakoacutew 2014 s 34
180 lat temu Watykan potępił powstanie listopadowe (pol) Wirtualna Polska [dostęp
2015-02-12]
Za Pamiętnik Piotra Wysockiego Warszawa Redakcja Wydawnictw WAT 2006 s 35-
36 ISBN 8389399342
Wacław Tokarz Wojna polsko-rosyjska 1830 i 1831 Warszawa 1993 s 89
Wacław Tokarz Wojna polsko-rosyjska 1830 i 1831 Warszawa 1993 s 137
Już 7 grudnia Mikołaj I wydał rozkaz wkroczenia w granice Kroacutelestwa Polskiego
korpusu gen Grigorija Rosena
Franciszka Ramotowska Władze centralne Powstania Listopadowego 18301831 r w
Archiwum Akt Dawnych w Warszawie przewodnik po zasobie t II Epoka porozbiorowa
Warszawa 1998 s 347
Władysław Lewandowski 1959 darr s 162
E Callier Bitwy i potyczki stoczone przez wojsko polskie w roku 1831 Drukarnia
Dziennika Poznańskiego Poznań 1887 s 1-2
Wacław Tokarz Wojna polsko-rosyjska 1830 i 1831 Warszawa 1993 s 274 Ludwik
Bazylow Polacy w Petersburgu 1984 s 187
Jan Kucharzewski Od białego do czerwonego caratu t I Warszawa 1998 s 153
Janusz Szczepański Społeczeństwo Mazowsza Poacutełnocnego wobec Powstania
Listopadowego Rocznik Mazowiecki T 15 2003 s 50-51
Formacje podobne do jegroacutew złożone z myśliwych ndash obytych z odprzodową bronią
gwintowaną umożliwiającą prowadzenie precyzyjnego ognia powyżej 100 m W oacutewczesnym
wojsku stosowano odprzodową broń gładkolufową np karabin wz 1777 i jego rosyjskie
wersje np wz 1809 w celu szybszego ładowania ndash zob ładunek
Wacław Tokarz Wojna polsko-rosyjska 1830 i 1831 Warszawa 1993 s 231
Jacek Feduszka Powstanie Listopadowe na Litwie i Żmudzi w Teka Kom Hist OL
PAN 2004 1 s 110ndash160 Stefan Kieniewicz Andrzej Zahorski Władysław Zajewski Trzy
powstania narodowe Warszawa 1992 s 224-229 Wacław Tokarz Wojna polsko-rosyjska
1830 i 1831 Warszawa 1993 s 226-232
Wacław Tokarz Wojna polsko-rosyjska 1830 i 1831 Warszawa 1993 s 105-107
Franciszka Ramotowska Rząd Tymczasowy Kroacutelestwa Polskiego (Engla) w Archiwum
Głoacutewne Akt Dawnych w Warszawie przewodnik po zasobie t II Epoka porozbiorowa
Warszawa 1998 s 153
Franciszka Ramotowska Rząd Tymczasowy Kroacutelestwa Polskiego (Engla) w Archiwum
Głoacutewne Akt Dawnych w Warszawie przewodnik po zasobie t II Epoka porozbiorowa
Warszawa 1998 s 152-153
Solidarność 1830 Niemcy i Polacy po Powstaniu Listopadowym Warszawa 2005 s
159-161
Ireneusz Ihnatowicz Andrzej Biernat Vademecum do badań nad historią XIX i XX
wieku Warszawa 2003 s 483
Encyklopedia PWN ndash Hauke Maurycy
27 Marek Tarczyński Generalicja powstania listopadowego Wyd MON 1988
Bibliografia
Diariusz sejmu z r1830-1831 Krakoacutew M Rostworowski 1907
Wyboacuter źroacutedeł do powstania listopadowego oprac J Dutkiewicz Wrocław 1957
Powstanie listopadowe 1830-1831 Dzieje wewnętrzne Militaria Europa wobec
powstania pod red W Zajewskiego Warszawa 1980
Edmund Callier Bitwy i potyczki stoczone przez wojsko polskie w roku 1831 1887
Tomasz Chludziński Szlakami powstania listopadowego Warszawa 1985
Tadeusz Edward Domański Epoka Powstania Listopadowego Lublin 2000
Z Gołba Rozwoacutej władz Kroacutelestwa Polskiego w okresie powstania listopadowego
Wrocław 1971
Romuald Kaczmarek Skoro już ndash to należało się bić Powstanie Listopadowe
bdquoNajwyższy Czasrdquo 1996 nr 49 s 21
Stefan Kieniewicz Andrzej Zahorski Władysław Zajewski Trzy powstania
narodowe kościuszkowskie listopadowe i styczniowe Warszawa 1994
Henryk Kocoacutej Niemcy a Powstanie Listopadowe Warszawa 1970
Jerzy Łojek Szanse powstania listopadowego rozważania historyczne Warszawa
1986
Tomasz Łubieński Bić się czy nie bić O polskich powstaniach wyd 3 Krakoacutew 1989
Franciszka Ramotowska Władze Centralne Powstania Listopadowego 18301831 r
[w] Archiwum Głoacutewne Akt Dawnych w Warszawie Przewodnik po zasobie t 2
Epoka porozbiorowa pod red F Ramotowskiej Warszawa 1998 s 337ndash366
W Rostocki Rola wodzoacutew naczelnych w powstaniu listopadowym Studium
historyczno-prawne Wrocław 1955
Marek Tarczyński Generalicja powstania listopadowego Warszawa 1980
Feliks Wrotnowski Powstanie na Wołyniu Podolu i Ukrainie w roku 1831 Paryż
1837-1838
Xięga Pamiątkowa w 50-letnią rocznicę powstania roku 1830 zawierająca spis
imienny dowoacutedzcoacutew i sztabs-oficeroacutew tudzież oficeroacutew podoficeroacutew i żołnierzy Armii
Polskiej w tymż roku krzyżem wojskowym bdquoVirtuti Militariirdquo ozdobionych 1881
Aleksander Zaborowski Wojna na Litwie w roku 1831
Janina Znamirowska Liryka Powstania Listopadowego Warszawa 1930
Henryk Żaliński Stracone szanse Wielka Emigracja o powstaniu listopadowym
Warszawa Wydawnictwo MON 1982 ISBN 83-11-06829-1
Władysław Lewandowski Uczestnicy powstania listopadowego opowiadają
Warszawa PZWSZ 1959
Linki zewnętrzne
Noc Listopadowa wiersz Bazylego Bukolika
Powstanie Listopadowe ndash Wojna niewykorzystanych możliwości ndash Inne Oblicza
Historii
Powstanie listopadowe ndash Serwis bdquoKonflikty Zbrojnerdquo
Zobacz w Wikiźroacutedłach tekst
List Jana Skrzyneckiego do Fryderyka Wilhelma III (19 czerwca 1831)
Władze wojskowe rosyjskie z całą bezwzględnością zwalczały partyzantkę litewską
Oficeroacutew wziętych z bronią w ręku rozstrzeliwano szlachtę oddawano pod sądy wojenne i
skazywano na konfiskatę majątkoacutew i zesłanie Chłopoacutew karano chłostą zsyłano do
batalionoacutew syberyjskich wsie sprzyjające powstańcom palono Przy poparciu rządu
starowierzy napadali na dwory i rabowali je Władzom pomagała także ludność żydowska[19]
Poroacutewnanie stanu liczebnego wojsk stron w wojnie polsko-rosyjskiej 1831 roku
Powstanie listopadowe na ziemiach zabranych
Osobny artykuł Powstanie listopadowe na ziemiach zabranych
Po wybuchu powstania w Kroacutelestwie władze rosyjskie wprowadziły 1 grudnia 1830 stan
wojenny w guberni wileńskiej grodzieńskiej mińskiej i w obwodzie białostockim
Aresztowano potencjalnych przywoacutedcoacutew powstania na tych terenach skonfiskowano broń
pozostającą w rękach prywatnych uwięziono i zesłano na Syberię podejrzanych o
przygotowywanie wystąpień zbrojnych W Wilnie powołano tzw Komitet Głoacutewny starający
się utrzymywać kontakty z władzami powstańczymi w Warszawie i tworzącymi się tajnymi
komitetami powiatowymi W lutym 1831 na Żmudzi miało miejsce wrzenie chłopstwa
związane z poborem rekruta do wojska rosyjskiego W marcu powstanie rozprzestrzeniło się
na poszczegoacutelne powiaty litewskie Powstanie na Litwie związało w kluczowym momencie
wojny 30 tys żołnierzy rosyjskich przywracając tym samym roacutewnowagę strategiczną sił w
Kroacutelestwie W maju na Grodzieńszczyznę wkroczył korpus gen Dezyderego Chłapowskiego
W czerwcu gen Antoni Giełgud podjął nieudaną proacutebę zdobycia Wilna
Wobec niepowodzenia opanowania głoacutewnych centroacutew komunikacyjnych i zdobycia portu w
Połądze gdzie miał być wyładowany transport broni zakupionej w Wielkiej Brytanii
oddziały wojska polskiego podzieliły się w lipcu na trzy operujące oddzielnie korpusy
Zepchnięte przez wojska rosyjskie korpusy gen Chłapowskiego (dowodzony przez Giełguda)
i gen Franciszka Rohlanda zmuszone zostały do przekroczenia granicy z Kroacutelestwem Prus
Jedynie korpus gen Henryka Dembińskiego przedarł się do Kroacutelestwa Poszczegoacutelne
oddziały partyzanckie utrzymały się w puszczach litewskich do listopada 1831[20]
Lrsquoordre regne agrave Varsovie (porządek panuje w Warszawie) francuska karykatura z 1831
autorstwa Jean Ignace Isidore Geacuterarda
Reakcje państw ościennych
Reakcja Prus
Kroacutelestwo Prus było zdecydowanie wrogie powstaniu w Kroacutelestwie Kongresowym Już w
grudniu 1830 zmobilizowano pruską armię obserwacyjną pod dowoacutedztwem feldmarszałka
Augusta Neidhardta von Gneisenau z szefem sztabu generałem Carlem von Clausewitzem
ktoacuterej zadaniem było rozciągnięcie kordonu wojskowego pomiędzy Prusami i Kongresoacutewką
Zmobilizowano landwehrę wielkopolską ktoacuterą przerzucono na zachoacuted poza zaboacuter pruski do
Wittenbergi Sekwestrem objęto gotoacutewkę Banku Polskiego zdeponowaną w bankach
pruskich Wydano zakaz wysyłania do Kroacutelestwa amunicji broni żywności lekarstw i
środkoacutew opatrunkowych Według ustaleń Banku Polskiego Prusy wraz z Cesarstwem
Austriackim i innymi państwami niemieckimi zatrzymały bądź skonfiskowały 50 tysięcy
karabinoacutew 3 tysiące par pistoletoacutew 4 tysiące szabel 40 tysięcy luf karabinowych 22 tysiące
zamkoacutew 51 tysięcy funtoacutew prochu 355 tysięcy funtoacutew saletry zakupione we Francji i
Wielkiej Brytanii na potrzeby powstania
Oddziały polskie zmuszone do przekroczenia granicy pruskiej były natychmiast rozbrajane i
internowane Władze pruskie odesłały od razu do Rosji oddział kozakoacutew ktoacutery na początku
powstania schronił się w ich granicach
Reakcja Austrii
Postępowanie Austrii było bardziej ambiwalentne Władze austriackie wydały zakaz wywozu
broni i amunicji do Kroacutelestwa konfiskując 20 tysięcy karabinoacutew i 8 tysięcy szabel
zamoacutewionych w Wiedniu We Lwowie działała rosyjska agencja wywiadowcza z Wiednia
przesyłano do Petersburga przejęte listy i wiadomości ułatwiano sprowadzanie z Galicji
materiałoacutew do budowy mostoacutew dla wojsk rosyjskich
Z drugiej strony jednak Austriacy sprzedawali powstańcom stare karabiny nie do końca
przestrzegali także przepisoacutew dotyczących internowania oddziałoacutew polskich wchodzących w
ich granice Z Galicji cały czas napływała dla powstańcoacutew broń amunicja i lekarstwa
Gubernator Galicji książę August Longin von Lobkowitz utrzymywał cały czas kontakt we
Lwowie z przedstawicielem powstańczym Izydorem Pietruskim ułatwiając mu wysyłanie
materiałoacutew i ludzi do Kongresoacutewki dając także nadzieję mediacji austriackiej[21]
Polityka zagraniczna powstania
Od samego początku władze powstańcze proacutebowały uzyskać uznanie międzynarodowe dla
swojego wystąpienia W dążeniach tych powoływały się na postanowienia kongresu
wiedeńskiego ktoacuterego ustalenia wobec Polski były ich zdaniem przez Rosję złamane Polscy
wysłannicy w Londynie i Paryżu bezskutecznie proacutebowali uzyskać uznanie powstańcoacutew
przez Wielką Brytanię i Francję za stronę walczącą Rządy państw zachodnich uległy presji
rosyjskich przedstawicieli dyplomatycznych i uznały powstanie listopadowe za wewnętrzną
sprawę Imperium Rosyjskiego
Pewne znaczenie wypadki w Kroacutelestwie Polskim wywarły na obrady konferencji londyńskiej
zajmującej się sprawą Belgii Zajęta tłumieniem powstania Rosja przestała sprzeciwiać się
przyznaniu niepodległości tego państwa Mocarstwa zachodnie natomiast zażądały jedynie
zachowania neutralności przez Prusy i Austrię i ich nieinterwencji po stronie rosyjskiej w celu
stłumieniu powstania Neutralność ta była i tak łamana przez Prusy ktoacutere formalnie neutralne
udzielały schronienia rosyjskim maruderom zaopatrując armię rosyjską w broń i furaż
Posunęły się nawet do zbudowania dla Rosjan mostu w Osieku po ktoacuterym korpus
Paskiewicza przedarł się do Warszawy od zachodu
Austriacy natomiast internowali przebijający się z Wołynia korpus gen Joacutezefa Dwernickiego
Finis Poloniae 1831 obraz Dietricha Montena przedstawiający przekroczenie granicy z
Prusami przez rozbite oddziały powstańcze
Powstanie zostało potępione przez papieża Grzegorza XVI encykliką Cum primum z 9
czerwca 1832
Upadek powstania
Do upadku powstania i przegrania wojny w dużym stopniu przyczynili się niewierzący w
możliwość zwycięstwa i w gruncie rzeczy lojalistycznie nastawieni wobec cara
arystokratyczni przywoacutedcy polityczni Adam Jerzy Czartoryski Bonawentura Niemojowski
oraz nieudolni dowoacutedcy generałowie Joacutezef Chłopicki Jan Skrzynecki Jan Krukowiecki
Henryk Dembiński i Maciej Rybiński Powstał nawet na ten temat wierszyk[potrzebne źroacutedło]
Chłop nas zdradził
skrzynka przyskrzyniła
kruk oko wydziobał
ryba zatopiła
Nie można też zapominać o przewadze militarnej Rosji nie dającej żadnych nadziei na
prowadzenie wojny w dłuższym okresie[potrzebne źroacutedło]
Do upadku przyczyniły się także brak większego wsparcia ze strony ludności chłopskiej
wobec negatywnego stanowiska szlacheckich konserwatywnych władz powstańczych do
uwłaszczenia i likwidacji pańszczyzny na wsi
Nie doczekali się też powstańcy pomocy z zewnątrz a przeciwnie rządy większości[ktoacuterych]
państw europejskich napiętnowały powstańcoacutew jako bdquowichrzycielirdquo i zdrajcoacutew
Skutki
Zobacz też kategorie Polscy zesłańcy w Imperium Rosyjskim (powstanie
listopadowe) Skazani na karę śmierci za udział w powstaniu listopadowym
Polski Prometeusz obraz Horace Verneta jako alegoria upadku powstania listopadowego
Porwanie dzieci polskich przez żołnierzy rosyjskich na Placu Zamkowym w Warszawie
polityczne w lipcu 1831 powołano Komisję Rządu Tymczasowego pod prezesurą
gen Franciszka Ksawerego Dąbrowskiego ktoacutera na terenach zajętych przez wojska
rosyjskie przeprowadziła likwidację administracji powstańczej[22]
Jesienią 1831 roku
Rosjanie powołali Rząd Tymczasowy Kroacutelestwa Polskiego pod prezesurą Fiodora
Engela ktoacuterego zadaniem była pacyfikacja i militaryzacja Kroacutelestwa administracja
została podporządkowana naczelnikom wojennym naczelnie komenderujący czynną
armią generał-gubernator Kroacutelestwa Polskiego feldmarszałek Iwan Paskiewicz[23]
22
listopada 1831 wydał z rozkazu cesarza Mikołaja I postanowienie unieważniające bdquona
zawszerdquo wszystkie uchwały i rozporządzenia bdquoRządu Rewolucyjnegordquo[23]
w 1832
roku nastąpiło znaczne ograniczenie autonomii Kroacutelestwa Polskiego zastąpienie
konstytucji Statutem Organicznym wcielenie armii polskiej do rosyjskiej zniesienie
polskiego sejmu i samorządoacutew postępująca rusyfikacja administracji namiestnikiem
kroacutelestwa został Iwan Paskiewicz
prawne brak respektowania dotyczących Polski postanowień kongresu wiedeńskiego
był uzasadniany jako konsekwencja podboju militarnego Kroacutelestwa Polskiego
kulturalne likwidacja polskiego szkolnictwa wyższego obniżenie jakości szkolnictwa
średniego spadek liczby szkoacuteł elementarnych wprowadzenie języka rosyjskiego jako
dodatkowego do szkoacuteł średnich
gospodarcze nałożono wysoką kontrybucję zbudowano na koszt Polski Cytadelę z
silnym garnizonem rosyjskim wprowadzono barierę celną na granicy polsko-
rosyjskiej po 1840 roku wprowadzono rosyjski system monetarny oraz system miar i
wag
demograficzne interwencyjna armia rosyjska przywlokła ze sobą epidemię cholery
dziesiątkującą ludność Kroacutelestwa w wyniku powstania około 11 tysięcy osoacuteb opuściło
kraj (zobacz Wielka Emigracja) w następnych latach sporą liczbę mężczyzn z
Kroacutelestwa wcielono do armii rosyjskiej
W ramach represji do specjalnych batalionoacutew tzw kantonistoacutew Armii Imperium
Rosyjskiego wcielono dzieci polskie[24]
Zobacz w Wikiźroacutedłach tekst
Manifest Mikołaja I do Rosjan i armii rosyjskiej z okazji zakończenia wojny
przeciwko Polsce (18 października 1831)
Dowoacutedztwo powstania
Naczelni wodzowie
gen dyw Joacutezef Chłopicki 5 grudnia 1830 ndash 17 stycznia 1831
gen dyw Michał Gedeon Radziwiłł 20 stycznia ndash 26 lutego 1831
gen dyw Jan Zygmunt Skrzynecki 26 lutego ndash 12 sierpnia 1831
gen dyw Henryk Dembiński[c]
12 sierpnia ndash 17 sierpnia 1831
gen bryg Ignacy Prądzyński 16 sierpnia ndash 19 sierpnia 1831
gen dyw Kazimierz Małachowski[c]
20 sierpnia ndash 10 września 1831
gen dyw Jan Nepomucen Umiński 23 września ndash 24 września 1831
gen dyw Maciej Rybiński 24 września ndash 9 października 1831[d]
Źroacutedła[25]
Szefowie sztabu głoacutewnego
gen bryg Joacutezef Mroziński
gen bryg Wojciech Chrzanowski
gen bryg Ignacy Prądzyński[c]
gen dyw Tomasz Łubieński
gen bryg Jakub Lewiński
Kwatermistrzowie generalni
gen art Maurycy Hauke zamordowany za odmowę przyłączenia się do powstania[26]
gen dyw Jan Chrzciciel de Grandville Malletski
gen bryg Ignacy Prądzyński
płk Marcin Klemensowski[c]
gen bryg Ignacy Prądzyński
gen bryg Klemens Kołaczkowski
gen dyw Ignacy Prądzyński
płk Marcin Klemensowski
Generałowie dyżurni
gen dyw Joacutezef Rautenstrauch
gen bryg Franciszek Morawski
Dowoacutedcy jazdy
gen jazdy Aleksander Rożniecki
gen dyw Jan Weyssenhoff
Dowoacutedcy piechoty
gen piechoty Stanisław Potocki zamordowany za odmowę uczestnictwa w powstaniu
Źroacutedła[27]
Bitwy powstania listopadowego
Bitwa pod Stoczkiem 1831 mal Jan Rosen
Olszynka Grochowska 1831 mal Wojciech Kossak
Bitwa pod Ostrołęką 1831 mal Juliusz Kossak
Satyryczny rysunek pt bdquoPorządek zapanował w Warszawierdquo
Położenie oddziałoacutew polskich i rosyjskich podczas I bitwy pod Wawrem 19 II 1831
Walki odwrotowe (ofensywa rosyjska na Warszawę)
bitwa pod Stoczkiem ndash 14 lutego 1831 zwycięstwo wojsk polskich
bitwa pod Dobrem ndash 17 lutego 1831 zwycięstwo wojsk polskich
I bitwa pod Kałuszynem ndash 17 lutego 1831 nierozstrzygnięta
I bitwa pod Wawrem ndash 19 lutego 1831 zwycięstwo wojsk polskich
bitwa pod Białołęką ndash 24 lutego ndash 25 lutego 1831 zwycięstwo wojsk polskich
bitwa o Olszynkę Grochowską ndash 25 lutego 1831 bitwa nierozstrzygnięta taktyczne
zwycięstwo wojsk polskich
Ofensywa Dwernickiego
bitwa pod Nową Wsią ndash 19 lutego 1831 zwycięstwo wojsk polskich
bitwa pod Puławami ndash 2 marca 1831 zwycięstwo wojsk polskich
bitwa pod Kurowem ndash 3 marca 1831 zwycięstwo wojsk polskich
bitwa pod Poryckiem ndash 11 kwietnia 1831 zwycięstwo wojsk polskich
bitwa pod Boremlem ndash 18 kwietnia ndash 19 kwietnia 1831 zwycięstwo wojsk polskich
Ofensywa Prądzyńskiego (na szosie brzeskiej)
II bitwa pod Wawrem ndash 31 marca 1831 zwycięstwo wojsk polskich
bitwa pod Dębem Wielkim ndash 31 marca 1831 zwycięstwo wojsk polskich
II bitwa pod Kałuszynem ndash 2 kwietnia 1831 zwycięstwo wojsk polskich
bitwa pod Domanicami ndash 10 kwietnia 1831 zwycięstwo wojsk polskich
bitwa pod Iganiami ndash 10 kwietnia 1831 zwycięstwo wojsk polskich
Ofensywa Sierawskiego
bitwa pod Wronowem ndash 17 kwietnia 1831 przegrana przez wojska polskie
bitwa pod Kazimierzem Dolnym ndash 18 kwietnia 1831 przegrana przez wojska polskie
Bitwy ugrupowań partyzanckich
bitwa pod Nowogrodem ndash 23 lutego 1831 zwycięstwo wojsk polskich
bitwa pod Kiejdanami ndash 29 kwietnia 1831 roku zwycięstwo wojsk polskich
bitwa pod Połągą ndash 10 maja ndash 14 maja 1831 przegrana przez wojska polskie
bitwa pod Daszowem ndash 14 maja 1831 przegrana przez wojska polskie
bitwa pod Mariampolem ndash 22 kwietnia 1831 przegrana wojsk polskich
Wyprawa Chrzanowskiego
bitwa pod Firlejem ndash 9 maja 1831 zwycięstwo wojsk polskich
Bitwa pod Lubartowem ndash 10 maja 1831 bitwa nierozstrzygnięta
Wyprawa na gwardie cesarskie
bitwa pod Jędrzejowem ndash 13 maja 1831 zwycięstwo wojsk polskich
bitwa pod Tykocinem ndash 21 maja 1831 zwycięstwo wojsk polskich
bitwa pod Nurem ndash 22 maja 1831 zwycięstwo wojsk polskich
bitwa pod Ostrołęką ndash 26 maja 1831 przegrana przez wojska polskie
bitwa pod Rajgrodem ndash 29 maja 1831 zwycięstwo wojsk polskich
Wyprawa Jankowskiego
bitwa pod Budziskami ndash 19 czerwca 1831 zwycięstwo wojsk polskich
bitwa pod Łysobykami ndash 19 czerwca 1831 zwycięstwo wojsk polskich
Inne
bitwa pod Sokołowem Podlaskim ndash 21 kwietnia 1831 zwycięstwo wojsk polskich
bitwa pod Kuflewem ndash 25 kwietnia 1831 bitwa nierozstrzygnięta
I bitwa pod Mińskiem Mazowieckim ndash 26 kwietnia 1831 bitwa nierozstrzygnięta
bitwa pod Uchaniami ndash 11-12 czerwca 1831
I bitwa pod Wilnem ndash 19 czerwca 1831 przegrana przez wojska polskie
bitwa pod Szawlami ndash 8 lipca 1831 przegrana przez wojska polskie
III bitwa pod Kałuszynem ndash 10 lipca 1831 wygrana
II bitwa pod Mińskiem Mazowieckim ndash 14 lipca 1831 bitwa nierozstrzygnięta
bitwa pod Iłżą ndash 9 sierpnia 1831 zwycięstwo wojsk polskich
bitwa pod Gniewoszowem ndash 9 sierpnia 1831 przegrana przez wojska polskie
II bitwa pod Wilnem ndash 17 sierpnia 1831 przegrana przez wojska polskie
bitwa pod Rogoźnicą ndash 29 sierpnia 1831 zwycięstwo wojsk polskich
szturm Warszawy ndash 6-7 września 1831 zajęcie miasta przez Rosjan (min obrona
reduty Ordona i reduty Wolskiej)
Zobacz też
Zobacz w Wikiźroacutedłach tekst
Powstanie listopadowe
Zobacz w Wikicytatach kolekcję cytatoacutew Powstanie listopadowe
Wodzowie naczelni powstania listopadowego
Generałowie polscy powstania listopadowego
Powstańcy listopadowi
Powstanie listopadowe na ziemiach zabranych
Joacutezefa Rostkowska
Powstanie narodu polskiego w roku 1830 i 1831
Sprzysiężenie Wysockiego
Czwartacy
dukat powstańczy
Dzień Podchorążego
Emilia Plater
Polska pod zaborami
Rząd Narodowy
Uchwała Sejmu o detronizacji Mikołaja I
Polska Odznaka Zaszczytna za Zasługi Wojenne
Medal za Wzięcie Szturmem Warszawy w 1831 roku
Gwiazda Wytrwałości
Kalendarium historii Polski
Pieśni powstania listopadowego
Uwagi
1
Nigdy nie udowodniono że Mikołaj I zamierzał woacutewczas interweniować w Europie
zachodniej Co więcej konstytucja Kroacutelestwa Polskiego zabraniała używania armii polskiej
poza jego granicami Bardziej prawdopodobne jest że już woacutewczas liczył się z wybuchem
powstania w Polsce Nie można nawet wykluczyć że powstanie to zostało sprowokowane
przez Rosję ktoacutera mogła wykorzystać dogodną sytuację międzynarodową do zniszczenia
autonomii Kroacutelestwa
Powstanie wybuchło w najmniej sprzyjających okolicznościach gdy Rosjanie ogłosili i
rozpoczęli już przeprowadzanie mobilizacji alarmowej
Pełniący obowiązki
4 Od 25 września sprawował też najwyższą władzę cywilną
Przypisy
1
Okońska A Marcin Zaleski malarz Warszawy Warszawa 1990 s 48ndash51 77 ISBN 83-
03-03152-X
Stefan Kieniewicz Andrzej Zahorski Władysław Zajewski Trzy powstania narodowe
Warszawa 1992 s 273
Stefan Kieniewicz Andrzej Zahorski Władysław Zajewski Trzy powstania narodowe
Warszawa 1992 s 274
Wacław Tokarz Wojna polsko-rosyjska 1830 i 1831 Warszawa 1993 passim
Tego dnia poddała się twierdza w Zamościu ostatni punkt oporu powstańcoacutew
Sławomir Węgrzynowicz Patrioci i zdrajcy Społeczeństwo Kroacutelestwa Polskiego wobec
mikołajowskiej polityki Rosji w latach 1846-1856 Krakoacutew 2014 s 34
180 lat temu Watykan potępił powstanie listopadowe (pol) Wirtualna Polska [dostęp
2015-02-12]
Za Pamiętnik Piotra Wysockiego Warszawa Redakcja Wydawnictw WAT 2006 s 35-
36 ISBN 8389399342
Wacław Tokarz Wojna polsko-rosyjska 1830 i 1831 Warszawa 1993 s 89
Wacław Tokarz Wojna polsko-rosyjska 1830 i 1831 Warszawa 1993 s 137
Już 7 grudnia Mikołaj I wydał rozkaz wkroczenia w granice Kroacutelestwa Polskiego
korpusu gen Grigorija Rosena
Franciszka Ramotowska Władze centralne Powstania Listopadowego 18301831 r w
Archiwum Akt Dawnych w Warszawie przewodnik po zasobie t II Epoka porozbiorowa
Warszawa 1998 s 347
Władysław Lewandowski 1959 darr s 162
E Callier Bitwy i potyczki stoczone przez wojsko polskie w roku 1831 Drukarnia
Dziennika Poznańskiego Poznań 1887 s 1-2
Wacław Tokarz Wojna polsko-rosyjska 1830 i 1831 Warszawa 1993 s 274 Ludwik
Bazylow Polacy w Petersburgu 1984 s 187
Jan Kucharzewski Od białego do czerwonego caratu t I Warszawa 1998 s 153
Janusz Szczepański Społeczeństwo Mazowsza Poacutełnocnego wobec Powstania
Listopadowego Rocznik Mazowiecki T 15 2003 s 50-51
Formacje podobne do jegroacutew złożone z myśliwych ndash obytych z odprzodową bronią
gwintowaną umożliwiającą prowadzenie precyzyjnego ognia powyżej 100 m W oacutewczesnym
wojsku stosowano odprzodową broń gładkolufową np karabin wz 1777 i jego rosyjskie
wersje np wz 1809 w celu szybszego ładowania ndash zob ładunek
Wacław Tokarz Wojna polsko-rosyjska 1830 i 1831 Warszawa 1993 s 231
Jacek Feduszka Powstanie Listopadowe na Litwie i Żmudzi w Teka Kom Hist OL
PAN 2004 1 s 110ndash160 Stefan Kieniewicz Andrzej Zahorski Władysław Zajewski Trzy
powstania narodowe Warszawa 1992 s 224-229 Wacław Tokarz Wojna polsko-rosyjska
1830 i 1831 Warszawa 1993 s 226-232
Wacław Tokarz Wojna polsko-rosyjska 1830 i 1831 Warszawa 1993 s 105-107
Franciszka Ramotowska Rząd Tymczasowy Kroacutelestwa Polskiego (Engla) w Archiwum
Głoacutewne Akt Dawnych w Warszawie przewodnik po zasobie t II Epoka porozbiorowa
Warszawa 1998 s 153
Franciszka Ramotowska Rząd Tymczasowy Kroacutelestwa Polskiego (Engla) w Archiwum
Głoacutewne Akt Dawnych w Warszawie przewodnik po zasobie t II Epoka porozbiorowa
Warszawa 1998 s 152-153
Solidarność 1830 Niemcy i Polacy po Powstaniu Listopadowym Warszawa 2005 s
159-161
Ireneusz Ihnatowicz Andrzej Biernat Vademecum do badań nad historią XIX i XX
wieku Warszawa 2003 s 483
Encyklopedia PWN ndash Hauke Maurycy
27 Marek Tarczyński Generalicja powstania listopadowego Wyd MON 1988
Bibliografia
Diariusz sejmu z r1830-1831 Krakoacutew M Rostworowski 1907
Wyboacuter źroacutedeł do powstania listopadowego oprac J Dutkiewicz Wrocław 1957
Powstanie listopadowe 1830-1831 Dzieje wewnętrzne Militaria Europa wobec
powstania pod red W Zajewskiego Warszawa 1980
Edmund Callier Bitwy i potyczki stoczone przez wojsko polskie w roku 1831 1887
Tomasz Chludziński Szlakami powstania listopadowego Warszawa 1985
Tadeusz Edward Domański Epoka Powstania Listopadowego Lublin 2000
Z Gołba Rozwoacutej władz Kroacutelestwa Polskiego w okresie powstania listopadowego
Wrocław 1971
Romuald Kaczmarek Skoro już ndash to należało się bić Powstanie Listopadowe
bdquoNajwyższy Czasrdquo 1996 nr 49 s 21
Stefan Kieniewicz Andrzej Zahorski Władysław Zajewski Trzy powstania
narodowe kościuszkowskie listopadowe i styczniowe Warszawa 1994
Henryk Kocoacutej Niemcy a Powstanie Listopadowe Warszawa 1970
Jerzy Łojek Szanse powstania listopadowego rozważania historyczne Warszawa
1986
Tomasz Łubieński Bić się czy nie bić O polskich powstaniach wyd 3 Krakoacutew 1989
Franciszka Ramotowska Władze Centralne Powstania Listopadowego 18301831 r
[w] Archiwum Głoacutewne Akt Dawnych w Warszawie Przewodnik po zasobie t 2
Epoka porozbiorowa pod red F Ramotowskiej Warszawa 1998 s 337ndash366
W Rostocki Rola wodzoacutew naczelnych w powstaniu listopadowym Studium
historyczno-prawne Wrocław 1955
Marek Tarczyński Generalicja powstania listopadowego Warszawa 1980
Feliks Wrotnowski Powstanie na Wołyniu Podolu i Ukrainie w roku 1831 Paryż
1837-1838
Xięga Pamiątkowa w 50-letnią rocznicę powstania roku 1830 zawierająca spis
imienny dowoacutedzcoacutew i sztabs-oficeroacutew tudzież oficeroacutew podoficeroacutew i żołnierzy Armii
Polskiej w tymż roku krzyżem wojskowym bdquoVirtuti Militariirdquo ozdobionych 1881
Aleksander Zaborowski Wojna na Litwie w roku 1831
Janina Znamirowska Liryka Powstania Listopadowego Warszawa 1930
Henryk Żaliński Stracone szanse Wielka Emigracja o powstaniu listopadowym
Warszawa Wydawnictwo MON 1982 ISBN 83-11-06829-1
Władysław Lewandowski Uczestnicy powstania listopadowego opowiadają
Warszawa PZWSZ 1959
Linki zewnętrzne
Noc Listopadowa wiersz Bazylego Bukolika
Powstanie Listopadowe ndash Wojna niewykorzystanych możliwości ndash Inne Oblicza
Historii
Powstanie listopadowe ndash Serwis bdquoKonflikty Zbrojnerdquo
Lrsquoordre regne agrave Varsovie (porządek panuje w Warszawie) francuska karykatura z 1831
autorstwa Jean Ignace Isidore Geacuterarda
Reakcje państw ościennych
Reakcja Prus
Kroacutelestwo Prus było zdecydowanie wrogie powstaniu w Kroacutelestwie Kongresowym Już w
grudniu 1830 zmobilizowano pruską armię obserwacyjną pod dowoacutedztwem feldmarszałka
Augusta Neidhardta von Gneisenau z szefem sztabu generałem Carlem von Clausewitzem
ktoacuterej zadaniem było rozciągnięcie kordonu wojskowego pomiędzy Prusami i Kongresoacutewką
Zmobilizowano landwehrę wielkopolską ktoacuterą przerzucono na zachoacuted poza zaboacuter pruski do
Wittenbergi Sekwestrem objęto gotoacutewkę Banku Polskiego zdeponowaną w bankach
pruskich Wydano zakaz wysyłania do Kroacutelestwa amunicji broni żywności lekarstw i
środkoacutew opatrunkowych Według ustaleń Banku Polskiego Prusy wraz z Cesarstwem
Austriackim i innymi państwami niemieckimi zatrzymały bądź skonfiskowały 50 tysięcy
karabinoacutew 3 tysiące par pistoletoacutew 4 tysiące szabel 40 tysięcy luf karabinowych 22 tysiące
zamkoacutew 51 tysięcy funtoacutew prochu 355 tysięcy funtoacutew saletry zakupione we Francji i
Wielkiej Brytanii na potrzeby powstania
Oddziały polskie zmuszone do przekroczenia granicy pruskiej były natychmiast rozbrajane i
internowane Władze pruskie odesłały od razu do Rosji oddział kozakoacutew ktoacutery na początku
powstania schronił się w ich granicach
Reakcja Austrii
Postępowanie Austrii było bardziej ambiwalentne Władze austriackie wydały zakaz wywozu
broni i amunicji do Kroacutelestwa konfiskując 20 tysięcy karabinoacutew i 8 tysięcy szabel
zamoacutewionych w Wiedniu We Lwowie działała rosyjska agencja wywiadowcza z Wiednia
przesyłano do Petersburga przejęte listy i wiadomości ułatwiano sprowadzanie z Galicji
materiałoacutew do budowy mostoacutew dla wojsk rosyjskich
Z drugiej strony jednak Austriacy sprzedawali powstańcom stare karabiny nie do końca
przestrzegali także przepisoacutew dotyczących internowania oddziałoacutew polskich wchodzących w
ich granice Z Galicji cały czas napływała dla powstańcoacutew broń amunicja i lekarstwa
Gubernator Galicji książę August Longin von Lobkowitz utrzymywał cały czas kontakt we
Lwowie z przedstawicielem powstańczym Izydorem Pietruskim ułatwiając mu wysyłanie
materiałoacutew i ludzi do Kongresoacutewki dając także nadzieję mediacji austriackiej[21]
Polityka zagraniczna powstania
Od samego początku władze powstańcze proacutebowały uzyskać uznanie międzynarodowe dla
swojego wystąpienia W dążeniach tych powoływały się na postanowienia kongresu
wiedeńskiego ktoacuterego ustalenia wobec Polski były ich zdaniem przez Rosję złamane Polscy
wysłannicy w Londynie i Paryżu bezskutecznie proacutebowali uzyskać uznanie powstańcoacutew
przez Wielką Brytanię i Francję za stronę walczącą Rządy państw zachodnich uległy presji
rosyjskich przedstawicieli dyplomatycznych i uznały powstanie listopadowe za wewnętrzną
sprawę Imperium Rosyjskiego
Pewne znaczenie wypadki w Kroacutelestwie Polskim wywarły na obrady konferencji londyńskiej
zajmującej się sprawą Belgii Zajęta tłumieniem powstania Rosja przestała sprzeciwiać się
przyznaniu niepodległości tego państwa Mocarstwa zachodnie natomiast zażądały jedynie
zachowania neutralności przez Prusy i Austrię i ich nieinterwencji po stronie rosyjskiej w celu
stłumieniu powstania Neutralność ta była i tak łamana przez Prusy ktoacutere formalnie neutralne
udzielały schronienia rosyjskim maruderom zaopatrując armię rosyjską w broń i furaż
Posunęły się nawet do zbudowania dla Rosjan mostu w Osieku po ktoacuterym korpus
Paskiewicza przedarł się do Warszawy od zachodu
Austriacy natomiast internowali przebijający się z Wołynia korpus gen Joacutezefa Dwernickiego
Finis Poloniae 1831 obraz Dietricha Montena przedstawiający przekroczenie granicy z
Prusami przez rozbite oddziały powstańcze
Powstanie zostało potępione przez papieża Grzegorza XVI encykliką Cum primum z 9
czerwca 1832
Upadek powstania
Do upadku powstania i przegrania wojny w dużym stopniu przyczynili się niewierzący w
możliwość zwycięstwa i w gruncie rzeczy lojalistycznie nastawieni wobec cara
arystokratyczni przywoacutedcy polityczni Adam Jerzy Czartoryski Bonawentura Niemojowski
oraz nieudolni dowoacutedcy generałowie Joacutezef Chłopicki Jan Skrzynecki Jan Krukowiecki
Henryk Dembiński i Maciej Rybiński Powstał nawet na ten temat wierszyk[potrzebne źroacutedło]
Chłop nas zdradził
skrzynka przyskrzyniła
kruk oko wydziobał
ryba zatopiła
Nie można też zapominać o przewadze militarnej Rosji nie dającej żadnych nadziei na
prowadzenie wojny w dłuższym okresie[potrzebne źroacutedło]
Do upadku przyczyniły się także brak większego wsparcia ze strony ludności chłopskiej
wobec negatywnego stanowiska szlacheckich konserwatywnych władz powstańczych do
uwłaszczenia i likwidacji pańszczyzny na wsi
Nie doczekali się też powstańcy pomocy z zewnątrz a przeciwnie rządy większości[ktoacuterych]
państw europejskich napiętnowały powstańcoacutew jako bdquowichrzycielirdquo i zdrajcoacutew
Skutki
Zobacz też kategorie Polscy zesłańcy w Imperium Rosyjskim (powstanie
listopadowe) Skazani na karę śmierci za udział w powstaniu listopadowym
Polski Prometeusz obraz Horace Verneta jako alegoria upadku powstania listopadowego
Porwanie dzieci polskich przez żołnierzy rosyjskich na Placu Zamkowym w Warszawie
polityczne w lipcu 1831 powołano Komisję Rządu Tymczasowego pod prezesurą
gen Franciszka Ksawerego Dąbrowskiego ktoacutera na terenach zajętych przez wojska
rosyjskie przeprowadziła likwidację administracji powstańczej[22]
Jesienią 1831 roku
Rosjanie powołali Rząd Tymczasowy Kroacutelestwa Polskiego pod prezesurą Fiodora
Engela ktoacuterego zadaniem była pacyfikacja i militaryzacja Kroacutelestwa administracja
została podporządkowana naczelnikom wojennym naczelnie komenderujący czynną
armią generał-gubernator Kroacutelestwa Polskiego feldmarszałek Iwan Paskiewicz[23]
22
listopada 1831 wydał z rozkazu cesarza Mikołaja I postanowienie unieważniające bdquona
zawszerdquo wszystkie uchwały i rozporządzenia bdquoRządu Rewolucyjnegordquo[23]
w 1832
roku nastąpiło znaczne ograniczenie autonomii Kroacutelestwa Polskiego zastąpienie
konstytucji Statutem Organicznym wcielenie armii polskiej do rosyjskiej zniesienie
polskiego sejmu i samorządoacutew postępująca rusyfikacja administracji namiestnikiem
kroacutelestwa został Iwan Paskiewicz
prawne brak respektowania dotyczących Polski postanowień kongresu wiedeńskiego
był uzasadniany jako konsekwencja podboju militarnego Kroacutelestwa Polskiego
kulturalne likwidacja polskiego szkolnictwa wyższego obniżenie jakości szkolnictwa
średniego spadek liczby szkoacuteł elementarnych wprowadzenie języka rosyjskiego jako
dodatkowego do szkoacuteł średnich
gospodarcze nałożono wysoką kontrybucję zbudowano na koszt Polski Cytadelę z
silnym garnizonem rosyjskim wprowadzono barierę celną na granicy polsko-
rosyjskiej po 1840 roku wprowadzono rosyjski system monetarny oraz system miar i
wag
demograficzne interwencyjna armia rosyjska przywlokła ze sobą epidemię cholery
dziesiątkującą ludność Kroacutelestwa w wyniku powstania około 11 tysięcy osoacuteb opuściło
kraj (zobacz Wielka Emigracja) w następnych latach sporą liczbę mężczyzn z
Kroacutelestwa wcielono do armii rosyjskiej
W ramach represji do specjalnych batalionoacutew tzw kantonistoacutew Armii Imperium
Rosyjskiego wcielono dzieci polskie[24]
Zobacz w Wikiźroacutedłach tekst
Manifest Mikołaja I do Rosjan i armii rosyjskiej z okazji zakończenia wojny
przeciwko Polsce (18 października 1831)
Dowoacutedztwo powstania
Naczelni wodzowie
gen dyw Joacutezef Chłopicki 5 grudnia 1830 ndash 17 stycznia 1831
gen dyw Michał Gedeon Radziwiłł 20 stycznia ndash 26 lutego 1831
gen dyw Jan Zygmunt Skrzynecki 26 lutego ndash 12 sierpnia 1831
gen dyw Henryk Dembiński[c]
12 sierpnia ndash 17 sierpnia 1831
gen bryg Ignacy Prądzyński 16 sierpnia ndash 19 sierpnia 1831
gen dyw Kazimierz Małachowski[c]
20 sierpnia ndash 10 września 1831
gen dyw Jan Nepomucen Umiński 23 września ndash 24 września 1831
gen dyw Maciej Rybiński 24 września ndash 9 października 1831[d]
Źroacutedła[25]
Szefowie sztabu głoacutewnego
gen bryg Joacutezef Mroziński
gen bryg Wojciech Chrzanowski
gen bryg Ignacy Prądzyński[c]
gen dyw Tomasz Łubieński
gen bryg Jakub Lewiński
Kwatermistrzowie generalni
gen art Maurycy Hauke zamordowany za odmowę przyłączenia się do powstania[26]
gen dyw Jan Chrzciciel de Grandville Malletski
gen bryg Ignacy Prądzyński
płk Marcin Klemensowski[c]
gen bryg Ignacy Prądzyński
gen bryg Klemens Kołaczkowski
gen dyw Ignacy Prądzyński
płk Marcin Klemensowski
Generałowie dyżurni
gen dyw Joacutezef Rautenstrauch
gen bryg Franciszek Morawski
Dowoacutedcy jazdy
gen jazdy Aleksander Rożniecki
gen dyw Jan Weyssenhoff
Dowoacutedcy piechoty
gen piechoty Stanisław Potocki zamordowany za odmowę uczestnictwa w powstaniu
Źroacutedła[27]
Bitwy powstania listopadowego
Bitwa pod Stoczkiem 1831 mal Jan Rosen
Olszynka Grochowska 1831 mal Wojciech Kossak
Bitwa pod Ostrołęką 1831 mal Juliusz Kossak
Satyryczny rysunek pt bdquoPorządek zapanował w Warszawierdquo
Położenie oddziałoacutew polskich i rosyjskich podczas I bitwy pod Wawrem 19 II 1831
Walki odwrotowe (ofensywa rosyjska na Warszawę)
bitwa pod Stoczkiem ndash 14 lutego 1831 zwycięstwo wojsk polskich
bitwa pod Dobrem ndash 17 lutego 1831 zwycięstwo wojsk polskich
I bitwa pod Kałuszynem ndash 17 lutego 1831 nierozstrzygnięta
I bitwa pod Wawrem ndash 19 lutego 1831 zwycięstwo wojsk polskich
bitwa pod Białołęką ndash 24 lutego ndash 25 lutego 1831 zwycięstwo wojsk polskich
bitwa o Olszynkę Grochowską ndash 25 lutego 1831 bitwa nierozstrzygnięta taktyczne
zwycięstwo wojsk polskich
Ofensywa Dwernickiego
bitwa pod Nową Wsią ndash 19 lutego 1831 zwycięstwo wojsk polskich
bitwa pod Puławami ndash 2 marca 1831 zwycięstwo wojsk polskich
bitwa pod Kurowem ndash 3 marca 1831 zwycięstwo wojsk polskich
bitwa pod Poryckiem ndash 11 kwietnia 1831 zwycięstwo wojsk polskich
bitwa pod Boremlem ndash 18 kwietnia ndash 19 kwietnia 1831 zwycięstwo wojsk polskich
Ofensywa Prądzyńskiego (na szosie brzeskiej)
II bitwa pod Wawrem ndash 31 marca 1831 zwycięstwo wojsk polskich
bitwa pod Dębem Wielkim ndash 31 marca 1831 zwycięstwo wojsk polskich
II bitwa pod Kałuszynem ndash 2 kwietnia 1831 zwycięstwo wojsk polskich
bitwa pod Domanicami ndash 10 kwietnia 1831 zwycięstwo wojsk polskich
bitwa pod Iganiami ndash 10 kwietnia 1831 zwycięstwo wojsk polskich
Ofensywa Sierawskiego
bitwa pod Wronowem ndash 17 kwietnia 1831 przegrana przez wojska polskie
bitwa pod Kazimierzem Dolnym ndash 18 kwietnia 1831 przegrana przez wojska polskie
Bitwy ugrupowań partyzanckich
bitwa pod Nowogrodem ndash 23 lutego 1831 zwycięstwo wojsk polskich
bitwa pod Kiejdanami ndash 29 kwietnia 1831 roku zwycięstwo wojsk polskich
bitwa pod Połągą ndash 10 maja ndash 14 maja 1831 przegrana przez wojska polskie
bitwa pod Daszowem ndash 14 maja 1831 przegrana przez wojska polskie
bitwa pod Mariampolem ndash 22 kwietnia 1831 przegrana wojsk polskich
Wyprawa Chrzanowskiego
bitwa pod Firlejem ndash 9 maja 1831 zwycięstwo wojsk polskich
Bitwa pod Lubartowem ndash 10 maja 1831 bitwa nierozstrzygnięta
Wyprawa na gwardie cesarskie
bitwa pod Jędrzejowem ndash 13 maja 1831 zwycięstwo wojsk polskich
bitwa pod Tykocinem ndash 21 maja 1831 zwycięstwo wojsk polskich
bitwa pod Nurem ndash 22 maja 1831 zwycięstwo wojsk polskich
bitwa pod Ostrołęką ndash 26 maja 1831 przegrana przez wojska polskie
bitwa pod Rajgrodem ndash 29 maja 1831 zwycięstwo wojsk polskich
Wyprawa Jankowskiego
bitwa pod Budziskami ndash 19 czerwca 1831 zwycięstwo wojsk polskich
bitwa pod Łysobykami ndash 19 czerwca 1831 zwycięstwo wojsk polskich
Inne
bitwa pod Sokołowem Podlaskim ndash 21 kwietnia 1831 zwycięstwo wojsk polskich
bitwa pod Kuflewem ndash 25 kwietnia 1831 bitwa nierozstrzygnięta
I bitwa pod Mińskiem Mazowieckim ndash 26 kwietnia 1831 bitwa nierozstrzygnięta
bitwa pod Uchaniami ndash 11-12 czerwca 1831
I bitwa pod Wilnem ndash 19 czerwca 1831 przegrana przez wojska polskie
bitwa pod Szawlami ndash 8 lipca 1831 przegrana przez wojska polskie
III bitwa pod Kałuszynem ndash 10 lipca 1831 wygrana
II bitwa pod Mińskiem Mazowieckim ndash 14 lipca 1831 bitwa nierozstrzygnięta
bitwa pod Iłżą ndash 9 sierpnia 1831 zwycięstwo wojsk polskich
bitwa pod Gniewoszowem ndash 9 sierpnia 1831 przegrana przez wojska polskie
II bitwa pod Wilnem ndash 17 sierpnia 1831 przegrana przez wojska polskie
bitwa pod Rogoźnicą ndash 29 sierpnia 1831 zwycięstwo wojsk polskich
szturm Warszawy ndash 6-7 września 1831 zajęcie miasta przez Rosjan (min obrona
reduty Ordona i reduty Wolskiej)
Zobacz też
Zobacz w Wikiźroacutedłach tekst
Powstanie listopadowe
Zobacz w Wikicytatach kolekcję cytatoacutew Powstanie listopadowe
Wodzowie naczelni powstania listopadowego
Generałowie polscy powstania listopadowego
Powstańcy listopadowi
Powstanie listopadowe na ziemiach zabranych
Joacutezefa Rostkowska
Powstanie narodu polskiego w roku 1830 i 1831
Sprzysiężenie Wysockiego
Czwartacy
dukat powstańczy
Dzień Podchorążego
Emilia Plater
Polska pod zaborami
Rząd Narodowy
Uchwała Sejmu o detronizacji Mikołaja I
Polska Odznaka Zaszczytna za Zasługi Wojenne
Medal za Wzięcie Szturmem Warszawy w 1831 roku
Gwiazda Wytrwałości
Kalendarium historii Polski
Pieśni powstania listopadowego
Uwagi
1
Nigdy nie udowodniono że Mikołaj I zamierzał woacutewczas interweniować w Europie
zachodniej Co więcej konstytucja Kroacutelestwa Polskiego zabraniała używania armii polskiej
poza jego granicami Bardziej prawdopodobne jest że już woacutewczas liczył się z wybuchem
powstania w Polsce Nie można nawet wykluczyć że powstanie to zostało sprowokowane
przez Rosję ktoacutera mogła wykorzystać dogodną sytuację międzynarodową do zniszczenia
autonomii Kroacutelestwa
Powstanie wybuchło w najmniej sprzyjających okolicznościach gdy Rosjanie ogłosili i
rozpoczęli już przeprowadzanie mobilizacji alarmowej
Pełniący obowiązki
4 Od 25 września sprawował też najwyższą władzę cywilną
Przypisy
1
Okońska A Marcin Zaleski malarz Warszawy Warszawa 1990 s 48ndash51 77 ISBN 83-
03-03152-X
Stefan Kieniewicz Andrzej Zahorski Władysław Zajewski Trzy powstania narodowe
Warszawa 1992 s 273
Stefan Kieniewicz Andrzej Zahorski Władysław Zajewski Trzy powstania narodowe
Warszawa 1992 s 274
Wacław Tokarz Wojna polsko-rosyjska 1830 i 1831 Warszawa 1993 passim
Tego dnia poddała się twierdza w Zamościu ostatni punkt oporu powstańcoacutew
Sławomir Węgrzynowicz Patrioci i zdrajcy Społeczeństwo Kroacutelestwa Polskiego wobec
mikołajowskiej polityki Rosji w latach 1846-1856 Krakoacutew 2014 s 34
180 lat temu Watykan potępił powstanie listopadowe (pol) Wirtualna Polska [dostęp
2015-02-12]
Za Pamiętnik Piotra Wysockiego Warszawa Redakcja Wydawnictw WAT 2006 s 35-
36 ISBN 8389399342
Wacław Tokarz Wojna polsko-rosyjska 1830 i 1831 Warszawa 1993 s 89
Wacław Tokarz Wojna polsko-rosyjska 1830 i 1831 Warszawa 1993 s 137
Już 7 grudnia Mikołaj I wydał rozkaz wkroczenia w granice Kroacutelestwa Polskiego
korpusu gen Grigorija Rosena
Franciszka Ramotowska Władze centralne Powstania Listopadowego 18301831 r w
Archiwum Akt Dawnych w Warszawie przewodnik po zasobie t II Epoka porozbiorowa
Warszawa 1998 s 347
Władysław Lewandowski 1959 darr s 162
E Callier Bitwy i potyczki stoczone przez wojsko polskie w roku 1831 Drukarnia
Dziennika Poznańskiego Poznań 1887 s 1-2
Wacław Tokarz Wojna polsko-rosyjska 1830 i 1831 Warszawa 1993 s 274 Ludwik
Bazylow Polacy w Petersburgu 1984 s 187
Jan Kucharzewski Od białego do czerwonego caratu t I Warszawa 1998 s 153
Janusz Szczepański Społeczeństwo Mazowsza Poacutełnocnego wobec Powstania
Listopadowego Rocznik Mazowiecki T 15 2003 s 50-51
Formacje podobne do jegroacutew złożone z myśliwych ndash obytych z odprzodową bronią
gwintowaną umożliwiającą prowadzenie precyzyjnego ognia powyżej 100 m W oacutewczesnym
wojsku stosowano odprzodową broń gładkolufową np karabin wz 1777 i jego rosyjskie
wersje np wz 1809 w celu szybszego ładowania ndash zob ładunek
Wacław Tokarz Wojna polsko-rosyjska 1830 i 1831 Warszawa 1993 s 231
Jacek Feduszka Powstanie Listopadowe na Litwie i Żmudzi w Teka Kom Hist OL
PAN 2004 1 s 110ndash160 Stefan Kieniewicz Andrzej Zahorski Władysław Zajewski Trzy
powstania narodowe Warszawa 1992 s 224-229 Wacław Tokarz Wojna polsko-rosyjska
1830 i 1831 Warszawa 1993 s 226-232
Wacław Tokarz Wojna polsko-rosyjska 1830 i 1831 Warszawa 1993 s 105-107
Franciszka Ramotowska Rząd Tymczasowy Kroacutelestwa Polskiego (Engla) w Archiwum
Głoacutewne Akt Dawnych w Warszawie przewodnik po zasobie t II Epoka porozbiorowa
Warszawa 1998 s 153
Franciszka Ramotowska Rząd Tymczasowy Kroacutelestwa Polskiego (Engla) w Archiwum
Głoacutewne Akt Dawnych w Warszawie przewodnik po zasobie t II Epoka porozbiorowa
Warszawa 1998 s 152-153
Solidarność 1830 Niemcy i Polacy po Powstaniu Listopadowym Warszawa 2005 s
159-161
Ireneusz Ihnatowicz Andrzej Biernat Vademecum do badań nad historią XIX i XX
wieku Warszawa 2003 s 483
Encyklopedia PWN ndash Hauke Maurycy
27 Marek Tarczyński Generalicja powstania listopadowego Wyd MON 1988
Bibliografia
Diariusz sejmu z r1830-1831 Krakoacutew M Rostworowski 1907
Wyboacuter źroacutedeł do powstania listopadowego oprac J Dutkiewicz Wrocław 1957
Powstanie listopadowe 1830-1831 Dzieje wewnętrzne Militaria Europa wobec
powstania pod red W Zajewskiego Warszawa 1980
Edmund Callier Bitwy i potyczki stoczone przez wojsko polskie w roku 1831 1887
Tomasz Chludziński Szlakami powstania listopadowego Warszawa 1985
Tadeusz Edward Domański Epoka Powstania Listopadowego Lublin 2000
Z Gołba Rozwoacutej władz Kroacutelestwa Polskiego w okresie powstania listopadowego
Wrocław 1971
Romuald Kaczmarek Skoro już ndash to należało się bić Powstanie Listopadowe
bdquoNajwyższy Czasrdquo 1996 nr 49 s 21
Stefan Kieniewicz Andrzej Zahorski Władysław Zajewski Trzy powstania
narodowe kościuszkowskie listopadowe i styczniowe Warszawa 1994
Henryk Kocoacutej Niemcy a Powstanie Listopadowe Warszawa 1970
Jerzy Łojek Szanse powstania listopadowego rozważania historyczne Warszawa
1986
Tomasz Łubieński Bić się czy nie bić O polskich powstaniach wyd 3 Krakoacutew 1989
Franciszka Ramotowska Władze Centralne Powstania Listopadowego 18301831 r
[w] Archiwum Głoacutewne Akt Dawnych w Warszawie Przewodnik po zasobie t 2
Epoka porozbiorowa pod red F Ramotowskiej Warszawa 1998 s 337ndash366
W Rostocki Rola wodzoacutew naczelnych w powstaniu listopadowym Studium
historyczno-prawne Wrocław 1955
Marek Tarczyński Generalicja powstania listopadowego Warszawa 1980
Feliks Wrotnowski Powstanie na Wołyniu Podolu i Ukrainie w roku 1831 Paryż
1837-1838
Xięga Pamiątkowa w 50-letnią rocznicę powstania roku 1830 zawierająca spis
imienny dowoacutedzcoacutew i sztabs-oficeroacutew tudzież oficeroacutew podoficeroacutew i żołnierzy Armii
Polskiej w tymż roku krzyżem wojskowym bdquoVirtuti Militariirdquo ozdobionych 1881
Aleksander Zaborowski Wojna na Litwie w roku 1831
Janina Znamirowska Liryka Powstania Listopadowego Warszawa 1930
Henryk Żaliński Stracone szanse Wielka Emigracja o powstaniu listopadowym
Warszawa Wydawnictwo MON 1982 ISBN 83-11-06829-1
Władysław Lewandowski Uczestnicy powstania listopadowego opowiadają
Warszawa PZWSZ 1959
Linki zewnętrzne
Noc Listopadowa wiersz Bazylego Bukolika
Powstanie Listopadowe ndash Wojna niewykorzystanych możliwości ndash Inne Oblicza
Historii
Powstanie listopadowe ndash Serwis bdquoKonflikty Zbrojnerdquo
Z drugiej strony jednak Austriacy sprzedawali powstańcom stare karabiny nie do końca
przestrzegali także przepisoacutew dotyczących internowania oddziałoacutew polskich wchodzących w
ich granice Z Galicji cały czas napływała dla powstańcoacutew broń amunicja i lekarstwa
Gubernator Galicji książę August Longin von Lobkowitz utrzymywał cały czas kontakt we
Lwowie z przedstawicielem powstańczym Izydorem Pietruskim ułatwiając mu wysyłanie
materiałoacutew i ludzi do Kongresoacutewki dając także nadzieję mediacji austriackiej[21]
Polityka zagraniczna powstania
Od samego początku władze powstańcze proacutebowały uzyskać uznanie międzynarodowe dla
swojego wystąpienia W dążeniach tych powoływały się na postanowienia kongresu
wiedeńskiego ktoacuterego ustalenia wobec Polski były ich zdaniem przez Rosję złamane Polscy
wysłannicy w Londynie i Paryżu bezskutecznie proacutebowali uzyskać uznanie powstańcoacutew
przez Wielką Brytanię i Francję za stronę walczącą Rządy państw zachodnich uległy presji
rosyjskich przedstawicieli dyplomatycznych i uznały powstanie listopadowe za wewnętrzną
sprawę Imperium Rosyjskiego
Pewne znaczenie wypadki w Kroacutelestwie Polskim wywarły na obrady konferencji londyńskiej
zajmującej się sprawą Belgii Zajęta tłumieniem powstania Rosja przestała sprzeciwiać się
przyznaniu niepodległości tego państwa Mocarstwa zachodnie natomiast zażądały jedynie
zachowania neutralności przez Prusy i Austrię i ich nieinterwencji po stronie rosyjskiej w celu
stłumieniu powstania Neutralność ta była i tak łamana przez Prusy ktoacutere formalnie neutralne
udzielały schronienia rosyjskim maruderom zaopatrując armię rosyjską w broń i furaż
Posunęły się nawet do zbudowania dla Rosjan mostu w Osieku po ktoacuterym korpus
Paskiewicza przedarł się do Warszawy od zachodu
Austriacy natomiast internowali przebijający się z Wołynia korpus gen Joacutezefa Dwernickiego
Finis Poloniae 1831 obraz Dietricha Montena przedstawiający przekroczenie granicy z
Prusami przez rozbite oddziały powstańcze
Powstanie zostało potępione przez papieża Grzegorza XVI encykliką Cum primum z 9
czerwca 1832
Upadek powstania
Do upadku powstania i przegrania wojny w dużym stopniu przyczynili się niewierzący w
możliwość zwycięstwa i w gruncie rzeczy lojalistycznie nastawieni wobec cara
arystokratyczni przywoacutedcy polityczni Adam Jerzy Czartoryski Bonawentura Niemojowski
oraz nieudolni dowoacutedcy generałowie Joacutezef Chłopicki Jan Skrzynecki Jan Krukowiecki
Henryk Dembiński i Maciej Rybiński Powstał nawet na ten temat wierszyk[potrzebne źroacutedło]
Chłop nas zdradził
skrzynka przyskrzyniła
kruk oko wydziobał
ryba zatopiła
Nie można też zapominać o przewadze militarnej Rosji nie dającej żadnych nadziei na
prowadzenie wojny w dłuższym okresie[potrzebne źroacutedło]
Do upadku przyczyniły się także brak większego wsparcia ze strony ludności chłopskiej
wobec negatywnego stanowiska szlacheckich konserwatywnych władz powstańczych do
uwłaszczenia i likwidacji pańszczyzny na wsi
Nie doczekali się też powstańcy pomocy z zewnątrz a przeciwnie rządy większości[ktoacuterych]
państw europejskich napiętnowały powstańcoacutew jako bdquowichrzycielirdquo i zdrajcoacutew
Skutki
Zobacz też kategorie Polscy zesłańcy w Imperium Rosyjskim (powstanie
listopadowe) Skazani na karę śmierci za udział w powstaniu listopadowym
Polski Prometeusz obraz Horace Verneta jako alegoria upadku powstania listopadowego
Porwanie dzieci polskich przez żołnierzy rosyjskich na Placu Zamkowym w Warszawie
polityczne w lipcu 1831 powołano Komisję Rządu Tymczasowego pod prezesurą
gen Franciszka Ksawerego Dąbrowskiego ktoacutera na terenach zajętych przez wojska
rosyjskie przeprowadziła likwidację administracji powstańczej[22]
Jesienią 1831 roku
Rosjanie powołali Rząd Tymczasowy Kroacutelestwa Polskiego pod prezesurą Fiodora
Engela ktoacuterego zadaniem była pacyfikacja i militaryzacja Kroacutelestwa administracja
została podporządkowana naczelnikom wojennym naczelnie komenderujący czynną
armią generał-gubernator Kroacutelestwa Polskiego feldmarszałek Iwan Paskiewicz[23]
22
listopada 1831 wydał z rozkazu cesarza Mikołaja I postanowienie unieważniające bdquona
zawszerdquo wszystkie uchwały i rozporządzenia bdquoRządu Rewolucyjnegordquo[23]
w 1832
roku nastąpiło znaczne ograniczenie autonomii Kroacutelestwa Polskiego zastąpienie
konstytucji Statutem Organicznym wcielenie armii polskiej do rosyjskiej zniesienie
polskiego sejmu i samorządoacutew postępująca rusyfikacja administracji namiestnikiem
kroacutelestwa został Iwan Paskiewicz
prawne brak respektowania dotyczących Polski postanowień kongresu wiedeńskiego
był uzasadniany jako konsekwencja podboju militarnego Kroacutelestwa Polskiego
kulturalne likwidacja polskiego szkolnictwa wyższego obniżenie jakości szkolnictwa
średniego spadek liczby szkoacuteł elementarnych wprowadzenie języka rosyjskiego jako
dodatkowego do szkoacuteł średnich
gospodarcze nałożono wysoką kontrybucję zbudowano na koszt Polski Cytadelę z
silnym garnizonem rosyjskim wprowadzono barierę celną na granicy polsko-
rosyjskiej po 1840 roku wprowadzono rosyjski system monetarny oraz system miar i
wag
demograficzne interwencyjna armia rosyjska przywlokła ze sobą epidemię cholery
dziesiątkującą ludność Kroacutelestwa w wyniku powstania około 11 tysięcy osoacuteb opuściło
kraj (zobacz Wielka Emigracja) w następnych latach sporą liczbę mężczyzn z
Kroacutelestwa wcielono do armii rosyjskiej
W ramach represji do specjalnych batalionoacutew tzw kantonistoacutew Armii Imperium
Rosyjskiego wcielono dzieci polskie[24]
Zobacz w Wikiźroacutedłach tekst
Manifest Mikołaja I do Rosjan i armii rosyjskiej z okazji zakończenia wojny
przeciwko Polsce (18 października 1831)
Dowoacutedztwo powstania
Naczelni wodzowie
gen dyw Joacutezef Chłopicki 5 grudnia 1830 ndash 17 stycznia 1831
gen dyw Michał Gedeon Radziwiłł 20 stycznia ndash 26 lutego 1831
gen dyw Jan Zygmunt Skrzynecki 26 lutego ndash 12 sierpnia 1831
gen dyw Henryk Dembiński[c]
12 sierpnia ndash 17 sierpnia 1831
gen bryg Ignacy Prądzyński 16 sierpnia ndash 19 sierpnia 1831
gen dyw Kazimierz Małachowski[c]
20 sierpnia ndash 10 września 1831
gen dyw Jan Nepomucen Umiński 23 września ndash 24 września 1831
gen dyw Maciej Rybiński 24 września ndash 9 października 1831[d]
Źroacutedła[25]
Szefowie sztabu głoacutewnego
gen bryg Joacutezef Mroziński
gen bryg Wojciech Chrzanowski
gen bryg Ignacy Prądzyński[c]
gen dyw Tomasz Łubieński
gen bryg Jakub Lewiński
Kwatermistrzowie generalni
gen art Maurycy Hauke zamordowany za odmowę przyłączenia się do powstania[26]
gen dyw Jan Chrzciciel de Grandville Malletski
gen bryg Ignacy Prądzyński
płk Marcin Klemensowski[c]
gen bryg Ignacy Prądzyński
gen bryg Klemens Kołaczkowski
gen dyw Ignacy Prądzyński
płk Marcin Klemensowski
Generałowie dyżurni
gen dyw Joacutezef Rautenstrauch
gen bryg Franciszek Morawski
Dowoacutedcy jazdy
gen jazdy Aleksander Rożniecki
gen dyw Jan Weyssenhoff
Dowoacutedcy piechoty
gen piechoty Stanisław Potocki zamordowany za odmowę uczestnictwa w powstaniu
Źroacutedła[27]
Bitwy powstania listopadowego
Bitwa pod Stoczkiem 1831 mal Jan Rosen
Olszynka Grochowska 1831 mal Wojciech Kossak
Bitwa pod Ostrołęką 1831 mal Juliusz Kossak
Satyryczny rysunek pt bdquoPorządek zapanował w Warszawierdquo
Położenie oddziałoacutew polskich i rosyjskich podczas I bitwy pod Wawrem 19 II 1831
Walki odwrotowe (ofensywa rosyjska na Warszawę)
bitwa pod Stoczkiem ndash 14 lutego 1831 zwycięstwo wojsk polskich
bitwa pod Dobrem ndash 17 lutego 1831 zwycięstwo wojsk polskich
I bitwa pod Kałuszynem ndash 17 lutego 1831 nierozstrzygnięta
I bitwa pod Wawrem ndash 19 lutego 1831 zwycięstwo wojsk polskich
bitwa pod Białołęką ndash 24 lutego ndash 25 lutego 1831 zwycięstwo wojsk polskich
bitwa o Olszynkę Grochowską ndash 25 lutego 1831 bitwa nierozstrzygnięta taktyczne
zwycięstwo wojsk polskich
Ofensywa Dwernickiego
bitwa pod Nową Wsią ndash 19 lutego 1831 zwycięstwo wojsk polskich
bitwa pod Puławami ndash 2 marca 1831 zwycięstwo wojsk polskich
bitwa pod Kurowem ndash 3 marca 1831 zwycięstwo wojsk polskich
bitwa pod Poryckiem ndash 11 kwietnia 1831 zwycięstwo wojsk polskich
bitwa pod Boremlem ndash 18 kwietnia ndash 19 kwietnia 1831 zwycięstwo wojsk polskich
Ofensywa Prądzyńskiego (na szosie brzeskiej)
II bitwa pod Wawrem ndash 31 marca 1831 zwycięstwo wojsk polskich
bitwa pod Dębem Wielkim ndash 31 marca 1831 zwycięstwo wojsk polskich
II bitwa pod Kałuszynem ndash 2 kwietnia 1831 zwycięstwo wojsk polskich
bitwa pod Domanicami ndash 10 kwietnia 1831 zwycięstwo wojsk polskich
bitwa pod Iganiami ndash 10 kwietnia 1831 zwycięstwo wojsk polskich
Ofensywa Sierawskiego
bitwa pod Wronowem ndash 17 kwietnia 1831 przegrana przez wojska polskie
bitwa pod Kazimierzem Dolnym ndash 18 kwietnia 1831 przegrana przez wojska polskie
Bitwy ugrupowań partyzanckich
bitwa pod Nowogrodem ndash 23 lutego 1831 zwycięstwo wojsk polskich
bitwa pod Kiejdanami ndash 29 kwietnia 1831 roku zwycięstwo wojsk polskich
bitwa pod Połągą ndash 10 maja ndash 14 maja 1831 przegrana przez wojska polskie
bitwa pod Daszowem ndash 14 maja 1831 przegrana przez wojska polskie
bitwa pod Mariampolem ndash 22 kwietnia 1831 przegrana wojsk polskich
Wyprawa Chrzanowskiego
bitwa pod Firlejem ndash 9 maja 1831 zwycięstwo wojsk polskich
Bitwa pod Lubartowem ndash 10 maja 1831 bitwa nierozstrzygnięta
Wyprawa na gwardie cesarskie
bitwa pod Jędrzejowem ndash 13 maja 1831 zwycięstwo wojsk polskich
bitwa pod Tykocinem ndash 21 maja 1831 zwycięstwo wojsk polskich
bitwa pod Nurem ndash 22 maja 1831 zwycięstwo wojsk polskich
bitwa pod Ostrołęką ndash 26 maja 1831 przegrana przez wojska polskie
bitwa pod Rajgrodem ndash 29 maja 1831 zwycięstwo wojsk polskich
Wyprawa Jankowskiego
bitwa pod Budziskami ndash 19 czerwca 1831 zwycięstwo wojsk polskich
bitwa pod Łysobykami ndash 19 czerwca 1831 zwycięstwo wojsk polskich
Inne
bitwa pod Sokołowem Podlaskim ndash 21 kwietnia 1831 zwycięstwo wojsk polskich
bitwa pod Kuflewem ndash 25 kwietnia 1831 bitwa nierozstrzygnięta
I bitwa pod Mińskiem Mazowieckim ndash 26 kwietnia 1831 bitwa nierozstrzygnięta
bitwa pod Uchaniami ndash 11-12 czerwca 1831
I bitwa pod Wilnem ndash 19 czerwca 1831 przegrana przez wojska polskie
bitwa pod Szawlami ndash 8 lipca 1831 przegrana przez wojska polskie
III bitwa pod Kałuszynem ndash 10 lipca 1831 wygrana
II bitwa pod Mińskiem Mazowieckim ndash 14 lipca 1831 bitwa nierozstrzygnięta
bitwa pod Iłżą ndash 9 sierpnia 1831 zwycięstwo wojsk polskich
bitwa pod Gniewoszowem ndash 9 sierpnia 1831 przegrana przez wojska polskie
II bitwa pod Wilnem ndash 17 sierpnia 1831 przegrana przez wojska polskie
bitwa pod Rogoźnicą ndash 29 sierpnia 1831 zwycięstwo wojsk polskich
szturm Warszawy ndash 6-7 września 1831 zajęcie miasta przez Rosjan (min obrona
reduty Ordona i reduty Wolskiej)
Zobacz też
Zobacz w Wikiźroacutedłach tekst
Powstanie listopadowe
Zobacz w Wikicytatach kolekcję cytatoacutew Powstanie listopadowe
Wodzowie naczelni powstania listopadowego
Generałowie polscy powstania listopadowego
Powstańcy listopadowi
Powstanie listopadowe na ziemiach zabranych
Joacutezefa Rostkowska
Powstanie narodu polskiego w roku 1830 i 1831
Sprzysiężenie Wysockiego
Czwartacy
dukat powstańczy
Dzień Podchorążego
Emilia Plater
Polska pod zaborami
Rząd Narodowy
Uchwała Sejmu o detronizacji Mikołaja I
Polska Odznaka Zaszczytna za Zasługi Wojenne
Medal za Wzięcie Szturmem Warszawy w 1831 roku
Gwiazda Wytrwałości
Kalendarium historii Polski
Pieśni powstania listopadowego
Uwagi
1
Nigdy nie udowodniono że Mikołaj I zamierzał woacutewczas interweniować w Europie
zachodniej Co więcej konstytucja Kroacutelestwa Polskiego zabraniała używania armii polskiej
poza jego granicami Bardziej prawdopodobne jest że już woacutewczas liczył się z wybuchem
powstania w Polsce Nie można nawet wykluczyć że powstanie to zostało sprowokowane
przez Rosję ktoacutera mogła wykorzystać dogodną sytuację międzynarodową do zniszczenia
autonomii Kroacutelestwa
Powstanie wybuchło w najmniej sprzyjających okolicznościach gdy Rosjanie ogłosili i
rozpoczęli już przeprowadzanie mobilizacji alarmowej
Pełniący obowiązki
4 Od 25 września sprawował też najwyższą władzę cywilną
Przypisy
1
Okońska A Marcin Zaleski malarz Warszawy Warszawa 1990 s 48ndash51 77 ISBN 83-
03-03152-X
Stefan Kieniewicz Andrzej Zahorski Władysław Zajewski Trzy powstania narodowe
Warszawa 1992 s 273
Stefan Kieniewicz Andrzej Zahorski Władysław Zajewski Trzy powstania narodowe
Warszawa 1992 s 274
Wacław Tokarz Wojna polsko-rosyjska 1830 i 1831 Warszawa 1993 passim
Tego dnia poddała się twierdza w Zamościu ostatni punkt oporu powstańcoacutew
Sławomir Węgrzynowicz Patrioci i zdrajcy Społeczeństwo Kroacutelestwa Polskiego wobec
mikołajowskiej polityki Rosji w latach 1846-1856 Krakoacutew 2014 s 34
180 lat temu Watykan potępił powstanie listopadowe (pol) Wirtualna Polska [dostęp
2015-02-12]
Za Pamiętnik Piotra Wysockiego Warszawa Redakcja Wydawnictw WAT 2006 s 35-
36 ISBN 8389399342
Wacław Tokarz Wojna polsko-rosyjska 1830 i 1831 Warszawa 1993 s 89
Wacław Tokarz Wojna polsko-rosyjska 1830 i 1831 Warszawa 1993 s 137
Już 7 grudnia Mikołaj I wydał rozkaz wkroczenia w granice Kroacutelestwa Polskiego
korpusu gen Grigorija Rosena
Franciszka Ramotowska Władze centralne Powstania Listopadowego 18301831 r w
Archiwum Akt Dawnych w Warszawie przewodnik po zasobie t II Epoka porozbiorowa
Warszawa 1998 s 347
Władysław Lewandowski 1959 darr s 162
E Callier Bitwy i potyczki stoczone przez wojsko polskie w roku 1831 Drukarnia
Dziennika Poznańskiego Poznań 1887 s 1-2
Wacław Tokarz Wojna polsko-rosyjska 1830 i 1831 Warszawa 1993 s 274 Ludwik
Bazylow Polacy w Petersburgu 1984 s 187
Jan Kucharzewski Od białego do czerwonego caratu t I Warszawa 1998 s 153
Janusz Szczepański Społeczeństwo Mazowsza Poacutełnocnego wobec Powstania
Listopadowego Rocznik Mazowiecki T 15 2003 s 50-51
Formacje podobne do jegroacutew złożone z myśliwych ndash obytych z odprzodową bronią
gwintowaną umożliwiającą prowadzenie precyzyjnego ognia powyżej 100 m W oacutewczesnym
wojsku stosowano odprzodową broń gładkolufową np karabin wz 1777 i jego rosyjskie
wersje np wz 1809 w celu szybszego ładowania ndash zob ładunek
Wacław Tokarz Wojna polsko-rosyjska 1830 i 1831 Warszawa 1993 s 231
Jacek Feduszka Powstanie Listopadowe na Litwie i Żmudzi w Teka Kom Hist OL
PAN 2004 1 s 110ndash160 Stefan Kieniewicz Andrzej Zahorski Władysław Zajewski Trzy
powstania narodowe Warszawa 1992 s 224-229 Wacław Tokarz Wojna polsko-rosyjska
1830 i 1831 Warszawa 1993 s 226-232
Wacław Tokarz Wojna polsko-rosyjska 1830 i 1831 Warszawa 1993 s 105-107
Franciszka Ramotowska Rząd Tymczasowy Kroacutelestwa Polskiego (Engla) w Archiwum
Głoacutewne Akt Dawnych w Warszawie przewodnik po zasobie t II Epoka porozbiorowa
Warszawa 1998 s 153
Franciszka Ramotowska Rząd Tymczasowy Kroacutelestwa Polskiego (Engla) w Archiwum
Głoacutewne Akt Dawnych w Warszawie przewodnik po zasobie t II Epoka porozbiorowa
Warszawa 1998 s 152-153
Solidarność 1830 Niemcy i Polacy po Powstaniu Listopadowym Warszawa 2005 s
159-161
Ireneusz Ihnatowicz Andrzej Biernat Vademecum do badań nad historią XIX i XX
wieku Warszawa 2003 s 483
Encyklopedia PWN ndash Hauke Maurycy
27 Marek Tarczyński Generalicja powstania listopadowego Wyd MON 1988
Bibliografia
Diariusz sejmu z r1830-1831 Krakoacutew M Rostworowski 1907
Wyboacuter źroacutedeł do powstania listopadowego oprac J Dutkiewicz Wrocław 1957
Powstanie listopadowe 1830-1831 Dzieje wewnętrzne Militaria Europa wobec
powstania pod red W Zajewskiego Warszawa 1980
Edmund Callier Bitwy i potyczki stoczone przez wojsko polskie w roku 1831 1887
Tomasz Chludziński Szlakami powstania listopadowego Warszawa 1985
Tadeusz Edward Domański Epoka Powstania Listopadowego Lublin 2000
Z Gołba Rozwoacutej władz Kroacutelestwa Polskiego w okresie powstania listopadowego
Wrocław 1971
Romuald Kaczmarek Skoro już ndash to należało się bić Powstanie Listopadowe
bdquoNajwyższy Czasrdquo 1996 nr 49 s 21
Stefan Kieniewicz Andrzej Zahorski Władysław Zajewski Trzy powstania
narodowe kościuszkowskie listopadowe i styczniowe Warszawa 1994
Henryk Kocoacutej Niemcy a Powstanie Listopadowe Warszawa 1970
Jerzy Łojek Szanse powstania listopadowego rozważania historyczne Warszawa
1986
Tomasz Łubieński Bić się czy nie bić O polskich powstaniach wyd 3 Krakoacutew 1989
Franciszka Ramotowska Władze Centralne Powstania Listopadowego 18301831 r
[w] Archiwum Głoacutewne Akt Dawnych w Warszawie Przewodnik po zasobie t 2
Epoka porozbiorowa pod red F Ramotowskiej Warszawa 1998 s 337ndash366
W Rostocki Rola wodzoacutew naczelnych w powstaniu listopadowym Studium
historyczno-prawne Wrocław 1955
Marek Tarczyński Generalicja powstania listopadowego Warszawa 1980
Feliks Wrotnowski Powstanie na Wołyniu Podolu i Ukrainie w roku 1831 Paryż
1837-1838
Xięga Pamiątkowa w 50-letnią rocznicę powstania roku 1830 zawierająca spis
imienny dowoacutedzcoacutew i sztabs-oficeroacutew tudzież oficeroacutew podoficeroacutew i żołnierzy Armii
Polskiej w tymż roku krzyżem wojskowym bdquoVirtuti Militariirdquo ozdobionych 1881
Aleksander Zaborowski Wojna na Litwie w roku 1831
Janina Znamirowska Liryka Powstania Listopadowego Warszawa 1930
Henryk Żaliński Stracone szanse Wielka Emigracja o powstaniu listopadowym
Warszawa Wydawnictwo MON 1982 ISBN 83-11-06829-1
Władysław Lewandowski Uczestnicy powstania listopadowego opowiadają
Warszawa PZWSZ 1959
Linki zewnętrzne
Noc Listopadowa wiersz Bazylego Bukolika
Powstanie Listopadowe ndash Wojna niewykorzystanych możliwości ndash Inne Oblicza
Historii
Powstanie listopadowe ndash Serwis bdquoKonflikty Zbrojnerdquo
Do upadku powstania i przegrania wojny w dużym stopniu przyczynili się niewierzący w
możliwość zwycięstwa i w gruncie rzeczy lojalistycznie nastawieni wobec cara
arystokratyczni przywoacutedcy polityczni Adam Jerzy Czartoryski Bonawentura Niemojowski
oraz nieudolni dowoacutedcy generałowie Joacutezef Chłopicki Jan Skrzynecki Jan Krukowiecki
Henryk Dembiński i Maciej Rybiński Powstał nawet na ten temat wierszyk[potrzebne źroacutedło]
Chłop nas zdradził
skrzynka przyskrzyniła
kruk oko wydziobał
ryba zatopiła
Nie można też zapominać o przewadze militarnej Rosji nie dającej żadnych nadziei na
prowadzenie wojny w dłuższym okresie[potrzebne źroacutedło]
Do upadku przyczyniły się także brak większego wsparcia ze strony ludności chłopskiej
wobec negatywnego stanowiska szlacheckich konserwatywnych władz powstańczych do
uwłaszczenia i likwidacji pańszczyzny na wsi
Nie doczekali się też powstańcy pomocy z zewnątrz a przeciwnie rządy większości[ktoacuterych]
państw europejskich napiętnowały powstańcoacutew jako bdquowichrzycielirdquo i zdrajcoacutew
Skutki
Zobacz też kategorie Polscy zesłańcy w Imperium Rosyjskim (powstanie
listopadowe) Skazani na karę śmierci za udział w powstaniu listopadowym
Polski Prometeusz obraz Horace Verneta jako alegoria upadku powstania listopadowego
Porwanie dzieci polskich przez żołnierzy rosyjskich na Placu Zamkowym w Warszawie
polityczne w lipcu 1831 powołano Komisję Rządu Tymczasowego pod prezesurą
gen Franciszka Ksawerego Dąbrowskiego ktoacutera na terenach zajętych przez wojska
rosyjskie przeprowadziła likwidację administracji powstańczej[22]
Jesienią 1831 roku
Rosjanie powołali Rząd Tymczasowy Kroacutelestwa Polskiego pod prezesurą Fiodora
Engela ktoacuterego zadaniem była pacyfikacja i militaryzacja Kroacutelestwa administracja
została podporządkowana naczelnikom wojennym naczelnie komenderujący czynną
armią generał-gubernator Kroacutelestwa Polskiego feldmarszałek Iwan Paskiewicz[23]
22
listopada 1831 wydał z rozkazu cesarza Mikołaja I postanowienie unieważniające bdquona
zawszerdquo wszystkie uchwały i rozporządzenia bdquoRządu Rewolucyjnegordquo[23]
w 1832
roku nastąpiło znaczne ograniczenie autonomii Kroacutelestwa Polskiego zastąpienie
konstytucji Statutem Organicznym wcielenie armii polskiej do rosyjskiej zniesienie
polskiego sejmu i samorządoacutew postępująca rusyfikacja administracji namiestnikiem
kroacutelestwa został Iwan Paskiewicz
prawne brak respektowania dotyczących Polski postanowień kongresu wiedeńskiego
był uzasadniany jako konsekwencja podboju militarnego Kroacutelestwa Polskiego
kulturalne likwidacja polskiego szkolnictwa wyższego obniżenie jakości szkolnictwa
średniego spadek liczby szkoacuteł elementarnych wprowadzenie języka rosyjskiego jako
dodatkowego do szkoacuteł średnich
gospodarcze nałożono wysoką kontrybucję zbudowano na koszt Polski Cytadelę z
silnym garnizonem rosyjskim wprowadzono barierę celną na granicy polsko-
rosyjskiej po 1840 roku wprowadzono rosyjski system monetarny oraz system miar i
wag
demograficzne interwencyjna armia rosyjska przywlokła ze sobą epidemię cholery
dziesiątkującą ludność Kroacutelestwa w wyniku powstania około 11 tysięcy osoacuteb opuściło
kraj (zobacz Wielka Emigracja) w następnych latach sporą liczbę mężczyzn z
Kroacutelestwa wcielono do armii rosyjskiej
W ramach represji do specjalnych batalionoacutew tzw kantonistoacutew Armii Imperium
Rosyjskiego wcielono dzieci polskie[24]
Zobacz w Wikiźroacutedłach tekst
Manifest Mikołaja I do Rosjan i armii rosyjskiej z okazji zakończenia wojny
przeciwko Polsce (18 października 1831)
Dowoacutedztwo powstania
Naczelni wodzowie
gen dyw Joacutezef Chłopicki 5 grudnia 1830 ndash 17 stycznia 1831
gen dyw Michał Gedeon Radziwiłł 20 stycznia ndash 26 lutego 1831
gen dyw Jan Zygmunt Skrzynecki 26 lutego ndash 12 sierpnia 1831
gen dyw Henryk Dembiński[c]
12 sierpnia ndash 17 sierpnia 1831
gen bryg Ignacy Prądzyński 16 sierpnia ndash 19 sierpnia 1831
gen dyw Kazimierz Małachowski[c]
20 sierpnia ndash 10 września 1831
gen dyw Jan Nepomucen Umiński 23 września ndash 24 września 1831
gen dyw Maciej Rybiński 24 września ndash 9 października 1831[d]
Źroacutedła[25]
Szefowie sztabu głoacutewnego
gen bryg Joacutezef Mroziński
gen bryg Wojciech Chrzanowski
gen bryg Ignacy Prądzyński[c]
gen dyw Tomasz Łubieński
gen bryg Jakub Lewiński
Kwatermistrzowie generalni
gen art Maurycy Hauke zamordowany za odmowę przyłączenia się do powstania[26]
gen dyw Jan Chrzciciel de Grandville Malletski
gen bryg Ignacy Prądzyński
płk Marcin Klemensowski[c]
gen bryg Ignacy Prądzyński
gen bryg Klemens Kołaczkowski
gen dyw Ignacy Prądzyński
płk Marcin Klemensowski
Generałowie dyżurni
gen dyw Joacutezef Rautenstrauch
gen bryg Franciszek Morawski
Dowoacutedcy jazdy
gen jazdy Aleksander Rożniecki
gen dyw Jan Weyssenhoff
Dowoacutedcy piechoty
gen piechoty Stanisław Potocki zamordowany za odmowę uczestnictwa w powstaniu
Źroacutedła[27]
Bitwy powstania listopadowego
Bitwa pod Stoczkiem 1831 mal Jan Rosen
Olszynka Grochowska 1831 mal Wojciech Kossak
Bitwa pod Ostrołęką 1831 mal Juliusz Kossak
Satyryczny rysunek pt bdquoPorządek zapanował w Warszawierdquo
Położenie oddziałoacutew polskich i rosyjskich podczas I bitwy pod Wawrem 19 II 1831
Walki odwrotowe (ofensywa rosyjska na Warszawę)
bitwa pod Stoczkiem ndash 14 lutego 1831 zwycięstwo wojsk polskich
bitwa pod Dobrem ndash 17 lutego 1831 zwycięstwo wojsk polskich
I bitwa pod Kałuszynem ndash 17 lutego 1831 nierozstrzygnięta
I bitwa pod Wawrem ndash 19 lutego 1831 zwycięstwo wojsk polskich
bitwa pod Białołęką ndash 24 lutego ndash 25 lutego 1831 zwycięstwo wojsk polskich
bitwa o Olszynkę Grochowską ndash 25 lutego 1831 bitwa nierozstrzygnięta taktyczne
zwycięstwo wojsk polskich
Ofensywa Dwernickiego
bitwa pod Nową Wsią ndash 19 lutego 1831 zwycięstwo wojsk polskich
bitwa pod Puławami ndash 2 marca 1831 zwycięstwo wojsk polskich
bitwa pod Kurowem ndash 3 marca 1831 zwycięstwo wojsk polskich
bitwa pod Poryckiem ndash 11 kwietnia 1831 zwycięstwo wojsk polskich
bitwa pod Boremlem ndash 18 kwietnia ndash 19 kwietnia 1831 zwycięstwo wojsk polskich
Ofensywa Prądzyńskiego (na szosie brzeskiej)
II bitwa pod Wawrem ndash 31 marca 1831 zwycięstwo wojsk polskich
bitwa pod Dębem Wielkim ndash 31 marca 1831 zwycięstwo wojsk polskich
II bitwa pod Kałuszynem ndash 2 kwietnia 1831 zwycięstwo wojsk polskich
bitwa pod Domanicami ndash 10 kwietnia 1831 zwycięstwo wojsk polskich
bitwa pod Iganiami ndash 10 kwietnia 1831 zwycięstwo wojsk polskich
Ofensywa Sierawskiego
bitwa pod Wronowem ndash 17 kwietnia 1831 przegrana przez wojska polskie
bitwa pod Kazimierzem Dolnym ndash 18 kwietnia 1831 przegrana przez wojska polskie
Bitwy ugrupowań partyzanckich
bitwa pod Nowogrodem ndash 23 lutego 1831 zwycięstwo wojsk polskich
bitwa pod Kiejdanami ndash 29 kwietnia 1831 roku zwycięstwo wojsk polskich
bitwa pod Połągą ndash 10 maja ndash 14 maja 1831 przegrana przez wojska polskie
bitwa pod Daszowem ndash 14 maja 1831 przegrana przez wojska polskie
bitwa pod Mariampolem ndash 22 kwietnia 1831 przegrana wojsk polskich
Wyprawa Chrzanowskiego
bitwa pod Firlejem ndash 9 maja 1831 zwycięstwo wojsk polskich
Bitwa pod Lubartowem ndash 10 maja 1831 bitwa nierozstrzygnięta
Wyprawa na gwardie cesarskie
bitwa pod Jędrzejowem ndash 13 maja 1831 zwycięstwo wojsk polskich
bitwa pod Tykocinem ndash 21 maja 1831 zwycięstwo wojsk polskich
bitwa pod Nurem ndash 22 maja 1831 zwycięstwo wojsk polskich
bitwa pod Ostrołęką ndash 26 maja 1831 przegrana przez wojska polskie
bitwa pod Rajgrodem ndash 29 maja 1831 zwycięstwo wojsk polskich
Wyprawa Jankowskiego
bitwa pod Budziskami ndash 19 czerwca 1831 zwycięstwo wojsk polskich
bitwa pod Łysobykami ndash 19 czerwca 1831 zwycięstwo wojsk polskich
Inne
bitwa pod Sokołowem Podlaskim ndash 21 kwietnia 1831 zwycięstwo wojsk polskich
bitwa pod Kuflewem ndash 25 kwietnia 1831 bitwa nierozstrzygnięta
I bitwa pod Mińskiem Mazowieckim ndash 26 kwietnia 1831 bitwa nierozstrzygnięta
bitwa pod Uchaniami ndash 11-12 czerwca 1831
I bitwa pod Wilnem ndash 19 czerwca 1831 przegrana przez wojska polskie
bitwa pod Szawlami ndash 8 lipca 1831 przegrana przez wojska polskie
III bitwa pod Kałuszynem ndash 10 lipca 1831 wygrana
II bitwa pod Mińskiem Mazowieckim ndash 14 lipca 1831 bitwa nierozstrzygnięta
bitwa pod Iłżą ndash 9 sierpnia 1831 zwycięstwo wojsk polskich
bitwa pod Gniewoszowem ndash 9 sierpnia 1831 przegrana przez wojska polskie
II bitwa pod Wilnem ndash 17 sierpnia 1831 przegrana przez wojska polskie
bitwa pod Rogoźnicą ndash 29 sierpnia 1831 zwycięstwo wojsk polskich
szturm Warszawy ndash 6-7 września 1831 zajęcie miasta przez Rosjan (min obrona
reduty Ordona i reduty Wolskiej)
Zobacz też
Zobacz w Wikiźroacutedłach tekst
Powstanie listopadowe
Zobacz w Wikicytatach kolekcję cytatoacutew Powstanie listopadowe
Wodzowie naczelni powstania listopadowego
Generałowie polscy powstania listopadowego
Powstańcy listopadowi
Powstanie listopadowe na ziemiach zabranych
Joacutezefa Rostkowska
Powstanie narodu polskiego w roku 1830 i 1831
Sprzysiężenie Wysockiego
Czwartacy
dukat powstańczy
Dzień Podchorążego
Emilia Plater
Polska pod zaborami
Rząd Narodowy
Uchwała Sejmu o detronizacji Mikołaja I
Polska Odznaka Zaszczytna za Zasługi Wojenne
Medal za Wzięcie Szturmem Warszawy w 1831 roku
Gwiazda Wytrwałości
Kalendarium historii Polski
Pieśni powstania listopadowego
Uwagi
1
Nigdy nie udowodniono że Mikołaj I zamierzał woacutewczas interweniować w Europie
zachodniej Co więcej konstytucja Kroacutelestwa Polskiego zabraniała używania armii polskiej
poza jego granicami Bardziej prawdopodobne jest że już woacutewczas liczył się z wybuchem
powstania w Polsce Nie można nawet wykluczyć że powstanie to zostało sprowokowane
przez Rosję ktoacutera mogła wykorzystać dogodną sytuację międzynarodową do zniszczenia
autonomii Kroacutelestwa
Powstanie wybuchło w najmniej sprzyjających okolicznościach gdy Rosjanie ogłosili i
rozpoczęli już przeprowadzanie mobilizacji alarmowej
Pełniący obowiązki
4 Od 25 września sprawował też najwyższą władzę cywilną
Przypisy
1
Okońska A Marcin Zaleski malarz Warszawy Warszawa 1990 s 48ndash51 77 ISBN 83-
03-03152-X
Stefan Kieniewicz Andrzej Zahorski Władysław Zajewski Trzy powstania narodowe
Warszawa 1992 s 273
Stefan Kieniewicz Andrzej Zahorski Władysław Zajewski Trzy powstania narodowe
Warszawa 1992 s 274
Wacław Tokarz Wojna polsko-rosyjska 1830 i 1831 Warszawa 1993 passim
Tego dnia poddała się twierdza w Zamościu ostatni punkt oporu powstańcoacutew
Sławomir Węgrzynowicz Patrioci i zdrajcy Społeczeństwo Kroacutelestwa Polskiego wobec
mikołajowskiej polityki Rosji w latach 1846-1856 Krakoacutew 2014 s 34
180 lat temu Watykan potępił powstanie listopadowe (pol) Wirtualna Polska [dostęp
2015-02-12]
Za Pamiętnik Piotra Wysockiego Warszawa Redakcja Wydawnictw WAT 2006 s 35-
36 ISBN 8389399342
Wacław Tokarz Wojna polsko-rosyjska 1830 i 1831 Warszawa 1993 s 89
Wacław Tokarz Wojna polsko-rosyjska 1830 i 1831 Warszawa 1993 s 137
Już 7 grudnia Mikołaj I wydał rozkaz wkroczenia w granice Kroacutelestwa Polskiego
korpusu gen Grigorija Rosena
Franciszka Ramotowska Władze centralne Powstania Listopadowego 18301831 r w
Archiwum Akt Dawnych w Warszawie przewodnik po zasobie t II Epoka porozbiorowa
Warszawa 1998 s 347
Władysław Lewandowski 1959 darr s 162
E Callier Bitwy i potyczki stoczone przez wojsko polskie w roku 1831 Drukarnia
Dziennika Poznańskiego Poznań 1887 s 1-2
Wacław Tokarz Wojna polsko-rosyjska 1830 i 1831 Warszawa 1993 s 274 Ludwik
Bazylow Polacy w Petersburgu 1984 s 187
Jan Kucharzewski Od białego do czerwonego caratu t I Warszawa 1998 s 153
Janusz Szczepański Społeczeństwo Mazowsza Poacutełnocnego wobec Powstania
Listopadowego Rocznik Mazowiecki T 15 2003 s 50-51
Formacje podobne do jegroacutew złożone z myśliwych ndash obytych z odprzodową bronią
gwintowaną umożliwiającą prowadzenie precyzyjnego ognia powyżej 100 m W oacutewczesnym
wojsku stosowano odprzodową broń gładkolufową np karabin wz 1777 i jego rosyjskie
wersje np wz 1809 w celu szybszego ładowania ndash zob ładunek
Wacław Tokarz Wojna polsko-rosyjska 1830 i 1831 Warszawa 1993 s 231
Jacek Feduszka Powstanie Listopadowe na Litwie i Żmudzi w Teka Kom Hist OL
PAN 2004 1 s 110ndash160 Stefan Kieniewicz Andrzej Zahorski Władysław Zajewski Trzy
powstania narodowe Warszawa 1992 s 224-229 Wacław Tokarz Wojna polsko-rosyjska
1830 i 1831 Warszawa 1993 s 226-232
Wacław Tokarz Wojna polsko-rosyjska 1830 i 1831 Warszawa 1993 s 105-107
Franciszka Ramotowska Rząd Tymczasowy Kroacutelestwa Polskiego (Engla) w Archiwum
Głoacutewne Akt Dawnych w Warszawie przewodnik po zasobie t II Epoka porozbiorowa
Warszawa 1998 s 153
Franciszka Ramotowska Rząd Tymczasowy Kroacutelestwa Polskiego (Engla) w Archiwum
Głoacutewne Akt Dawnych w Warszawie przewodnik po zasobie t II Epoka porozbiorowa
Warszawa 1998 s 152-153
Solidarność 1830 Niemcy i Polacy po Powstaniu Listopadowym Warszawa 2005 s
159-161
Ireneusz Ihnatowicz Andrzej Biernat Vademecum do badań nad historią XIX i XX
wieku Warszawa 2003 s 483
Encyklopedia PWN ndash Hauke Maurycy
27 Marek Tarczyński Generalicja powstania listopadowego Wyd MON 1988
Bibliografia
Diariusz sejmu z r1830-1831 Krakoacutew M Rostworowski 1907
Wyboacuter źroacutedeł do powstania listopadowego oprac J Dutkiewicz Wrocław 1957
Powstanie listopadowe 1830-1831 Dzieje wewnętrzne Militaria Europa wobec
powstania pod red W Zajewskiego Warszawa 1980
Edmund Callier Bitwy i potyczki stoczone przez wojsko polskie w roku 1831 1887
Tomasz Chludziński Szlakami powstania listopadowego Warszawa 1985
Tadeusz Edward Domański Epoka Powstania Listopadowego Lublin 2000
Z Gołba Rozwoacutej władz Kroacutelestwa Polskiego w okresie powstania listopadowego
Wrocław 1971
Romuald Kaczmarek Skoro już ndash to należało się bić Powstanie Listopadowe
bdquoNajwyższy Czasrdquo 1996 nr 49 s 21
Stefan Kieniewicz Andrzej Zahorski Władysław Zajewski Trzy powstania
narodowe kościuszkowskie listopadowe i styczniowe Warszawa 1994
Henryk Kocoacutej Niemcy a Powstanie Listopadowe Warszawa 1970
Jerzy Łojek Szanse powstania listopadowego rozważania historyczne Warszawa
1986
Tomasz Łubieński Bić się czy nie bić O polskich powstaniach wyd 3 Krakoacutew 1989
Franciszka Ramotowska Władze Centralne Powstania Listopadowego 18301831 r
[w] Archiwum Głoacutewne Akt Dawnych w Warszawie Przewodnik po zasobie t 2
Epoka porozbiorowa pod red F Ramotowskiej Warszawa 1998 s 337ndash366
W Rostocki Rola wodzoacutew naczelnych w powstaniu listopadowym Studium
historyczno-prawne Wrocław 1955
Marek Tarczyński Generalicja powstania listopadowego Warszawa 1980
Feliks Wrotnowski Powstanie na Wołyniu Podolu i Ukrainie w roku 1831 Paryż
1837-1838
Xięga Pamiątkowa w 50-letnią rocznicę powstania roku 1830 zawierająca spis
imienny dowoacutedzcoacutew i sztabs-oficeroacutew tudzież oficeroacutew podoficeroacutew i żołnierzy Armii
Polskiej w tymż roku krzyżem wojskowym bdquoVirtuti Militariirdquo ozdobionych 1881
Aleksander Zaborowski Wojna na Litwie w roku 1831
Janina Znamirowska Liryka Powstania Listopadowego Warszawa 1930
Henryk Żaliński Stracone szanse Wielka Emigracja o powstaniu listopadowym
Warszawa Wydawnictwo MON 1982 ISBN 83-11-06829-1
Władysław Lewandowski Uczestnicy powstania listopadowego opowiadają
Warszawa PZWSZ 1959
Linki zewnętrzne
Noc Listopadowa wiersz Bazylego Bukolika
Powstanie Listopadowe ndash Wojna niewykorzystanych możliwości ndash Inne Oblicza
Historii
Powstanie listopadowe ndash Serwis bdquoKonflikty Zbrojnerdquo
polityczne w lipcu 1831 powołano Komisję Rządu Tymczasowego pod prezesurą
gen Franciszka Ksawerego Dąbrowskiego ktoacutera na terenach zajętych przez wojska
rosyjskie przeprowadziła likwidację administracji powstańczej[22]
Jesienią 1831 roku
Rosjanie powołali Rząd Tymczasowy Kroacutelestwa Polskiego pod prezesurą Fiodora
Engela ktoacuterego zadaniem była pacyfikacja i militaryzacja Kroacutelestwa administracja
została podporządkowana naczelnikom wojennym naczelnie komenderujący czynną
armią generał-gubernator Kroacutelestwa Polskiego feldmarszałek Iwan Paskiewicz[23]
22
listopada 1831 wydał z rozkazu cesarza Mikołaja I postanowienie unieważniające bdquona
zawszerdquo wszystkie uchwały i rozporządzenia bdquoRządu Rewolucyjnegordquo[23]
w 1832
roku nastąpiło znaczne ograniczenie autonomii Kroacutelestwa Polskiego zastąpienie
konstytucji Statutem Organicznym wcielenie armii polskiej do rosyjskiej zniesienie
polskiego sejmu i samorządoacutew postępująca rusyfikacja administracji namiestnikiem
kroacutelestwa został Iwan Paskiewicz
prawne brak respektowania dotyczących Polski postanowień kongresu wiedeńskiego
był uzasadniany jako konsekwencja podboju militarnego Kroacutelestwa Polskiego
kulturalne likwidacja polskiego szkolnictwa wyższego obniżenie jakości szkolnictwa
średniego spadek liczby szkoacuteł elementarnych wprowadzenie języka rosyjskiego jako
dodatkowego do szkoacuteł średnich
gospodarcze nałożono wysoką kontrybucję zbudowano na koszt Polski Cytadelę z
silnym garnizonem rosyjskim wprowadzono barierę celną na granicy polsko-
rosyjskiej po 1840 roku wprowadzono rosyjski system monetarny oraz system miar i
wag
demograficzne interwencyjna armia rosyjska przywlokła ze sobą epidemię cholery
dziesiątkującą ludność Kroacutelestwa w wyniku powstania około 11 tysięcy osoacuteb opuściło
kraj (zobacz Wielka Emigracja) w następnych latach sporą liczbę mężczyzn z
Kroacutelestwa wcielono do armii rosyjskiej
W ramach represji do specjalnych batalionoacutew tzw kantonistoacutew Armii Imperium
Rosyjskiego wcielono dzieci polskie[24]
Zobacz w Wikiźroacutedłach tekst
Manifest Mikołaja I do Rosjan i armii rosyjskiej z okazji zakończenia wojny
przeciwko Polsce (18 października 1831)
Dowoacutedztwo powstania
Naczelni wodzowie
gen dyw Joacutezef Chłopicki 5 grudnia 1830 ndash 17 stycznia 1831
gen dyw Michał Gedeon Radziwiłł 20 stycznia ndash 26 lutego 1831
gen dyw Jan Zygmunt Skrzynecki 26 lutego ndash 12 sierpnia 1831
gen dyw Henryk Dembiński[c]
12 sierpnia ndash 17 sierpnia 1831
gen bryg Ignacy Prądzyński 16 sierpnia ndash 19 sierpnia 1831
gen dyw Kazimierz Małachowski[c]
20 sierpnia ndash 10 września 1831
gen dyw Jan Nepomucen Umiński 23 września ndash 24 września 1831
gen dyw Maciej Rybiński 24 września ndash 9 października 1831[d]
Źroacutedła[25]
Szefowie sztabu głoacutewnego
gen bryg Joacutezef Mroziński
gen bryg Wojciech Chrzanowski
gen bryg Ignacy Prądzyński[c]
gen dyw Tomasz Łubieński
gen bryg Jakub Lewiński
Kwatermistrzowie generalni
gen art Maurycy Hauke zamordowany za odmowę przyłączenia się do powstania[26]
gen dyw Jan Chrzciciel de Grandville Malletski
gen bryg Ignacy Prądzyński
płk Marcin Klemensowski[c]
gen bryg Ignacy Prądzyński
gen bryg Klemens Kołaczkowski
gen dyw Ignacy Prądzyński
płk Marcin Klemensowski
Generałowie dyżurni
gen dyw Joacutezef Rautenstrauch
gen bryg Franciszek Morawski
Dowoacutedcy jazdy
gen jazdy Aleksander Rożniecki
gen dyw Jan Weyssenhoff
Dowoacutedcy piechoty
gen piechoty Stanisław Potocki zamordowany za odmowę uczestnictwa w powstaniu
Źroacutedła[27]
Bitwy powstania listopadowego
Bitwa pod Stoczkiem 1831 mal Jan Rosen
Olszynka Grochowska 1831 mal Wojciech Kossak
Bitwa pod Ostrołęką 1831 mal Juliusz Kossak
Satyryczny rysunek pt bdquoPorządek zapanował w Warszawierdquo
Położenie oddziałoacutew polskich i rosyjskich podczas I bitwy pod Wawrem 19 II 1831
Walki odwrotowe (ofensywa rosyjska na Warszawę)
bitwa pod Stoczkiem ndash 14 lutego 1831 zwycięstwo wojsk polskich
bitwa pod Dobrem ndash 17 lutego 1831 zwycięstwo wojsk polskich
I bitwa pod Kałuszynem ndash 17 lutego 1831 nierozstrzygnięta
I bitwa pod Wawrem ndash 19 lutego 1831 zwycięstwo wojsk polskich
bitwa pod Białołęką ndash 24 lutego ndash 25 lutego 1831 zwycięstwo wojsk polskich
bitwa o Olszynkę Grochowską ndash 25 lutego 1831 bitwa nierozstrzygnięta taktyczne
zwycięstwo wojsk polskich
Ofensywa Dwernickiego
bitwa pod Nową Wsią ndash 19 lutego 1831 zwycięstwo wojsk polskich
bitwa pod Puławami ndash 2 marca 1831 zwycięstwo wojsk polskich
bitwa pod Kurowem ndash 3 marca 1831 zwycięstwo wojsk polskich
bitwa pod Poryckiem ndash 11 kwietnia 1831 zwycięstwo wojsk polskich
bitwa pod Boremlem ndash 18 kwietnia ndash 19 kwietnia 1831 zwycięstwo wojsk polskich
Ofensywa Prądzyńskiego (na szosie brzeskiej)
II bitwa pod Wawrem ndash 31 marca 1831 zwycięstwo wojsk polskich
bitwa pod Dębem Wielkim ndash 31 marca 1831 zwycięstwo wojsk polskich
II bitwa pod Kałuszynem ndash 2 kwietnia 1831 zwycięstwo wojsk polskich
bitwa pod Domanicami ndash 10 kwietnia 1831 zwycięstwo wojsk polskich
bitwa pod Iganiami ndash 10 kwietnia 1831 zwycięstwo wojsk polskich
Ofensywa Sierawskiego
bitwa pod Wronowem ndash 17 kwietnia 1831 przegrana przez wojska polskie
bitwa pod Kazimierzem Dolnym ndash 18 kwietnia 1831 przegrana przez wojska polskie
Bitwy ugrupowań partyzanckich
bitwa pod Nowogrodem ndash 23 lutego 1831 zwycięstwo wojsk polskich
bitwa pod Kiejdanami ndash 29 kwietnia 1831 roku zwycięstwo wojsk polskich
bitwa pod Połągą ndash 10 maja ndash 14 maja 1831 przegrana przez wojska polskie
bitwa pod Daszowem ndash 14 maja 1831 przegrana przez wojska polskie
bitwa pod Mariampolem ndash 22 kwietnia 1831 przegrana wojsk polskich
Wyprawa Chrzanowskiego
bitwa pod Firlejem ndash 9 maja 1831 zwycięstwo wojsk polskich
Bitwa pod Lubartowem ndash 10 maja 1831 bitwa nierozstrzygnięta
Wyprawa na gwardie cesarskie
bitwa pod Jędrzejowem ndash 13 maja 1831 zwycięstwo wojsk polskich
bitwa pod Tykocinem ndash 21 maja 1831 zwycięstwo wojsk polskich
bitwa pod Nurem ndash 22 maja 1831 zwycięstwo wojsk polskich
bitwa pod Ostrołęką ndash 26 maja 1831 przegrana przez wojska polskie
bitwa pod Rajgrodem ndash 29 maja 1831 zwycięstwo wojsk polskich
Wyprawa Jankowskiego
bitwa pod Budziskami ndash 19 czerwca 1831 zwycięstwo wojsk polskich
bitwa pod Łysobykami ndash 19 czerwca 1831 zwycięstwo wojsk polskich
Inne
bitwa pod Sokołowem Podlaskim ndash 21 kwietnia 1831 zwycięstwo wojsk polskich
bitwa pod Kuflewem ndash 25 kwietnia 1831 bitwa nierozstrzygnięta
I bitwa pod Mińskiem Mazowieckim ndash 26 kwietnia 1831 bitwa nierozstrzygnięta
bitwa pod Uchaniami ndash 11-12 czerwca 1831
I bitwa pod Wilnem ndash 19 czerwca 1831 przegrana przez wojska polskie
bitwa pod Szawlami ndash 8 lipca 1831 przegrana przez wojska polskie
III bitwa pod Kałuszynem ndash 10 lipca 1831 wygrana
II bitwa pod Mińskiem Mazowieckim ndash 14 lipca 1831 bitwa nierozstrzygnięta
bitwa pod Iłżą ndash 9 sierpnia 1831 zwycięstwo wojsk polskich
bitwa pod Gniewoszowem ndash 9 sierpnia 1831 przegrana przez wojska polskie
II bitwa pod Wilnem ndash 17 sierpnia 1831 przegrana przez wojska polskie
bitwa pod Rogoźnicą ndash 29 sierpnia 1831 zwycięstwo wojsk polskich
szturm Warszawy ndash 6-7 września 1831 zajęcie miasta przez Rosjan (min obrona
reduty Ordona i reduty Wolskiej)
Zobacz też
Zobacz w Wikiźroacutedłach tekst
Powstanie listopadowe
Zobacz w Wikicytatach kolekcję cytatoacutew Powstanie listopadowe
Wodzowie naczelni powstania listopadowego
Generałowie polscy powstania listopadowego
Powstańcy listopadowi
Powstanie listopadowe na ziemiach zabranych
Joacutezefa Rostkowska
Powstanie narodu polskiego w roku 1830 i 1831
Sprzysiężenie Wysockiego
Czwartacy
dukat powstańczy
Dzień Podchorążego
Emilia Plater
Polska pod zaborami
Rząd Narodowy
Uchwała Sejmu o detronizacji Mikołaja I
Polska Odznaka Zaszczytna za Zasługi Wojenne
Medal za Wzięcie Szturmem Warszawy w 1831 roku
Gwiazda Wytrwałości
Kalendarium historii Polski
Pieśni powstania listopadowego
Uwagi
1
Nigdy nie udowodniono że Mikołaj I zamierzał woacutewczas interweniować w Europie
zachodniej Co więcej konstytucja Kroacutelestwa Polskiego zabraniała używania armii polskiej
poza jego granicami Bardziej prawdopodobne jest że już woacutewczas liczył się z wybuchem
powstania w Polsce Nie można nawet wykluczyć że powstanie to zostało sprowokowane
przez Rosję ktoacutera mogła wykorzystać dogodną sytuację międzynarodową do zniszczenia
autonomii Kroacutelestwa
Powstanie wybuchło w najmniej sprzyjających okolicznościach gdy Rosjanie ogłosili i
rozpoczęli już przeprowadzanie mobilizacji alarmowej
Pełniący obowiązki
4 Od 25 września sprawował też najwyższą władzę cywilną
Przypisy
1
Okońska A Marcin Zaleski malarz Warszawy Warszawa 1990 s 48ndash51 77 ISBN 83-
03-03152-X
Stefan Kieniewicz Andrzej Zahorski Władysław Zajewski Trzy powstania narodowe
Warszawa 1992 s 273
Stefan Kieniewicz Andrzej Zahorski Władysław Zajewski Trzy powstania narodowe
Warszawa 1992 s 274
Wacław Tokarz Wojna polsko-rosyjska 1830 i 1831 Warszawa 1993 passim
Tego dnia poddała się twierdza w Zamościu ostatni punkt oporu powstańcoacutew
Sławomir Węgrzynowicz Patrioci i zdrajcy Społeczeństwo Kroacutelestwa Polskiego wobec
mikołajowskiej polityki Rosji w latach 1846-1856 Krakoacutew 2014 s 34
180 lat temu Watykan potępił powstanie listopadowe (pol) Wirtualna Polska [dostęp
2015-02-12]
Za Pamiętnik Piotra Wysockiego Warszawa Redakcja Wydawnictw WAT 2006 s 35-
36 ISBN 8389399342
Wacław Tokarz Wojna polsko-rosyjska 1830 i 1831 Warszawa 1993 s 89
Wacław Tokarz Wojna polsko-rosyjska 1830 i 1831 Warszawa 1993 s 137
Już 7 grudnia Mikołaj I wydał rozkaz wkroczenia w granice Kroacutelestwa Polskiego
korpusu gen Grigorija Rosena
Franciszka Ramotowska Władze centralne Powstania Listopadowego 18301831 r w
Archiwum Akt Dawnych w Warszawie przewodnik po zasobie t II Epoka porozbiorowa
Warszawa 1998 s 347
Władysław Lewandowski 1959 darr s 162
E Callier Bitwy i potyczki stoczone przez wojsko polskie w roku 1831 Drukarnia
Dziennika Poznańskiego Poznań 1887 s 1-2
Wacław Tokarz Wojna polsko-rosyjska 1830 i 1831 Warszawa 1993 s 274 Ludwik
Bazylow Polacy w Petersburgu 1984 s 187
Jan Kucharzewski Od białego do czerwonego caratu t I Warszawa 1998 s 153
Janusz Szczepański Społeczeństwo Mazowsza Poacutełnocnego wobec Powstania
Listopadowego Rocznik Mazowiecki T 15 2003 s 50-51
Formacje podobne do jegroacutew złożone z myśliwych ndash obytych z odprzodową bronią
gwintowaną umożliwiającą prowadzenie precyzyjnego ognia powyżej 100 m W oacutewczesnym
wojsku stosowano odprzodową broń gładkolufową np karabin wz 1777 i jego rosyjskie
wersje np wz 1809 w celu szybszego ładowania ndash zob ładunek
Wacław Tokarz Wojna polsko-rosyjska 1830 i 1831 Warszawa 1993 s 231
Jacek Feduszka Powstanie Listopadowe na Litwie i Żmudzi w Teka Kom Hist OL
PAN 2004 1 s 110ndash160 Stefan Kieniewicz Andrzej Zahorski Władysław Zajewski Trzy
powstania narodowe Warszawa 1992 s 224-229 Wacław Tokarz Wojna polsko-rosyjska
1830 i 1831 Warszawa 1993 s 226-232
Wacław Tokarz Wojna polsko-rosyjska 1830 i 1831 Warszawa 1993 s 105-107
Franciszka Ramotowska Rząd Tymczasowy Kroacutelestwa Polskiego (Engla) w Archiwum
Głoacutewne Akt Dawnych w Warszawie przewodnik po zasobie t II Epoka porozbiorowa
Warszawa 1998 s 153
Franciszka Ramotowska Rząd Tymczasowy Kroacutelestwa Polskiego (Engla) w Archiwum
Głoacutewne Akt Dawnych w Warszawie przewodnik po zasobie t II Epoka porozbiorowa
Warszawa 1998 s 152-153
Solidarność 1830 Niemcy i Polacy po Powstaniu Listopadowym Warszawa 2005 s
159-161
Ireneusz Ihnatowicz Andrzej Biernat Vademecum do badań nad historią XIX i XX
wieku Warszawa 2003 s 483
Encyklopedia PWN ndash Hauke Maurycy
27 Marek Tarczyński Generalicja powstania listopadowego Wyd MON 1988
Bibliografia
Diariusz sejmu z r1830-1831 Krakoacutew M Rostworowski 1907
Wyboacuter źroacutedeł do powstania listopadowego oprac J Dutkiewicz Wrocław 1957
Powstanie listopadowe 1830-1831 Dzieje wewnętrzne Militaria Europa wobec
powstania pod red W Zajewskiego Warszawa 1980
Edmund Callier Bitwy i potyczki stoczone przez wojsko polskie w roku 1831 1887
Tomasz Chludziński Szlakami powstania listopadowego Warszawa 1985
Tadeusz Edward Domański Epoka Powstania Listopadowego Lublin 2000
Z Gołba Rozwoacutej władz Kroacutelestwa Polskiego w okresie powstania listopadowego
Wrocław 1971
Romuald Kaczmarek Skoro już ndash to należało się bić Powstanie Listopadowe
bdquoNajwyższy Czasrdquo 1996 nr 49 s 21
Stefan Kieniewicz Andrzej Zahorski Władysław Zajewski Trzy powstania
narodowe kościuszkowskie listopadowe i styczniowe Warszawa 1994
Henryk Kocoacutej Niemcy a Powstanie Listopadowe Warszawa 1970
Jerzy Łojek Szanse powstania listopadowego rozważania historyczne Warszawa
1986
Tomasz Łubieński Bić się czy nie bić O polskich powstaniach wyd 3 Krakoacutew 1989
Franciszka Ramotowska Władze Centralne Powstania Listopadowego 18301831 r
[w] Archiwum Głoacutewne Akt Dawnych w Warszawie Przewodnik po zasobie t 2
Epoka porozbiorowa pod red F Ramotowskiej Warszawa 1998 s 337ndash366
W Rostocki Rola wodzoacutew naczelnych w powstaniu listopadowym Studium
historyczno-prawne Wrocław 1955
Marek Tarczyński Generalicja powstania listopadowego Warszawa 1980
Feliks Wrotnowski Powstanie na Wołyniu Podolu i Ukrainie w roku 1831 Paryż
1837-1838
Xięga Pamiątkowa w 50-letnią rocznicę powstania roku 1830 zawierająca spis
imienny dowoacutedzcoacutew i sztabs-oficeroacutew tudzież oficeroacutew podoficeroacutew i żołnierzy Armii
Polskiej w tymż roku krzyżem wojskowym bdquoVirtuti Militariirdquo ozdobionych 1881
Aleksander Zaborowski Wojna na Litwie w roku 1831
Janina Znamirowska Liryka Powstania Listopadowego Warszawa 1930
Henryk Żaliński Stracone szanse Wielka Emigracja o powstaniu listopadowym
Warszawa Wydawnictwo MON 1982 ISBN 83-11-06829-1
Władysław Lewandowski Uczestnicy powstania listopadowego opowiadają
Warszawa PZWSZ 1959
Linki zewnętrzne
Noc Listopadowa wiersz Bazylego Bukolika
Powstanie Listopadowe ndash Wojna niewykorzystanych możliwości ndash Inne Oblicza
Historii
Powstanie listopadowe ndash Serwis bdquoKonflikty Zbrojnerdquo
Szefowie sztabu głoacutewnego
gen bryg Joacutezef Mroziński
gen bryg Wojciech Chrzanowski
gen bryg Ignacy Prądzyński[c]
gen dyw Tomasz Łubieński
gen bryg Jakub Lewiński
Kwatermistrzowie generalni
gen art Maurycy Hauke zamordowany za odmowę przyłączenia się do powstania[26]
gen dyw Jan Chrzciciel de Grandville Malletski
gen bryg Ignacy Prądzyński
płk Marcin Klemensowski[c]
gen bryg Ignacy Prądzyński
gen bryg Klemens Kołaczkowski
gen dyw Ignacy Prądzyński
płk Marcin Klemensowski
Generałowie dyżurni
gen dyw Joacutezef Rautenstrauch
gen bryg Franciszek Morawski
Dowoacutedcy jazdy
gen jazdy Aleksander Rożniecki
gen dyw Jan Weyssenhoff
Dowoacutedcy piechoty
gen piechoty Stanisław Potocki zamordowany za odmowę uczestnictwa w powstaniu
Źroacutedła[27]
Bitwy powstania listopadowego
Bitwa pod Stoczkiem 1831 mal Jan Rosen
Olszynka Grochowska 1831 mal Wojciech Kossak
Bitwa pod Ostrołęką 1831 mal Juliusz Kossak
Satyryczny rysunek pt bdquoPorządek zapanował w Warszawierdquo
Położenie oddziałoacutew polskich i rosyjskich podczas I bitwy pod Wawrem 19 II 1831
Walki odwrotowe (ofensywa rosyjska na Warszawę)
bitwa pod Stoczkiem ndash 14 lutego 1831 zwycięstwo wojsk polskich
bitwa pod Dobrem ndash 17 lutego 1831 zwycięstwo wojsk polskich
I bitwa pod Kałuszynem ndash 17 lutego 1831 nierozstrzygnięta
I bitwa pod Wawrem ndash 19 lutego 1831 zwycięstwo wojsk polskich
bitwa pod Białołęką ndash 24 lutego ndash 25 lutego 1831 zwycięstwo wojsk polskich
bitwa o Olszynkę Grochowską ndash 25 lutego 1831 bitwa nierozstrzygnięta taktyczne
zwycięstwo wojsk polskich
Ofensywa Dwernickiego
bitwa pod Nową Wsią ndash 19 lutego 1831 zwycięstwo wojsk polskich
bitwa pod Puławami ndash 2 marca 1831 zwycięstwo wojsk polskich
bitwa pod Kurowem ndash 3 marca 1831 zwycięstwo wojsk polskich
bitwa pod Poryckiem ndash 11 kwietnia 1831 zwycięstwo wojsk polskich
bitwa pod Boremlem ndash 18 kwietnia ndash 19 kwietnia 1831 zwycięstwo wojsk polskich
Ofensywa Prądzyńskiego (na szosie brzeskiej)
II bitwa pod Wawrem ndash 31 marca 1831 zwycięstwo wojsk polskich
bitwa pod Dębem Wielkim ndash 31 marca 1831 zwycięstwo wojsk polskich
II bitwa pod Kałuszynem ndash 2 kwietnia 1831 zwycięstwo wojsk polskich
bitwa pod Domanicami ndash 10 kwietnia 1831 zwycięstwo wojsk polskich
bitwa pod Iganiami ndash 10 kwietnia 1831 zwycięstwo wojsk polskich
Ofensywa Sierawskiego
bitwa pod Wronowem ndash 17 kwietnia 1831 przegrana przez wojska polskie
bitwa pod Kazimierzem Dolnym ndash 18 kwietnia 1831 przegrana przez wojska polskie
Bitwy ugrupowań partyzanckich
bitwa pod Nowogrodem ndash 23 lutego 1831 zwycięstwo wojsk polskich
bitwa pod Kiejdanami ndash 29 kwietnia 1831 roku zwycięstwo wojsk polskich
bitwa pod Połągą ndash 10 maja ndash 14 maja 1831 przegrana przez wojska polskie
bitwa pod Daszowem ndash 14 maja 1831 przegrana przez wojska polskie
bitwa pod Mariampolem ndash 22 kwietnia 1831 przegrana wojsk polskich
Wyprawa Chrzanowskiego
bitwa pod Firlejem ndash 9 maja 1831 zwycięstwo wojsk polskich
Bitwa pod Lubartowem ndash 10 maja 1831 bitwa nierozstrzygnięta
Wyprawa na gwardie cesarskie
bitwa pod Jędrzejowem ndash 13 maja 1831 zwycięstwo wojsk polskich
bitwa pod Tykocinem ndash 21 maja 1831 zwycięstwo wojsk polskich
bitwa pod Nurem ndash 22 maja 1831 zwycięstwo wojsk polskich
bitwa pod Ostrołęką ndash 26 maja 1831 przegrana przez wojska polskie
bitwa pod Rajgrodem ndash 29 maja 1831 zwycięstwo wojsk polskich
Wyprawa Jankowskiego
bitwa pod Budziskami ndash 19 czerwca 1831 zwycięstwo wojsk polskich
bitwa pod Łysobykami ndash 19 czerwca 1831 zwycięstwo wojsk polskich
Inne
bitwa pod Sokołowem Podlaskim ndash 21 kwietnia 1831 zwycięstwo wojsk polskich
bitwa pod Kuflewem ndash 25 kwietnia 1831 bitwa nierozstrzygnięta
I bitwa pod Mińskiem Mazowieckim ndash 26 kwietnia 1831 bitwa nierozstrzygnięta
bitwa pod Uchaniami ndash 11-12 czerwca 1831
I bitwa pod Wilnem ndash 19 czerwca 1831 przegrana przez wojska polskie
bitwa pod Szawlami ndash 8 lipca 1831 przegrana przez wojska polskie
III bitwa pod Kałuszynem ndash 10 lipca 1831 wygrana
II bitwa pod Mińskiem Mazowieckim ndash 14 lipca 1831 bitwa nierozstrzygnięta
bitwa pod Iłżą ndash 9 sierpnia 1831 zwycięstwo wojsk polskich
bitwa pod Gniewoszowem ndash 9 sierpnia 1831 przegrana przez wojska polskie
II bitwa pod Wilnem ndash 17 sierpnia 1831 przegrana przez wojska polskie
bitwa pod Rogoźnicą ndash 29 sierpnia 1831 zwycięstwo wojsk polskich
szturm Warszawy ndash 6-7 września 1831 zajęcie miasta przez Rosjan (min obrona
reduty Ordona i reduty Wolskiej)
Zobacz też
Zobacz w Wikiźroacutedłach tekst
Powstanie listopadowe
Zobacz w Wikicytatach kolekcję cytatoacutew Powstanie listopadowe
Wodzowie naczelni powstania listopadowego
Generałowie polscy powstania listopadowego
Powstańcy listopadowi
Powstanie listopadowe na ziemiach zabranych
Joacutezefa Rostkowska
Powstanie narodu polskiego w roku 1830 i 1831
Sprzysiężenie Wysockiego
Czwartacy
dukat powstańczy
Dzień Podchorążego
Emilia Plater
Polska pod zaborami
Rząd Narodowy
Uchwała Sejmu o detronizacji Mikołaja I
Polska Odznaka Zaszczytna za Zasługi Wojenne
Medal za Wzięcie Szturmem Warszawy w 1831 roku
Gwiazda Wytrwałości
Kalendarium historii Polski
Pieśni powstania listopadowego
Uwagi
1
Nigdy nie udowodniono że Mikołaj I zamierzał woacutewczas interweniować w Europie
zachodniej Co więcej konstytucja Kroacutelestwa Polskiego zabraniała używania armii polskiej
poza jego granicami Bardziej prawdopodobne jest że już woacutewczas liczył się z wybuchem
powstania w Polsce Nie można nawet wykluczyć że powstanie to zostało sprowokowane
przez Rosję ktoacutera mogła wykorzystać dogodną sytuację międzynarodową do zniszczenia
autonomii Kroacutelestwa
Powstanie wybuchło w najmniej sprzyjających okolicznościach gdy Rosjanie ogłosili i
rozpoczęli już przeprowadzanie mobilizacji alarmowej
Pełniący obowiązki
4 Od 25 września sprawował też najwyższą władzę cywilną
Przypisy
1
Okońska A Marcin Zaleski malarz Warszawy Warszawa 1990 s 48ndash51 77 ISBN 83-
03-03152-X
Stefan Kieniewicz Andrzej Zahorski Władysław Zajewski Trzy powstania narodowe
Warszawa 1992 s 273
Stefan Kieniewicz Andrzej Zahorski Władysław Zajewski Trzy powstania narodowe
Warszawa 1992 s 274
Wacław Tokarz Wojna polsko-rosyjska 1830 i 1831 Warszawa 1993 passim
Tego dnia poddała się twierdza w Zamościu ostatni punkt oporu powstańcoacutew
Sławomir Węgrzynowicz Patrioci i zdrajcy Społeczeństwo Kroacutelestwa Polskiego wobec
mikołajowskiej polityki Rosji w latach 1846-1856 Krakoacutew 2014 s 34
180 lat temu Watykan potępił powstanie listopadowe (pol) Wirtualna Polska [dostęp
2015-02-12]
Za Pamiętnik Piotra Wysockiego Warszawa Redakcja Wydawnictw WAT 2006 s 35-
36 ISBN 8389399342
Wacław Tokarz Wojna polsko-rosyjska 1830 i 1831 Warszawa 1993 s 89
Wacław Tokarz Wojna polsko-rosyjska 1830 i 1831 Warszawa 1993 s 137
Już 7 grudnia Mikołaj I wydał rozkaz wkroczenia w granice Kroacutelestwa Polskiego
korpusu gen Grigorija Rosena
Franciszka Ramotowska Władze centralne Powstania Listopadowego 18301831 r w
Archiwum Akt Dawnych w Warszawie przewodnik po zasobie t II Epoka porozbiorowa
Warszawa 1998 s 347
Władysław Lewandowski 1959 darr s 162
E Callier Bitwy i potyczki stoczone przez wojsko polskie w roku 1831 Drukarnia
Dziennika Poznańskiego Poznań 1887 s 1-2
Wacław Tokarz Wojna polsko-rosyjska 1830 i 1831 Warszawa 1993 s 274 Ludwik
Bazylow Polacy w Petersburgu 1984 s 187
Jan Kucharzewski Od białego do czerwonego caratu t I Warszawa 1998 s 153
Janusz Szczepański Społeczeństwo Mazowsza Poacutełnocnego wobec Powstania
Listopadowego Rocznik Mazowiecki T 15 2003 s 50-51
Formacje podobne do jegroacutew złożone z myśliwych ndash obytych z odprzodową bronią
gwintowaną umożliwiającą prowadzenie precyzyjnego ognia powyżej 100 m W oacutewczesnym
wojsku stosowano odprzodową broń gładkolufową np karabin wz 1777 i jego rosyjskie
wersje np wz 1809 w celu szybszego ładowania ndash zob ładunek
Wacław Tokarz Wojna polsko-rosyjska 1830 i 1831 Warszawa 1993 s 231
Jacek Feduszka Powstanie Listopadowe na Litwie i Żmudzi w Teka Kom Hist OL
PAN 2004 1 s 110ndash160 Stefan Kieniewicz Andrzej Zahorski Władysław Zajewski Trzy
powstania narodowe Warszawa 1992 s 224-229 Wacław Tokarz Wojna polsko-rosyjska
1830 i 1831 Warszawa 1993 s 226-232
Wacław Tokarz Wojna polsko-rosyjska 1830 i 1831 Warszawa 1993 s 105-107
Franciszka Ramotowska Rząd Tymczasowy Kroacutelestwa Polskiego (Engla) w Archiwum
Głoacutewne Akt Dawnych w Warszawie przewodnik po zasobie t II Epoka porozbiorowa
Warszawa 1998 s 153
Franciszka Ramotowska Rząd Tymczasowy Kroacutelestwa Polskiego (Engla) w Archiwum
Głoacutewne Akt Dawnych w Warszawie przewodnik po zasobie t II Epoka porozbiorowa
Warszawa 1998 s 152-153
Solidarność 1830 Niemcy i Polacy po Powstaniu Listopadowym Warszawa 2005 s
159-161
Ireneusz Ihnatowicz Andrzej Biernat Vademecum do badań nad historią XIX i XX
wieku Warszawa 2003 s 483
Encyklopedia PWN ndash Hauke Maurycy
27 Marek Tarczyński Generalicja powstania listopadowego Wyd MON 1988
Bibliografia
Diariusz sejmu z r1830-1831 Krakoacutew M Rostworowski 1907
Wyboacuter źroacutedeł do powstania listopadowego oprac J Dutkiewicz Wrocław 1957
Powstanie listopadowe 1830-1831 Dzieje wewnętrzne Militaria Europa wobec
powstania pod red W Zajewskiego Warszawa 1980
Edmund Callier Bitwy i potyczki stoczone przez wojsko polskie w roku 1831 1887
Tomasz Chludziński Szlakami powstania listopadowego Warszawa 1985
Tadeusz Edward Domański Epoka Powstania Listopadowego Lublin 2000
Z Gołba Rozwoacutej władz Kroacutelestwa Polskiego w okresie powstania listopadowego
Wrocław 1971
Romuald Kaczmarek Skoro już ndash to należało się bić Powstanie Listopadowe
bdquoNajwyższy Czasrdquo 1996 nr 49 s 21
Stefan Kieniewicz Andrzej Zahorski Władysław Zajewski Trzy powstania
narodowe kościuszkowskie listopadowe i styczniowe Warszawa 1994
Henryk Kocoacutej Niemcy a Powstanie Listopadowe Warszawa 1970
Jerzy Łojek Szanse powstania listopadowego rozważania historyczne Warszawa
1986
Tomasz Łubieński Bić się czy nie bić O polskich powstaniach wyd 3 Krakoacutew 1989
Franciszka Ramotowska Władze Centralne Powstania Listopadowego 18301831 r
[w] Archiwum Głoacutewne Akt Dawnych w Warszawie Przewodnik po zasobie t 2
Epoka porozbiorowa pod red F Ramotowskiej Warszawa 1998 s 337ndash366
W Rostocki Rola wodzoacutew naczelnych w powstaniu listopadowym Studium
historyczno-prawne Wrocław 1955
Marek Tarczyński Generalicja powstania listopadowego Warszawa 1980
Feliks Wrotnowski Powstanie na Wołyniu Podolu i Ukrainie w roku 1831 Paryż
1837-1838
Xięga Pamiątkowa w 50-letnią rocznicę powstania roku 1830 zawierająca spis
imienny dowoacutedzcoacutew i sztabs-oficeroacutew tudzież oficeroacutew podoficeroacutew i żołnierzy Armii
Polskiej w tymż roku krzyżem wojskowym bdquoVirtuti Militariirdquo ozdobionych 1881
Aleksander Zaborowski Wojna na Litwie w roku 1831
Janina Znamirowska Liryka Powstania Listopadowego Warszawa 1930
Henryk Żaliński Stracone szanse Wielka Emigracja o powstaniu listopadowym
Warszawa Wydawnictwo MON 1982 ISBN 83-11-06829-1
Władysław Lewandowski Uczestnicy powstania listopadowego opowiadają
Warszawa PZWSZ 1959
Linki zewnętrzne
Noc Listopadowa wiersz Bazylego Bukolika
Powstanie Listopadowe ndash Wojna niewykorzystanych możliwości ndash Inne Oblicza
Historii
Powstanie listopadowe ndash Serwis bdquoKonflikty Zbrojnerdquo
Olszynka Grochowska 1831 mal Wojciech Kossak
Bitwa pod Ostrołęką 1831 mal Juliusz Kossak
Satyryczny rysunek pt bdquoPorządek zapanował w Warszawierdquo
Położenie oddziałoacutew polskich i rosyjskich podczas I bitwy pod Wawrem 19 II 1831
Walki odwrotowe (ofensywa rosyjska na Warszawę)
bitwa pod Stoczkiem ndash 14 lutego 1831 zwycięstwo wojsk polskich
bitwa pod Dobrem ndash 17 lutego 1831 zwycięstwo wojsk polskich
I bitwa pod Kałuszynem ndash 17 lutego 1831 nierozstrzygnięta
I bitwa pod Wawrem ndash 19 lutego 1831 zwycięstwo wojsk polskich
bitwa pod Białołęką ndash 24 lutego ndash 25 lutego 1831 zwycięstwo wojsk polskich
bitwa o Olszynkę Grochowską ndash 25 lutego 1831 bitwa nierozstrzygnięta taktyczne
zwycięstwo wojsk polskich
Ofensywa Dwernickiego
bitwa pod Nową Wsią ndash 19 lutego 1831 zwycięstwo wojsk polskich
bitwa pod Puławami ndash 2 marca 1831 zwycięstwo wojsk polskich
bitwa pod Kurowem ndash 3 marca 1831 zwycięstwo wojsk polskich
bitwa pod Poryckiem ndash 11 kwietnia 1831 zwycięstwo wojsk polskich
bitwa pod Boremlem ndash 18 kwietnia ndash 19 kwietnia 1831 zwycięstwo wojsk polskich
Ofensywa Prądzyńskiego (na szosie brzeskiej)
II bitwa pod Wawrem ndash 31 marca 1831 zwycięstwo wojsk polskich
bitwa pod Dębem Wielkim ndash 31 marca 1831 zwycięstwo wojsk polskich
II bitwa pod Kałuszynem ndash 2 kwietnia 1831 zwycięstwo wojsk polskich
bitwa pod Domanicami ndash 10 kwietnia 1831 zwycięstwo wojsk polskich
bitwa pod Iganiami ndash 10 kwietnia 1831 zwycięstwo wojsk polskich
Ofensywa Sierawskiego
bitwa pod Wronowem ndash 17 kwietnia 1831 przegrana przez wojska polskie
bitwa pod Kazimierzem Dolnym ndash 18 kwietnia 1831 przegrana przez wojska polskie
Bitwy ugrupowań partyzanckich
bitwa pod Nowogrodem ndash 23 lutego 1831 zwycięstwo wojsk polskich
bitwa pod Kiejdanami ndash 29 kwietnia 1831 roku zwycięstwo wojsk polskich
bitwa pod Połągą ndash 10 maja ndash 14 maja 1831 przegrana przez wojska polskie
bitwa pod Daszowem ndash 14 maja 1831 przegrana przez wojska polskie
bitwa pod Mariampolem ndash 22 kwietnia 1831 przegrana wojsk polskich
Wyprawa Chrzanowskiego
bitwa pod Firlejem ndash 9 maja 1831 zwycięstwo wojsk polskich
Bitwa pod Lubartowem ndash 10 maja 1831 bitwa nierozstrzygnięta
Wyprawa na gwardie cesarskie
bitwa pod Jędrzejowem ndash 13 maja 1831 zwycięstwo wojsk polskich
bitwa pod Tykocinem ndash 21 maja 1831 zwycięstwo wojsk polskich
bitwa pod Nurem ndash 22 maja 1831 zwycięstwo wojsk polskich
bitwa pod Ostrołęką ndash 26 maja 1831 przegrana przez wojska polskie
bitwa pod Rajgrodem ndash 29 maja 1831 zwycięstwo wojsk polskich
Wyprawa Jankowskiego
bitwa pod Budziskami ndash 19 czerwca 1831 zwycięstwo wojsk polskich
bitwa pod Łysobykami ndash 19 czerwca 1831 zwycięstwo wojsk polskich
Inne
bitwa pod Sokołowem Podlaskim ndash 21 kwietnia 1831 zwycięstwo wojsk polskich
bitwa pod Kuflewem ndash 25 kwietnia 1831 bitwa nierozstrzygnięta
I bitwa pod Mińskiem Mazowieckim ndash 26 kwietnia 1831 bitwa nierozstrzygnięta
bitwa pod Uchaniami ndash 11-12 czerwca 1831
I bitwa pod Wilnem ndash 19 czerwca 1831 przegrana przez wojska polskie
bitwa pod Szawlami ndash 8 lipca 1831 przegrana przez wojska polskie
III bitwa pod Kałuszynem ndash 10 lipca 1831 wygrana
II bitwa pod Mińskiem Mazowieckim ndash 14 lipca 1831 bitwa nierozstrzygnięta
bitwa pod Iłżą ndash 9 sierpnia 1831 zwycięstwo wojsk polskich
bitwa pod Gniewoszowem ndash 9 sierpnia 1831 przegrana przez wojska polskie
II bitwa pod Wilnem ndash 17 sierpnia 1831 przegrana przez wojska polskie
bitwa pod Rogoźnicą ndash 29 sierpnia 1831 zwycięstwo wojsk polskich
szturm Warszawy ndash 6-7 września 1831 zajęcie miasta przez Rosjan (min obrona
reduty Ordona i reduty Wolskiej)
Zobacz też
Zobacz w Wikiźroacutedłach tekst
Powstanie listopadowe
Zobacz w Wikicytatach kolekcję cytatoacutew Powstanie listopadowe
Wodzowie naczelni powstania listopadowego
Generałowie polscy powstania listopadowego
Powstańcy listopadowi
Powstanie listopadowe na ziemiach zabranych
Joacutezefa Rostkowska
Powstanie narodu polskiego w roku 1830 i 1831
Sprzysiężenie Wysockiego
Czwartacy
dukat powstańczy
Dzień Podchorążego
Emilia Plater
Polska pod zaborami
Rząd Narodowy
Uchwała Sejmu o detronizacji Mikołaja I
Polska Odznaka Zaszczytna za Zasługi Wojenne
Medal za Wzięcie Szturmem Warszawy w 1831 roku
Gwiazda Wytrwałości
Kalendarium historii Polski
Pieśni powstania listopadowego
Uwagi
1
Nigdy nie udowodniono że Mikołaj I zamierzał woacutewczas interweniować w Europie
zachodniej Co więcej konstytucja Kroacutelestwa Polskiego zabraniała używania armii polskiej
poza jego granicami Bardziej prawdopodobne jest że już woacutewczas liczył się z wybuchem
powstania w Polsce Nie można nawet wykluczyć że powstanie to zostało sprowokowane
przez Rosję ktoacutera mogła wykorzystać dogodną sytuację międzynarodową do zniszczenia
autonomii Kroacutelestwa
Powstanie wybuchło w najmniej sprzyjających okolicznościach gdy Rosjanie ogłosili i
rozpoczęli już przeprowadzanie mobilizacji alarmowej
Pełniący obowiązki
4 Od 25 września sprawował też najwyższą władzę cywilną
Przypisy
1
Okońska A Marcin Zaleski malarz Warszawy Warszawa 1990 s 48ndash51 77 ISBN 83-
03-03152-X
Stefan Kieniewicz Andrzej Zahorski Władysław Zajewski Trzy powstania narodowe
Warszawa 1992 s 273
Stefan Kieniewicz Andrzej Zahorski Władysław Zajewski Trzy powstania narodowe
Warszawa 1992 s 274
Wacław Tokarz Wojna polsko-rosyjska 1830 i 1831 Warszawa 1993 passim
Tego dnia poddała się twierdza w Zamościu ostatni punkt oporu powstańcoacutew
Sławomir Węgrzynowicz Patrioci i zdrajcy Społeczeństwo Kroacutelestwa Polskiego wobec
mikołajowskiej polityki Rosji w latach 1846-1856 Krakoacutew 2014 s 34
180 lat temu Watykan potępił powstanie listopadowe (pol) Wirtualna Polska [dostęp
2015-02-12]
Za Pamiętnik Piotra Wysockiego Warszawa Redakcja Wydawnictw WAT 2006 s 35-
36 ISBN 8389399342
Wacław Tokarz Wojna polsko-rosyjska 1830 i 1831 Warszawa 1993 s 89
Wacław Tokarz Wojna polsko-rosyjska 1830 i 1831 Warszawa 1993 s 137
Już 7 grudnia Mikołaj I wydał rozkaz wkroczenia w granice Kroacutelestwa Polskiego
korpusu gen Grigorija Rosena
Franciszka Ramotowska Władze centralne Powstania Listopadowego 18301831 r w
Archiwum Akt Dawnych w Warszawie przewodnik po zasobie t II Epoka porozbiorowa
Warszawa 1998 s 347
Władysław Lewandowski 1959 darr s 162
E Callier Bitwy i potyczki stoczone przez wojsko polskie w roku 1831 Drukarnia
Dziennika Poznańskiego Poznań 1887 s 1-2
Wacław Tokarz Wojna polsko-rosyjska 1830 i 1831 Warszawa 1993 s 274 Ludwik
Bazylow Polacy w Petersburgu 1984 s 187
Jan Kucharzewski Od białego do czerwonego caratu t I Warszawa 1998 s 153
Janusz Szczepański Społeczeństwo Mazowsza Poacutełnocnego wobec Powstania
Listopadowego Rocznik Mazowiecki T 15 2003 s 50-51
Formacje podobne do jegroacutew złożone z myśliwych ndash obytych z odprzodową bronią
gwintowaną umożliwiającą prowadzenie precyzyjnego ognia powyżej 100 m W oacutewczesnym
wojsku stosowano odprzodową broń gładkolufową np karabin wz 1777 i jego rosyjskie
wersje np wz 1809 w celu szybszego ładowania ndash zob ładunek
Wacław Tokarz Wojna polsko-rosyjska 1830 i 1831 Warszawa 1993 s 231
Jacek Feduszka Powstanie Listopadowe na Litwie i Żmudzi w Teka Kom Hist OL
PAN 2004 1 s 110ndash160 Stefan Kieniewicz Andrzej Zahorski Władysław Zajewski Trzy
powstania narodowe Warszawa 1992 s 224-229 Wacław Tokarz Wojna polsko-rosyjska
1830 i 1831 Warszawa 1993 s 226-232
Wacław Tokarz Wojna polsko-rosyjska 1830 i 1831 Warszawa 1993 s 105-107
Franciszka Ramotowska Rząd Tymczasowy Kroacutelestwa Polskiego (Engla) w Archiwum
Głoacutewne Akt Dawnych w Warszawie przewodnik po zasobie t II Epoka porozbiorowa
Warszawa 1998 s 153
Franciszka Ramotowska Rząd Tymczasowy Kroacutelestwa Polskiego (Engla) w Archiwum
Głoacutewne Akt Dawnych w Warszawie przewodnik po zasobie t II Epoka porozbiorowa
Warszawa 1998 s 152-153
Solidarność 1830 Niemcy i Polacy po Powstaniu Listopadowym Warszawa 2005 s
159-161
Ireneusz Ihnatowicz Andrzej Biernat Vademecum do badań nad historią XIX i XX
wieku Warszawa 2003 s 483
Encyklopedia PWN ndash Hauke Maurycy
27 Marek Tarczyński Generalicja powstania listopadowego Wyd MON 1988
Bibliografia
Diariusz sejmu z r1830-1831 Krakoacutew M Rostworowski 1907
Wyboacuter źroacutedeł do powstania listopadowego oprac J Dutkiewicz Wrocław 1957
Powstanie listopadowe 1830-1831 Dzieje wewnętrzne Militaria Europa wobec
powstania pod red W Zajewskiego Warszawa 1980
Edmund Callier Bitwy i potyczki stoczone przez wojsko polskie w roku 1831 1887
Tomasz Chludziński Szlakami powstania listopadowego Warszawa 1985
Tadeusz Edward Domański Epoka Powstania Listopadowego Lublin 2000
Z Gołba Rozwoacutej władz Kroacutelestwa Polskiego w okresie powstania listopadowego
Wrocław 1971
Romuald Kaczmarek Skoro już ndash to należało się bić Powstanie Listopadowe
bdquoNajwyższy Czasrdquo 1996 nr 49 s 21
Stefan Kieniewicz Andrzej Zahorski Władysław Zajewski Trzy powstania
narodowe kościuszkowskie listopadowe i styczniowe Warszawa 1994
Henryk Kocoacutej Niemcy a Powstanie Listopadowe Warszawa 1970
Jerzy Łojek Szanse powstania listopadowego rozważania historyczne Warszawa
1986
Tomasz Łubieński Bić się czy nie bić O polskich powstaniach wyd 3 Krakoacutew 1989
Franciszka Ramotowska Władze Centralne Powstania Listopadowego 18301831 r
[w] Archiwum Głoacutewne Akt Dawnych w Warszawie Przewodnik po zasobie t 2
Epoka porozbiorowa pod red F Ramotowskiej Warszawa 1998 s 337ndash366
W Rostocki Rola wodzoacutew naczelnych w powstaniu listopadowym Studium
historyczno-prawne Wrocław 1955
Marek Tarczyński Generalicja powstania listopadowego Warszawa 1980
Feliks Wrotnowski Powstanie na Wołyniu Podolu i Ukrainie w roku 1831 Paryż
1837-1838
Xięga Pamiątkowa w 50-letnią rocznicę powstania roku 1830 zawierająca spis
imienny dowoacutedzcoacutew i sztabs-oficeroacutew tudzież oficeroacutew podoficeroacutew i żołnierzy Armii
Polskiej w tymż roku krzyżem wojskowym bdquoVirtuti Militariirdquo ozdobionych 1881
Aleksander Zaborowski Wojna na Litwie w roku 1831
Janina Znamirowska Liryka Powstania Listopadowego Warszawa 1930
Henryk Żaliński Stracone szanse Wielka Emigracja o powstaniu listopadowym
Warszawa Wydawnictwo MON 1982 ISBN 83-11-06829-1
Władysław Lewandowski Uczestnicy powstania listopadowego opowiadają
Warszawa PZWSZ 1959
Linki zewnętrzne
Noc Listopadowa wiersz Bazylego Bukolika
Powstanie Listopadowe ndash Wojna niewykorzystanych możliwości ndash Inne Oblicza
Historii
Powstanie listopadowe ndash Serwis bdquoKonflikty Zbrojnerdquo
bitwa o Olszynkę Grochowską ndash 25 lutego 1831 bitwa nierozstrzygnięta taktyczne
zwycięstwo wojsk polskich
Ofensywa Dwernickiego
bitwa pod Nową Wsią ndash 19 lutego 1831 zwycięstwo wojsk polskich
bitwa pod Puławami ndash 2 marca 1831 zwycięstwo wojsk polskich
bitwa pod Kurowem ndash 3 marca 1831 zwycięstwo wojsk polskich
bitwa pod Poryckiem ndash 11 kwietnia 1831 zwycięstwo wojsk polskich
bitwa pod Boremlem ndash 18 kwietnia ndash 19 kwietnia 1831 zwycięstwo wojsk polskich
Ofensywa Prądzyńskiego (na szosie brzeskiej)
II bitwa pod Wawrem ndash 31 marca 1831 zwycięstwo wojsk polskich
bitwa pod Dębem Wielkim ndash 31 marca 1831 zwycięstwo wojsk polskich
II bitwa pod Kałuszynem ndash 2 kwietnia 1831 zwycięstwo wojsk polskich
bitwa pod Domanicami ndash 10 kwietnia 1831 zwycięstwo wojsk polskich
bitwa pod Iganiami ndash 10 kwietnia 1831 zwycięstwo wojsk polskich
Ofensywa Sierawskiego
bitwa pod Wronowem ndash 17 kwietnia 1831 przegrana przez wojska polskie
bitwa pod Kazimierzem Dolnym ndash 18 kwietnia 1831 przegrana przez wojska polskie
Bitwy ugrupowań partyzanckich
bitwa pod Nowogrodem ndash 23 lutego 1831 zwycięstwo wojsk polskich
bitwa pod Kiejdanami ndash 29 kwietnia 1831 roku zwycięstwo wojsk polskich
bitwa pod Połągą ndash 10 maja ndash 14 maja 1831 przegrana przez wojska polskie
bitwa pod Daszowem ndash 14 maja 1831 przegrana przez wojska polskie
bitwa pod Mariampolem ndash 22 kwietnia 1831 przegrana wojsk polskich
Wyprawa Chrzanowskiego
bitwa pod Firlejem ndash 9 maja 1831 zwycięstwo wojsk polskich
Bitwa pod Lubartowem ndash 10 maja 1831 bitwa nierozstrzygnięta
Wyprawa na gwardie cesarskie
bitwa pod Jędrzejowem ndash 13 maja 1831 zwycięstwo wojsk polskich
bitwa pod Tykocinem ndash 21 maja 1831 zwycięstwo wojsk polskich
bitwa pod Nurem ndash 22 maja 1831 zwycięstwo wojsk polskich
bitwa pod Ostrołęką ndash 26 maja 1831 przegrana przez wojska polskie
bitwa pod Rajgrodem ndash 29 maja 1831 zwycięstwo wojsk polskich
Wyprawa Jankowskiego
bitwa pod Budziskami ndash 19 czerwca 1831 zwycięstwo wojsk polskich
bitwa pod Łysobykami ndash 19 czerwca 1831 zwycięstwo wojsk polskich
Inne
bitwa pod Sokołowem Podlaskim ndash 21 kwietnia 1831 zwycięstwo wojsk polskich
bitwa pod Kuflewem ndash 25 kwietnia 1831 bitwa nierozstrzygnięta
I bitwa pod Mińskiem Mazowieckim ndash 26 kwietnia 1831 bitwa nierozstrzygnięta
bitwa pod Uchaniami ndash 11-12 czerwca 1831
I bitwa pod Wilnem ndash 19 czerwca 1831 przegrana przez wojska polskie
bitwa pod Szawlami ndash 8 lipca 1831 przegrana przez wojska polskie
III bitwa pod Kałuszynem ndash 10 lipca 1831 wygrana
II bitwa pod Mińskiem Mazowieckim ndash 14 lipca 1831 bitwa nierozstrzygnięta
bitwa pod Iłżą ndash 9 sierpnia 1831 zwycięstwo wojsk polskich
bitwa pod Gniewoszowem ndash 9 sierpnia 1831 przegrana przez wojska polskie
II bitwa pod Wilnem ndash 17 sierpnia 1831 przegrana przez wojska polskie
bitwa pod Rogoźnicą ndash 29 sierpnia 1831 zwycięstwo wojsk polskich
szturm Warszawy ndash 6-7 września 1831 zajęcie miasta przez Rosjan (min obrona
reduty Ordona i reduty Wolskiej)
Zobacz też
Zobacz w Wikiźroacutedłach tekst
Powstanie listopadowe
Zobacz w Wikicytatach kolekcję cytatoacutew Powstanie listopadowe
Wodzowie naczelni powstania listopadowego
Generałowie polscy powstania listopadowego
Powstańcy listopadowi
Powstanie listopadowe na ziemiach zabranych
Joacutezefa Rostkowska
Powstanie narodu polskiego w roku 1830 i 1831
Sprzysiężenie Wysockiego
Czwartacy
dukat powstańczy
Dzień Podchorążego
Emilia Plater
Polska pod zaborami
Rząd Narodowy
Uchwała Sejmu o detronizacji Mikołaja I
Polska Odznaka Zaszczytna za Zasługi Wojenne
Medal za Wzięcie Szturmem Warszawy w 1831 roku
Gwiazda Wytrwałości
Kalendarium historii Polski
Pieśni powstania listopadowego
Uwagi
1
Nigdy nie udowodniono że Mikołaj I zamierzał woacutewczas interweniować w Europie
zachodniej Co więcej konstytucja Kroacutelestwa Polskiego zabraniała używania armii polskiej
poza jego granicami Bardziej prawdopodobne jest że już woacutewczas liczył się z wybuchem
powstania w Polsce Nie można nawet wykluczyć że powstanie to zostało sprowokowane
przez Rosję ktoacutera mogła wykorzystać dogodną sytuację międzynarodową do zniszczenia
autonomii Kroacutelestwa
Powstanie wybuchło w najmniej sprzyjających okolicznościach gdy Rosjanie ogłosili i
rozpoczęli już przeprowadzanie mobilizacji alarmowej
Pełniący obowiązki
4 Od 25 września sprawował też najwyższą władzę cywilną
Przypisy
1
Okońska A Marcin Zaleski malarz Warszawy Warszawa 1990 s 48ndash51 77 ISBN 83-
03-03152-X
Stefan Kieniewicz Andrzej Zahorski Władysław Zajewski Trzy powstania narodowe
Warszawa 1992 s 273
Stefan Kieniewicz Andrzej Zahorski Władysław Zajewski Trzy powstania narodowe
Warszawa 1992 s 274
Wacław Tokarz Wojna polsko-rosyjska 1830 i 1831 Warszawa 1993 passim
Tego dnia poddała się twierdza w Zamościu ostatni punkt oporu powstańcoacutew
Sławomir Węgrzynowicz Patrioci i zdrajcy Społeczeństwo Kroacutelestwa Polskiego wobec
mikołajowskiej polityki Rosji w latach 1846-1856 Krakoacutew 2014 s 34
180 lat temu Watykan potępił powstanie listopadowe (pol) Wirtualna Polska [dostęp
2015-02-12]
Za Pamiętnik Piotra Wysockiego Warszawa Redakcja Wydawnictw WAT 2006 s 35-
36 ISBN 8389399342
Wacław Tokarz Wojna polsko-rosyjska 1830 i 1831 Warszawa 1993 s 89
Wacław Tokarz Wojna polsko-rosyjska 1830 i 1831 Warszawa 1993 s 137
Już 7 grudnia Mikołaj I wydał rozkaz wkroczenia w granice Kroacutelestwa Polskiego
korpusu gen Grigorija Rosena
Franciszka Ramotowska Władze centralne Powstania Listopadowego 18301831 r w
Archiwum Akt Dawnych w Warszawie przewodnik po zasobie t II Epoka porozbiorowa
Warszawa 1998 s 347
Władysław Lewandowski 1959 darr s 162
E Callier Bitwy i potyczki stoczone przez wojsko polskie w roku 1831 Drukarnia
Dziennika Poznańskiego Poznań 1887 s 1-2
Wacław Tokarz Wojna polsko-rosyjska 1830 i 1831 Warszawa 1993 s 274 Ludwik
Bazylow Polacy w Petersburgu 1984 s 187
Jan Kucharzewski Od białego do czerwonego caratu t I Warszawa 1998 s 153
Janusz Szczepański Społeczeństwo Mazowsza Poacutełnocnego wobec Powstania
Listopadowego Rocznik Mazowiecki T 15 2003 s 50-51
Formacje podobne do jegroacutew złożone z myśliwych ndash obytych z odprzodową bronią
gwintowaną umożliwiającą prowadzenie precyzyjnego ognia powyżej 100 m W oacutewczesnym
wojsku stosowano odprzodową broń gładkolufową np karabin wz 1777 i jego rosyjskie
wersje np wz 1809 w celu szybszego ładowania ndash zob ładunek
Wacław Tokarz Wojna polsko-rosyjska 1830 i 1831 Warszawa 1993 s 231
Jacek Feduszka Powstanie Listopadowe na Litwie i Żmudzi w Teka Kom Hist OL
PAN 2004 1 s 110ndash160 Stefan Kieniewicz Andrzej Zahorski Władysław Zajewski Trzy
powstania narodowe Warszawa 1992 s 224-229 Wacław Tokarz Wojna polsko-rosyjska
1830 i 1831 Warszawa 1993 s 226-232
Wacław Tokarz Wojna polsko-rosyjska 1830 i 1831 Warszawa 1993 s 105-107
Franciszka Ramotowska Rząd Tymczasowy Kroacutelestwa Polskiego (Engla) w Archiwum
Głoacutewne Akt Dawnych w Warszawie przewodnik po zasobie t II Epoka porozbiorowa
Warszawa 1998 s 153
Franciszka Ramotowska Rząd Tymczasowy Kroacutelestwa Polskiego (Engla) w Archiwum
Głoacutewne Akt Dawnych w Warszawie przewodnik po zasobie t II Epoka porozbiorowa
Warszawa 1998 s 152-153
Solidarność 1830 Niemcy i Polacy po Powstaniu Listopadowym Warszawa 2005 s
159-161
Ireneusz Ihnatowicz Andrzej Biernat Vademecum do badań nad historią XIX i XX
wieku Warszawa 2003 s 483
Encyklopedia PWN ndash Hauke Maurycy
27 Marek Tarczyński Generalicja powstania listopadowego Wyd MON 1988
Bibliografia
Diariusz sejmu z r1830-1831 Krakoacutew M Rostworowski 1907
Wyboacuter źroacutedeł do powstania listopadowego oprac J Dutkiewicz Wrocław 1957
Powstanie listopadowe 1830-1831 Dzieje wewnętrzne Militaria Europa wobec
powstania pod red W Zajewskiego Warszawa 1980
Edmund Callier Bitwy i potyczki stoczone przez wojsko polskie w roku 1831 1887
Tomasz Chludziński Szlakami powstania listopadowego Warszawa 1985
Tadeusz Edward Domański Epoka Powstania Listopadowego Lublin 2000
Z Gołba Rozwoacutej władz Kroacutelestwa Polskiego w okresie powstania listopadowego
Wrocław 1971
Romuald Kaczmarek Skoro już ndash to należało się bić Powstanie Listopadowe
bdquoNajwyższy Czasrdquo 1996 nr 49 s 21
Stefan Kieniewicz Andrzej Zahorski Władysław Zajewski Trzy powstania
narodowe kościuszkowskie listopadowe i styczniowe Warszawa 1994
Henryk Kocoacutej Niemcy a Powstanie Listopadowe Warszawa 1970
Jerzy Łojek Szanse powstania listopadowego rozważania historyczne Warszawa
1986
Tomasz Łubieński Bić się czy nie bić O polskich powstaniach wyd 3 Krakoacutew 1989
Franciszka Ramotowska Władze Centralne Powstania Listopadowego 18301831 r
[w] Archiwum Głoacutewne Akt Dawnych w Warszawie Przewodnik po zasobie t 2
Epoka porozbiorowa pod red F Ramotowskiej Warszawa 1998 s 337ndash366
W Rostocki Rola wodzoacutew naczelnych w powstaniu listopadowym Studium
historyczno-prawne Wrocław 1955
Marek Tarczyński Generalicja powstania listopadowego Warszawa 1980
Feliks Wrotnowski Powstanie na Wołyniu Podolu i Ukrainie w roku 1831 Paryż
1837-1838
Xięga Pamiątkowa w 50-letnią rocznicę powstania roku 1830 zawierająca spis
imienny dowoacutedzcoacutew i sztabs-oficeroacutew tudzież oficeroacutew podoficeroacutew i żołnierzy Armii
Polskiej w tymż roku krzyżem wojskowym bdquoVirtuti Militariirdquo ozdobionych 1881
Aleksander Zaborowski Wojna na Litwie w roku 1831
Janina Znamirowska Liryka Powstania Listopadowego Warszawa 1930
Henryk Żaliński Stracone szanse Wielka Emigracja o powstaniu listopadowym
Warszawa Wydawnictwo MON 1982 ISBN 83-11-06829-1
Władysław Lewandowski Uczestnicy powstania listopadowego opowiadają
Warszawa PZWSZ 1959
Linki zewnętrzne
Noc Listopadowa wiersz Bazylego Bukolika
Powstanie Listopadowe ndash Wojna niewykorzystanych możliwości ndash Inne Oblicza
Historii
Powstanie listopadowe ndash Serwis bdquoKonflikty Zbrojnerdquo
Inne
bitwa pod Sokołowem Podlaskim ndash 21 kwietnia 1831 zwycięstwo wojsk polskich
bitwa pod Kuflewem ndash 25 kwietnia 1831 bitwa nierozstrzygnięta
I bitwa pod Mińskiem Mazowieckim ndash 26 kwietnia 1831 bitwa nierozstrzygnięta
bitwa pod Uchaniami ndash 11-12 czerwca 1831
I bitwa pod Wilnem ndash 19 czerwca 1831 przegrana przez wojska polskie
bitwa pod Szawlami ndash 8 lipca 1831 przegrana przez wojska polskie
III bitwa pod Kałuszynem ndash 10 lipca 1831 wygrana
II bitwa pod Mińskiem Mazowieckim ndash 14 lipca 1831 bitwa nierozstrzygnięta
bitwa pod Iłżą ndash 9 sierpnia 1831 zwycięstwo wojsk polskich
bitwa pod Gniewoszowem ndash 9 sierpnia 1831 przegrana przez wojska polskie
II bitwa pod Wilnem ndash 17 sierpnia 1831 przegrana przez wojska polskie
bitwa pod Rogoźnicą ndash 29 sierpnia 1831 zwycięstwo wojsk polskich
szturm Warszawy ndash 6-7 września 1831 zajęcie miasta przez Rosjan (min obrona
reduty Ordona i reduty Wolskiej)
Zobacz też
Zobacz w Wikiźroacutedłach tekst
Powstanie listopadowe
Zobacz w Wikicytatach kolekcję cytatoacutew Powstanie listopadowe
Wodzowie naczelni powstania listopadowego
Generałowie polscy powstania listopadowego
Powstańcy listopadowi
Powstanie listopadowe na ziemiach zabranych
Joacutezefa Rostkowska
Powstanie narodu polskiego w roku 1830 i 1831
Sprzysiężenie Wysockiego
Czwartacy
dukat powstańczy
Dzień Podchorążego
Emilia Plater
Polska pod zaborami
Rząd Narodowy
Uchwała Sejmu o detronizacji Mikołaja I
Polska Odznaka Zaszczytna za Zasługi Wojenne
Medal za Wzięcie Szturmem Warszawy w 1831 roku
Gwiazda Wytrwałości
Kalendarium historii Polski
Pieśni powstania listopadowego
Uwagi
1
Nigdy nie udowodniono że Mikołaj I zamierzał woacutewczas interweniować w Europie
zachodniej Co więcej konstytucja Kroacutelestwa Polskiego zabraniała używania armii polskiej
poza jego granicami Bardziej prawdopodobne jest że już woacutewczas liczył się z wybuchem
powstania w Polsce Nie można nawet wykluczyć że powstanie to zostało sprowokowane
przez Rosję ktoacutera mogła wykorzystać dogodną sytuację międzynarodową do zniszczenia
autonomii Kroacutelestwa
Powstanie wybuchło w najmniej sprzyjających okolicznościach gdy Rosjanie ogłosili i
rozpoczęli już przeprowadzanie mobilizacji alarmowej
Pełniący obowiązki
4 Od 25 września sprawował też najwyższą władzę cywilną
Przypisy
1
Okońska A Marcin Zaleski malarz Warszawy Warszawa 1990 s 48ndash51 77 ISBN 83-
03-03152-X
Stefan Kieniewicz Andrzej Zahorski Władysław Zajewski Trzy powstania narodowe
Warszawa 1992 s 273
Stefan Kieniewicz Andrzej Zahorski Władysław Zajewski Trzy powstania narodowe
Warszawa 1992 s 274
Wacław Tokarz Wojna polsko-rosyjska 1830 i 1831 Warszawa 1993 passim
Tego dnia poddała się twierdza w Zamościu ostatni punkt oporu powstańcoacutew
Sławomir Węgrzynowicz Patrioci i zdrajcy Społeczeństwo Kroacutelestwa Polskiego wobec
mikołajowskiej polityki Rosji w latach 1846-1856 Krakoacutew 2014 s 34
180 lat temu Watykan potępił powstanie listopadowe (pol) Wirtualna Polska [dostęp
2015-02-12]
Za Pamiętnik Piotra Wysockiego Warszawa Redakcja Wydawnictw WAT 2006 s 35-
36 ISBN 8389399342
Wacław Tokarz Wojna polsko-rosyjska 1830 i 1831 Warszawa 1993 s 89
Wacław Tokarz Wojna polsko-rosyjska 1830 i 1831 Warszawa 1993 s 137
Już 7 grudnia Mikołaj I wydał rozkaz wkroczenia w granice Kroacutelestwa Polskiego
korpusu gen Grigorija Rosena
Franciszka Ramotowska Władze centralne Powstania Listopadowego 18301831 r w
Archiwum Akt Dawnych w Warszawie przewodnik po zasobie t II Epoka porozbiorowa
Warszawa 1998 s 347
Władysław Lewandowski 1959 darr s 162
E Callier Bitwy i potyczki stoczone przez wojsko polskie w roku 1831 Drukarnia
Dziennika Poznańskiego Poznań 1887 s 1-2
Wacław Tokarz Wojna polsko-rosyjska 1830 i 1831 Warszawa 1993 s 274 Ludwik
Bazylow Polacy w Petersburgu 1984 s 187
Jan Kucharzewski Od białego do czerwonego caratu t I Warszawa 1998 s 153
Janusz Szczepański Społeczeństwo Mazowsza Poacutełnocnego wobec Powstania
Listopadowego Rocznik Mazowiecki T 15 2003 s 50-51
Formacje podobne do jegroacutew złożone z myśliwych ndash obytych z odprzodową bronią
gwintowaną umożliwiającą prowadzenie precyzyjnego ognia powyżej 100 m W oacutewczesnym
wojsku stosowano odprzodową broń gładkolufową np karabin wz 1777 i jego rosyjskie
wersje np wz 1809 w celu szybszego ładowania ndash zob ładunek
Wacław Tokarz Wojna polsko-rosyjska 1830 i 1831 Warszawa 1993 s 231
Jacek Feduszka Powstanie Listopadowe na Litwie i Żmudzi w Teka Kom Hist OL
PAN 2004 1 s 110ndash160 Stefan Kieniewicz Andrzej Zahorski Władysław Zajewski Trzy
powstania narodowe Warszawa 1992 s 224-229 Wacław Tokarz Wojna polsko-rosyjska
1830 i 1831 Warszawa 1993 s 226-232
Wacław Tokarz Wojna polsko-rosyjska 1830 i 1831 Warszawa 1993 s 105-107
Franciszka Ramotowska Rząd Tymczasowy Kroacutelestwa Polskiego (Engla) w Archiwum
Głoacutewne Akt Dawnych w Warszawie przewodnik po zasobie t II Epoka porozbiorowa
Warszawa 1998 s 153
Franciszka Ramotowska Rząd Tymczasowy Kroacutelestwa Polskiego (Engla) w Archiwum
Głoacutewne Akt Dawnych w Warszawie przewodnik po zasobie t II Epoka porozbiorowa
Warszawa 1998 s 152-153
Solidarność 1830 Niemcy i Polacy po Powstaniu Listopadowym Warszawa 2005 s
159-161
Ireneusz Ihnatowicz Andrzej Biernat Vademecum do badań nad historią XIX i XX
wieku Warszawa 2003 s 483
Encyklopedia PWN ndash Hauke Maurycy
27 Marek Tarczyński Generalicja powstania listopadowego Wyd MON 1988
Bibliografia
Diariusz sejmu z r1830-1831 Krakoacutew M Rostworowski 1907
Wyboacuter źroacutedeł do powstania listopadowego oprac J Dutkiewicz Wrocław 1957
Powstanie listopadowe 1830-1831 Dzieje wewnętrzne Militaria Europa wobec
powstania pod red W Zajewskiego Warszawa 1980
Edmund Callier Bitwy i potyczki stoczone przez wojsko polskie w roku 1831 1887
Tomasz Chludziński Szlakami powstania listopadowego Warszawa 1985
Tadeusz Edward Domański Epoka Powstania Listopadowego Lublin 2000
Z Gołba Rozwoacutej władz Kroacutelestwa Polskiego w okresie powstania listopadowego
Wrocław 1971
Romuald Kaczmarek Skoro już ndash to należało się bić Powstanie Listopadowe
bdquoNajwyższy Czasrdquo 1996 nr 49 s 21
Stefan Kieniewicz Andrzej Zahorski Władysław Zajewski Trzy powstania
narodowe kościuszkowskie listopadowe i styczniowe Warszawa 1994
Henryk Kocoacutej Niemcy a Powstanie Listopadowe Warszawa 1970
Jerzy Łojek Szanse powstania listopadowego rozważania historyczne Warszawa
1986
Tomasz Łubieński Bić się czy nie bić O polskich powstaniach wyd 3 Krakoacutew 1989
Franciszka Ramotowska Władze Centralne Powstania Listopadowego 18301831 r
[w] Archiwum Głoacutewne Akt Dawnych w Warszawie Przewodnik po zasobie t 2
Epoka porozbiorowa pod red F Ramotowskiej Warszawa 1998 s 337ndash366
W Rostocki Rola wodzoacutew naczelnych w powstaniu listopadowym Studium
historyczno-prawne Wrocław 1955
Marek Tarczyński Generalicja powstania listopadowego Warszawa 1980
Feliks Wrotnowski Powstanie na Wołyniu Podolu i Ukrainie w roku 1831 Paryż
1837-1838
Xięga Pamiątkowa w 50-letnią rocznicę powstania roku 1830 zawierająca spis
imienny dowoacutedzcoacutew i sztabs-oficeroacutew tudzież oficeroacutew podoficeroacutew i żołnierzy Armii
Polskiej w tymż roku krzyżem wojskowym bdquoVirtuti Militariirdquo ozdobionych 1881
Aleksander Zaborowski Wojna na Litwie w roku 1831
Janina Znamirowska Liryka Powstania Listopadowego Warszawa 1930
Henryk Żaliński Stracone szanse Wielka Emigracja o powstaniu listopadowym
Warszawa Wydawnictwo MON 1982 ISBN 83-11-06829-1
Władysław Lewandowski Uczestnicy powstania listopadowego opowiadają
Warszawa PZWSZ 1959
Linki zewnętrzne
Noc Listopadowa wiersz Bazylego Bukolika
Powstanie Listopadowe ndash Wojna niewykorzystanych możliwości ndash Inne Oblicza
Historii
Powstanie listopadowe ndash Serwis bdquoKonflikty Zbrojnerdquo
Nigdy nie udowodniono że Mikołaj I zamierzał woacutewczas interweniować w Europie
zachodniej Co więcej konstytucja Kroacutelestwa Polskiego zabraniała używania armii polskiej
poza jego granicami Bardziej prawdopodobne jest że już woacutewczas liczył się z wybuchem
powstania w Polsce Nie można nawet wykluczyć że powstanie to zostało sprowokowane
przez Rosję ktoacutera mogła wykorzystać dogodną sytuację międzynarodową do zniszczenia
autonomii Kroacutelestwa
Powstanie wybuchło w najmniej sprzyjających okolicznościach gdy Rosjanie ogłosili i
rozpoczęli już przeprowadzanie mobilizacji alarmowej
Pełniący obowiązki
4 Od 25 września sprawował też najwyższą władzę cywilną
Przypisy
1
Okońska A Marcin Zaleski malarz Warszawy Warszawa 1990 s 48ndash51 77 ISBN 83-
03-03152-X
Stefan Kieniewicz Andrzej Zahorski Władysław Zajewski Trzy powstania narodowe
Warszawa 1992 s 273
Stefan Kieniewicz Andrzej Zahorski Władysław Zajewski Trzy powstania narodowe
Warszawa 1992 s 274
Wacław Tokarz Wojna polsko-rosyjska 1830 i 1831 Warszawa 1993 passim
Tego dnia poddała się twierdza w Zamościu ostatni punkt oporu powstańcoacutew
Sławomir Węgrzynowicz Patrioci i zdrajcy Społeczeństwo Kroacutelestwa Polskiego wobec
mikołajowskiej polityki Rosji w latach 1846-1856 Krakoacutew 2014 s 34
180 lat temu Watykan potępił powstanie listopadowe (pol) Wirtualna Polska [dostęp
2015-02-12]
Za Pamiętnik Piotra Wysockiego Warszawa Redakcja Wydawnictw WAT 2006 s 35-
36 ISBN 8389399342
Wacław Tokarz Wojna polsko-rosyjska 1830 i 1831 Warszawa 1993 s 89
Wacław Tokarz Wojna polsko-rosyjska 1830 i 1831 Warszawa 1993 s 137
Już 7 grudnia Mikołaj I wydał rozkaz wkroczenia w granice Kroacutelestwa Polskiego
korpusu gen Grigorija Rosena
Franciszka Ramotowska Władze centralne Powstania Listopadowego 18301831 r w
Archiwum Akt Dawnych w Warszawie przewodnik po zasobie t II Epoka porozbiorowa
Warszawa 1998 s 347
Władysław Lewandowski 1959 darr s 162
E Callier Bitwy i potyczki stoczone przez wojsko polskie w roku 1831 Drukarnia
Dziennika Poznańskiego Poznań 1887 s 1-2
Wacław Tokarz Wojna polsko-rosyjska 1830 i 1831 Warszawa 1993 s 274 Ludwik
Bazylow Polacy w Petersburgu 1984 s 187
Jan Kucharzewski Od białego do czerwonego caratu t I Warszawa 1998 s 153
Janusz Szczepański Społeczeństwo Mazowsza Poacutełnocnego wobec Powstania
Listopadowego Rocznik Mazowiecki T 15 2003 s 50-51
Formacje podobne do jegroacutew złożone z myśliwych ndash obytych z odprzodową bronią
gwintowaną umożliwiającą prowadzenie precyzyjnego ognia powyżej 100 m W oacutewczesnym
wojsku stosowano odprzodową broń gładkolufową np karabin wz 1777 i jego rosyjskie
wersje np wz 1809 w celu szybszego ładowania ndash zob ładunek
Wacław Tokarz Wojna polsko-rosyjska 1830 i 1831 Warszawa 1993 s 231
Jacek Feduszka Powstanie Listopadowe na Litwie i Żmudzi w Teka Kom Hist OL
PAN 2004 1 s 110ndash160 Stefan Kieniewicz Andrzej Zahorski Władysław Zajewski Trzy
powstania narodowe Warszawa 1992 s 224-229 Wacław Tokarz Wojna polsko-rosyjska
1830 i 1831 Warszawa 1993 s 226-232
Wacław Tokarz Wojna polsko-rosyjska 1830 i 1831 Warszawa 1993 s 105-107
Franciszka Ramotowska Rząd Tymczasowy Kroacutelestwa Polskiego (Engla) w Archiwum
Głoacutewne Akt Dawnych w Warszawie przewodnik po zasobie t II Epoka porozbiorowa
Warszawa 1998 s 153
Franciszka Ramotowska Rząd Tymczasowy Kroacutelestwa Polskiego (Engla) w Archiwum
Głoacutewne Akt Dawnych w Warszawie przewodnik po zasobie t II Epoka porozbiorowa
Warszawa 1998 s 152-153
Solidarność 1830 Niemcy i Polacy po Powstaniu Listopadowym Warszawa 2005 s
159-161
Ireneusz Ihnatowicz Andrzej Biernat Vademecum do badań nad historią XIX i XX
wieku Warszawa 2003 s 483
Encyklopedia PWN ndash Hauke Maurycy
27 Marek Tarczyński Generalicja powstania listopadowego Wyd MON 1988
Bibliografia
Diariusz sejmu z r1830-1831 Krakoacutew M Rostworowski 1907
Wyboacuter źroacutedeł do powstania listopadowego oprac J Dutkiewicz Wrocław 1957
Powstanie listopadowe 1830-1831 Dzieje wewnętrzne Militaria Europa wobec
powstania pod red W Zajewskiego Warszawa 1980
Edmund Callier Bitwy i potyczki stoczone przez wojsko polskie w roku 1831 1887
Tomasz Chludziński Szlakami powstania listopadowego Warszawa 1985
Tadeusz Edward Domański Epoka Powstania Listopadowego Lublin 2000
Z Gołba Rozwoacutej władz Kroacutelestwa Polskiego w okresie powstania listopadowego
Wrocław 1971
Romuald Kaczmarek Skoro już ndash to należało się bić Powstanie Listopadowe
bdquoNajwyższy Czasrdquo 1996 nr 49 s 21
Stefan Kieniewicz Andrzej Zahorski Władysław Zajewski Trzy powstania
narodowe kościuszkowskie listopadowe i styczniowe Warszawa 1994
Henryk Kocoacutej Niemcy a Powstanie Listopadowe Warszawa 1970
Jerzy Łojek Szanse powstania listopadowego rozważania historyczne Warszawa
1986
Tomasz Łubieński Bić się czy nie bić O polskich powstaniach wyd 3 Krakoacutew 1989
Franciszka Ramotowska Władze Centralne Powstania Listopadowego 18301831 r
[w] Archiwum Głoacutewne Akt Dawnych w Warszawie Przewodnik po zasobie t 2
Epoka porozbiorowa pod red F Ramotowskiej Warszawa 1998 s 337ndash366
W Rostocki Rola wodzoacutew naczelnych w powstaniu listopadowym Studium
historyczno-prawne Wrocław 1955
Marek Tarczyński Generalicja powstania listopadowego Warszawa 1980
Feliks Wrotnowski Powstanie na Wołyniu Podolu i Ukrainie w roku 1831 Paryż
1837-1838
Xięga Pamiątkowa w 50-letnią rocznicę powstania roku 1830 zawierająca spis
imienny dowoacutedzcoacutew i sztabs-oficeroacutew tudzież oficeroacutew podoficeroacutew i żołnierzy Armii
Polskiej w tymż roku krzyżem wojskowym bdquoVirtuti Militariirdquo ozdobionych 1881
Aleksander Zaborowski Wojna na Litwie w roku 1831
Janina Znamirowska Liryka Powstania Listopadowego Warszawa 1930
Henryk Żaliński Stracone szanse Wielka Emigracja o powstaniu listopadowym
Warszawa Wydawnictwo MON 1982 ISBN 83-11-06829-1
Władysław Lewandowski Uczestnicy powstania listopadowego opowiadają
Warszawa PZWSZ 1959
Linki zewnętrzne
Noc Listopadowa wiersz Bazylego Bukolika
Powstanie Listopadowe ndash Wojna niewykorzystanych możliwości ndash Inne Oblicza
Historii
Powstanie listopadowe ndash Serwis bdquoKonflikty Zbrojnerdquo
wojsku stosowano odprzodową broń gładkolufową np karabin wz 1777 i jego rosyjskie
wersje np wz 1809 w celu szybszego ładowania ndash zob ładunek
Wacław Tokarz Wojna polsko-rosyjska 1830 i 1831 Warszawa 1993 s 231
Jacek Feduszka Powstanie Listopadowe na Litwie i Żmudzi w Teka Kom Hist OL
PAN 2004 1 s 110ndash160 Stefan Kieniewicz Andrzej Zahorski Władysław Zajewski Trzy
powstania narodowe Warszawa 1992 s 224-229 Wacław Tokarz Wojna polsko-rosyjska
1830 i 1831 Warszawa 1993 s 226-232
Wacław Tokarz Wojna polsko-rosyjska 1830 i 1831 Warszawa 1993 s 105-107
Franciszka Ramotowska Rząd Tymczasowy Kroacutelestwa Polskiego (Engla) w Archiwum
Głoacutewne Akt Dawnych w Warszawie przewodnik po zasobie t II Epoka porozbiorowa
Warszawa 1998 s 153
Franciszka Ramotowska Rząd Tymczasowy Kroacutelestwa Polskiego (Engla) w Archiwum
Głoacutewne Akt Dawnych w Warszawie przewodnik po zasobie t II Epoka porozbiorowa
Warszawa 1998 s 152-153
Solidarność 1830 Niemcy i Polacy po Powstaniu Listopadowym Warszawa 2005 s
159-161
Ireneusz Ihnatowicz Andrzej Biernat Vademecum do badań nad historią XIX i XX
wieku Warszawa 2003 s 483
Encyklopedia PWN ndash Hauke Maurycy
27 Marek Tarczyński Generalicja powstania listopadowego Wyd MON 1988
Bibliografia
Diariusz sejmu z r1830-1831 Krakoacutew M Rostworowski 1907
Wyboacuter źroacutedeł do powstania listopadowego oprac J Dutkiewicz Wrocław 1957
Powstanie listopadowe 1830-1831 Dzieje wewnętrzne Militaria Europa wobec
powstania pod red W Zajewskiego Warszawa 1980
Edmund Callier Bitwy i potyczki stoczone przez wojsko polskie w roku 1831 1887
Tomasz Chludziński Szlakami powstania listopadowego Warszawa 1985
Tadeusz Edward Domański Epoka Powstania Listopadowego Lublin 2000
Z Gołba Rozwoacutej władz Kroacutelestwa Polskiego w okresie powstania listopadowego
Wrocław 1971
Romuald Kaczmarek Skoro już ndash to należało się bić Powstanie Listopadowe
bdquoNajwyższy Czasrdquo 1996 nr 49 s 21
Stefan Kieniewicz Andrzej Zahorski Władysław Zajewski Trzy powstania
narodowe kościuszkowskie listopadowe i styczniowe Warszawa 1994
Henryk Kocoacutej Niemcy a Powstanie Listopadowe Warszawa 1970
Jerzy Łojek Szanse powstania listopadowego rozważania historyczne Warszawa
1986
Tomasz Łubieński Bić się czy nie bić O polskich powstaniach wyd 3 Krakoacutew 1989
Franciszka Ramotowska Władze Centralne Powstania Listopadowego 18301831 r
[w] Archiwum Głoacutewne Akt Dawnych w Warszawie Przewodnik po zasobie t 2
Epoka porozbiorowa pod red F Ramotowskiej Warszawa 1998 s 337ndash366
W Rostocki Rola wodzoacutew naczelnych w powstaniu listopadowym Studium
historyczno-prawne Wrocław 1955
Marek Tarczyński Generalicja powstania listopadowego Warszawa 1980
Feliks Wrotnowski Powstanie na Wołyniu Podolu i Ukrainie w roku 1831 Paryż
1837-1838
Xięga Pamiątkowa w 50-letnią rocznicę powstania roku 1830 zawierająca spis
imienny dowoacutedzcoacutew i sztabs-oficeroacutew tudzież oficeroacutew podoficeroacutew i żołnierzy Armii
Polskiej w tymż roku krzyżem wojskowym bdquoVirtuti Militariirdquo ozdobionych 1881
Aleksander Zaborowski Wojna na Litwie w roku 1831
Janina Znamirowska Liryka Powstania Listopadowego Warszawa 1930
Henryk Żaliński Stracone szanse Wielka Emigracja o powstaniu listopadowym
Warszawa Wydawnictwo MON 1982 ISBN 83-11-06829-1
Władysław Lewandowski Uczestnicy powstania listopadowego opowiadają
Warszawa PZWSZ 1959
Linki zewnętrzne
Noc Listopadowa wiersz Bazylego Bukolika
Powstanie Listopadowe ndash Wojna niewykorzystanych możliwości ndash Inne Oblicza
Historii
Powstanie listopadowe ndash Serwis bdquoKonflikty Zbrojnerdquo
Xięga Pamiątkowa w 50-letnią rocznicę powstania roku 1830 zawierająca spis
imienny dowoacutedzcoacutew i sztabs-oficeroacutew tudzież oficeroacutew podoficeroacutew i żołnierzy Armii
Polskiej w tymż roku krzyżem wojskowym bdquoVirtuti Militariirdquo ozdobionych 1881
Aleksander Zaborowski Wojna na Litwie w roku 1831
Janina Znamirowska Liryka Powstania Listopadowego Warszawa 1930
Henryk Żaliński Stracone szanse Wielka Emigracja o powstaniu listopadowym
Warszawa Wydawnictwo MON 1982 ISBN 83-11-06829-1
Władysław Lewandowski Uczestnicy powstania listopadowego opowiadają
Warszawa PZWSZ 1959
Linki zewnętrzne
Noc Listopadowa wiersz Bazylego Bukolika
Powstanie Listopadowe ndash Wojna niewykorzystanych możliwości ndash Inne Oblicza
Historii
Powstanie listopadowe ndash Serwis bdquoKonflikty Zbrojnerdquo