PRACA SOCJALNA Z OSOBAMI UZALE ŻNIONYMI, W …kpss.lublin.pl/upload/modul_uzaleznienie.pdf · W rozdziale pierwszym przedstawiono charakterystykę uzale żnienia, szczególnie od

Priorytet I Programu Operacyjnego Kapitał Ludzki , „Zatrudnienie i integracja społeczna”

Projekt 1.20 - Podnoszenie kwalifikacji zawodowych pracowników pomocy i integracji społecznej

Komponent szkoleniowy – specjalizacja I i II stopnia w zawodzie pracownik socjalny

PRACA SOCJALNA Z OSOBAMI UZALE ŻNIONYMI,

W SZCZEGÓLNOŚCI OD ALKOHOLU I NARKOTYKÓW

SKRYPT DLA UCZESTNIKÓW SPECJALIZACJI II STOPNIA

W ZAWODZIE PRACOWNIK SOCJALNY

Lublin 2012

Współfinansowane przez Uni ę Europejsk ą w ramach Europejskiego Funduszu Społecznego

PRACA SOCJALNA Z OSOBAMI UZALE ŻNIONYMI

2

Redakcja: Iwona Grudzień-Bielaszewska,

Agnieszka Oparowska-Drąg

Recenzent: prof. zw. dr hab. Janusz Kirenko


3

SPIS TREŚCI

Iwona Grudzie ń-Bielaszewska – WSTĘP………………………………………………………………..…5

MODUŁ I

Interpersonalna charakterystyka uzale żnienia, w szczególno ści od alkoholu i narkotyków

Małgorzata Lipiec – Alkoholizm i narkomania jako problem społeczny…………………………………7

Małgorzata Lipiec - Specyfika działania środków zmieniających świadomość…………………………15

Małgorzata Lipiec - Specyfika działania alkoholu………………………………………………………….21

Jolanta Lesiewicz - Środowisko jako źródło stresu……………………………………….………………..26

Beata Kowalska - Prawo wobec osób uzależnionych.……….……………………………………………36

Agnieszka Oparowska-Dr ąg - Etiologia uzależnień……….…………………………………..……….…42

Agnieszka Oparowska-Dr ąg - Mechanizmy uzależnienia……………………………………………..…50

Agnieszka Oparowska-Dr ąg - Społeczne skutki uzależnień ……………………………….……………58

MODUŁ II

Metody pracy socjalnej, z uwzgl ędnieniem działa ń profilaktycznych z osobami uzależnionymi i ich rodzinami

Agnieszka Oparowska-Dr ąg - Wykorzystanie metod pracy socjalnej w profilaktyce uzależnień….67

Agnieszka Oparowska-Dr ąg - Diagnoza sytuacji osoby uzależnionej i jej rodziny…….…..…......…..73

Agnieszka Oparowska-Dr ąg - - Praca socjalna z osobą uzależnioną i jej rodziną………………...….78

Małgorzata Lipiec - Terapia osób uzależnionych i ich rodzin ………………………………………...….84

Agata Nied źwiecka- Stopyra – Programy profilaktyczne dla dzieci i młodzieży zagrożonej uzależnieniami……………………………………………………………………………………90


4

MODUŁ III

Instytucje terapii i wsparcia społecznego dla osób uzależnionych i ich rodzin

Agnieszka Oparowska-Dr ąg - Międzyinstytucjonalny system współpracy i wsparcia społecznego dla osób uzależnionych i ich rodzin…………………………………………………………………………..95

Jolanta Lesiewicz - Organizacja systemu wsparcia dla osób uzależnionych i ich rodzin…….……100

Małgorzata Lipiec - Instytucje i służby społeczne współdziałające w dziedzinie uzależnień………..106

Literatura ………………………………………………………………………………………………………109


5

WWssttęępp Oddajemy w ręce Uczestników specjalizacji II stopnia opracowanie, które jest

efektem wieloletnich doświadczeń w kształceniu pracowników socjalnych. Założeniem specjalizacji II stopnia w zawodzie pracownik socjalny, prowadzonej przez Kolegium jest podnoszenie poziomu wiedzy i umiejętności pracowników socjalnych poprzez przekazywanie informacji w oparciu o aktualny stan wiedzy w zakresie pracy socjalnej, oraz dynamicznie następujące zmiany w jej obszarze Od wielu lat autorzy – obok swoich podstawowych zajęć dydaktycznych realizowanych w Szkole, a następnie Kolegium Pracowników Służb Społecznych w Lublinie - prowadzą doskonalenie kadr pomocy społecznej. Szkolenia specjalizacyjne realizowane przez Kolegium cieszą się dużym uznaniem słuchaczy, jak również instytucji zlecających ich realizację.

Niniejsza publikacja została opracowana i wydana w ramach Projektu „Podnoszenie kwalifikacji zawodowych pracowników pomocy i integracji społecznej” – Program Operacyjny Kapitał Ludzki.

Część druga jest dopełnieniem zagadnień prezentowanych w podręczniku zawierającym minimum programowe dla specjalizacji II stopnia z przygotowania ogólnego. Może być jednocześnie niezależnym opracowaniem koncentrującym się na problematyce osób uzależnionych i ich rodzin.

W rozdziale pierwszym przedstawiono charakterystykę uzależnienia, szczególnie od alkoholu i narkotyków. Zakres problemów poruszanych w tej części obejmuje treści teoretyczne prezentowane w aspekcie medycznym, psychologicznym, prawnym oraz społecznym. Zaprezentowano mechanizmy uzależnienia, specyfikę działania alkoholu i środków zmieniających świadomość, jak również społeczne skutki uzależnień, z uwzględnieniem ich wpływu na funkcjonowanie rodziny.

W kolejnym – drugim rozdziale - scharakteryzowane zostały metody pracy socjalnej, z uwzględnieniem działań profilaktycznych, z osobami uzależnionymi i ich rodzinami. Autorzy prezentują rolę pracownika socjalnego w dokonywaniu prawidłowej diagnozy sytuacji rodziny z osobą uzależnioną. Specyfika pracy socjalnej z osobami uzależnionymi, sytuuje się na styku dwóch dziedzin: pomocy społecznej oraz opieki medycznej i terapeutycznej, dlatego tak ważna, w tym przypadku, wydaje się być współpraca pracownika socjalnego z instytucjami opieki zdrowotnej. Praca socjalna z rodzinami osób uzależnionych, wymaga z kolei, od pracownika socjalnego specyficznego podejścia do problemu uzależnienia w rodzinie, i nie powinna, nie może, ograniczać się tylko do przyznawania świadczeń pomocy społecznej. Ważnym elementem zapobieganiu uzależnieniom są programy profilaktyczne dla dzieci i młodzieży, dlatego wskazano obszary włączenia się instytucji pomocowych w te działania.

Trzeci rozdział dotyczy instytucji terapii i wsparcia społecznego dla osób z osobami uzależnionych i ich rodzin. Autorzy zwracają uwagę na rolę międzyinstytucjonalnego system współpracy i wsparcia społecznego dla osób uzależnionych i ich rodzin. Szczególnego znaczenia nabiera tutaj społeczność lokalna, w których funkcjonują osoby uzależnione i ich rodziny.

W założeniu skrypt ma służyć przede wszystkim pracownikom socjalnym, uczestniczącym w szkoleniu specjalizacyjnym II stopnia organizowanym przez Kolegium Pracowników Służb Społecznych w Lublinie, w przygotowaniu się do egzaminu przed Centralną Komisją Egzaminacyjną w Warszawie. Wyrażamy nadzieję, że lektura skryptu


6

wzbudzi niepokój twórczy, rozwinie potrzeby i ambicje samokształceniowe u pracowników socjalnych – absolwentów specjalizacji II stopnia w zakresie pracy socjalnej.

Konieczność przygotowania skryptu stała się również czynnikiem mobilizującym wykładowców, praktyków i teoretyków pomocy społecznej, skupionych przy Kolegium do zaprezentowania swoich wykładów w zwartej formie książkowej. Podręcznik jest owocem pracy zbiorowej, mimo to każdy z autorów ponosi odpowiedzialność za treści oraz merytoryczną poprawność redagowanych przez siebie tekstów

Wraz ze zmianą przepisów prawnych (mających nastąpić w krótkiej perspektywie czasu), zaistnieje zapewne potrzeba nowego spojrzenia i uzupełnienia prezentowanych w podręczniku treści. Oddawany do rąk czytelnika skrypt traktujemy, jako próbę usystematyzowania zagadnień, adekwatną do obecnego stanu wiedzy, obowiązującego w tym zakresie prawa oraz minimum programowego specjalizacji II stopnia.

Lublin styczeń 2012

Iwona Grudzień-Bielaszewska


7

MMOODDUUŁŁ II

IINNTTEERRDDYYSSCCYYPPLLIINNAARRNNAA CCHHAARRAAKKTTEERRYYSSTTYYKKAA UUZZAALLEEŻŻNNIIEENNIIAA,, WW SSZZCCZZEEGGÓÓLLNNOOŚŚCCII OODD AALLKKOOHHOOLLUU II NNAARRKKOOTTYYKKÓÓWW

11.. AAllkkoohhooll iizzmm ii nnaarrkkoommaanniiaa jjaakkoo pprroobblleemm ssppoołłeecczznnyy

Małgorzata Lipiec

1.1 Alkoholizm jako problem społeczny

Słowo alkohol pochodzi prawdopodobnie od jednego z dwóch arabskich słów, czyli „al-kuhl” (antymon, delikatny, drobny proszek) lub „al-ghoul” (zły duch). Nazwa „alkohol” dla określenia napoju używana jest od XVI wieku (B. Woronowicz 2009).

Alkohol spełnia cztery podstawowe funkcje:

• fizjologiczne (odżywcze, energetyczne, trawienne, przeciwbólowe);

• psychologiczne (zmniejszanie lęku, rozładowanie napięcia wewnętrznego, dodawanie odwagi, pobudzanie wiary w siebie, wspomaganie odnoszenia sukcesu);

• ekonomiczne (zapewnienie równowagi rynkowej, źródło dochodów państwa, sposób uzależnienia gospodarczego);

• społeczne (instrument władzy, służenie walce politycznej, manipulowanie grupami społecznymi i narodami, odnoszenie zwycięstwa politycznego, kształtowanie sytuacji społecznej dużych grup oraz struktur międzyludzkich) (E. Roman 2003).

Napoje alkoholowe różnią się od siebie takimi cechami, jak smak, zapach czy barwa. Łączy je związek chemiczny, który nazywany jest alkoholem etylowym (jego wzór chemiczny przyjmuje postać C2H5OH). W czystej postaci jest to bezbarwny płyn charakteryzujący się ostrym zapachem. Jego stężenie wynosi 95% w spirytusie, około 40% w wódce, około 12% w winie oraz około 5% w piwie.

Miarą konsumpcji alkoholu oraz wpływu na organizm człowieka jest jego stężenie we krwi. Za pomocą tego wskaźnika mierzy się poziom nietrzeźwości. Stężenie alkoholu we krwi zależy od kilku czynników: ilości oraz rodzaju spożytego alkoholu, indywidualnych cech osoby pijącej (np. wiek, płeć, waga) oraz czasu konsumpcji (K. Zajączkowski 2001).

Długa i bogata jest historia alkoholu, jego produkcji, różnorodnych postaci, sposobów podawania czy obyczajów picia, jednak krótkie i ubogie jest życie osoby uzależnionej od alkoholu, która swym nałogiem wpływa na obniżenie jakości życia nie tylko swojego ale i osób z którymi pozostaje w formalnych lub nieformalnych relacjach społecznych (członków rodziny i społeczności lokalnej) (C. Cekiera 1994; I. Niewiadomska, M. Sidorska-Głodowicz 2004; J. Lindenmeyer 2007).

Pojęcia „alkoholizm”, „alkoholik” często w literaturze przedmiotu i potocznym rozumieniu stosowane są nieprecyzyjnie. Nazwa „alkoholizm” używana jest zarówno, jako jednostka chorobowa, jak i w odniesieniu do całej grupy problemów z dziedziny medycznej, prawnej, psychologicznej czy społecznej. C. Cekiera (1994) podaje, iż alkoholizm w aspekcie:


8

• socjologicznym – jest zjawiskiem społecznym, stanowi przejaw i formę nieprzystosowania społecznego oraz uznawany jest za zjawisko społecznie niepożądane;

• medycznym – uzależnienie alkoholowe jest odrębna jednostką nozologiczną, objawem i zespołem chorobowym, wymagającym leczenia;

• psychologicznym – jest zaburzeniem w rozwoju jednostki, charakteryzuje się obniżeniem sprawności psychofizycznej, zmianą postaw i wartości, tendencją do agresji i samoagresji.

Alkoholizm według definicji Światowej Organizacji Zdrowia określany jest, jako „każda forma picia, która przekracza tradycje i zwyczaje stosowania alkoholu, wykraczającą poza istniejące w danej wspólnocie normy społeczne dotyczące picia towarzyskiego, zależne od czynników etiologicznych prowadzących do tego rodzaju zachowań i niezależnie od tego, w jakim stopniu te czynniki związane są z dziedzicznością, konstytucją i nabytymi wpływami patofizjologicznymi i metabolicznymi” (A. Nowak, E. Wysocka 2001, s. 78).

Termin „alkoholik” używany jest zarówno dla określenia osoby mającej poważne problemy wynikające z nadmiernego picia alkoholu, jak i dla osoby niebędącej uzależnioną, a u której uzależnienie dopiero się rozwija. Jedna z definicji ukazuje, iż alkoholik to „osoba pijąca nadmiernie, której uzależnienie od alkoholu osiąga poziom zauważalnych zaburzeń psychicznych lub wywiera niekorzystny wpływ na zdrowie fizyczne i psychiczne, relacje interpersonalne, funkcjonowanie społeczne i ekonomiczne; lub jest to osoba, która wykazuje oznaki zapowiadające taki rozwój wydarzeń” (G. Lowe, D.R. Foxcroft, B. Sibley 2000, s. 25).

J. Mellibruda (1997) podaje cechy charakteryzujące osobę uzależnioną. Nazywa je „klinicznym kanonem destrukcji alkoholowej”. Składają się na niego następujące fakty: „postępujące samoniszczenie alkoholika wskazujące na poważne uszkodzenie instynktu samozachowawczego; występowanie tzw. głodu alkoholowego, czyli pragnienia alkoholu o dużym nasileniu, dającego poczucie przymusu wewnętrznego; brak zdolności do skutecznej samokontroli powstrzymującej picie i powtarzające się niepowodzenia przy próbach zaprzestania picia; nasilający się stan cierpienia, osamotnienia i bezradności; koncentracja życia osobistego wokół picia alkoholu oraz głębokie uszkodzenie i rozerwanie podstawowych kontaktów społecznych pacjenta; gotowość do naruszania norm społecznych i wartości w sytuacjach ich konfliktu z dążeniem do picia”.

Zgodnie z definicją WHO (A. Gaberle 1993; Bilikiewicz 2001) choroba alkoholowa (uzależnienie od alkoholu, zespół zależności alkoholowej) to stan zmian psychicznych i fizycznych, wynikający z interakcji miedzy żywym organizmem a środkiem (alkoholem), charakteryzujący się szeregiem zachowań i objawów, w tym kompulsywnym przyjmowaniem środka w sposób stały lub okresowy w celu doznania jego efektów psychicznych lub dla uniknięcia złego samopoczucia wynikającego z braku środka. J. Fudała (2008) dodaje, iż uzależnienie od alkoholu jest następstwem długotrwałego szkodliwego spożywania alkoholu, w którym picie uzyskuje zdecydowane pierwszeństwo przed zachowaniami, które wcześniej były ważne dla osoby pijącej.

Alkoholizm, jako problem społeczny dotyczy kilku milionów ludzi w Polsce. Należą do nich nie tylko osoby nadmiernie pijące czy już uzależnione, ale także problemy i straty, jakie w związku z tym ponosi całe społeczeństwo, w szczególności środowisko lokalne, rodzinne czy zawodowe. Dane szacunkowe podają, iż szkody związane z nadużywaniem alkoholu obejmują ok. 10% populacji, a ich wymiar ekonomiczny jest oceniany na 3-5% produktu


9

narodowego brutto (J. Mellibruda 1996). J. Fudała (2008) podaje, iż około 16% dorosłych Polaków spożywa alkohol w sposób, który kwalifikuje ich do tzw. grupy ryzyka, czyli osób pijących alkohol w sposób ryzykowny i szkodliwy. Picie nadmierne, ryzykowne i szkodliwe występuje wtedy, gdy, osoba pije:

• za dużo – bezpośrednie skutki picia to krytyka ze strony otoczenia, zachowanie naruszające zasady postępowania, stwarzanie zagrożenia, dolegliwości fizyczne i psychiczne,

• za często – picie codziennie niewielkich dawek alkoholu przy stopniowym zwiększaniu dawki i rozdrażnieniu, gdy z jakichś zewnętrznych powodów regularność zostanie przerwana,

• w nieodpowiednich okolicznościach – w trakcie pracy, w czasie przyjmowania leków, prowadzenia pojazdów, obsługiwania maszyn, kobiety w czasie ciąży i karmienia (J. Koczberski 2007).

Spośród wszystkich pijących alkohol około 20% ponosi mniej lub bardziej poważne straty materialne, zdrowotne, społeczne, spowodowane przez sposób picia alkoholu. Tylko 3-5% wszystkich pijących alkohol to osoby cierpiące na chorobę alkoholową (J. Fudała 2008).

A. Gaberle (1993) i J. Fudała (2008) wskazują na stałe obniżanie wieku pierwszego kontaktu z alkoholem oraz na zwiększanie się konsumpcji alkoholu wśród młodzieży w wieku 14-19 lat. Ponadto 3-4 razy więcej alkoholu spożywają mężczyźni, jednak w ostatnich latach różnica w ilości pitego alkoholu przez kobiety i mężczyzn znacznie się zmniejszyła. Przestrzenny układ spożycia alkoholu w układzie miasto-wieś pokazuje, że średnia roczna konsumpcja na jednego mieszkańca jest mniej więcej równa na wsi i w mieście.

Analizując problematykę alkoholizmu, jako problemu społecznego A. Gaberle (1993) zwraca uwagę na straty, jakie ponosi społeczeństwo, takie jak:

• socjalizacyjne - ograniczenie lub wyłączenie zdolności człowieka uzależnionego do właściwego funkcjonowania i pełnienia ról społecznych w sferze rodzinnej, zawodowej, towarzyskiej oraz dostarczanie przez niego negatywnych wzorców zachowania dla następnych pokoleń;

• obyczajowe – poprzez utrzymywanie się mitów i stereotypów związanych z normami regulującymi spożywanie alkoholu, kiedy dochodzi u osoby do zinternalizowania oczekiwań o pozytywnym działaniu alkoholu;

• ekonomiczne - brak efektywności w pracy zawodowej oraz wydatki społeczne związane z leczeniem, terapią, profilaktyką uzależnień;

• powiązanie z innymi rodzajami patologii społecznej (samobójstwa, bezrobocie, prostytucja, przemoc w rodzinie, przestępczość)

Styl picia alkoholu uzależniony jest od różnych czynników. Jedna z klasyfikacji zakłada istnienie trzech typów osób uzależnionych od alkoholu:

• typ pierwszy cechuje późny początek uzależnienia, brak lub małe obciążenia rodzinne alkoholizmem, małe nasilenie głębokości uzależnienia, rzadkie występowanie chorób somatycznych i zaburzeń psychicznych;

• typ drugi charakteryzuje się następującymi cechami wczesny początek uzależnienia,


10

znaczne obciążenia rodzinne alkoholizmem, głęboki stopień uzależnienia, rzadkie występowanie chorób somatycznych i zaburzeń psychicznych;

• typ trzeci objawia się takimi właściwościami, jak wczesny wiek początku uzależnienia, małe obciążenia rodzinne uzależnieniem, głęboki stopień uzależnienia, częste występowanie zaburzeń psychicznych i chorób somatycznych (K. Gąsior 2005).

Wśród stylów picia alkoholu przez młodzież wyróżnia się styl związany z częstym, umiarkowanym piciem „społecznym”. Spożywanie alkoholu występuje często, w dużych ilościach, obserwowana jest tendencja do upijania się, ma miejsce zwykle w towarzystwie rówieśników, w weekendy lub podczas różnego typu imprez. Drugi model picia – problemowy – występuje wówczas, gdy spożywanie alkoholu powoduje kłopoty, np. związane ze szkołą, rodzicami, kolegami, policją czy też wywoływaniem bójek (K. Okulicz-Kozaryn, A. Borecka 1999).

J. Fudała (2008) proponuje, posługując się opracowanymi przez Światową Organizację Zdrowia limitami ilości spożywanego alkoholu oraz wynikami testu przesiewowego AUDIT wyróżnić następujące wzorce spożywania alkoholu:

• picie o niskim poziomie ryzyka – wzorzec spożywania alkoholu nie pociągający za sobą ryzyka poważnych konsekwencji zdrowotnych, psychologicznych i społecznych. Jednorazowe spożywanie małych dawek alkoholu (do 20 gram czystego alkoholu dziennie przez kobiety; do 40 gram przez mężczyzn),

• ryzykowne spożywanie alkoholu – to picie nadmiernych ilości alkoholu (jednorazowo i w określonym przedziale czasowym, 20-40 gram czystego alkoholu dziennie kobiety; 40-60 mężczyźni) nie pociągające za sobą aktualnie negatywnych konsekwencji, przy czym skutki te pojawią się, o ile model picia nie zostanie zmieniony,

• szkodliwe spożywanie alkoholu – opisywane jest, jako wzorzec picia, który powoduje szkody zdrowotne, fizyczne, psychiczne, społeczne, przy czym nie występuje uzależnienie od alkoholu (ponad 40 gram czystego alkoholu dziennie kobiety; ponad 60 gram mężczyźni),

• podejrzenie o uzależnienie od alkoholu – skierowanie do placówki leczenia uzależnienia od alkoholu celem dokonania szerszej diagnozy problemu.

Warto przytoczyć również klasyfikację stylów picia alkoholu opracowaną przez A. Kępińskiego (A. Nowak, E. Wysocka 2001). Autor wyróżnia pięć stosowanych powszechnie stylów. Typ neurasteniczny cechuje się piciem często, aczkolwiek w niedużych ilościach. Głównym motywem jest tutaj chęć poprawienia sobie nastroju w chwilach rozdrażnienia i zmęczenia. Styl kontaktywny wyróżnia się tym, iż motywem sięgania po alkohol jest chęć polepszenia kontaktów z innymi ludźmi, przy czym dawki alkoholu są niewielkie. Kolejny typ – dionizyjski – wiąże się z piciem dużej ilości alkoholu w celu uzyskania stanu zamroczenia, dzięki któremu możliwe staje się oderwanie się od codzienności oraz poszukiwanie niecodziennych wrażeń i przeżyć. Typ heroiczny związany jest z piciem dużej ilości alkoholu, ponieważ pozwala on na uzyskanie poczucia mocy, podwyższenia własnej wartości oraz gotowością do podejmowania wielkich czynów, (które często kończą się na wybrykach chuligańskich), a także chęcią panowania nad światem oraz własną osobą. Ostatnim z wyróżnionych stylów picia jest styl samobójczy. Występuje tutaj tzw. picie w celu „zalania robaka” po to, by zapomnieć o tym, co było.

J. Fudała (2008) podaje, iż grupa osób pijących ryzykownie i szkodliwie nie jest


11

przedmiotem zainteresowania polityki zdrowotnej i społecznej. Dopiero uzależnienie od alkoholu aktywizuje środowisko rodzinne osoby pijącej i profesjonalistów do poszukiwania rozwiązań problemu. Pomimo, że istnieje duże społeczne przyzwolenie na picie alkoholu, nawet w znacznych ilościach oraz duża tolerancja do lekceważenia zagrożeń oraz konsekwencji wynikających z intensywnego picia, to równocześnie restrykcyjnie traktuje się osoby już uzależnione od alkoholu (J. Koczberski 2007). N. Sillamy (1989) dodaje, iż pomimo wielu legislacyjnych i porządkowych środków prawnych stosowanych przez państwo celem ograniczenia społecznych strat powodowanych przez alkoholizm, pozostaną one bezskuteczne, jeżeli nie zajdą zmiany w świadomości ludzkiej.

1.2 Narkomania, jako problem społeczny

Mnogość definicji i terminów związanych z narkomanią uporządkował B. Szukalski (2005), który podaje definicyjne rozróżnienie pojęć związanych z zażywaniem narkotyków. Narkomanią określane jest stałe lub okresowe przyjmowanie środków odurzających, psychoaktywnych lub zastępczych w celach niemedycznych, co prowadzi do uzależnienia lub jest jego wynikiem.

Narkotyk to substancja pochodzenia naturalnego lub syntetycznego, która przyjęta przez organizm wpływa na działanie układu nerwowego, powodując zniesienie bólu, euforie, oszołomienie, przez co zaburza jedną lub kilka funkcji prawidłowego funkcjonowania organizmu. Jej częste stosowanie prowadzi do narkomanii. Pojęcie stosowane zamiennie z terminami środki odurzające, psychoaktywne, zmieniające świadomość.

Substancja psychoaktywna, środek psychoaktywny to substancja, która wpływa na zmianę procesów poznawczych i emocjonalnych. Może prowadzić do uzależnienia. Posiada szersze znaczenie niż narkotyk, choć niejednokrotnie bywa używane wymiennie z pojęciem narkotyk.

Ryzyko nadużywania to ta własność substancji psychoaktywnej (działanie przeciwbólowe, odurzające, nasenne, oszałamiające) sprawiająca, że potencjalnie może być nadużywana (B. Szukalski 2005).

Środki odurzające używane są przez osoby w sposób zróżnicowany pod względem częstotliwości i intensywności. Mimo upowszechniania się wiedzy o niekorzystnym działaniu wszelkiego rodzaju środków zmieniających świadomość corocznie sięga po nie coraz więcej osób z coraz młodszych grup wiekowych. Problem narkomanii odnosi się przede wszystkim do młodzieży szkolnej i akademickiej, a w ostatnich latach coraz częściej do dzieci. Do grupy osób, których dotyczy problem narkomanii należy włączyć także członków rodzin, których dotyka problem współuzależnienia. B. Szukalski (2005) podaje, iż osoby zażywające narkotyki można podzielić na trzy grupy:

• osoby eksperymentujące z narkotykami, które miały kiedykolwiek kontakt z jakimś środkiem psychoaktywnym; tzw. grupa ryzyka;

• okazjonalni użytkownicy narkotyków – osoby, które przyjmują narkotyki w mniej lub bardziej regularny sposób; jest to grupa bezpośredniego zagrożenia nałogiem;

• osoby już uzależnione, z silnie zaburzoną zdolnością normalnego funkcjonowania.

Prezentowane w Polsce dane, w zależności od źródła, podają liczbę od kilku tysięcy do kilkuset tysięcy osób uzależnionych;

Z. Juczyński (2008) przytacza klasyfikację form przyjmowania substancji


12

psychoaktywnych, która obejmuje zażywanie:

• eksperymentalne – dotyczy głównie osób młodych próbujących różnych substancji w grupie rówieśniczej i poszukujących nowych doznań;

• rekreacyjne (towarzyskie) – narkotyk przyjmowany jest przez tą samą grupę osób, nie częściej niż raz tygodniu;

• okolicznościowo-sytuacyjne – osoba pryzjmuje narkotyk indywidualnie, kilka razy w tygodniu, w celu poprawy samopoczucia i rozładowania stresu;

• intensywne – codzienne przyjmowanie środków w celu poprawy samopoczucia i redukcji napięcia;

• przymusowe – stałe i intensywne przyjmowanie środka z powodu uzależnienia i w celu uniknięcia objawów zespołu abstynencyjnego.

W analizie problematyki narkomanii jako problemu społecznego A. Gaberle (1993), E. Karpetta, E. Szmerdt-Sisicha (2000), T. Dudek (2001), I. Niewiadomska, P. Stanisławczyk (2004), M. Jędrzejko, R. Biskupiński (2006), Z. Juczyński (2008), G. Durka, I. Boruszkowska (2007), M. Gołembowska (2007), A. Malczewski (2011) opisują zjawisko narkomanii w aspekcie:

a) zagrożeń narkotykowych dla społeczeństwa:

• rozszerzenie skali zjawiska - utrata marginalnego charakteru dotyczącego jedynie wąskiej grupy zbuntowanej młodzieży na rzecz zjawiska coraz bardziej powszechnego, obecnego w różnych grupach wiekowych, zawodowych, o różnym statusie społecznym;

• zwiększenie podaży, powszechna, nielegalna sprzedaż narkotyków w miejscach publicznych (dyskoteki, puby, kluby, stadiony);

• obniżenie wieku progu eksperymentów z narkotykami (w Polsce w połowie lat osiemdziesiątych z narkotykami eksperymentowała głównie młodzież w wieku 18-24 lata; w latach dziewięćdziesiątych młodzież w wieku 15-18 lat; zaś na początku XXI w. dzieci w wieku 10-12 lat);

• zwiększenie liczby osób eksperymentujących z narkotykami;

• coraz niższy wiek drobnych dealerów;

• wzrost liczby prób przemytu zarówno ze strony zorganizowanych grup przestępczych jak i na własny użytek (narastanie młodzieżowej, wakacyjnej turystyki „narkotykowej” do krajów Europy Zachodniej oraz wzrost liczby osób sprowadzających narkotyki do Polski z Europy Zachodniej na własny użytek i dla znajomych);

• wzrost liczby przestępstw narkotykowych (nielegalny wyrób, przemyt, nakłanianie do użycia, sprzedaż, posiadanie, uprawa);

• narastająca społeczna tolerancja dla zjawiska narkomanii, przyzwolenie, upowszechnienie i społeczne przyzwyczajenie się;

• utrwalanie się mitów i stereotypów na temat braku szkodliwości oddziaływania danych grup narkotyków;

• traktowanie zażycia narkotyku, jako jednego ze sposobów zapomnienia i pozbycia się


13

wszelkich trudności w szkole, domu, pracy.

b) społecznych tendencji rozwojowych w narkomanii:

• zwiększenie podaży narkotyków, jako skutek szybkiego rozwoju ich produkcji i dystrybucji w Polsce: (wzrost sprzedaży pochodnych cannabis (marihuana), wzrost sprzedaży kokainy i amfetaminy);

• społeczną akceptację zażywania narkotyków, jako skutek wzorców kulturowych, nieodpowiedniej profilaktyki oraz edukacji w tym obszarze;

• powiązania między narkomanią a innymi zjawiskami z zakresu patologii społecznej (alkoholizm, przestępczość, lekomania, prostytucja);

• rozszerzenie gamy naturalnych i syntetycznych środków psychoaktywnych dzięki doskonaleniu technologii produkcyjnych;

• wzrost liczby osób eksperymentujących z narkotykami;

• rozszerzenia zjawiska narkomanii w dużych miastach z tendencjami do przenikania do mniejszych miejscowości i wsi;

c) społecznych trendów w narkomanii, gdzie narkotyki przyjmowane są najczęściej okazjonalnie i eksperymentalnie:

• narkomania weekendowa lub sytuacyjna;

• narkotyki jako nieodłączne środki i stymulatory wypoczynku i rozrywki;

• narkotyki jako sposób na złagodzenie stresu (zawodowego, szkolnego);

• narkotyki jako konieczny sposób wsparcia efektywności w pracy zawodowej;

• narkotyki jak środki pobudzające, „ułatwiające” uczenie się w czasie sesji, matury, sprawdzianów;

• wzrost liczby przestępstw na tle seksualnym za sprawą kwasu GHB, tzw. „pigułka gwałtu”;

A. Gaberle (1993) twierdzi, iż narkomania, podobnie jak alkoholizm przynoszą społeczeństwu straty w takich sferach, jak:

• socjalizacja: ograniczenie lub wyłączenie zdolności osoby do pełnienia ról społecznych w sferach rodzinnych, towarzyskich, szkolnych, zawodowych, (łamanie norm społecznych i moralnych, tendencje do rezygnacji z celów życiowych, ograniczenie zainteresowań, tendencje do izolacji społecznej, lękowe nastawienie do ludzi), dostarczanie negatywnych wzorców zachowania, społeczna akceptacja zjawiska poprzez upowszechnienie i przyzwyczajenie do problemu narkomanii,

• ekonomia, z jednej strony obniżenie sprawności zawodowej lub nauki szkolnej, z drugiej wydatki związane z leczeniem,

• powiązanie z innymi patologiami społecznymi alkoholizmem, przestępczością oraz jako źródło nielegalnych dochodów uzyskiwanych z przemytu, produkcji lub sprzedaży narkotyków, skłonność do łamania prawa pod wpływem narkotyków lub w celu ich zdobycia.

Wyniki badania ankietowego w ramach Program ESPAD z 2007 roku poświęcone


14

zażywaniu substancji psychoaktywnych przez młodzież ukazały, iż:

• przynajmniej raz w ciągu całego swojego życia napoje alkoholowe piło ponad 90% uczniów;

• najbardziej popularnym napojem alkoholowym wśród młodzieży jest piwo;

• wysoki odsetek badanych (ok. 30%) przyznaje się do przekraczania progu nietrzeźwości;

• picie napojów alkoholowych jest bardziej rozpowszechnione wśród chłopców niż wśród dziewcząt (jednak chłopcy piją alkohol z większą częstotliwością i w większych ilościach);

• chłopcy przeważnie piją piwo, wśród dziewcząt picie poszczególnych typów alkoholu (piwo, wino, wódka) jest bardziej zrównoważone;

• z narkotykami, co najmniej raz w życiu kontakt miało 20% respondentów;

• najpopularniejszym nielegalnym narkotykiem są konopie indyjskie;

• co najmniej jednokrotne użycie innych nielegalnych narkotyków deklarowało 7% badanych (według popularności: ecstasy, kokaina, amfetamina, grzyby halucynogenne, LSD, crack, heroina, GHB i sterydy);

• Polska znajduje się najwyżej w rankingu młodzieży deklarującej, co najmniej jednokrotne użycie leków uspokajających bądź nasennych bez przepisu lekarza - wskaźnik ten wynosi 18% i jest dwukrotnie wyższy niż średnia europejska;

• dwukrotnie więcej dziewcząt niż chłopców używa leków uspokajających bądź nasennych bez przepisu lekarza.

Porównanie wyników badania ESPAD z 2003 r. z wynikami badań zrealizowanych w 1999 r. i 1995 r. wykazało tendencję do stabilizacji wskaźników używania alkoholu przez młodzież w czasie ostatnich czterech lat po wzroście w poprzednim czteroleciu. Analiza zmian w czasie pokazuje, że o ile w latach 1995–2003 deklaracje co najmniej jednokrotnego użycia narkotyków wzrastały w kolejnych pomiarach (od 12% w 1995 roku do 21% w roku 2003), o tyle w 2007 roku tendencja wzrostowa została zahamowana (kontakt z narkotykami deklarowało 20% młodzieży). Zjawisko to jest obserwowane zarówno w odniesieniu do chłopców, jak i dziewcząt, przy czym odsetek chłopców z doświadczeniami z narkotykami jest o 5% wyższy (J. Sierosławski 2007; J. Jarczyńska 2004).

Zagadnienia kontrolne

1. Przedstaw definicje następujących terminów: alkohol, alkoholik, alkoholizm, choroba alkoholowa.

2. Jakie problemy społeczne związane są z nadużywaniem i uzależnieniem od alkoholu?

3. Opisz straty, jakie ponosi społeczeństwo z powodu występowania w nim problemu alkoholowego.

4. Podaj definicyjne rozróżnienia pojęć narkotyk, narkomania, substancja psychoaktywna, ryzyko nadużywania.

5. Na jakie grupy można podzielić osoby zażywające narkotyki?


15

6. Opisz zjawisko narkomanii w aspekcie zagrożeń narkotykowych dla społeczeństwa.

7. Omów społeczne trendy i tendencje rozwojowe w narkomanii.

8. Scharakteryzuj straty, jakie ponosi społeczeństwo w związku z problemem narkomanii.

22.. SSppeeccyyff iikkaa ddzziiaałłaanniiaa śśrrooddkkóóww zzmmiieenniiaajjąąccyycchh śśwwiiaaddoommoośśćć

Małgorzata Lipiec

Coraz częstsze eksperymenty z narkotykami (szczególnie wśród młodzieży) wywołane są wciąż funkcjonującymi mitami związanymi z zażywaniem i działaniem substancji psychoaktywnych na organizm ludzki. Mity i stereotypy wzbudzają zaciekawienie związane z nadzieją uzyskania nadzwyczajnych przeżyć pod wpływem narkotyków. Eksperymenty z narkotykami mają na celu sprawdzenie faktycznego działania, zaspokojenie ciekawości i doznanie czegoś nowego (C. Cekiera 2001).

MIT: Marihuana to nieszkodliwy narkotyk.

FAKT: Marihuana jest często pierwszym narkotykiem w „karierze” narkomana. Długotrwałe przyjmowanie marihuany powoduje opóźnienie rozwoju niektórych struktur mózgowych, niższy wzrost oraz mniejszą wagę ciała (dotyczy głównie osób, która zaczęły palić marihuanę przed 17 rokiem życia). Ponadto wśród konsekwencji zażywania marihuany wymienia się bóle głowy, bezsenność, wyniszczenie spowodowane utratą łaknienia, dolegliwości żołądkowe, przewlekła biegunka, negatywny wpływ na procesy pamięciowe oraz spadek sprawności intelektualnej i psychomotorycznej, osłabienie odporności. U kobiet występują zaburzenia owulacji, skrócenie cyklów miesiączkowych oraz zaburzenia płodności, u mężczyzn obniżenie ilości i ruchliwości plemników, impotencja (B. Woronowicz 2009).

MIT: Amfetamina to niegroźny proszek pomagający w nauce.

FAKT: Amfetamina, zaraz po zażyciu, usuwa zmęczenie, poprawia nastrój, skraca czas snu, powoduje pobudzenie ruchowe, przyspieszenie toku myślenia oraz wzmożoną aktywność umysłową. Euforia trwa ok. 4-5 godzin. Warto pamiętać, iż amfetamina jest narkotykiem silnie uzależniającym psychicznie, a tolerancja organizmu na ten narkotyk wzrasta bardzo szybko (B. Woronowicz 2009).

MIT: Można przez dłuższy czas brać narkotyki, bez żadnych konsekwencji.

FAKT: Zmiany zachodzące w mózgu pod wpływem narkotyków mogą być przez pewien czas niezauważalne lub po prostu lekceważone (np. kłopoty z pamięcią, skupieniem się, rozdrażnienie). Niektóre z narkotyków (ekstaza, inhalanty, amfetamina) powodują nieodwracalne zmiany w organizmie (np. uszkodzenie układu nerwowego czy narządów wewnętrznych) już po jednorazowym zażyciu (M. Pasek 1998).

MIT: Jeżeli ktoś jest uzależniony, to musi brać narkotyki codziennie.

FAKT: Osoby uzależnione od amfetaminy, marihuany lub haszyszu mogą przerwać branie tych środków na pewien czas. Nie oznacza to jednak braku uzależnienia (B. Woronowicz 2009).

MIT: Nastolatki są za młode na uzależnienie.


16

FAKT: Uzależnienie może się rozwinąć bez względu na wiek. W powstawaniu uzależnienia duża rolę odrywają czynniki natury psychologicznej, kulturowej i społecznej. Źródła młodzieżowego charakteru narkomanii tkwią w problemach wieku dojrzewania, braku możliwości zaspokojenia potrzeb, braku umiejętności nawiązywania kontaktów społecznych, negatywnym wpływie środowiska, braku akceptacji w grupie, presji rówieśniczej, problemach rodzinnych (J. Rogala-Obłękowska 1999).

MIT: Wystarczy tylko przestać brać, aby nie być uzależnionym.

FAKT: Uzależnienie to nie tylko kwestia brania narkotyków, to także specyficzne reakcje i zachowania powstałe w wyniku spożywania narkotyków. Leczenie uzależnienia to długotrwały proces obejmujący terapię farmakologiczną, psychoterapeutyczną oraz społeczną. Etapy leczenia uzależnienia to detoksykacja, rehabilitacja i oddziaływania postrehabilitacyjne (M. Jędrzejko, K. Piórkowska 2004).

MIT: Uzależniają się tylko słabi ludzie.

FAKT: Człowiek uzależnia się nie dlatego, że jest słaby lub silny, lecz dlatego, że bierze narkotyki i podoba mu się ich działanie. Każdy, kto zaczyna brać narkotyki, powinien się liczyć z uzależnieniem (M. Pasek 1997).

MIT: Biorę tylko dla przyjemności, nie uzależnię się.

FAKT: Dużą naiwnością jest myślenie, że można poprzestać na trzech papierosach tygodniowo lub też braniu amfetaminy dwa razy w tygodniu. U osoby biorącej narkotyki po pewnym czasie ich zażywania wzrasta tolerancja, organizm zaczyna się uodparniać i jest to proces nieodwracalny (M. Pasek 1997).

MIT: Każdy narkoman choruje na HIV.

FAKT: Drogą zakażenia wirusem HIV w grupie narkomanów jest najczęściej dożylna transmisja poprzez zakażone igły, strzykawki oraz kontakty seksualne (konwencjonalne, homoseksualne, prostytucja) bez odpowiedniego zabezpieczenia. Osoby wstrzykujące środki opiumowe należą do grupy wysokiego ryzyka zakażenia wirusem HIV (70% z nich jest nosicielem wirusa HIV) (C.Cekiera 2001).

MIT: Każdy, kto używa narkotyków umiera.

FAKT: Nie każdy uzależniony umiera z powodu zażywania narkotyków. Jednak długotrwałe zażywanie narkotyków powoduje silne wyniszczenie organizmu, co może doprowadzić do śmierci. Śmierć narkomana może być także wynikiem zachorowania na AIDS oraz brakiem systematycznego leczenia dolegliwości somatycznych wynikających z narkotyzowania się (M. Jędrzejko, K. Piórkowska 2004).

MIT: Narkoman to osoba z marginesu, budząca odrazę swoim wyglądem.

FAKT: Zmienił się obraz osoby zażywającej narkotyki. Dzisiejszy narkoman jest wykształcony, czysty, dobrze ubrany, niewyróżniający się w grupie, posiada pracę i rodzinę. Może to być student, młody naukowiec, biznesmen, pracownik znanej firmy. Potrafi się doskonale maskować, najbliższe otoczenie często nie zdaje sobie nawet sprawy, że jest uzależniony. Zażywanie narkotyków stało się sposobem na relaks, elementem spotkań towarzyskich. Często nie wiąże się z potępieniem społecznym, ale stanowi sposób na zdobycie akceptacji innych (np. w grupie) (Z. Juczyński 2008).

MIT: Branie narkotyków jest sprawa osobistą osób odurzających się.


17

FAKT: Osoby będące pod wpływem narkotyków stanowią zagrożenie dla innych – rośnie liczba wypadków spowodowanych przez odurzonych kierowców, zwiększa się przestępczość związana z przemytem narkotyków, popełnianiem czynów karalnych przez osoby pod wpływem narkotyków lub z wykorzystaniem środków odurzających, np. pigułki gwałtu. Ponadto ustawodawstwo polskie reguluje kwestie związane posiadaniem narkotyków oraz postępowaniem wobec osób posiadających narkotyki czy uzależnionych (B. Woronowicz 2009; A. Malczewski, M. Struzik 2009).

Znawcy przedmiotu (Z. Gaś 1993; C. Cekiera 1994; T. Dimoff, S Carper 1994; M. Pasek 1997; 2000; A. Gmitrowicz 1999; J. Kocur 1999; R. Maxwell 2000; I. Niewiadomska, P. Stanisławczyk 2004) potwierdzają negatywny wpływ środków zmieniających świadomość na człowieka. Oprócz uzależnienia fizycznego i psychicznego opisywane są ogólne fizyczne, psychiczne, społeczne szkody używania narkotyków:

Skutki zdrowotne:

• fizyczne wyniszczenie organizmu,

• zaburzenia w psychofizycznym rozwoju dzieci i młodzieży,

• podwyższona wrażliwość na liczne zakażenia wirusowe i bakteriologiczne (HIV, zapalenie wirusowe wątroby),

• zaburzenia koordynacji ruchowej,

• obniżenie sprawności mięśniowej,

• zwiększona podatność na choroby (dróg oddechowych, nerek, układu pokarmowego),

• zaburzenia apetytu, spadek wagi ciała,

• wzmożona potliwość,

• zawroty głowy, nudności, wymioty,

• zaburzenia snu i czuwania,

Skutki psychiczne:

• częste zmiany nastroju, niepokój, drażliwość, chwiejność emocjonalna,

• możliwe osiągnięcie stanów euforycznych lub przeciwnie nasilenie lęków, obaw, poczucia winy,

• poczucie pobudzenia psychoruchowego,

• zmiany w poczuciu miejsca i czasu,

• problemy z koncentracją uwagi, zapamiętywaniem, obniżenie sprawności intelektualnej,

• zmiany w funkcjonowaniu zmysłów,

• podatność na zmęczenie,

• obniżenie zdolności planowania i realizacji zamierzonych celów,

• utraty motywacji, entuzjazmu, ospałość i brak energii do życia i działania,

• utrata zdolności do przyjmowania odpowiedzialności za siebie,

• oczekiwanie natychmiastowej gratyfikacji potrzeb,


18

• możliwe wystąpienie zaburzeń osobowości,

• próby samobójcze,

• nieprzewidywalność zachowań, przyjmowanie postawy ofensywnej i defensywnej,

• niedojrzałość społeczna i emocjonalna,

• zmiany w systemie wartości, przekonań,

Skutki społeczne:

• zaburzenia w realizacji podstawowych ról społecznych, rodzinnych, zawodowych,

• problemy z komunikacją interpersonalną, izolacja i lęk społeczny,

• nadmierne skoncentrowanie na sobie i utrata zainteresowania drugą osobą,

• zaniedbany wygląd zewnętrzny,

• tendencje do łamania norm społecznych, prawnych, moralnych,

• tworzenie powiązań z innymi patologiami społecznymi (samobójstwa, alkoholizm),

• problemy z nauką i dyscypliną szkolną, pracą zawodową, życiem towarzyskim.

W zależności od rodzaju, ilości, jakości, sposobu wprowadzenia do organizmu narkotyku oraz od wyjściowego stanu psychofizycznego osoby go zażywającej, narkotyk powoduje określone działanie. Charakterystykę specyfiki działania wybranych rodzajów narkotyków podaje C. Cekiera (1994); M. Pasek (1997; 2000), B. Szukalski (2005). Wpływ narkotyków na funkcjonowanie człowieka jest następujący:

• DEPRESANTY OUN - substancje psychoaktywne o działaniu hamującym lub zmniejszającym aktywność ośrodkowego układu nerwowego:

� alkohol,

� kwas GHB, kwas γ-hydroksymasłowy (tzw. pigułka gwałtu),

� środki farmakologiczne,

− barbiturany – leki przeciwlękowe, poprawiające nastrój, dodawane do innych narkotyków celem wzmocnienia efektu działania,

− benzodiazepidy – leki przeciwlękowe, uspokajające, nasenne, obniżające napięcie mięśni,

• STYMULATORY OUN – pobudzają, aktywizują działanie OUN:

� amfetamina, ekstazy: (silne działanie pobudzające, zniesienie senności, zmęczenia, uczucia głodu, wzmocnienie (w ograniczonym czasie) wydolności organizmu, przyspieszenie akcji serca, wzrost ciśnienia krwi, wzmożenie pragnienia, zwiększenie temperatury ciała, rozszerzenie źrenic, tendencje do niekontrolowanych reakcji i agresji, po okresie podwyższonej aktywności następuje wyczerpanie energii, silne zmęczenie, potrzeba snu i odpoczynku, obniżenie samopoczucia, możliwe wystąpienie psychoz amfetaminowych – zaburzeń psychicznych podobnych do schizofrenii);

� kokaina, crack: (działanie aktywizujące, euforyczne, odprężające, podniesienie samooceny i wiary we własne możliwości, podwyższone poczucie


19

optymizmu, radości, zadowolenia, nasilenie popędu seksualnego, obniżenie apetytu, naturalnej potrzeby snu i odpoczynku, początkowy stan euforii przechodzi (po ok. 20-30 min.) w nadpobudliwość, lęk, wyraźne pogorszenie nastroju, zmęczenie oraz fizyczne i psychiczne wycieńczenie organizmu, przy chronicznym zażywaniu kokainy występuje zapalenie śluzówek nosa, katar, uszkodzenie błon śluzowych w ustach, przedawkowanie prowadzi do uszkodzenia układu oddechowego, zaburzeń pracy serca, a w konsekwencji do śmierci);

• ŚRODKI HALUCYNOGENNE – halucynogeny: dominujący efekt działania na organizm wywołanie halucynacji:

� kwas lizerginowy- LSD, meskalina, psylocybina,

� grzyby halucynogenne (intensywne halucynacje zarówno o pozytywnej, jak i negatywnej treści, (zaburzenia psychomotoryki, zmiana poczucia kształtów i barw, zafałszowanie percepcji, wzrokowej, zaostrzone widzenie detali i kontrastów, zaostrzenie wrażeń słuchowych, zaburzenia poczucia czasu i przestrzeni, zmiany samopoczucia od euforii po depresje, gonitwa myśli, depersonalizacja ciała, obniżenie krytycyzmu myślenia, skłonność do niekonwencjonalnych i irracjonalnych zachowań, flash back – zaburzenia pohalucynogenne tzn. krótkotrwałe nawroty wcześniejszych halucynacji mimo, iż narkotyk nie został użyty, brak zespołu abstynencyjnego);

• INHALANTY - wziewne środki odurzające o działaniu oszałamiającym, dającym stan euforii:

� aerozole, kleje, farby, gaz do zapalniczek,rozpuszczalniki, pasty, (szybkie oszołomienie, euforia, zamroczenie, senność, po około 30-50 min pojawia się gonitwa myśli, rozdrażnienie, agresja i autoagresja, brak kontroli nad swoim zachowaniem, możliwe pojawienie się halucynacji, utraty świadomości, długotrwałe zażywanie powoduje ostre zatrucie całego organizmu, kończące się nieodwracalnymi zmianami organicznymi i psychicznymi: uszkodzenia centralnego układu nerwowego, obniżenie wydolności systemu oddechowego, spowolnienie akcji serca, wymioty, ślinotok, uszkodzenia nerwu wzrokowego, szpiku kostnego, układu trawiennego, drgawki, bóle głowy, utrata przytomności, w skrajnych przypadkach nawet śmierć,

• KANNABIS preparaty otrzymywane z kopii indyjskich o dużej zawartości kannabinoidów z najsilniejszym _THC (tetrahydrokannabinol)

� marihuana, haszysz, olej haszyszowy, (działanie powodujące stany euforii, błogiego zadowolenia, spokoju, rozluźnienia, dobrego samopoczucia zaburzenia koncentracji uwagi, spowolnienie czasu reakcji psychoruchowych, spontaniczny śmiech, wzrost wrażeń zdeformowanych, zaburzenia podstawowych funkcji pamięci, koncentracji uwagi, logiczności myślenia, obniżenie zdolności uczenia się, zaburzenia w koordynacji ruchowej, zaburzenia w spostrzeganiu bodźców, poczuciu czasu, wyczuciu odległości, przy długotrwałym zażywaniu możliwe wystąpienie syndromu amotywacyjnego – stanu apatii, bierności, niepodejmowania żadnych działań, rezygnacji z zainteresowań, lenistwo,

• OPIATY i OPIOIDY - narkotyczne środki przeciwbólowe, pochodne opium otrzymywanego z maku:


20

� opiaty: opium, polska heroina tzw. kompot,

� opioidy: morfina, kodeina, heroina,

∼ wprowadzenie osoby w stan euforii, oszołomienia, poczucia błogości, ukojenia bólu, ogólnego spowolnienia organizmu, senności,

∼ po kilku godzinach pojawia się zespół abstynencyjny: pogorszenie samopoczucia, apatia, gęsia skórka, pocenie się, drżenie rak i ciała, wymioty, biegunka, zakłócenia snu i koszmary senne, rozdrażnienie, niepokój, ból mięśni i stawów,

∼ długotrwałe zażywanie powoduje: zwężanie źrenic, obniżenie odporności na choroby i zakażenia, obniżenie łaknienia, wychudzenie, bladość skóry, siwienie, choroby serca, układu pokarmowego.


1. Wymień mity dotyczące zjawiska narkomanii. Wyjaśnij, dlaczego są to błędne przekonania.

2. Opisz fizyczne, psychiczne, społeczne szkody używania narkotyków:

3. Wymień zdrowotne skutki używania narkotyków.

4. Podaj psychiczne skutki używania narkotyków.

5. Omów społeczne skutki używania narkotyków.

6. Scharakteryzuj rodzaje narkotyków.

7. Opisz specyfikę działania poszczególnych grup narkotyków.

3. SSppeeccyyff iikkaa ddzziiaałłaanniiaa aallkkoohhoolluu

Małgorzata Lipiec

Istnieje wiele błędnych i szkodliwych przekonań na temat alkoholu, określanych, jako mity alkoholowe. Poniżej zaprezentowano te, które są najbardziej popularne. Każdy z tych mitów został skonfrontowany z prawdą (B. Woronowicz 2009).

MIT: Kieliszek alkoholu nikomu jeszcze nie zaszkodził.

FAKT: Alkohol, wypijany w niewielkich ilościach i sporadycznie nie powoduje widocznych zmian w organizmie. Jednak, gdy sięganie po alkohol powtarza się zbyt często, nawet niewielkie jego ilości mogą zaszkodzić.

MIT: Alkohol poprawia sprawność psychofizyczną.

FAKT: Badania psychometryczne wykazują, że nawet po niewielkich dawkach alkoholu reakcje kierowców mogą wydłużać się aż dwukrotnie tzn. o 0,3-0,5 sek. (czas prawidłowej reakcji u trzeźwego i pełnosprawnego kierowcy wynosi ok. 0,5 sek.).

MIT: Alkohol dodaje sił.

FAKT: Alkohol może sprawiać takie wrażenie, ponieważ poprzez swoje działanie pobudzające pozwala na krótko zapomnieć o zmęczeniu. Systematyczne picie alkoholu


21

powoduje uszkodzenie układu nerwowego, jak i mięśniowego, a tym samym osłabienie siły mięśniowej.

MIT: Mężczyzna jest odporny na alkohol.

FAKT: Wypicie tej samej ilości alkoholu powoduje, że jego stężenie będzie mniejsze w organizmie mężczyzny niż kobiety, nie oznacza to jednak, że mężczyzna może pić bezkarnie. Zdarza się, że przy bardzo podobnym sposobie picia - zmiany chorobowe pojawiają się u mężczyzny wcześniej niż u kobiety. Sposób reagowania na alkohol zależy od indywidualnych cech organizmu, stanu zdrowia, sposobu odżywiania się itp.

MIT: Alkohol jest lekarstwem na serce.

FAKT: Najnowsze badania wykazały, że u osób z dolegliwościami sercowymi subiektywna poprawa samopoczucia następująca po spożyciu lampki koniaku wynika z uspokajającego i znieczulającego działania alkoholu, a nie poprawy w ukrwieniu mięśnia sercowego. Naczynia wieńcowe, które odżywiają (dotleniają) mięsień sercowy nie ulegają rozszerzeniu, a tym samym dopływ krwi do mięśnia nie zwiększa się. Niedotlenienie utrzymuje się. Jednocześnie alkohol powoduje niebezpieczne skoki ciśnienia tętniczego krwi.

MIT: Alkohol zapobiega chorobie wieńcowej i zawałom serca.

FAKT: Niektóre badania wykazują, że picie niewielkich ilości alkoholu wpływa ochronnie na serce i polega na jego wpływie na gospodarkę tłuszczową i opóźnianie procesu miażdżycowego. Niestety nie wiadomo jaki będzie końcowy efekt systematycznego spożywania, niewielkich nawet, ilości alkoholu. Osoby, których organizmy, z przyczyn genetycznych, są mniej odporne na działanie alkoholu mogą stosunkowo szybko uszkodzić sobie układ nerwowy, wątrobę czy trzustkę, a nawet uzależnić się od alkoholu. Warto wiedzieć, że alkohol działa bardzo niekorzystnie na mięsień sercowy, prowadząc do jego zwyrodnienia oraz uszkadza śródbłonek naczyń krwionośnych narażając je tym samym na pęknięcie, które może spowodować wylew krwi do mózgu czy zawał (B. Woronowicz 2009).

MIT: Alkohol może być lekarstwem na zdenerwowanie i kłopoty.

FAKT: Chwilowe odprężenie po spożyciu alkoholu na krótko odrywa od problemów życiowych. Problemy pozostają nadal nierozwiązane, nawarstwiają się i często jeszcze bardziej komplikują. Po wytrzeźwieniu powraca się do nich z jeszcze większym napięciem i niepokojem. Dalsze sięganie po alkohol z myślą o zrelaksowaniu się grozi uruchomieniem mechanizmu „błędnego koła”, który prowadzi do uzależnienia.

MIT: Alkohol jest lekarstwem na sen.

FAKT: Zaśnięcie po spożyciu alkoholu jest wynikiem toksycznego działania alkoholu na mózg (zatrucia alkoholem). Sen nie jest wówczas naturalny (fizjologiczny), a człowiek podczas takiego snu nie wypoczywa we właściwy sposób.

MIT: Alkohol poprawia odporność organizmu

FAKT: U osób z podwyższoną ciepłotą ciała i stanami zapalnymi alkohol zmniejsza odporność obronną organizmu poprzez ograniczenie aktywności białych ciałek krwi, których zadaniem jest zwalczanie wszelkich infekcji. Osłabienie systemu odpornościowego pod wpływem alkoholu zwiększa podatność na infekcje, ale także na wystąpienie choroby nowotworowej.

MIT: Alkohol jest środkiem rozgrzewającym organizm.


22

FAKT: Efekt rozgrzania jest tylko chwilowy. Wypicie alkoholu powoduje, na krótki czas, poczucie ciepła spowodowane napłynięciem do rozszerzonych naczyń skórnych ciepłej krwi ze środka organizmu. Rozszerzone naczynia krwionośne przyśpieszą wymianę ciepła z otoczeniem i tym samym jego utratę. Ochłodzona krew wraca z powrotem do środka, do narządów wewnętrznych, zaburzając ich funkcjonowanie. Stąd częste przeziębienia (niejednokrotnie zapalenia oskrzeli czy płuc) u osób, które po wypiciu alkoholu starają się gwałtownie ochłodzić na świeżym powietrzu.

MIT: Alkohol może zastępować pokarm.

FAKT: Alkohol dostarcza organizmowi pewną ilość kalorii (z 1 grama ok. 7 kcal), jednak są to tzw. puste kalorie. Alkohol nie zastąpi składników pokarmowych niezbędnych dla prawidłowego funkcjonowania organizmu (białka, węglowodany czy tłuszcze). Nie może stanowić źródła energetycznego nie tylko ze względu na wielokierunkową toksyczność, ale również ze względu na metabolizm, uniemożliwiający gromadzenie zapasów energetycznych (B. Woronowicz 2009).

MIT: Alkohol jest środkiem poprawiającym trawienie.

FAKT: Alkohol podrażnia i uszkadza śluzówki, zaburza pracę jelit, utrudnia wchłanianie pokarmów, upośledza funkcje takich narządów jak wątroba czy trzustka niezbędnych do prawidłowego przebiegu procesu trawienia. Osłabienie procesów trawienia i zaburzenia wchłaniania prowadzi do niedożywienia. Jego efektem mogą być stany niedocukrzenia szczególnie niekorzystne dla mózgu, mogą spowodować jego uszkodzenie.

MIT: Alkohol leczy nerki.

FAKT: Picie piwa bywa niekiedy zalecane osobom cierpiącym na kamicę nerkową („piasek w nerkach”) ze względu na jego działanie moczopędnie, jednak słysząc taką propozycję, nawet od lekarza, należy pamiętać o negatywnym wpływie alkoholu (piwo to także alkohol) na inne układy i narządy.

MIT: Nie jestem alkoholikiem, bo nikt nie widział mnie pijanego.

FAKT: Bycie pijanym nie jest objawem diagnostycznym uzależnienia od alkoholu. Upijają się alkoholicy, jak i nie-alkoholicy. Jest wielu alkoholików, którym tylko sporadycznie zdarza się być pijanym, bowiem piją alkohol w niewielkich dawkach i tylko w takiej ilości, aby uzyskać stan lekkiego oszołomienia, a jednocześnie nie dopuścić do wystąpienia przykrych dolegliwości związanych z zespołem abstynencyjnym.

MIT: Niektórzy rodzą się alkoholikami.

FAKT: Takie stwierdzenie nie jest prawdziwe, gdyż przemawiałoby za tym, że alkoholizm powstaje wyłącznie na drodze dziedziczenia. Dzieci alkoholików byłyby wówczas skazane na alkoholizm, a tak nie jest. Na powstawanie uzależnienia od alkoholu składają się nie tylko czynniki biologiczne, ale także czynniki psychologiczne, duchowe i społeczne (B. Woronowicz 2009).

MIT: Alkoholik to ktoś, kto musi codziennie pić.

FAKT: Codzienne picie alkoholu nie jest objawem alkoholizmu, jednak zdarza się, że alkoholik pije przez wiele kolejnych dni (tzw. ciąg alkoholowy). Można spotkać alkoholików, którzy piją tylko raz czy parę razy w roku przez klika kolejnych dni, zaś całymi tygodniami czy miesiącami potrafią zachowywać abstynencję. Coraz częściej można też spotkać alkoholików, którzy nie piją wiele lat.


23

MIT: Alkoholicy to ludzie z marginesu i degeneraci, źli i niemoralni.

FAKT: Z opiniami tymi trudno dyskutować, bo przeczą im powszechnie znane fakty. Problemy z alkoholem mieli wspaniali pisarze i poeci. Wśród znanych osób ze świata filmu, muzyki, sztuki lub polityki, znanych i szanowanych są takie, które nie kryją tego, że miały w przeszłości problem alkoholowy, jednak potrafiły się z nim uporać (B. Woronowicz 2009).

Mity i stereotypy dotyczące picia alkoholu nie zmieniają faktu, iż znawcy przedmiotu (T. Kulisiewicz 1982; C. Cekiera 1994; A. Piotrowski 2001; L. Cierpiałkowska 2005; J. Lindenmeyer 2007) podkreślają fakt negatywnego, długotrwałego działania alkoholu na organizm ludzki. Intoksykacja alkoholem powoduje szereg różnorodnych zaburzeń głównie w sferze zdrowia biologicznego i psychicznego człowieka.

Szkodliwe działanie alkoholu dotyczy prawie wszystkich narządów i układów, a przede wszystkim: układu pokarmowego, nerwowego, krążenia, oddechowego oraz odpornościowego. L. Cierpiałkowska (2000) i J. Lindenmeyer (2007) podają charakterystykę działania alkoholu na ich funkcjonowanie oraz najczęściej występujące schorzenia narządów i układów:

• układ pokarmowy – zwiększenie ryzyka zachorowania na nowotwory gardła, jamy ustnej, przełyku; choroba wrzodowa żołądka i dwunastnicy, stany zapalne i nieżytowe żołądka i jelita grubego (tzw. zespół złego wchłaniania); uszkodzenia wątroby (marskość wątroby) i trzustki; niedobory żywieniowe;

• układ krążenia – alkohol to istotny czynnik patogenny nadciśnienia tętniczego oraz nagłych zawałów serca o niejasnej przyczynie;

• układ nerwowy – szkodliwy wpływ alkoholu i jego metabolitów na ośrodkowy układ nerwowy; zmiany aktywności neuroprzekaźników; atrofia mózgu

• układ oddechowy – osoby pijące znaczne ilości alkoholu częściej zapadają na infekcje górnych dróg oddechowych, a wielokrotne zakażenia wirusowe i zmniejszona odporność przyczynia się do wzrostu ryzyka zachorowania na nowotwory jamy ustnej i nosogardzieli.

J. Lindenmeyer (2007) pisze ponadto, iż szkody zdrowotne spowodowane piciem alkoholu pojawiają się niejednokrotnie z dużym odroczeniem oraz są często łączone z innymi szkodliwymi dla zdrowia zachowaniami takimi, jak złe odżywianie, palenie tytoniu, siedzący tryb życia.

U. Świętochowska (1999) pisze, iż alkohol powoduje szereg konsekwencji w sferze psychicznej:

• uśmierzanie przykrych uczuć – używany jest jako „znieczulacz”, „lekarstwo” na wszelkie dolegliwości duszy i ciała,

• samoobronę przed niepożądanymi informacjami,

• rozluźnienie wewnętrznych i zewnętrznych zahamowań i obaw,

• przeżywanie odmiennych stanów psychicznych, uniesienia i oszołomienia.

C. Cekiera (1994) wymienia psychologiczne konsekwencje nadużywania alkoholu. Zalicza do nich:

• zaburzenia w rozwoju osobowości,


24

• brak wrażliwości na potrzeby innych,

• niski poziom internalizacji zasad i norm moralnych, etycznych, społecznych,

• niezgodność słów i czynów w demonstrowaniu postaw wobec cenionych wartości,

• ambiwalencje postaw uwarunkowane okresami picia alkoholu,

• obniżony poziom potrzeb poznawczych, estetycznych, wstydu, autonomii,

• obniżone poczucie samokontroli i odpowiedzialności

• podwyższona potrzeba agresji, impulsywności, podejrzliwości, nieufności

• podwyższona skłonność do kłamstwa,

• problemy z koncentracją uwagi i pamięcią,

• spowolnienie procesów myślowych.

A. Piotrowski (2001) i L. Cierpiałkowska (2005) zwracają także uwagę na psychiczne zaburzenia spowodowane uzależnieniem od alkoholu, które ujęte są w klasyfikacji IDC-10 i DSM-IV. Do ważniejszych należą:

• majaczenie alkoholowe,

• przewlekłe psychozy alkoholowe,

• zespół amnestyczny Korsakowa (psychoza Korsakowa),

• przewlekłe zaburzenia spowodowane alkoholem, (encefalopatia alkoholowa, otępienie alkoholowe).

B. Woronowicz (1997) i L. Cierpiałkowska (2005) opisują fazy upicia zwykłego, szacowanego według stężenia alkoholu we krwi. Objawy ostrego toksycznego działania alkoholu na ośrodkowy układ nerwowy podzielone są na kolejne fazy. W zależności od poziomu alkoholu we krwi reakcje organizmu człowieka przedstawiają się w następujący sposób:

• 0,3 – 0,5‰ (promili) – upośledzenie koordynacji wzrokowo ruchowej, zaburzenia równowagi, obniżenie krytycyzmu, odprężenie, relaksacja,

• 0,5 – 0,7‰ – wyraźne zaburzenia sprawności ruchowej, pobudliwość, gadatliwość, obniżenie samokontroli, błędna ocena swoich możliwości prowadząca do fałszywej oceny sytuacji,

• 0,7 – 2,0‰ – zaburzenia równowagi, sprawności i koordynacji, spadek sprawności intelektualnej – błędne wyciąganie wniosków, obniżenie czasu reakcji i progu bólu, drażliwość, wzrost ciśnienia krwi, przyspieszenie akcji serca,

• 2,0 – 3,0‰ – zaburzenia mowy, znaczne spowolnienie ruchów i zaburzenia równowagi, wzmożona senność, obniżenie zdolności do kontroli własnych zachowań,

• 3,0 – 4,0‰ – spadek ciśnienia krwi, obniżenie temperatury ciała, zanik odruchów fizjologicznych, zaburzenia świadomości prowadzące do śpiączki,

• 4,0‰ i więcej – śpiączka, zaburzenia czynności układów oddechowego i krwionośnego, możliwa śmierć.

Gdy alkohol przestaje działać pojawia się wtedy zespół abstynencyjny charakteryzujący się:


25

o zaburzeniem funkcjonowania fizjologicznego jednostki – nudności, wymioty, brak apetytu, bóle głowy, pocenie się, drżenie rąk

o zaburzeniami procesów psychicznych i ruchowych – obniżenie samopoczucia, nadwrażliwość na bodźce, drażliwość, przygnębienie, szybka męczliwość.

Objawy te samoistnie ustępują po pewnym czasie, lecz występujący zespół abstynencyjny przyczynia się do utrudnienia prawidłowego funkcjonowania jednostki zarówno w sferze codziennych obowiązków rodzinnych, jak i zawodowych czy społecznych (B. Woronowicz 2009).


1. Wymień mity dotyczące picia alkoholu. Podaj naukowe wyjaśnienia podanych stereotypów.

2. Opisz skutki działanie alkoholu w sferze zdrowia człowieka.

3. Omów wpływ działania alkoholu na sferę psychiczna człowieka.

4. Omów reakcje organizmu człowieka na alkohol w zależności od jego poziomu we krwi.

5. Scharakteryzuj alkoholowy zespół abstynencyjny.

4. ŚŚrrooddoowwiisskkoo jjaakkoo źźrróóddłłoo ssttrreessuu

Jolanta Lesiewicz

Klasyczna definicja stresu, której twórcą jest H. Selye (1977) określa stres, jako nieswoistą reakcję organizmu na wszelkie stawiane mu żądania (np. obrona przed zimnem, bólem lub konieczność rozwiązania jakiegoś problemu). Autor wyróżnia trzy stadia adaptacji do sytuacji trudnej:

Reakcja alarmowa – powszechna mobilizacja sił obronnych organizmu (np. krew ulega zagęszczeniu i dochodzi do nieznacznego spadku wagi ciała); ten biochemiczny mechanizm alarmowy miał pierwotnie charakter obronny i dawał szanse do utrzymania się przy życiu; pobudzał on do błyskawicznej ucieczki albo do walki;

Stadium odporności – mobilizacja osiąga swój stan maksymalny (krew ulega rozcieńczeniu, a waga ciała powraca do normy);

Stadium wyczerpania – zmęczenie, załamanie mechanizmów przystosowawczych (H. Selye 1977).

Istnieją trzy nurty w określaniu stanu stresu psychologicznego:

• jako bodźca, sytuacji lub wydarzenia zewnętrznego o określonych właściwościach (to samo wydarzenie może być dla jednych stresujące, dla innych nie, np. występ publiczny);

• jako reakcji wewnętrznych człowieka (zwłaszcza emocjonalnych), doświadczanych wewnętrznie w postaci określonego przeżycia (jest to ujęcie zbyt jednostronne, ponieważ te same reakcje mogą przecież powstać w wyniku np. szkodliwego bodźca biologicznego, a nie stresu);


26

• jako relacji między czynnikami zewnętrznymi, a właściwościami człowieka (nurt współcześnie najbardziej popularny) (J. Terelak 2001).

Ch. N. Cofer i M. H. Appley proponują spojrzenie na stres w kategorii stadiów procesu nieskutecznego radzenia sobie z trudnościami (W. Łosiak 2004).

Schemat: Stadia procesu nieskutecznego radzenia sobie z trudnościami

Źródło: W. Łosiak, Psychologia stresu, Warszawa 2008

Cechy charakterystycznego tego podejścia to rozróżnienie terminu frustracja i stres jako dwóch z czterech stadiów reagowania na trudności oraz przyjęcie nieskuteczności różnych form radzenia sobie jako kryterium przejścia z jednej fazy w drugą (W. Łosiak 2008).

Współczesne ujęcie stresu klasyfikujemy jako podmiotowe (traktujące stres jako stan lub proces umiejscowiony w podmiocie) lub jako systemowe (traktujące stres w kategoriach relacji podmiot – otoczenie) (W. Łosiak 2004)

Stresory zewnętrzne – źródła stresu można podzielić na:

• fizyczne czynniki stresu: klimatyczne (wilgotność, temperatura), hałas, wibracje, oświetlenie, promieniowanie jonizujące, promieniowanie mikrofalowe, hipoksja (odpowiednie ciśnienie powietrza), nieważkość,


27

• chronobiologiczne czynniki stresu: rytmy biologiczne, rytmy okołodobowy,

• psychologiczne czynniki stresu: zakłócenia jako źródła stresu, zagrożenia jako źródła stresu, przeciążenia i derywacja

• socjologiczne czynniki stresu: struktura grupy jako źródło stresu, stres organizacyjny (J. Terelak 2001).

W koncepcji stresu w środowisku pracy za szczególnie istotne zmienne, które warunkują ryzyko wystąpienia u człowieka stresu, uznano:

• wymagania,

• kontrolę,

• wsparcie społeczne (M. Widerszal-Bazyl, R. Cieślak 2000).

Do najważniejszych stresorów w środowisku pracy można zaliczyć:

• niesprzyjające fizyczne środowisko pracy,

• przeciążenie bądź niedociążenie pracą,

• zbyt mała kontrola nad procesem pracy,

• niejasność bądź konfliktowość roli,

• złe stosunki interpersonalne,

• ingerowanie innych osób w naszą pracę,

• brak perspektyw rozwoju zawodowego (A. Łuczak, D. Żołnierzyk-Zreda 2002).

Stres organizacyjny polega na niedostosowaniu pomiędzy członkiem organizacji a środowiskiem organizacyjnym. Jednostka ma możliwość pełnego wyboru organizacji, do jakiej przynależy. Chcąc zaspokajać swoje istotne potrzeby, zmuszona jest ponosić pewne koszty z tym związane. Taką rolę odgrywa m.in. stres związany z uczestnictwem w organizacji. W przypadku pełnienia funkcji kierowniczych, kosztem lub niedogodnością jest stres wywołany konfliktem ról. Dlatego myśląc o stresie organizacyjnym często wykorzystywana jest koncepcja patologii ról społecznych. Szczególnie sprzyja temu organizacja sformalizowana, ze swoim ugruntowanym zestawem reguł i zasad. W takim przypadku jednostka — uczestnik organizacji — stoi z góry na podporządkowanej pozycji wobec machiny organizacyjnej. Utrata równowagi pomiędzy: oficjalnymi nakazami roli, postrzeganiem roli przez jednostkę, nieformalnymi oczekiwaniami innych wobec wykonywania danej roli, osobistymi przekonaniami człowieka, jego systemem wartości, zdolnościami i przekonaniami, a także cechami osobowości, prowadzi do stresu organizacyjnego. Jednostka często musi przejawiać emocjonalną dyspozycyjność w organizacji, miejscu pracy. Nie ma możliwości okazania swoich rzeczywistych uczuć w danej sytuacji. Jest to typowe dla czynności związanych np. z obsługą klientów. Biorąc pod uwagę istotność relacji interpersonalnych coraz częściej jednostka musi fałszować swoje emocje. Wyraźna różnica pomiędzy wewnętrznymi, rzeczywistymi emocjami a fasadą staje się poważną przyczyną wewnętrznych napięć i stresów (H. Sęk 2000).

Wielokrotnie źródłem stresu są codzienne zdarzenia:

• nadmiar lub brak zajęć,

• konieczność sprostania wymaganiom, które przewyższają możliwości czy umiejętności,


28

• konieczność sprostania nieprzewidzianym trudnościom,

• presja czasu,

• zmiany pewnych procedur,

• brak niezbędnych informacji, pomocy czy wsparcia,

• brak jasno określonego celu,

• budowanie kariery zawodowej (oczekiwanie na awans, frustracja wynikająca z niedopasowania do pełnionej roli, konieczność sprostania nowym obowiązkom wynikającym z awansu, brak jasnego planu rozwoju kariery, zagrożenie utratą pracy),

• brak środków na utrzymanie i życie (J. Borkowski 2003).

Amerykański psycholog T.H. Holmes i jego współpracownicy na podstawie wieloletnich badań określili relacje między sytuacjami/wydarzeniami życiowymi a wielkością stresu (punkty od 1 do 100):

Tabela: Zależności między sytuacjami/wydarzeniami życiowymi a wielkością stresu

Zdarzenie życiowe Średnia warto ść punktowa

śmierć współmałżonka 100

rozwód 73

separacja 65

śmierć bliskiego członka rodziny 63

więzienie 63

uraz lub choroba własna 53

zawarcie związku małżeńskiego 50

zwolnienie z pracy 47

przejście na emeryturę 45

choroba w rodzinie 44

ciąża 40

problemy seksualne 39

zmiana sytuacji finansowej 38

śmierć bliskiego przyjaciela 37

kłopoty z przełożonym 23

Źródło: J. Gutmann, Jak sobie radzić ze stresem?, Kielce, 2001

Oznaki stresu:

• w sferze fizjologii: bladość, pocenie się, przyspieszone bicie serca, napięcie mięśni, dyszenie, zmiany ciśnienia krwi, odpływ krwi do mięśni, suchość w ustach i gardle, częste oddawanie moczu, ból pleców, szyi i innych części ciała, zaburzenia


29

menstruacji, niestrawność, bóle głowy, częste przeziębienia i inne pospolite dolegliwości, bezsenność;

• w sferze sprawności myślenia: luki w pamięci, zapominanie, niemożność skoncentrowania się, ogólny brak zainteresowań, obsesyjne trzymanie się pewnych pomysłów;

• w sferze emocji: lęk, rozdrażnienie, depresja, zamykanie się w sobie, nerwowość, złość, zakłopotanie;

• w sferze zachowań: trudności z mówieniem, impulsywność, drżenie, tiki nerwowe, wysoki i nerwowy śmiech, zgrzytanie zębami, częstsze uleganie wypadkom, intensywne palenie papierosów, picie dużych ilości alkoholu, nieuzasadnione zażywanie leków, zmiany w odżywianiu, inne "nerwowe" zachowania;

• w sferze „filozofii życiowej”: bezradność, kwestionowanie wartości, bezosobowe podejście do wykonywanych zadań.

Radzenie sobie ze stresem (coping) (aktywność podejmowana w obliczu czynników powodujących stres) jest rozumiane jako:

• PROCES: cała złożona aktywność podejmowana przez człowieka w danej sytuacji stresowej (działania o rozbudowanej strukturze, długotrwałe, wpływające na pierwotną sytuację w ten sposób, iż wprowadzając w niej zmiany, które oddziałują na przebieg aktywności zaradczej człowieka);

• STRATEGIA: mniejsze aktywności jednostki, dające się wyróżnić w procesie radzenia sobie;

• STYL: indywidualne dyspozycje decydujące o danym zachowaniu w warunkach stresujących (od wymagań sytuacji zależy, które spośród dostępnych strategii zostaną wykorzystane).

Styl radzenia sobie to będący w dyspozycji jednostki i charakterystyczny dla niej zbiór strategii czy sposobów radzenia sobie, z których część uruchamiana jest w procesie radzenia sobie z konkretną konfrontacją stresową (I. Heszen-Niejodek 2000).

Teoria radzenia sobie ze stresem R. S. Lazarusa i S. Folkaman

R. S. Lazarus i S. Folkman określają radzenie sobie ze stresem jako „… stale zmieniające się poznawcze i behawioralne wysiłki, mające na celu opanowanie określonych zewnętrznych i wewnętrznych wymagań, ocenianych przez osobę jako obciążające lub przekraczające jej zasoby” (R. S. Lazarus 1986, s.10). W tym ujęciu radzenie sobie jest celowym wysiłkiem podjętym w wyniku oceny sytuacji jako stresującej. Ta ocena poznawcza dzieli się na pierwotną i wtórną.

Ocena pierwotna obejmuje percepcję i interpretację sytuacji, w jakiej znajduje się człowiek, czy jest ona zagrażająca i w jakim stopniu. Osoba ocenia, jakie znaczenie ma dla niej dana sytuacja, czy jest bez znaczenia, czy jest sprzyjająco-pozytywna czy też stresująca. Należy podkreślić, że ocena pierwotna dotyczy określenia znaczenia danej sytuacji lub zdarzenia dla jednostki. Jeżeli zostanie ona oceniona jako stresująca, wówczas zostaje uruchomiony proces adaptacyjny - radzenie sobie.

Przebieg procesu radzenia sobie ze stresem zależy od wtórnej oceny poznawczej, która odnosi się do tego, jakimi możliwościami poradzenia sobie z sytuacją dysponuje


30

jednostka. Ocenę wtórną współtworzą następujące czynniki: stopień zagrożenia, istnienie alternatywnych sposobów radzenia sobie z zagrożeniem, zmienne sytuacyjne (np. lokalizacja źródła zagrożenia, ograniczenia sytuacyjne, czynniki osobowościowe), hierarchia potrzeb człowieka, cenione wartości, system przekonań, dyspozycja do określonych sposobów reagowania. Ocena pierwotna dotyczy tego, z jaką sytuacją mamy do czynienia, natomiast ocena wtórna dotyczy własnych lub środowiskowych możliwości i dostępnych sposobów radzenia sobie ze stresem.

R. S. Lazarus uwzględnia dwie podstawowe funkcje radzenia sobie ze stresem: funkcję instrumentalną - zorientowaną na problem oraz funkcję odnoszącą się do regulacji przykrych emocji. Ta pierwsza polega najczęściej na zmianie sytuacji na lepsze albo przez zmianę własnego destrukcyjnego działania (koncentracja na „ja”), albo przez zmianę zagrażającego środowiska. Druga zaś na obniżaniu przykrego napięcia i innych negatywnych stanów emocjonalnych. Obie funkcje czasem mogą wchodzić w konflikt, często jednak wzajemnie się wspomagają. Próby systematyzacji sposobów radzenia sobie ze stresem nie doprowadziły do jednoznacznych rozstrzygnięć. R. S. Lazarus i S. Folkman wyróżnili następujące sposoby radzenia sobie ze stresem:

• obrona własnego stanowiska,

• walka z trudnościami,

• konfrontacja by zaspokoić swoje potrzeby;

• planowanie rozwiązania problemu – zaplanowanie i podejmowanie działania wobec sytuacji stresowej;

• dystansowanie się do wysiłków mających na celu odsunięcie od siebie problemu, unikanie myślenia o nim;

• unikanie/ucieczka (np. fantazjowanie, przeczekiwanie, myślenie życzeniowe);

• samoobwinianie się (np. samokrytyka, autoagresja);

• powstrzymywanie negatywnych emocji (samokontrola);

• poszukiwanie wsparcia szukanie pomocy lub współczucia ze strony innych ludzi lub instytucji;

• szukanie i podkreślanie dobrych stron sytuacji−pozytywne przewartościowanie sytuacji stresowej, aby zmniejszyć poczucie straty lub porażki (S. Kulczyńska 2003).

Każdy z wymienionych sposobów radzenia sobie ze stresem spełnia funkcję rozwiązywania problemów, jak i regulacji emocji. Każdy z nich może być ukierunkowany na „ja” bądź na otoczenie i każdy może odnosić się albo do przeszłości i teraźniejszości (strata, szkoda), albo do przyszłości (zagrożenie lub wyzwanie).

G. Caplan wyodrębnia niesprzyjające ludzkie zachowania, które stanowią czynniki utrudniające proces radzenia sobie ze stresem. Autor zalicza do nich:

• zaprzeczenie istnieniu sytuacji problemowej, sądy życzeniowe, fantazje, brak aktywnej postawy;

• wypieranie negatywnych uczuć, zaprzeczanie im lub ich projekcja i oskarżanie innych;


31

• ogólna dezorganizacja funkcjonowania, nie tylko pogorszenie funkcjonowania zawodowego, ale i ostre zaburzenia rytmu dobowego i nawyków dnia codziennego;

• wybuchy gwałtownych emocji i ogólny brak panowania nad sobą lub rezygnacja z jakiejkolwiek aktywności;

• nie szukanie pomocy u innych, a nawet nieakceptowanie jej, gdy się ją otrzymuje;

• poczucie przytłoczenia problemami i stereotypowe reagowanie na nie (J. Terelak 2001).

Efektywność radzenia sobie

Przebieg radzenia sobie zależy od właściwości sytuacji, cech indywidualnych oraz interakcji pomiędzy nimi. Właściwości indywidualne, to przede wszystkim styl radzenia sobie; właściwości sytuacji dotyczą tego, czy są one kontrolowalne. Ludzie potrafią dostosować zachowania zaradcze do wymagań sytuacji stosując te, które są bardziej efektywne. Warunkiem zaś dopasowania strategii do wymagań sytuacji są właściwości stylu radzenia sobie, tzn. bogaty repertuar strategii i elastyczność w ich stosowaniu.

Zdaniem R.S. Lazarusa(1986) wszelkie style radzenia sobie można podzielić na dwie kategorie:

• pozytywne (cykl pozytywny),

• negatywne (cykl negatywny).

Skutki negatywnego cyklu mogą być gorsze, niż sam tylko brak poprawy relacji będącej źródłem stresu. Może to doprowadzić do pogorszenia tej relacji lub spowodować zaistnienie nowej relacji stresowej. Człowiek o małym zakresie możliwości (mała odporność, wytrzymałość, wysoka reaktywność, neurotyczność) przy jednoczesnym wyborze kosztownych strategii zaradczych może powodować cykliczne pogarszanie własnej sytuacji (bezsilność, wypalenie, wyczerpanie, przemęczenie, załamanie się).

Schemat: Cykl polegający na pogorszeniu obiektywnej sytuacji (cykl negatywny)


32

Źródło: R. S. Lazarus, Paradygmat stresu i radzenia sobie, Nowiny Psychologiczne nr 3-4, 1986

Jeśli radzenie sobie ma charakter cyklu pozytywnego, pojawia się swoisty "zysk", wzrost potencjału zaradczego: mniej stresu, mniejsze koszty, większe oszczędności w zasobach i bezcenna korzyść w postaci przyrostu doświadczenia, kompetencji zaradczej.

Schemat: Cykl polegający na poprawie obiektywnej sytuacji (cykl pozytywny)

Źródło: R. S. Lazarus, Paradygmat stresu i radzenia sobie, Nowiny Psychologiczne nr 3-4, 1986


33

Należy podkreślić, że wśród osób uzależnionych częściej niż u innych ludzi pojawia

się tendencja do oceny zewnętrznych sytuacji i zdarzeń jako zagrażających oraz sięgania po

negatywne strategie radzenie sobie ze stresem.

E. Boenisch i M.C. Haney (2007) piszą, iż stresu i sytuacji stresowych doświadczamy

wszyscy. Stres jest reakcją naszego umysłu i ciała na rzeczywiste lub wyobrażone sytuacje

zagrożenia. Jednak czynniki wywołujące stres nie są dla nas szkodliwe, ważne jest to jak na

nie reagujemy i jak przystosowujemy się do nich. Czy traktujemy je jako zagrożenie,

poczucie krzywdy czy jako wyzwanie. Natomiast nasze odczucia jak postrzegamy daną

sytuację i jak sobie z nią radzimy uzależnione są głównie od naszych przekonań, co do

skuteczności własnej osoby.

Stres nie jest lokalizowany ani w jednostce, ani w jej otoczeniu ale dotyczy

specyficznej interakcji między nimi. Jest ona ujmowana jako zakłócenie równowagi pomiędzy

możliwościami jednostki a wymaganiami otoczenia w przystosowaniu się do zaistniałej

sytuacji. Stresem jest określona relacja między osobą a otoczeniem, która oceniana jest

przez osobę, jako obciążającą i zagrażająca jej dobrostanowi, której zwykle towarzyszy

wystąpienie szeregu negatywnych reakcji emocjonalnych. Czynniki powodujące stres,

stresory są różnorodne. Ich ogólna charakterystyka przedstawia się następująco:

• atakują najbardziej podstawowe dla człowieka wartości: życie, zdrowie, schronienie,

• stawiają bardzo wysokie wymagania, którym nie można bezpośrednio sprostać,

• mogą przychodzić bez ostrzeżenia, niespodziewanie,

• zajmują określony odcinek czasu (np. jednorazowe nieprzyjemne spotkanie),

• powtarzają się cyklicznie (obowiązkowe wizyty, święta, uroczystości),

• mogą trwać permanentnie (I. Heszen-Niejodek 2007).

C. Cekiera (1993) i U. Świętochowska (2001) analizując przyczyny i uwarunkowania

patologii cywilizacji współczesnej odnoszą się do problematyki środowiska zewnętrznego,

jako inkubatora zagrożeń stresowych dla człowieka - dehumanizacja rzeczywistości, wzrost

tempa życia, kryzys wartości, kryzysy polityczne, indywidualne frustracje, zagrożenie

bezpieczeństwa zewnętrznego, zagrożenia ekologiczne, zaburzenia w relacjach

międzyludzkich, rodzinnych, konflikty w środowisku szkolnym. Szczególnie na wzrost

i trwałość wielu zjawisk patologicznych mają wpływ czynniki i uwarunkowania polityczne,

ekonomiczne, społeczne, kulturowe składające się na całość zagrożeń cywilizacyjnych.

Szybkość zmian społeczno-politycznych, transformacje ustrojowe niosą ze sobą wysokie

wymagania co do szybkości właściwego odnalezienia i przystosowanie się do nich zarówno

jednostek, grup, jak i całych społeczeństw.


34

Z. Gaś (1993) wymienia potencjalne sytuacje stresowe, które sprzyjają podjęciu

decyzji o sięgnięciu po środki odurzające. Zalicza do nich:

• przejście na emeryturę,

• utratę rodziny i przyjaciół,

• izolację,

• samotność,

• problemy finansowe,

• problemy zdrowotne,

• spadek wydolności organizmu,

• śmierć bliskiej osoby,

• rozwód.

Sytuacje stresowe i o podwyższonym ryzyku wystąpienia reakcji stresowej

zinterpretowane przez osobę, jako zagrożenie lub strata, odznaczają się pojawieniem

negatywnych odczuć żalu, smutku, lęku, bólu, złości, martwienia się o przyszłość,

bezradności, wstydu. Z. Gaś (1993) podaje, iż zamiast alternatywnych form radzenia sobie z

sytuacją trudną, osoby niejednokrotnie preferują nieprzystosowawcze zachowania, zażywają

środki psychoaktywne – alkohol, narkotyki, leki chcąc uzyskać:

• fizyczną relaksację,

• ucieczkę od bólu,

• podwyższenie fizycznej i psychicznej wydolności organizmu,

• redukcja napięcia emocjonalnego,

• podwyższenie poczucia kompetencji i siły,

• ucieczkę od problemów i niepowodzeń szkolnych, rodzinnych, zawodowych.

Uwarunkowania negatywnych przejawów zachowań ludzkich obejmują wzajemne

przenikanie się stresorów płynących z zagrożeń środowiska naturalnego, społecznego,

wychowawczego oraz sposobu radzenia sobie z nimi jednostki.

L. Cierpiałkowska (2010a) przytacza dwa eksperymenty przeprowadzone przez R.

Higgingsa i G. Marlatta oraz K. Levensona i R. Shera poświęcone badaniom nad czynnikami

modyfikującymi wpływ alkoholu na reakcję na stres. Wnioski płynące z badań są

następujące:


35

• alkohol pełni istotną rolę w tłumieniu reakcji na stres w okresie oczekiwania na

czynnik stresowy i bezpośrednio po jego zadziałaniu;

• modyfikacja reakcji na stres jest wyraźniejsza, gdy osoby pochodzą z grupy

wysokiego ryzyka;

• osoby z grupy wysokiego ryzyka wypijały większa dawki alkoholu.

Alkohol może nasilać reakcję na stres lub ją osłabiać. Tłumiące efekty alkoholu są

widoczne po spożyciu umiarkowanej dawki (0,75 – 1,3g/kg masy ciała), po spożyciu

mniejszych dawek obserwuje się podniecenie i rozradowanie, a przy znacznie większych –

rozdrażnienie, dysforyczność, złość, agresję. Badania potwierdzają także obniżenie poziomu

lęku społecznego (np. w sytuacjach ekspozycji społecznej), gdy alkohol spożywany był przez

osobę przed, a nie po wystąpieniu stresu (np. przed wystąpieniem publicznym), a także gdy

badaną grupę stanowiły kobiety. Alkohol pełni rolę tłumiącą stres głównie w przypadku stresu

społecznego, a nie fizjologicznego (L. Cierpiałkowska 2010a).


1. Co to jest stres?

2. Jak i kiedy stres wpływa na pojawienie się negatywnych zachowań?

3. Jak organizacja pracy może stanowić źródło stresu? Omów na podstawie wybranego

przykładu.

4. Jak poglądy R.S. Lazarusa ułatwiają zrozumienie funkcjonowania człowiek w sytuacji stresu?

Jak radzą sobie ze stresem osoby uzależnione? Omów na podstawie przykładu.

5. Jakie czynniki w środowisku powodują stres?

6. Omów, jakie stresory zewnętrzne najczęściej są źródłem stresu u osób uzależnionych?

55.. PPrraawwoo wwoobbeecc oossóóbb uuzzaalleeżżnniioonnyycchh

Beata Kowalska

Przeciwdziałanie uzależnieniom regulują:

1. Ustawa z dnia 26 października 1982 r.o wychowaniu w trzeźwości i przeciwdziałaniu alkoholizmowi (t.j. Dz U z 2002 Nr 147 poz.1231 ).

2. Ustawa z dnia 29 lipca 2005 r. o przeciwdziałaniu narkomanii (Dz.U Nr 179 poz. 1485)

Zasady opieki nad osobami uzależnionymi od alkoholu oraz członkami ich rodzin określają odpowiednie artykuły Ustawy o wychowaniu w trzeźwości i przeciwdziałaniu alkoholizmowi oraz towarzyszące ustawie przepisy wykonawcze. Zgodnie z art. 21 Ustawy poddanie się leczeniu odwykowemu jest dobrowolne. Wyjątki od tej zasady określa ustawa.


36

Od osób uzależnionych od alkoholu nie pobiera się opłat za świadczenia w zakresie leczenia odwykowego udzielane w zakładach opieki zdrowotnej.

Członkowie rodziny osoby uzależnionej od alkoholu, dotknięci następstwami nadużywania alkoholu przez osobę uzależnioną, uzyskują w publicznych zakładach opieki zdrowotnej świadczenia zdrowotne w zakresie terapii i rehabilitacji współuzależnienia oraz profilaktyki. Za świadczenia te od wymienionych osób nie pobiera się opłat.

Dzieci osób uzależnionych od alkoholu, dotknięte następstwami nadużywania alkoholu przez rodziców, uzyskują bezpłatnie pomoc psychologiczną i socjoterapeutyczną w publicznych zakładach opieki zdrowotnej i publicznych poradniach specjalistycznych oraz placówkach opiekuńczo-wychowawczych i resocjalizacyjnych. Pomoc niesiona dzieciom przez osoby lub instytucje może być udzielona wbrew woli rodziców lub opiekunów będących w stanie nietrzeźwym.

Rozporządzenie Ministra Zdrowia z dnia 27.10.1999r. w sprawie zasad i trybu finansowania z budżetu państwa świadczeń zdrowotnych udzielanych bezpłatnie prze publiczne zakłady opieki społecznej stanowi, że świadczenia zdrowotne na rzecz osób nie posiadających uprawnień z tytułu ubezpieczenia zdrowotnego są finansowane przez „ministra właściwego do spraw zdrowia” (&1 i 2). W świetle Rozporządzenia Ministra Zdrowia i Opieki Społecznej z dnia 31 grudnia 1999r. w sprawie organizacji, kwalifikacji personelu, zasad funkcjonowania i rodzajów zakładów lecznictwa odwykowego oraz udziału innych zakładów opieki zdrowotnej w sprawowaniu opieki nad osobami uzależnionymi od alkoholu zakładami lecznictwa odwykowego są: wojewódzki ośrodek terapii uzależnienia od alkoholu i współuzależnienia, przychodnia terapii uzależnienia od alkoholu i współuzależnienia (w jej skład wchodzić powinna poradnia dla osób uzależnionych od alkoholu oraz poradnia dla osób współuzależnionych), poradnia dla osób z problemami alkoholowymi, oddział leczenia alkoholowych zespołów abstynencyjnych, całodobowy oddział terapii uzależnienia od alkoholu, dzienny oddział terapii uzależnienia od alkoholu oraz ośrodek terapii uzależnień od alkoholu (&4). Placówki podstawowej opieki zdrowotnej (przychodnie, ośrodki zdrowia, poradnie) zostały zobligowane przez to Rozporządzenie do wczesnego rozpoznawania ryzykownego i szkodliwego picia alkoholu, wynikających z tego szkód zdrowotnych, podejmowania interwencji w celu ograniczenia picia alkoholu oraz udzielania podstawowych świadczeń leczniczych osobom uzależnionym od alkoholu i współuzależnionym. Placówki te powinny współdziałać z zakładami lecznictwa odwykowego oraz punktami konsultacyjno-informacyjnymi tworzonymi przez organy samorządu terytorialnego oraz organizacje społeczne (&15 ).

Poddanie się leczeniu odwykowemu jest dobrowolne, ale w określonych sytuacjach (art.24 Ustawy o wychowaniu w trzeźwości i przeciwdziałaniu alkoholizmowi) możliwe jest zobowiązanie przez sąd do poddania się leczeniu w stacjonarnym lub niestacjonarnym zakładzie lecznictwa odwykowego (art.26). Postanowienie o zobowiązaniu do leczenia odwykowego zapada w trybie nieprocesowym i nie nosi charakteru wyroku sądowego- sankcji karnej. Osoby, które w związku z nadużywaniem alkoholu powodują rozkład życia rodzinnego, demoralizację małoletnich, uchylają się od pracy albo systematycznie zakłócają spokój lub porządek publiczny, kieruje się na badanie przez biegłego w celu wydania opinii w przedmiocie uzależnienia od alkoholu i wskazania rodzaju zakładu leczniczego (art.24). Na badanie kieruje gminna komisja rozwiązywania problemów alkoholowych właściwa według miejsca zamieszkania lub pobytu osoby, której postępowanie dotyczy, na jej wniosek lub z własnej inicjatywy (art.25).


37

Badanie przez biegłego ma zabezpieczyć przed zobowiązaniem do leczenia odwykowego osób, które nie są uzależnione od alkoholu. Do wniosku dołącza się zebraną dokumentację wraz z opinią biegłego, jeżeli badanie przez biegłego zostało przeprowadzone. Orzeczenie o obowiązku poddania się leczeniu zapada po przeprowadzeniu rozprawy, która powinna odbyć się w terminie jednego miesiąca od dnia wpływu wniosku. W razie, gdy w stosunku do osoby, której postępowanie dotyczy, brak jest opinii biegłego w przedmiocie uzależnienia od alkoholu, sąd zarządza poddanie tej osoby odpowiednim badaniom. Sąd może, jeżeli na podstawie opinii biegłego uzna to za niezbędne, zarządzić oddanie badanej osoby pod obserwację w zakładzie leczniczym na czas nie dłuższy niż 2 tygodnie. W wyjątkowych wypadkach, na wniosek zakładu, sąd może termin ten przedłużyć do 6 tygodni.

Orzekając o obowiązku poddania się leczeniu sąd może ustanowić na czas trwania tego obowiązku nadzór kuratora. Osoba, wobec której ustanowiony został nadzór, ma obowiązek stawiania się na wezwanie sądu lub kuratora i wykonywania ich poleceń, dotyczących takiego postępowania w okresie nadzoru, które może się przyczynić do skrócenia czasu trwania obowiązku poddania się leczeniu. Sąd wzywa osobę, w stosunku, do której orzeczony został prawomocnie obowiązek poddania się leczeniu odwykowemu, do stawienia się dobrowolnie w oznaczonym dniu we wskazanym zakładzie lecznictwa odwykowego w celu poddania się leczeniu, z zagrożeniem zastosowania przymusu w wypadku uchylania się od wykonania tego obowiązku. Osoba, w stosunku, do której orzeczony został obowiązek poddania się leczeniu odwykowemu, związanemu z pobytem w stacjonarnym zakładzie lecznictwa odwykowego, nie może opuszczać terenu tego zakładu bez zezwolenia kierownika zakładu. Sąd zarządza przymusowe doprowadzenie do zakładu leczniczego osoby uchylającej się od wykonania obowiązków przez organ Policji.

Obowiązek poddania się leczeniu trwa tak długo, jak tego wymaga cel leczenia, nie dłużej jednak niż 2 lata od chwili uprawomocnienia się postanowienia (art.34.1) Lekarz nie może wypisać na własne żądanie pacjenta leczonego w trybie obowiązkowym, a jeśli pacjent samowolnie przerwie leczenie, zakład leczący zawiadamia sąd. O ustaniu obowiązku poddania się leczeniu przed upływem okresu wskazanego w ust. 1 decyduje sąd na wniosek osoby zobowiązanej, zakładu leczącego, kuratora, prokuratora lub z urzędu, po zasięgnięciu opinii zakładu, w którym osoba leczona przebywa. W wypadku ustania obowiązku poddania się leczeniu ponowne zastosowanie tego obowiązku wobec tej samej osoby nie może nastąpić przed upływem 3 miesięcy od jego ustania. Osoby umieszczone w zakładach poprawczych i schroniskach dla nieletnich, uzależnione od alkoholu, mają obowiązek poddania się zarządzonemu leczeniu odwykowemu. Leczenie odwykowe zarządza administracja zakładu lub schroniska w stosunku do małoletniego za zgodą przedstawiciela ustawowego, a w razie jej braku, jak również w stosunku do osoby pełnoletniej - za zezwoleniem sądu wykonującego orzeczenie, wydanym po zasięgnięciu opinii biegłego.

Osoby zobowiązane przez sąd do poddania się leczeniu odwykowemu w lecznictwie ambulatoryjnym powinny być kwalifikowane do grup poradnianych opieki czynnej tylko wówczas, kiedy spełniają kryteria zakwalifikowania do takich grup i jeżeli, uwzględniając zasoby poradni, istnieje możliwość sprawowania takiej opieki. Ponieważ placówki lecznictwa odwykowego znacznie chętniej przyjmowały na leczenie osoby, które zgłaszały się dobrowolnie, a osobom zobowiązanym przez sąd wyznaczano odległe terminy przyjęcia, została uchwalona Ustawa o zmianie ustawy o wychowaniu w trzeźwości i przeciwdziałaniu alkoholizmowi z dnia 15 grudnia 2004 roku, która mówi, że stacjonarne i niestacjonarne zakłady lecznictwa odwykowego przyjmują na leczenie poza kolejnością osoby zobowiązane


38

do leczenia odwykowego na podstawie art.26, do wykorzystania limitu miejsc stanowiących 20% ogółu miejsc przeznaczonych do leczenia odwykowego w zakładzie lecznictwa odwykowego.

Ponieważ osoby używające alkoholu bądź innych substancji psychoaktywnych są bardziej niż abstynenci narażone na popełnianie czynów karalnych, w 1993 roku nowy Kodeks Karny wprowadził zmianę, w myśl której stan po spożyciu alkoholu zaczął być traktowany jako okoliczność obciążająca, a nie łagodząca. Dzisiaj osoby, które popełniają czyny karalne (powodują rozkład życia rodzinnego, demoralizują nieletnich, systematycznie zakłócają spokój lub porządek publiczny), zbyt często nie są karane za swoje postępowanie, lecz są zobowiązywane przez sąd rodzinny do podjęcia leczenia odwykowego. Jednocześnie uchylanie się od nałożonego przez sąd obowiązku leczenia jest w większości przypadków bezkarne.

Pierwsze izby wytrzeźwień powstały w Polsce na mocy Ustawy z dnia 27 kwietnia 1956 roku o zwalczaniu alkoholizmu. Aktualnie izby wytrzeźwień funkcjonują w oparciu o Ustawę z 1982 roku oraz Rozporządzenie Ministra Zdrowia z dnia 4 lutego 2004 roku w sprawie trybu doprowadzania, przyjmowania i zwalniania osób w stanie nietrzeźwości oraz organizacji izb wytrzeźwień i placówek utworzonych lub wskazanych przez jednostkę samorządu terytorialnego. Osoby w stanie nietrzeźwości, które swoim zachowaniem dają powód do zgorszenia w miejscu publicznym lub w zakładzie pracy, znajdują się w okolicznościach zagrażających ich życiu lub zdrowiu albo zagrażają życiu lub zdrowiu innych osób, mogą zostać doprowadzone do izby wytrzeźwień, zakładu opieki zdrowotnej lub innej właściwej placówki utworzonej lub wskazanej przez jednostkę samorządu terytorialnego albo do miejsca zamieszkania lub pobytu. W razie braku izby wytrzeźwień osoby takie mogą być doprowadzone do jednostki Policji. Osoby doprowadzone do izby wytrzeźwień lub jednostki Policji pozostają tam aż do wytrzeźwienia, nie dłużej niż 24 godziny. Osoby do lat 18 umieszcza się w odrębnych pomieszczeniach, oddzielnie od osób dorosłych.

Osoby w stanie nietrzeźwości mogą być doprowadzone do izby, placówki lub jednostki Policji przez funkcjonariuszy Policji lub strażników straży gminnej (&2.1). Jeżeli istnieją uzasadnione wskazania do udzielenia im pomocy medycznej lub hospitalizacji, udziela się im niezbędnej pomocy medycznej lub przewozi natychmiast po zatrzymaniu do zakładu opieki zdrowotnej. Izba:

1) sprawuje opiekę nad osobami w stanie nietrzeźwym,

2) udziela osobom w stanie nietrzeźwości pierwszej pomocy w nagłych wypadkach,

3) udziela osobom w stanie nietrzeźwości świadczeń higieniczno-sanitarnych,

4) prowadzi detoksykację dla osób wyrażających na to zgodę, jeżeli izba posiada odpowiednie pomieszczenie, urządzenia, wyposażenie i odpowiednio wykwalifikowany personel,

5) informuje o szkodliwości nadużywania alkoholu oraz motywuje do podjęcia leczenia odwykowego (&18).

O umieszczeniu w izbie wytrzeźwień zawiadamia się niezwłocznie:

• w przypadku małoletnich - ich rodziców lub opiekunów oraz sąd opiekuńczy,

• w przypadku innych osób - na ich żądanie, wskazane przez nie osoby.


39

Wobec osób przyjętych do izb wytrzeźwień, które stwarzają zagrożenie dla życia lub zdrowia własnego lub innej osoby, niszczą przedmioty znajdujące się w ich otoczeniu, może być zastosowany przymus bezpośredni, polegający na przytrzymywaniu lub unieruchomieniu. Przytrzymywanie jest doraźnym, krótkotrwałym unieruchomieniem osoby z użyciem siły fizycznej. Unieruchomienie jest dłużej trwającym obezwładnieniem osoby z użyciem pasów, uchwytów, prześcieradeł lub kaftana bezpieczeństwa. Przymus bezpośredni może trwać tylko do czasu ustania przyczyn jego zastosowania. Maksymalna wysokość opłaty związanej z pobytem osoby przyjętej do izby, placówki lub jednostki Policji wynosi 250 złotych (& 29).

Regulacje prawne dotyczące nabywania uprawnień do kierowania pojazdami zawarte są w Ustawie z dnia 20.06.1999 roku. W myśl tej ustawy (&45) „zabrania się kierowania pojazdem, prowadzenia kolumny pieszych, jazdy wierzchem lub pędzenie zwierząt osobie w stanie nietrzeźwości, w stanie po użyciu alkoholu lub środka działającego podobnie do alkoholu”. Ustawą z dnia 14 kwietnia 2000 roku o zmianie ustawy-Kodeks karny przekwalifikowano czyn prowadzenia pojazdu w stanie nietrzeźwości lub pod wpływem środka odurzającego z wykroczenia na przestępstwo, a do Kodeksu karnego wprowadzono art.178 a w brzmieniu „Kto, znajdując się w stanie nietrzeźwości lub pod wpływem środka odurzającego, prowadzi pojazd mechaniczny w ruchu lądowym, wodnym lub powietrznym, podlega grzywnie, karze ograniczenia wolności albo pozbawienia wolności do lat 2”.

Do zapobiegania i zwalczania narkomanii w Polsce, obok ustawodawstwa krajowego, zobowiązują nas akty prawa międzynarodowego i rozwiązania prawa europejskiego. Podstawowymi aktami prawnymi służącymi do walki z przestępstwami narkotykowymi są obecnie:

• ustawa z dnia 29 lipca 2005 roku o przeciwdziałaniu narkomanii (Dz. uzależnień. 2006, nr 179, poz. 1485),

• kodeks karny,

• ustawa z dnia 27 kwietnia 2006 roku o zmianie ustawy o przeciwdziałaniu narkomanii oraz ustawy o odpowiedzialności podmiotów zbiorowych za czyny zabronione pod groźba kary (Dz.U. 2006, nr 120, poz. 826). Do ustawy z 2005 roku wprowadzono m.in. nowe przestępstwo dotyczące udzielenia narkotyku małoletniemu oraz postacie kwalifikowane czynów, które znajdują się już w ustawie z 2005 roku.

Aktualnie obowiązująca ustawa o przeciwdziałaniu narkomanii weszła w życie w dniu 7 października 2005 roku. Jej uchwalenie wynikało z konieczności dostosowania naszego ustawodawstwa do porządku prawnego Unii Europejskiej. Ustawa utrzymała karalność posiadania niewielkiej ilości narkotyków. Ustawa określa:

• zasady i tryb postępowania w zakresie przeciwdziałania narkomanii,

• zadania i uprawnienia organów administracji rządowej i jednostek samorządu terytorialnego oraz innych podmiotów w zakresie przeciwdziałania naruszeniom prawa dotyczącego obrotu, wytwarzania, przetwarzania, przerobu i posiadania substancji, których używanie może prowadzić do narkomanii,

• organy właściwe do wykonania,

• kary za nieprzestrzeganie przepisów ustawy i rozporządzeń.

Karane są następujące działania:


40

• udzielanie, nakłanianie, ułatwianie umożliwiania innej osobie użycia środka odurzającego lub substancji psychotropowej, (kara pozbawienia wolności do lat 3, jeżeli sprawca czynu udziela środka odurzającego lub substancji psychotropowej małoletniemu podlega karze pozbawienia wolności do lat 5) (art. 58),

• osiąganie korzyści majątkowej za udzielanie, nakłanianie, ułatwianie umożliwiania innej osobie użycia środka odurzającego lub substancji psychotropowej, (podlega karze pozbawienia wolności od roku do 10 lat) (art. 59),

• posiadanie środków odurzających lub psychotropowych,

• produkcja narkotyków, produkcja narzędzi do wytwarzania środków odurzających, surowców oraz ich przechowywanie, (kara pozbawienia wolności do lat 3) (art.53),

• przewóz, wywóz, tranzyt środków odurzających, (kara grzywny i pozbawienia wolności do lat 5) (art. 55).

Zgodnie z ustawą z dnia 25 lipca 2005 r. o przeciwdziałaniu narkomanii, leczenie osób uzależnionych od środków odurzających jest dobrowolne. Jeżeli uzależniona od środków odurzających jest osoba pełnoletnia, to nie można jej zmusić do leczenia, chyba, że została ona ubezwłasnowolniona. Jednakże w pewnych sytuacjach do osób dorosłych można posiłkowo stosować Ustawę o ochronie zdrowia psychicznego. Może to nastąpić wtedy, gdy osoba uzależniona wykazuje objawy zaburzeń psychicznych. Przywołana ustawa dopuszcza bowiem możliwość przymusowego umieszczenia w szpitalu psychiatrycznym osoby chorej psychicznie, gdy dotychczasowe jej zachowanie wskazuje na to, że z powodu choroby zagraża ona bezpośrednio własnemu życiu albo życiu lub zdrowiu innych osób.

Można także przymusowo leczyć w szpitalu osobę, której dotychczasowe zachowanie wskazuje na to, że z powodu zaburzeń psychicznych zagraża bezpośrednio własnemu życiu albo życiu lub zdrowiu innych osób, a zachodzą wątpliwości, czy jest ona chora psychicznie. Wniosek można złożyć do Prokuratury Rejonowej właściwej ze względu na miejsce zamieszkania osoby lub do właściwego Sądu Rejonowego (Wydziału Rodzinnego i Nieletnich), której wniosek dotyczy. Z wnioskiem może wystąpić przedstawiciel ustawowy, małżonek, krewny w linii prostej, rodzeństwo bądź osoby sprawujące nad daną osobą faktyczną opiekę albo z urzędu.

Osobną kwestię stanowi leczenie osób uzależnionych, skazanych za przestępstwo pozostające w związku z używaniem środków odurzających. Jeżeli wykonanie kary pozbawienia wolności wymierzonej za popełniony czyn zostanie warunkowo zawieszone, sąd zobowiązuje skazanego do poddania się leczeniu lub rehabilitacji w odpowiedniej placówce.

Jeżeli wykonanie kary pozbawienia wolności nie zostało warunkowo zawieszone, sąd może skierować sprawcę na leczenie w odpowiednim zakładzie opieki zdrowotnej, przed odbyciem kary. Przymusowe leczenie i rehabilitacja osób uzależnionych może być także orzeczone w trakcie odbywania kary pozbawienia wolności. W takim przypadku z wnioskiem do sądu penitencjarnego występuje dyrektor zakładu karnego. Czasu pobytu w odpowiedniej placówce leczniczej nie określa się z góry, nie może on jednak być dłuższy niż dwa lata.

Przymusowemu leczeniu i rehabilitacji można poddać jedynie osobę, która nie ukończyła jeszcze 18 lat. Decyduje o tym sąd rodzinny i nieletnich. Wniosek o przymusowe leczenie może złożyć: przedstawiciel ustawowy, krewny w linii prostej, rodzeństwo, faktyczny opiekun, instytucja (z urzędu) w przypadkach nałogowego używania alkoholu albo innych


41

środków w celu wprowadzenia się w stan odurzenia. Wniosek należy złożyć do Sądu Rejonowego Wydział Rodzinny i Nieletnich, właściwego ze względu na miejsce zamieszkania osoby, której wniosek dotyczy. Czasu przymusowego leczenia i rehabilitacji nie określa się z góry, nie może on jednak być dłuższy niż dwa lata. Jeżeli osoba uzależniona ukończy 18 lat przed zakończeniem leczenia lub rehabilitacji, sąd rodzinny może je przedłużyć na czas niezbędny do osiągnięcia celu leczenia i rehabilitacji, łącznie jednak czas ten nie może być dłuższy niż dwa lata.


1. Omów sposób postępowania z osobami uzależnionymi od alkoholu.

2. Jakie działania są karane w myśl ustawy o przeciwdziałaniu narkomanii.

3. Wymień podstawowe akta prawne służące do walki z przestępstwami narkotykowymi.

4. Wyjaśnij procedurę zobowiązania do poddania się leczeniu odwykowemu.

5. Wymień zadania Izby Wytrzeźwień.

6. EEtt iioollooggiiaa uuzzaalleeżżnniieeńń

Agnieszka Oparowska-Dr ąg

Można wyróżnić trzy najczęściej spotykane grupy powodów picia:

• „ucieczkowe”, np. w celu zapomnienia o kłopotach, zredukowania napięcia, poprawy nastroju i odprężenia się;

• „społeczne”, np. dla towarzystwa, z uprzejmości, z okazji;

• „w poszukiwaniu przyjemności”, np. dla smaku alkoholu.

Na powstanie uzależnienia mają wpływ czynniki społeczne, psychologiczne oraz duchowe, nakładające się na podłoże biologiczne. Na szybkość powstawania uzależnienia istotny wpływ ma stopień dojrzałości organizmu, a szczególnie ośrodkowego układu nerwowego. Znaczącą rolę odgrywa wiek, w którym dana osoba rozpoczyna intensywne picie alkoholu. Można obserwować kilka etapów używania, począwszy od pierwszego kontaktu z alkoholem (czy inną substancją psychoaktywną) jeszcze w wieku dziecięcym czy młodzieżowym, poprzez używanie eksperymentalne (próbowanie różnych alkoholi czy różnych substancji), socjalne (w ramach określonych grup rówieśniczych, w rodzinie, w pracy), nawykowe (z cechami uzależnienia psychicznego), aż do pełnego uzależnienia (z obecnymi objawami psychologicznymi i fizycznymi) (B. Woronowicz 2008, s. 25- 26). W trójkącie człowiek-jego środowisko-zażywany środek psychoaktywny wszystkie elementy są ważne i połączone ze sobą, ale najważniejsza rola przypada człowiekowi, czyli jego predyspozycjom osobowościowym i oczekiwaniom, które zaspokaja zażywaniem środka psychoaktywnego. O powstaniu zależności decydują cechy osobowości konsumenta (człowiek), okoliczności zażywania (środowisko) oraz samo działanie środka (narkotyk, alkohol) (Z. Juczyński 2008, s.34-35).

Wyróżnia się trzy rodzaje koncepcji etiologicznych uzależnień:

• biochemiczną (medyczną),


42

• osobowościową (psychologiczną),

• środowiskową (socjologiczną i pedagogiczną).

1. Medyczne koncepcje etiologii uzależnień:

a) teorie biochemiczno-metaboliczne - uzależnienie powstaje, jako rezultat włączenia substancji chemicznej (narkotyku lub alkoholu etylowego) w cykl przemian fizjologicznych organizmu;

b) teorie organicznego uszkodzenia mózgu - organiczne uszkodzenie mózgu może być spowodowane pijaństwem i sytuacjami stresowymi;

c) teorie zaburzeń czynników wewnątrzwydzielniczych - zaburzenia hormonalne w funkcjonowaniu tarczycy i nadnerczy zwiększają ryzyko wystąpienia alkoholizmu. Podobnie jest w przypadku nieprawidłowego sposobu metabolizowania alkoholu przez wątrobę jednostki;

d) teorie genetyczne:

o teoria zadatków wrodzonych i nabytych - istnieje czynnik wrodzony decydujący o rozwoju choroby alkoholowej. Czynniki nabyte powodują uruchomienie mechanizmu uzależnienia w wątrobie i mózgu. Wrodzona właściwość reakcji na alkohol czterokrotnie zwiększa prawdopodobieństwo uzależnienia, szczególnie przy jednoczesnym wystąpieniu czynników nabytych;

o teorie chromosomowe - występowanie uzależnienia łączy się z genami zlokalizowanymi w chromosomie 13, chromosomie Y i genem kodującym receptory dopaminowe.

2. Teorie osobowościowe (psychologiczne);

Uzależnienia stanowią przejaw psychopatologii jednostki, a używanie substancji psychoaktywnych jest przejawem mechanizmów obronnych. Według tych teorii uzależnienia są rezultatem zaburzeń emocjonalnych powstałych we wczesnym dzieciństwie.

a) teoria psychoanalizy - zakłada istnienie trzech składników osobowości ludzkiej: id (popędy stymulujące do doznawania przyjemności), ego ( regulator zachowania uwzględniający jego konsekwencje, superego (zbiór norm, nakazów i zakazów społecznych). Alkoholizm postrzegany jest jako przerost warstwy id w sferze osobowości. Jeżeli pragnienie pozytywnych doznań nie jest zaspokajane w realnym świecie, wówczas wywoływane są sztucznie za pomocą środka chemicznego. Dominacji id towarzyszy brak poczucia odpowiedzialności za swe czyny, niekontrolowane wybuchy emocjonalne występujące w sytuacjach trudnych i konfliktowych, a także – nadmierna koncentracja na własnej osobie, niski poziom uspołecznienia. Narkomania natomiast jest efektem wyniesionej z dzieciństwa rozbieżności pomiędzy pragnieniami, a powinnościami budzącymi lęk. Uzależnienie traktowane jest jako skutek zaburzeń w relacji rodzice-dzieci;

b) teoria uczuć zależności – dziecko pierworodne z chwilą przyjścia na świat rodzeństwa czuje się odtrącone i w przyszłości poczucie wyższości będzie próbowało osiągnąć za pomocą używek;


43

c) teoria czynników stresogennych - poszukuje przyczyn alkoholizmu w występowaniu we wczesnym dzieciństwie sytuacji stresogennych;

d) teoria analizy transakcyjnej - jeżeli pomiędzy komunikatami głoszonymi przez rodziców, a ich zachowaniem wobec dziecka istnieje duża rozbieżność, dziecko może mieć skłonności do popadania w nałóg;

e) teoria potrzeb - blokada potrzeb spowodowana czynnikami zewnątrzpochodnymi oraz niska odporność na frustracje powodują wystąpienie mechanizmu obronnego „ucieczki w świat marzeń”. Narkomania i alkoholizm bywa następstwem niezaspokojenia różnych potrzeb. Może to być potrzeba miłości lub bezpieczeństwa, przynależności grupowej, uznania społecznego;

f) koncepcja sensu życia - brak zaspokojenia potrzeby sensu życia u jednostki powoduje, że używa substancji zmieniających świadomość;

g) regulacyjna teoria funkcjonowania aspiracji - zawyżony poziom aspiracji i niemożność ich spełnienia powoduje frustrację, która przyczynia się do używania narkotyków i alkoholu;

h) teoria pola działania - niewypełnienie pola działania (nie podejmowanie różnych form aktywności) oraz uczucie nudy sprzyja uzależnieniom;

i) teoria uczenia się - uzależnienie jest wyuczonym zachowaniem. Jednostka uczy się, że używanie alkoholu powoduje stany przyjemne (D. Zaworska-Nikoniuk 2001, s.36-39).

I. Pospiszyl (2008, s.144-147) wymienia kilka kierunków wyjaśniania przyczyn rozwoju uzależnienia na podstawie czynników psychologicznych:

1) Picie w celu redukcji napięcia przez jednostki szczególnie narażone na stres - efekty picia alkoholu odczuwane są pozytywnie, ponieważ alkohol redukuje napięcie emocjonalne.

2) Objaw zaburzeń osobowości - antysocjalne zaburzenie osobowości, skłonności depresyjne, osobowość typu borderline, zaburzona struktura osobowości.

3) Charakterystyczne dla specyficznego typu osobowości - osobowość słabo wewnętrznie zintegrowana i niezbyt trafnie oceniająca rzeczywistość społeczną.

4) Wyraz skłonności autodestrukcyjnych - utrata poczucia sensu życia, skierowanie instynktu śmierci na siebie.

Do czynników osobowościowych zwiększających ryzyko uzależnienia C. Cekiera (1998, s. 18-19) zalicza: brak stabilności emocjonalnej, objawy neurotyczne, poczucie zagrożenia, brak zdolności do wysiłku i umiejętności rozwiązywania problemów, niski poziom tolerancji na frustracje, obniżone poczucie własnej wartości, silną potrzebę samorealizacji, niski poziom uspołecznienia i odpowiedzialności, obniżony system wartości i sensu życia, poszukiwanie wolności, zaspokajanie potrzeb poznawczych, kryzysy egzystencjonalne, reakcje ucieczkowe.

Z. Gaś (1998) wymienia natomiast:

• niedojrzałość emocjonalna - brak dostatecznego wglądu we własne uczucia; zachwianie poczucia bezpieczeństwa; nieadekwatny obraz własnej osoby; dominacja uczuć i emocji takich jak żal, złość, poczucie winy, wstyd, lęk i strach; niedorozwój


44

uczuć i postaw użytecznych przy budowaniu relacji społecznych takich jak ufność, życzliwość, otwartość, szacunek i odwaga;

• niska samoocena - wynika z doświadczeń z dzieciństwa i młodości, takich jak fizyczne, seksualne i emocjonalne nadużycia; zaniedbywania ze strony opiekunów; trudności szkolne; lęki społeczne oraz poczucie winy związane z niemożnością sprostania wymaganiom własnym i innych, znaczących osób. Mechanizm ten można wyjaśnić istnieniem poważnej rozbieżności między „ja realnym” a „ja idealnym”;

• brak odporności na stres i cierpienie - osoby, które od wczesnego dzieciństwa podlegały chronicznemu przeciążeniu stresem; u których wytworzył się syndrom wstrząsu pourazowego, o wiele mocniej i o wiele mniej adekwatnie reagują w młodzieńczym okresie na trudne sytuacje. Nie wytworzyły one konstruktywnych form radzenia sobie z napięciem i psychicznym cierpieniem;

• negatywne przekonania na swój temat - pierwotnym źródłem wiedzy o nas samych są nasi rodzice, opiekunowie i wychowawcy. Jako dzieci łatwo i szybko uwewnętrzniamy to, co myślą i mówią o nas dorośli. Młodzi ludzie, którzy uzależnili się od narkotyków, już wcześniej uwierzyli w prawdziwość swego obrazu odbitego w krzywym zwierciadle nieracjonalnych i zaburzonych opinii opiekunów;

• niedostatek umiejętności interpersonalnych - osobom o niedostatku umiejętności interpersonalnych brakuje dostatecznych wzorców budowania pozytywnych kontaktów międzyludzkich, są onieśmielone i wycofane. Pojawia się w nich poczucie samotności i wyobcowania, a odpowiedzią na tę sytuację staje się kontakt z narkotykami i innymi substancjami psychoaktywnymi.

Dzieci z natury są ciekawe wszystkiego, co wydaje się mieć związek z dorosłością i to skłania je do spróbowania środków psychoaktywnych. Próbowanie czy eksperymentowanie odbywa się najczęściej w okresie dorastania. Problemy emocjonalne, trudności z przystosowaniem czy też pojawienie się pewnych zaburzeń zachowania można uważać za cechy charakterystyczne dla tego okresu. Wydaje się, że za tym pierwszym sięgnięciem po środek stoją inne motywy, odmienne od przyczyn prowadzących do ponownego zażywania.

• problemy okresu dojrzewania i dorastania - „młodzieżowy” charakter zjawiska narkomanii ukierunkował poszukiwania jej przyczyn na problemy związane z okresem dojrzewania i dorastania oraz na nieprawidłowości w przebiegu procesu socjalizacji. W momencie wkraczania w dorosłość rozwój fizyczny organizmu pozwala na podjęcie funkcji przypisanych ludziom dorosłym, natomiast rozwój psychiczny i społeczny pozostają nieco opóźnione i przejawiają znaczne zróżnicowanie;

• potrzeba autonomii i rozwoju własnego „ja” - w miarę dorastania zmienia się również zakres kontaktów interpersonalnych, stopniowemu rozluźnieniu ulegają kontakty dziecka z rodzicami, następuje wyzwalanie się spod autorytetu rodzica, przechodzenie od zależności do autonomii. Coraz większa znaczenia zaczyna nabierać grupa rówieśnicza;

• presja grupy rówieśniczej - przynależność do grupy pozwala uzyskać poczucie własnej tożsamości. Wejście w grupę narkomanów pozwala na zaspokojenie potrzeby kontaktów i uzyskania emocjonalnego wsparcia, czego nie można było uzyskać w innych grupach koleżeńskich. Akceptacja grupy sprawia, że łatwo


45

następuje identyfikacja z grupą, przyswojenie sobie obowiązujących norm i zwyczajów, dochodzi po potwierdzenia swojej tożsamości;

• ucieczka przed negatywnymi emocjami - negatywny obraz siebie, wynikający z poczucia małej wartości, słaba satysfakcja z własnych dokonań i brak wpływu na to, co się dzieje wpływają na przeżywane emocje i ujawniane zachowania. Duża rozbieżność między „ja idealnym”, a „ja rzeczywistym” prowadzi do frustracji, napięcia, lęku i innych zaburzeń. Ucieczka od rzeczywistości jest czymś pożądanym, narkotyk natomiast jest środkiem, który to w dość łatwy sposób umożliwia. Narkotyk nie rozwiązuje problemów, ale sprawia, że problemy stają się odległe i mało ważne. Środki psychoaktywne zmieniają samopoczucie, przynoszą odprężenie i zadowolenie. Kluczem do narkomanii jest więc uzyskiwana przyjemność;

• dążenie do nowej wizji rzeczywistości - potrzeba wzmożonej wydolności psychofizycznej, dużej aktywności, mobilizacji, które wynikają z presji społecznej, z drugiej strony chęć przeżywania stanów niezwykłych - to czynniki sprzyjające rozwojowi zażywania środków psychoaktywnych. Człowiek dąży do zaspokojenia swoich potrzeb, napotkane przeszkody i utrudnienia usiłuje pokonać. Ucieczka w narkotyk jest sposobem zredukowania nieprzyjemnych emocji i dyskomfortu psychicznego, wynikających z negatywnej oceny siebie i świata oraz stworzenia nowego obrazu siebie i lepszej wizji rzeczywistości (Z. Juczyński 2008, s. 36-41).

3. Środowiskowe koncepcje etiologii uzależnień:

Bezpośrednią przyczyną wystąpienia patologii jest zaburzony przebieg procesu socjalizacji. Do zachwiania się jego przebiegu mogą przyczynić się kręgi środowiska rodzinnego i szkolnego

(koncepcje pedagogiczne) oraz sytuacja społeczno-kulturowa (koncepcje socjologiczne).

Problemy związane z alkoholem mają ścisły związek z obyczajowością i postawami społecznymi wobec picia alkoholu, a więc z czynnikami kulturowymi. Szczególnie ważne znaczenie ma środowisko rodzinne, które może ograniczać lub zwiększać ryzyko uzależnienia. Istotną rolę przypisuje się dziedziczeniu społecznemu, które polega na stosowaniu w życiu dorosłym norm i zwyczajów obowiązujących w domu rodziców.

Według D. Zaworskiej-Nikoniuk (2001,s.40-42) środowiskowe uwarunkowania zwiększające ryzyko uzależnień to:

• niekorzystna atmosfera wychowawcza - niezgodne pożycie małżeńskie i brak więzi emocjonalnej między członkami rodziny,

• zaburzenia struktury rodziny - rodziny sieroce, półsierocie, rozbite lub rodziny osób samotnych. Nadmiar obowiązków domowych i ciężar utrzymania rodziny może powodować zaniedbania wychowawcze,

• nieprawidłowe postawy wychowawcze - postawy nadmiernie opiekuńcze, autorytarny styl wychowania lub liberalny,

• rodziny patologiczne - uzależnienia rodziców, ich konflikty z prawem, agresja, przemoc, brak stałych podstaw ekonomicznych i społecznie aprobowanych norm moralnych,


46

• niepowodzenia szkolne - brak wnikliwej obserwacji uczniów, przeładowanie treści informacyjnych przedmiotów szkolnych,

• zaburzenia stosunków interpersonalnych pomiędzy uczniami i nauczycielami oraz uczniami w klasie szkolnej - niekonsekwentne działania wychowawcze nauczycieli, brak empatii, brak uspołecznienia uczniów,

• sposób realizacji funkcji opiekuńczo-wychowawczej - niewywiązywanie się szkoły z tych zadań, uboga działalność profilaktyczna.

Do innych środowiskowych uwarunkowań uzależnień możemy zaliczyć:

• grupa rówieśnicza - w istotny sposób reguluje zasięg i intensywność zjawiska narkomanii i poprzez reprezentowany system normatywny egzekwuje określone zachowania. Młodzieńcza potrzeba buntu jest także ważnym czynnikiem skłaniającym do sięgania po narkotyki. Ponadto narkotyki zespalają środowisko młodych;

• nuda - brak możliwości zaspokajania różnego rodzaju potrzeb poznawczych i emocjonalnych z powodu ograniczenia dostępności różnych form aktywnego spędzania czasu wolnego;

• naśladownictwo - młody człowiek jest bardzo podatny na wpływy idoli wyrażających bunt przeciw zasadom i normom społecznym. Kultywowanie w środkach masowego przekazu takich postaw przyczynia się do uatrakcyjnienia zachowań sprzyjających sięganiu po narkotyki i alkohol;

• brak zrozumienia w społeczeństwie- istotną sprawą jest zrozumienie problemu uzależnienia od alkoholu i narkotyków oraz tworzenie wokół tego odpowiedniego klimatu w społeczeństwie polskim. Przydałoby się większe zainteresowanie władz profilaktyką i tworzeniem ośrodków wspomagających leczenie, a także takie zapotrzebowanie w odbiorze społecznym (T. Dudek 2001, s.42-45);

• ciekawość- nastolatki pociąga to, co wydaje im się wiązać z dorosłością (alkohol, seks, narkotyki, samochody) (R. Maxwell 1994, s.50).

Czynniki te są istotne w etiologii uzależnień, ale jak podkreśla Z. Gaś (1993) to rodzina w głównej mierze sprawia, że jeden z jej członków sięga po środki odurzające. Jeżeli dziecko wyrastało w rodzinie dysfunkcyjnej, z bardzo dużym prawdopodobieństwem przejawiać będzie deficyty na różnych poziomach swojej osobowości. W literaturze przedmiotu takie wstępne niekorzystne ukształtowanie ludzkiej psychiki określa się, jako „osobowość przednałogowa”.

M. Kotański (1984) wskazuje na społeczne, moralne i duchowe uwarunkowania narkomanii, takie jak:

• bezwzględna pogoń za sukcesem w społeczeństwie współczesnym („wyścig szczurów”), który powoduje odpadanie i marginalizację słabszych jednostek;

• rosnący stres codziennego życia;

• pogarda społeczna wobec osób nieprzystosowanych, nadwrażliwych i słabszych psychiczne;

• brak przestrzegania norm moralnych przez zdecydowaną większość społeczeństwa;


47

• niedostatek pozytywnych modeli i wzorców zachowań wśród starszego pokolenia, które mogą być przekazane młodzieży;

• niedostatek miłości do drugiego człowieka i uwrażliwienia na jego dobro.

Zwraca uwagę również na motywację pozytywną i negatywną w sięganiu po narkotyki. Motywacja pozytywna – pragnienie doznania wywoływanych przez narkotyk euforycznych stanów emocjonalnych, przeżycia radości, beztroski, szczęścia. Wywoływane przez narkotyki stany euforii mogą łączyć się z obniżeniem lub podwyższeniem pobudliwości ośrodkowego układu nerwowego. Obniżenie pobudliwości wywołuje stan określany mianem „słodkiego rozleniwienia”, beztroski, zobojętnienia na przykrości, zapomnienia o doznawanych dolegliwościach i przeżywanych niepowodzeniach. Wzmożenie pobudliwości przejawia się natomiast w poczuciu aktywności, lekkości i siły oraz zwiększeniu sprawności fizycznej i umysłowej.

Motywem narkomanii bywa również pragnienie doznania atrakcyjnych przygód oraz urozmaicenia monotonii życia codziennego. Młodzież garnie się do środowisk narkomanów, uważając przyjęcie za nobilitację. Degeneracja i upadek przychodzi potem, gdy trzeba zwiększyć dawkę.

Motywacja negatywna – związana jest z chęcią uniknięcia poczucia osamotnienia, ucieczką przed bólem, stanem depresji, przed rozpaczą. Narkotyk ograniczając świadomość umożliwia oderwanie się od realiów, zapomnienie o przeżywanych troskach, zmartwieniach i niepowodzeniach. Narkotyzowanie się jest formą ucieczki przed lękiem związanym z brakiem wiary we własne siły oraz możliwości zrealizowania swych zamierzeń, przed lękiem związanym z kontaktami z innymi ludźmi, lękiem dotyczącym ukończenia szkoły, zdobycia zawodu, a potem pracy.

Zjawisko narkomanii i uzależnienia od alkoholu posiada wielopoziomowe uwarunkowania:

1) Poziom makrostrukturalny, na którym następuje dezintegracja systemu humanistycznych wartości społecznych: cywilizacja konsumpcyjno-przemysłowa, współczesne trendy kulturowe i ekonomiczne, wzorce kultury masowej.

2) Poziom mikrostrukturalny, na którym następuje alienacja i dezintegracja systemu więzi społecznych: środowisko sąsiedzkie, środowisko rówieśnicze, szkolne.

3) Poziom rodzinny, na którym spotykamy dysfunkcję rodziny i dezintegrację więzi rodzinnych: uzależnienia, przemoc, zaniedbywania, rozwody, porzucenia, traumy, urazy, choroby somatyczne i psychiczne oraz wadliwe kompetencje wychowawcze.

4) Poziom indywidualny charakteryzujący się ukształtowaniem niedojrzałej osobowości i dezintegracja własnego „ja”: niedojrzałość emocjonalna, niska samoocena, brak odporności na stres i cierpienie, negatywne przekonania, niedostatek umiejętności w kontaktach interpersonalnych (P. Karpowicz 2002).

O rozwijającym się uzależnieniu od alkoholu mogą świadczyć następujące objawy:

• stwierdzenie, że alkohol odpręża i daje ulgę, redukuje napięcie i niepokój, osłabia poczucie winy, ośmiela, ułatwia zaśnięcie itp.,

• poszukiwanie, inicjowanie i organizowanie okazji do wypicia oraz picie z chciwością, wyprzedzanie kolejek, powtarzające się przypadki upicia,


48

• picie alkoholu w miejscach, gdzie nie powinno się tego robić,

• możliwość wypicia większej niż uprzednio ilości alkoholu, tzw. „mocna głowa”,

• trudności z odtworzeniem wydarzeń, które miały miejsce podczas picia,

• picie w samotności, a później świadome ukrywanie swojego picia,

• podejmowanie prób ograniczenia picia,

• unikanie rozmów na temat swojego picia,

• reagowanie rozdrażnieniem w sytuacjach utrudniających dostęp do alkoholu,

• picie alkoholu pomimo zaleceń lekarskich sugerujących powstrzymywanie się od picia,

• powtarzające się przypadki prowadzenia samochodu po niewielkiej nawet ilości alkoholu (B. Woronowicz, 1998, s.58-59).

Najważniejsze sygnały ostrzegawcze, które wskazują na zażywanie i nadużywanie narkotyków:

• nowe rysy osobowości (nagłe zmiany osobowości, zmiany nastroju, spadek wrażliwości, wzrost drażliwości),

• brak dojrzałości (niedojrzałość emocjonalna i społeczna, zawężone widzenie problemów i ich rozwiązań),

• zmiany w kontaktach z rodzicami i rodziną (lekceważenie obowiązujących w domu reguł, nasilanie się konfliktów, narastające wyobcowanie z rodziny),

• zmiany w kontaktach koleżeńskich (spadek zainteresowania kolegami, utrata bliskich kontaktów z przyjaciółmi, nawiązywanie kontaktów z dziwnie wyglądającymi kolegami),

• brak dążeń (utrata zainteresowania szkołą, sportem, bierna postawa, utrata inicjatywy),

• niska samoocena (wzrost poczucia bezradności, pojawiające się poczucie winy, poczucie niższości, samotności),

• zaprzeczanie kłamstwa (udzielanie wymijających odpowiedzi, negowanie szkodliwości narkotyków, wytykanie błędów innym, obciążanie innych odpowiedzialnością za własne postępowanie),

• spóźnianie się (późne powroty do domu, utrata poczucia czasu, spóźnianie się do szkoły),

• lęk (stała obawa, lęk, poczucie krzywdy),

• brak instynktu samozachowawczego (rosnąca impulsywność, upodobanie do niebezpiecznych sytuacji, awanturniczość),

• wrogość/ agresja skierowana przeciwko innym i sobie (znieważanie innych, zachowania gwałtowne, agresywne, niszczenie przedmiotów, samouszkodzenie, próby samobójcze),


49

• zmiany w aktywności i nawykach (nieobecności w domu, zaniedbywanie obowiązków, wygląd pokoju, zmiany nawyków żywieniowych, rytmu snu i czuwania, kradzieże, kulty, posługiwanie się slangiem, problemy ze szkołą, kolizje z prawem) (T. Dimoff, S. Carper 2000).


1. Wymień czynniki mające wpływ na powstawanie uzależnień.

2. Omów czynniki środowiskowe w etiologii uzależnień.

3. Scharakteryzuj czynniki osobowościowe w powstawaniu uzależnień.

4. Jaki wpływ ma grupa młodzieżowa na sięganie przez młodzież po alkohol i narkotyki?

5. Na czym polega motywacja pozytywna i negatywna w sięganiu po narkotyki?

7. MMeecchhaanniizzmmyy uuzzaalleeżżnniieenniiaa


Osoba „uzależniona”, według A. Rebera (2000, s. 805), to osoba pozostająca w związku określonym przez zależność od innych osób lub od określonej substancji.

Zespół uzależnienia od alkoholu w klasyfikacji ICD-10 definiuje się, „jako całokształt zjawisk fizjologicznych, behawioralnych i poznawczych, w którym dominują aspekty związane z przyjmowaniem środków psychoaktywnych ponad innymi dążeniami i celami, kiedyś wartościowymi dla osoby” (L. Cierpiałkowska, M. Ziarko 2010, s. 89).

Kryteria diagnostyczne uzależnienia od alkoholu według ICD-10 to:

1) Silne pragnienie lub poczucie przymusu picia alkoholu (głód alkoholu).

2) Upośledzona zdolność kontrolowania picia alkoholu (trudności w powstrzymywaniu się od picia, kontrolowaniu długości picia oraz ilości wypijanego alkoholu).

3) Picie alkoholu w celu złagodzenia albo zapobieżenia alkoholowemu zespołowi abstynencyjnemu oraz subiektywne poczucie skuteczności takiego postępowania.

4) Objawy abstynencyjne (drżenia mięśniowe, nadciśnienie tętnicze, tachykardia, nudności, wymioty, biegunki, bezsenność, rozszerzenie źrenic, wysuszenie śluzówek, wzmożona potliwość, zaburzenia snu, nastrój drażliwy lub obniżony, lęk).

5) Zmieniona (najczęściej zwiększona) tolerancja alkoholu (ta sama dawka alkoholu nie przynosi oczekiwanego efektu, potrzeba spożywania większych dawek alkoholu dla wywołania oczekiwanego efektu).

6) Zawężenie repertuaru zachowań związanych z piciem alkoholu do 1-2 wzorców.

7) Postępujące zaniedbywanie innych przyjemności lub zainteresowań na rzecz picia.

8) Picie alkoholu mimo szkód, o których wiadomo, że mają związek z piciem alkoholu (B. Woronowicz 1998, s.67).

Uzależnienie od substancji psychoaktywnych wg DSM-IV, Klasyfikacji Amerykańskiego Towarzystwa Psychiatrycznego występuje wówczas, kiedy stwierdzamy


50

szkodliwy model stosowania substancji prowadzących do istotnego klinicznie upośledzenia lub uszkodzenia manifestującego się w ciągu 12 miesięcy, co najmniej trzema spośród niżej wymienionych objawów:

1) Tolerancja określana, jako zapotrzebowanie na znacznie większe ilości dawki substancji konieczne do osiągnięcia stanu intoksykacji lub pożądanego efektu lub znacznie osłabiony efekt działania dotychczasowej dawki substancji.

2) Objawy odstawienia manifestujące się zespołem odstawiennym charakterystycznym dla danej substancji lub przyjmowaniem tej samej (lub zbliżonej) substancji w celu zmniejszenia lub uniknięcia objawów odstawienia.

3) Częste przekraczanie zamierzonej dawki lub zaplanowanego czasu używania substancji.

4) Utrwalona potrzeba stosowania lub nieudane próby ograniczenia lub kontrolowania używania substancji.

5) Poświęcanie dużej ilości czasu na działania konieczne do uzyskania substancji.

6) Znaczne zredukowanie aktywności społecznej, zawodowej i rekreacyjnej z powodu picia alkoholu.

7) Kontynuowanie picia alkoholu pomimo wiedzy, że nawracające lub przewlekłe problemy zdrowotne lub psychiczne są spowodowane lub zaostrzone przez picie alkoholu (L. Cierpiałkowska 2001, s.47-48).

Uzależnienie fizyczne to „silna potrzeba zażywania substancji psychoaktywnej, wynikająca z biologicznej adaptacji organizmu wobec substancji psychoaktywnej, bez której organizm nie jest w stanie prawidłowo funkcjonować. Przerywanie lub ograniczanie podawania tej substancji pociąga za sobą występowanie zaburzeń czynności ustroju, określanych mianem abstynencji (zespołu odstawienia)” (B. Woronowicz 2009, s. 552).

Zespół abstynencyjny to „zespół objawów somatycznych i psychologicznych występujących przy próbach zmniejszenia dawki - substancji psychoaktywnej lub po zaprzestaniu jej przyjmowania, może być powikłany majaczeniem, halucynozą, tzw. padaczką alkoholową” (B. Woronowicz 2009, s. 554).

Objawy pojawiają się w ciągu 24-36 godzin po zaprzestaniu picia. Na spadek poziomu alkoholu we krwi organizm reaguje najczęściej objawami:

• układu pokarmowego (brak łaknienia, nudności, wymioty, biegunki),

• układu krążenia (przyśpieszenie akcji serca, zaburzenia rytmu, podwyższone ciśnienie krwi),

• układu wegetatywnego (wzmożona potliwość, rozszerzone źrenice, suchość jamy ustnej),

• ponadto złe samopoczucie, osłabienie, podwyższona ciepłota ciała, bóle mięśniowe, bóle głowy, silne drżenie rąk, nadpobudliwość, niepokój, lęk oraz obniżenie nastroju, zaburzenia snu (B. Woronowicz 2008, s.72-73).

Uzależnienie psychiczne, „silna potrzeba częstego lub stałego przyjmowania substancji psychoaktywnej czy wykonywania określonej czynności (zachowania), celem


51

powtórzenia poprzednich przeżyć związanych z przyjęciem substancji lub z daną czynnością (zachowaniem)” (B. Woronowicz 2009, s. 553)

Uzależnienie społeczne „dotyczy najczęściej zażywania substancji psychoaktywnych pod wpływem panującej mody, pod naciskiem grupy ludzi podobnych do siebie, w kręgach młodzieży z tzw. subkultur” (B. Woronowicz 2009, s. 553).

Zgodnie z definicją zawartą w art. 9 Ustawy o zapobieganiu narkomanii z dnia 31 stycznia 1985 roku, narkomania to „stałe lub okresowe przyjmowanie w celach niemedycznych środków odurzających lub psychotropowych albo środków zastępczych, w wyniku czego może powstać lub powstała zależność” (Dziennik Ustaw nr 4/1985).

E.M. Jellinek przedstawił przebieg choroby alkoholowej w postaci dynamicznie rozwijającego się procesu, w którym występują kolejne symptomy, tworzące cztery główne stadia choroby.

Stadium przedalkoholowe. Przyszły alkoholik po wypiciu alkoholu odczuwa ulgę psychiczną. Początkowo ten przyjemny stan odprężenia kojarzy się z sytuacjami społecznymi, które towarzyszą piciu alkoholu. Po pewnym czasie osoba zaczyna uświadamiać sobie współzależność między piciem, a oczekiwaniem na doświadczenie tego stany psychicznego. W tej fazie następuje obniżanie się poziomu odporności na różne napięcia psychiczne oraz nieumiejętność radzenia sobie ze zdarzeniami stresowymi w inny sposób niż spożywanie alkoholu. Wraz z postępującym procesem zmniejszania się tolerancji na napięcia psychiczne i wzrostem tolerancji na alkohol osoba pijąca zaczyna pić prawie codziennie. Pod koniec tej fazy upija się coraz częściej i występują pierwsze amnezje- luki w pamięci. Faza ta utrzymuje się od kilku miesięcy do dwóch lat, w zależności od pewnych okoliczności.

Stadium wstępne. Rozpoczyna się pojawieniem się pierwszych palimpsestów alkoholowych (stany niepamięci zdarzeń, wykonywanych czynności, zachowań własnych i innych ludzi itp.), które występują po wypiciu niewielkiej ilości alkoholu. W tej fazie pojawiają się: potajemne picie, ciągłe myślenie o alkoholu, picie zachłanne i łapczywe, poczucie winy i wyrzuty sumienia, unikanie rozmów na temat alkoholu. Faza ta może trwać od pół roku do czterech, pięciu lat, w zależności od fizycznych i psychicznych predyspozycji osoby pijącej, jej sytuacji rodzinnej, zawodowej czy zainteresowań.

Stadium ostre. Utrata kontroli na skutek niepowstrzymanego głodu alkoholu po wypiciu pierwszego kieliszka. Zjawisko utraty kontroli można obserwować po rozpoczęciu picia, natomiast nie ma ono wpływu na rozpoczęcie picia. Pijący nałogowo nie potrafi już pić w sposób umiarkowany. Zaprzecza występowaniu tego objawu rozbudowując system racjonalizacji, że nie stracił kontroli. Pozwala to odeprzeć naciski społeczne mające na celu nakłonienie go do zaprzestania picia. Cierpiąc z powodu niskiego poczucia własnej wartości oraz braku szacunku i akceptacji formułuje nastawienia i zachowania wielkościowe. Alkoholik uważa, że winę za jego picie ponoszą inni. Stan napięcia wzmaga u alkoholika motywacje do dalszego picia. Pod wpływem nacisków zewnętrznych narzuca sobie okresową abstynencję, czasami koncentruje swoje wysiłki na zmianach dotychczasowego sposobu picia. Zachowania alkoholika coraz bardziej koncentrują się wyłącznie na sprawach związanych z piciem, następuje utrata zainteresowań, przewartościowanie relacji z ludźmi. Alkoholik gromadzi i ukrywa zapasy alkoholu. Gdy coraz częściej pojawia się picie poranne, to należy przyjąć, że kończy się stadium ostre.


52

Stadium przewlekłe. W miarę postępów choroby alkoholowej coraz bardziej słabnie motywacja alkoholika do zachowania kontroli sytuacyjnej. Ciągi picia powodują degenerację moralną, obniżenie sprawności funkcji intelektualnych, pojawienie się psychoz alkoholowych. Ponieważ następuje obniżenie tolerancji na alkohol stan upicia może wystąpić po spożyciu mniejszej dawki alkoholu niż w fazie poprzedniej. W większym nasileniu występują nieokreślone lęki, zahamowania psychoruchowe, picie przybiera charakter obsesyjny. Cały system racjonalizacji załamuje się i alkoholik uznaje się za pokonanego. Wobec tego alkoholik albo poddaje się leczeniu albo pije nadal, co może często doprowadzić do śmierci (L. Cierpiałkowska, M. Ziarko M. 2010, s.72-77).

Typy alkoholizmu według E.M. Jellinka

Alfa - Psychologiczne uzależnienie od alkoholu. Występuje u osób, które nie radzą sobie ze stresem i innymi trudnymi sytuacjami życiowymi. Nie występuje utrata kontroli nad piciem. Ten typ picia może utrzymywać się bez większych zmian przez dziesiątki lat.

Beta - Brak psychologicznych i fizycznych objawów uzależnienia od alkoholu. Problemy dotyczą głównie somatycznych konsekwencji nadmiernego picia.

Gamma - Występują psychiczne i fizyczne objawy uzależnienia, z utratą kontroli nad piciem, objawami abstynencyjnymi i zmianą tolerancji na alkohol.

Delta - Zdolność do kontrolowania ilości wypijanego alkoholu ze współwystępującą niemożnością powstrzymania się od picia.

Epsilon - Okresowe występowanie „ciągów” picia i okresy pełnej abstynencji.

Niektórzy badacze dodają do tej klasyfikacji alkoholizm typu Zeta, rozpoznawany u osób, które pod wpływem alkoholu demonstrują zachowania antyspołeczne, w tym przemoc (B. Woronowicz 2009, s.140-141).

Po badaniach E.M. Jellinka Cloninger na podstawie swoich badań wyróżnił dwa typy alkoholizmu, biorąc pod uwagę wiek, płeć, okres powstania uzależnienia, sposób picia, charakterystykę rodzin biologicznych i adopcyjnych oraz właściwości osobowościowe:

Typ 1 alkoholizmu - uwarunkowany środowiskowo charakteryzuje się późnym wiekiem osoby, w którym pojawia się początek choroby, rzadką obecnością alkoholizmu w rodzinie biologicznej, wyraźnymi tendencjami do picia okresowego z długimi przerwami. Uzależnienie ujawnia się na ogół po 25 roku życia, jego rozwój jest szybszy, zazwyczaj rozwija się u kobiet i osób neurotycznych ze skłonnościami do depresji.

Typ 2- uwarunkowany genetycznie występuje przede wszystkim u mężczyzn, początek choroby jest znacznie wcześniej, bo już w okresie adolescencji. Osoby piją systematycznie bez większych przerw, występuje u nich osobowość antyspołeczna jeszcze przed uzależnieniem. Rozwój uzależnienia trwa dłużej, rzadziej występują powikłania somatyczne i psychiatryczne. W tym typie uzależnienia wyraźniej zaznaczone są takie cechy jak: skłonności do poszukiwania nowości, unikania stresu i uzależnienia od aprobaty społecznej (B. Woronowicz 2008, s.113-114).

Najczęściej wymienia się cztery fazy rozwoju uzależnienia od narkotyków:

Faza eksperymentalna - zaczyna się od pierwszego kontaktu z narkotykiem. Momentem krytycznym staje się sytuacja, w której osoba zaczyna szukać kontaktu z używką. Symptomami niepokojącymi mogą być: nadmierna ospałość lub wesołkowatość, nadpobudliwość psychoruchowa, zmiana codziennych rytuałów, zaczerwienione oczy.


53

Faza fascynacji - z czasem jednostka zaczyna się oswajać z narkotykiem i zwiększać przyjmowaną dawkę lub łączyć ją z innymi specyfikami np. alkoholem. Momentem krytycznym jest konieczność przyjęcia środka po to, aby zachować wyrównany nastrój. Symptomami wchodzenia w tę fazę jest ogólne zaniedbanie i zmiana rytmu życia np. obniżenie stopni, utrata dotychczasowych zainteresowań, zachowania impulsywne, huśtawka nastroju, utrata kontaktu z bliskimi, kłamstwa.

Faza przymusu brania - oznacza uzależnienie fizyczne i psychiczne. Narkotyk zostaje włączony w strukturę potrzeb, przyjmowany jest regularnie, jednocześnie rozwijająca się tolerancja na specyfik powoduje konieczność zwiększenia dawki. Jednostka wpada w ciągi odurzania. Widoczne staje się zaniedbanie, pogorszenie stanu zdrowia, wyglądu i rezygnacja z ukrywania uzależnienia.

Faza przyjmowania po to, aby zachować sprawność - uzależnienie jest tak głębokie, że jednostka nie potrafi funkcjonować bez odurzenia, jednocześnie potrzebuje coraz większych dawek. Organizm jest wycieńczony, rozregulowany i osłabiony. Przyjmowanie narkotyku już nie sprawia przyjemności, chodzi tylko o to, żeby poczuć się lepiej, żeby zredukować ból fizyczny. Coraz gorsze są objawy abstynencyjne. Wszystkie poprzednie symptomy ulegają zwielokrotnieniu (I. Pospiszyl 2008, s.182-184).

Według założeń modelu terapii strategiczno-strukturalnej Jerzego Mellibrudy proces uzależnienia kształtowany jest przez trzy wzajemnie oddziaływujące na siebie mechanizmy psychologiczne, które uniemożliwiają osobie uzależnionej wejrzenie w prawdziwe źródło problemu i są powodem błędnego koła uzależnienia. Dla całościowego opisu i zrozumienia problemów osoby uzależnionej konieczne jest zwrócenie uwagi nie tylko na patologiczne mechanizmy tworzące uzależnienie, ale także na inne czynniki ważne dla jej funkcjonowania.

Należą do nich:

− specyficzne i problemowe formy kontaktów z samym sobą i z otoczeniem społecznym,

− wzory zachowań, umiejętności i postaw,

− właściwości organizmu i problemy zdrowotne,

− kształt najbliższego środowiska społecznego i rodzinnego.

Mechanizmy uzależnienia powstają na skutek intensywnego działania psychofarmakologicznego alkoholu wzmacnianego przez doświadczenia interpersonalne i intrapersonalne towarzyszące piciu alkoholu. Tworzą one podstawowe przyczyny patologicznego picia u osób uzależnionych oraz załamywania się prób powstrzymywania się od picia. Mechanizmy te mogą być aktywizowane przez negatywne stany emocjonalne i doświadczenia związane ze stresem oraz przez specyficzne okoliczności zewnętrzne. Do wewnętrznych źródeł czynników aktywizujących mechanizmy uzależnienia należą: uszkodzenia organizmu oraz choroby somatyczne i psychiczne, deficyt praktycznych umiejętności życiowych oraz destrukcyjna orientacja życiowa i związane z nią problemy osobiste. Do zewnętrznych, sytuacyjnych źródeł czynników należą: sytuacje stresu i podwyższonego ryzyka, trwałe uszkodzenia ważnych relacji społecznych, negatywne konsekwencje społeczne szkodliwego picia.

Psychologiczne mechanizmy obronne:

• system iluzji i zaprzeczeń,


54

• system nałogowego regulowania uczuć,

• mechanizm rozdwojenia i rozproszenia JA.

System iluzji i zaprzeczeń. Podstawową funkcją tego mechanizmu jest uniemożliwienie rozpoznania faktu własnego uzależnienia. Zniekształcenia poznawcze obejmują nie tylko to, co człowiek myśli, ale i to, co słyszy i widzi. Służy on także do ukrywania tego faktu przed innymi ludźmi. Ważną rolę w podtrzymywaniu i pielęgnowaniu mechanizmu iluzji i zaprzeczania odgrywają często ludzie stanowiący najbliższe otoczenie osoby uzależnionej. Osoby takie często unikają lub nie dostrzegają faktów stanowiących objawy choroby tak długo, aż osiągną one duże rozmiary charakterystyczne dla fazy chronicznej. W wielu przypadkach jest to skutek braku wiedzy na temat choroby, a szczególnie jej wczesnych symptomów. Istotną rolę odgrywają tu również rozpowszechnione mity, stereotypy myślenia (J. Mellibruda 1996, s.35). Osoba uzależniona (znajdująca się pod wpływem substancji psychoaktywnej) nieracjonalnie spostrzega rzeczywistość. Jej procesy myślowe podporządkowane są pragnieniu zdobycia substancji i dostosowują spostrzeganą przez uzależnionego rzeczywistość do tego, by zażywanie substancji odczuwała jako stan komfortu. Mechanizm ten chroni przed przyjęciem informacji, które mogłyby uniemożliwić dalsze przyjmowanie substancji. Wzmacnia on myślenie magiczno-życzeniowe, powodując, że osoba koloryzuje rzeczywistość (M. Jędrzejko 2009, s.46).

Do najbardziej widocznych mechanizmów zaprzeczania należą:

• proste zaprzeczanie - podtrzymywanie przekonania, że coś nie istnieje, mimo że w rzeczywistości to coś występuje. Typowym przykładem jest uporczywe twierdzenie, że nie ma się problemu z uzależnieniem od alkoholu pomimo oczywistych dowodów, które to potwierdzają i spostrzegane są przez otoczenie,

• minimalizowanie - przyznawanie się do problemów z alkoholem, ale w taki sposób, że problemy te wydają się znacznie mniejsze i nie tak poważne jak w rzeczywistości,

• obwinianie - zaprzeczanie własnej odpowiedzialności za pewne zachowania i utrzymywanie, że ktoś inny jest za nie odpowiedzialny,

• racjonalizowanie - budowanie alibi, usprawiedliwień i innych wyjaśnień własnego zachowania pomniejszających własną odpowiedzialność i przedstawiających w pozytywnym świetle motywy własnego postępowania. Bardzo często przedstawia się fikcyjne bądź złudne wyjaśnienia przyczyn swego zachowania,

• intelektualizowanie - unikanie konkretnej i osobistej świadomości problemów alkoholowych, traktowanie ich w sposób abstrakcyjny, przy pomocy uogólnień, spekulacji intelektualnych i analizy teoretycznej,

• odwracanie uwagi - zmienianie przedmiotu rozmowy w celu uniknięcia tematów zagrażających i dotyczących zachowań związanych z alkoholem,

• fantazjowanie - budowanie wyobrażeń na temat nierealistycznych sytuacji, wydarzeń i własnych czynów,

• koloryzowanie wspomnień - modelowanie obrazu minionych wydarzeń zgodnie z aktualnymi potrzebami,


55

• marzeniowe planowanie - tworzenie naiwnych wizji własnych działań i sytuacji, potrzebnych do rozwiązywania konkretnych problemów życiowych i poprzestanie na przeżywaniu przyjemnych doznań towarzyszących tym marzeniom (J. Melibruda 1996, s.36-38).

Celem regulowania uczuć jest wywołanie stanu emocjonalnego poprzez świadome znalezienie się w jakiejś sytuacji. Robimy to, gdy przeżywamy uczucia, które trudno znieść: ból, rozpacz, strach, wstyd, poczucie winy i krzywdy, smutek, żal. Jeśli trwają one długo lub często się powtarzają, są silne, czujemy się wobec nich bezradni i chcemy je złagodzić. Robimy to także, gdy pragniemy wywołać jakieś uczucia: szczęście, radość, spokój, uwolnienie, a nie zdarzają się okoliczności, które by je wywołały. Sięgamy wówczas po środek służący regulacji uczuć: ich uśmierzaniu lub wywołaniu.

Uzależnienie od regulowania uczuć zaczyna się, gdy koncentrujemy się na zdobywaniu tego, co służy regulowaniu uczuć, np. alkoholu. Zaczynamy żyć zachowaniem służącym do regulowania uczuć. Jedną z cech uzależnienia jest również pojawienie się potrzeby-przymusu osiągania pewnego specyficznego stanu emocjonalnego, wywołanego konkretną używką (A. Dodziuk, L. Kapler 2007, s.52-53). Przyjęta substancja uniemożliwia ocenę faktycznego stanu, uzależniony nie rozumie, że przyjmując substancję uzyskuje jedynie złudzenie lepszego samopoczucia. Mechanizm ten jest odpowiedzialny za poczucie głodu substancji, prowadzi do tego, że uzależniony traci kontakt z rzeczywistością i nie jest w stanie w sposób naturalny odczuwać emocji pozytywnych, szczęścia, radości, dobrego samopoczucia (M. Jędrzejko 2009, s.45.)

Rozpoznawanie nawyku regulowania uczuć wymaga na początku sprawdzenia, czy zachowania mają cechy:

• destrukcyjność, zachowanie powtarza się, mimo, że jego szkodliwość staje się coraz większa,

• opór przed zmianą, pojawia się zwłaszcza na propozycję zaprzestania destrukcyjnego zachowania; bjawia się najczęściej w postaci lęku i złości,

• emocjonalne, a często też realne korzyści z trwania przy destrukcyjnym zachowaniu- powtarzanie go łączy się z subiektywnymi zyskami,

• trwały niepodlegający zmianom schemat postępowania w sytuacjach, które sprzyjają pojawieniu się destrukcyjnych zachowań; rozpoznanie tego schematu wymaga zauważenia pewnej kolejności działań, całej ich sekwencji,

• system przekonań podtrzymujący i utrwalający nałogowe zachowania, na ten schemat składa się pomniejszanie strat, osłabianie potrzeby i możliwości zmiany destrukcyjnego sposobu życia,

• niepowodzenia przy próbach samodzielnej zmiany, mimo ich wielokrotnego podejmowania i obietnic zaprzestania lub ograniczenia destrukcyjnych zachowań,

• wzrost tolerancji, może to zwrócić naszą uwagę, kiedy myślimy o zachowaniach drugiego człowieka, że jest on w czymś wyjątkowo wytrzymały, odporny (A. Dodziuk, L. Kapler 2007, s.54-55).

Etapy rozwoju mechanizmu nałogowego regulowania uczuć:

• Odkrycie, że picie alkoholu wywołuje pozytywne emocje.


56

• Alkohol staje się głównym źródłem przyjemnych doznań.

• Konsekwencje picia prowadzą do doznań nieprzyjemnych (cierpienia).

• Picie alkoholu po to, by złagodzić cierpienie i doznać doraźnej ulgi (J. Melibruda 1996, s.35).

Mechanizm rozpraszania i rozdwajania JA. Mechanizm ten uszkadza stabilną tożsamość osoby. Nie jest ona w stanie kierować swoim zachowaniem oraz wytrwać w podjętej przez siebie decyzji dotyczącej zachowania abstynencji. Dzieje się tak, gdyż uzależniony nie uznaje swojej bezsilności wobec utraty kontroli nad zażywaniem uzależniającej substancji. Mechanizm ten może doprowadzić do dezintegracji osobowości, polegającej na rozdwojeniu struktury „Ja”. Osoba zaczyna inaczej funkcjonować pod wpływem substancji psychoaktywnej (M. Jędrzejko 2009, s. 46). Intensywne, a następnie patologiczne picie alkoholu w istotny sposób wpływa na kształt systemu JA osoby uzależnionej. Wpływ ten dotyczy kilku ważnych aspektów JA:

− stopień spójności i integracji JA. Picie alkoholu rozprasza granice JA, które stają się mniej wyraźne i mniej zwarte. Dość często motywem sięgania po alkohol jest pragnienie poczucia się kimś innym i beztroskie uwolnienie się od realiów własnej osoby i własnego życia. Gdy osoba pijąca coraz częściej i coraz więcej doświadcza takich stanów, wywiera to istotny wpływ na stabilność i zwartość struktury Ja. Rezultatem tego jest utrata zdolności do podejmowania racjonalnych decyzji na temat własnego postępowania, a w szczególności do ich realizowania w sytuacjach, w których pojawiają się silne pragnienia alkoholowe;

− wartościowanie JA. Innym ważnym aspektem systemu JA jest wartościowanie własnej osoby, czasem nazywane samooceną lub poczuciem własnej wartości. Ponieważ jedną z ważnych potrzeb człowieka jest dążenie do pozytywnego wartościowania własnej osoby, tworzy się coraz silniejsze pragnienie neutralizowania negatywnych ocen, a nawet do tworzenia ich pozytywnej przeciwwagi. W przypadku osób uzależnionych jedynym dostępnym i używanym sposobem na wyrównanie wartościowania jest picie alkoholu. Dlatego często treścią fantazji alkoholowych są pozytywne wizje pokazujące własną osobę w pozytywnym świetle. Towarzyszą im naprzemiennie poczucia skrzywdzenia niesprawiedliwymi ocenami negatywnymi ze strony innych ludzi;

− dysponowanie wpływem i sprawowanie kontroli. Poczucie JA pozostaje w istotnym związku z doświadczeniem możliwości działania, osiągania jakichś celów, wywierania wpływu na własną sytuację lub na innych ludzi, itd. Osoba pijąca patologicznie coraz bardziej koncentruje się na bezpośrednim modyfikowaniu własnych stanów psychicznych przy pomocy alkoholu, na uzyskiwaniu wpływu i kontroli nad własnym życiem emocjonalnym (J. Melibruda 1996, s.39-41).

Destrukcyjna orientacja życiowa. U większości osób uzależnionych można zaobserwować fakt, iż stale tworzą one wewnętrzne źródła stresu i trudności osobistych oraz ukierunkowują destrukcyjne funkcjonowanie człowieka. Nie są specyficzne dla uzależnienia, ale u osób uzależnionych spełniają rolę, ponieważ aktywizują mechanizmy uzależnienia. Należą do nich przede wszystkim:


57

• nastawienie autodestrukcyjne (niskie poczucie własnej wartości, dręczenie i poniżanie siebie, myśli samobójcze, negatywne wizje własnej osoby i własnego życia),

• destrukcyjne schematy relacji międzyludzkich (nastawienia obronne lub agresywność, gotowość do wycofania się i izolacji, podejrzliwość i brak zaufania, nastawienia lub tzw. cechy antyspołeczne lub aspołeczne),

• rozpad systemu wartości i brak konstruktywnej wizji życia (zwątpienie, nihilizm, brak wiary w pozytywne wartości i w możliwość ich realizacji, manipulowanie destrukcyjnymi wizjami własnego życia) (J. Mellibruda 1996, s.31).

U wielu osób uzależnionych można stwierdzić istotne deficyty w zakresie:

• umiejętności interpersonalnych (związanych z komunikowaniem się z innymi ludźmi, z przyjmowaniem interpersonalnych wywieraniem wpływu na innych ludzi),

• umiejętności intrapersonalnych (związanych z samoświadomością i rozumieniem samego siebie, kontaktem z własnymi uczuciami i pragnieniami itd.),

• umiejętności zadaniowych (związanych z wykonywaniem różnych czynności praktycznych w sferze zawodowej, rodzinnej i z samoobsługą).

Niski poziom tych umiejętności jest źródłem wielu trudności osobistych i powoduje, że nawet niezbyt trudne sytuacje życiowe stają się źródłem stresu i negatywnych stanów emocjonalnych, które uruchamiają mechanizmy uzależnienia, co na ogół prowadzi do picia (J. Melibruda 1996, s.30). W przypadku większości osób uzależnionych oprócz stałych wewnętrznych źródeł negatywnych stanów emocjonalnych i stresu, występuje kilka ważnych czynników, związanych z ich aktualną sytuacją życiową i środowiskiem. Pełnią one podobną funkcję, tzn. uruchamiają mechanizmy uzależnienia oraz same w sobie są źródłami problemów osobistych i cierpienia. Szczególnie istotną rolę spełniają tu takie czynniki jak:

• poważne uszkodzenia środowiska rodzinnego, związane z zaniedbaniami i przemocą domową,

• utrata stałych związków osobistych i zawodowych, związana z samotnością, brakiem wsparcia i motywacji do zmian życiowych,

• utrwalone formy kontaktowania się ze środowiskiem, związane z piciem alkoholu, tworzące stałe źródło pokus i sytuacji o podwyższonym ryzyku,

• trudności bytowe oraz prawno-administracyjne sankcje, związane z poprzednim okresem picia (J. Mellibruda 2002).


1. Wymień i omów psychologiczne mechanizmy uzależnienia.

2. Wyjaśnij pojęcia: uzależnienie fizyczne, uzależnienie psychiczne, zespół abstynencyjny.

3. Na czym polega system nałogowego regulowania uczuć.

4. Omów kryteria diagnostyczne uzależnienia od alkoholu.

5. Omów przebieg choroby alkoholowej.

6. Wymień różne formy zniekształceń poznawczych występujących u osoby uzależnionej.


58

88.. SSppoołłeecczznnee sskkuuttkkii uuzzaalleeżżnniieeńń


Uzależnienia powodują oprócz zaburzeń somatycznych i psychicznych szkody społeczne. Zalicza się do nich negatywne skutki bezpośrednie (zagrożenie życia, zdrowia czy bezpieczeństwa osoby nadużywającej), jak i szkody w rodzinie i stosunkach interpersonalnych.

Konsekwencje uzależnień rozpatrywać można także w aspekcie rodzinnym, psychologicznym i pedagogicznym jako przyczynę wystąpienia u członków rodziny chorego współuzależnienia (kouzależnienia).

Pod pojęciem zespołu kouzależnienia obejmującym koalkoholizm i konarkomanię rozumieć należy zaburzenia psychiczne i zaburzenia zachowania powstałe u rodziców, partnerów życiowych i dzieci na skutek obcowania z osoba uzależnioną” (D. Zaworska-Nikoniuk 2001, str.48).

Najbardziej szeroką definicję podaje T. Cermak twierdząc, że „jeśli psychologiczno-fizyczne funkcjonowanie jednostki jest zależne od bądź podlega kontroli przez osoby, które same są zależne od bądź kontrolowane przez takie siły, jak: uzależnienie od środków psychoaktywnych, zaburzenia obsesyjno-kompulsywne bądź przewlekłą chorobę somatyczną, to występują u niej symptomy współuzależnienia”. Charakteryzuje się ono w kategoriach sztywnych wzorców myślenia i działania uniemożliwiających osobom adaptacyjne i skuteczne rozwiązywanie problemów i trudności życiowych (L. Cierpiałkowska, M. Ziarko 2010, s.213, 219).

Wszyscy w rodzinie doświadczają kumulującego się i długotrwale działającego stresu. Na podstawie badań i obserwacji Jackson stwierdziła, że rodziny przechodzą przez kolejne stadia radzenia sobie z alkoholizmem, a w każdym z nich występują charakterystyczne zjawiska psychiczne, interakcje wewnątrzrodzinne oraz wzorce relacji członków rodziny ze środowiskiem pozarodzinnym.

1) Zaprzeczenie, racjonalizacja po stronie męża i żony. W pierwszym okresie mąż i członkowie rodziny zaprzeczają istnieniu problemu szkodliwego czy uzależnionego picia alkoholu. W miarę upływu czasu i pogłębiania się choroby alkoholowej w rodzinie obserwuje się wzrost napięcia we wzajemnych relacjach.

2) Zaprzeczanie, izolacja od innych osób i rodziny. Drugi etap charakteryzuje się podtrzymywaniem zaprzeczania oraz izolowaniem się od kontaktów społecznych. Pogłębiające się uzależnienie małżonka jest coraz bardziej widoczne i oczywiste, co powoduje konieczność wzmożenia kontroli nad zachowaniami pijącego. Kontrola jest niezbędna dla zachowania tajemnicy przed środowiskiem. Stosowanie takich obron i coraz większa izolacja społeczna rodziny pogłębia patologię relacji wewnątrzrodzinnych, co z kolei zwiększa napięcie i stres u poszczególnych członków rodziny.

3) Chaos, ambiwalencja wobec problemu męża. Załamują się dotychczasowe wzorce zaprzeczania i kontroli, co powoduje poczucie bezradności i beznadziejności wobec problemu alkoholowego. Załamanie się systemu obrony prowadzi do doświadczenia przez członków rodziny silnych emocji negatywnych - żalu, krzywdy, gniewu i złości. Członkowie rodziny przeżywają także wstyd i upokorzenie z powodu zachowań


59

pijącego, a alkoholik przeżywa winę i wyrzuty sumienia. Wszystko to sprawia wrażenie chaosu, w którym trudno przewidzieć reakcje innych osób. Rodzina dopuszcza możliwość szukania pomocy z zewnątrz.

4) Żona przejmuje kontrolę i izoluje męża od rodziny. Żona podejmuje próby odizolowania męża od uczestnictwa w życiu rodziny oraz przejęcia kontroli nad jego działaniami rodzicielskimi dążąc do zachowania względnego poziomu stabilności w rodzinie. W tej sytuacji zmienia się pozycja męża w rodzinie, matka staje się coraz bardziej efektywna w działaniu, próbuje tez zmotywować alkoholika do podjęcia leczenia. Jeśli mąż w tym czasie rozpocznie leczenie, to rodzina przechodzi do fazy siódmej radzenia sobie z nowa sytuacją. Jeśli nie przerywa picia (wtedy następuje faza piąta).

5) Separacja fizyczna rodziny od alkoholika. Ucieczka rodziny od problemu następuje przez coraz większe izolowanie się od problemów męża i ojca alkoholika. Może nastąpić fizyczna separacja lub rozwód. To przełomowy moment, w którym albo dochodzi do rozwodu i rodzina rozpada się, albo alkoholik podejmuje leczenie i rodzina organizuje się na nowo.

6) Rozwód. Faza ta następuje po rozwodzie wymuszającym na rodzinie konieczność dokonania reorganizacji wzajemnych relacji między członkami, bez obecności męża. Dochodzi do nowego podziału obowiązków, ustalenia nowej hierarchii władzy i kontroli.

7) Powrót do zdrowia całej rodziny. Podejmujący leczenie alkoholik przestaje pić (L. Cierpiałkowska, M. Ziarko 2010, s.189-191).

Próbę usystematyzowania wiedzy na temat współuzależnienia podjął w latach 80-tych T. Cermak . Wyróżnił on następujące kryteria diagnostyczne współuzależnienia:

1) Uzależnienie poczucia własnej wartości od zdolności wywierania wpływu na uczucia i zachowania swoje oraz innych ludzi, pomimo powtarzających się niepomyślnych konsekwencji w tym zakresie. Kryterium temu towarzyszy występowanie następujących zjawisk:

• zniekształcony stosunek do siły woli,

• rozproszenie tożsamości,

• system zaprzeczeń,

• niskie poczucie własnej wartości.

2) Przejmowanie odpowiedzialności za zaspokajanie potrzeb innych osób przy jednoczesnym braku rozpoznania potrzeb własnych. Podstawą tego rodzaju zachowań jest lęk przed odrzuceniem, które dla osoby współuzależnionej stanowi zbyt silne zagrożenie. Z tego też powodu rezygnuje ona z potrzeb własnych na rzecz potrzeb innych ludzi.

3) Lęk i zaburzenia granic w bliskości i separacji. Osoby współuzależnione często kojarzą bliskość z uległością, a intymność z zanikaniem granic pomiędzy partnerami. Bliski związek z drugą osobą powoduje, że zaczyna ona przejmować jako własne wartości, myśli, pragnienia czy marzenia partnera, dziecka.


60

4) Tendencja do wchodzenia w bliskie związki z osobami przejawiającymi zaburzenia osobowości, zależnymi od substancji chemicznych, z innymi współuzależnionymi i/badź z jednostkami o zaburzonej sferze popędowej. Osoby z zaburzeniami osobowości oraz osoby uzależnione mają na ogół silnie rozwiniętą narcystyczną potrzebę bycia uznawanymi za osoby bardzo szczególne i ważne.

5) Występowanie trzech lub więcej z następujących objawów:

• rozbudowany system zaprzeczania,

• zablokowanie emocji (czasami towarzyszy temu współwystępowanie dramatycznych wybuchów),

• depresja,

• nadmierna czujność,

• tendencje kompulsywne,

• lęk,

• nadużywanie substancji,

• bycie ofiarą przemocy fizycznej bądź nadużyć seksualnych,

• choroby związane z działaniem stresu,

• pozostawanie w bliskim związku z aktywnie uzależnioną osobą przez okres co najmniej dwóch lat bez szukania pomocy z zewnątrz (H. Szczepańska 1992, s.56 -60).

J. Mellibruda i H. Szczepańska opracowali własne kryteria współuzależnienia, które traktują jako uzależnienie od drugiej osoby i jej problemów.

1) Alkoholik koncentruje całe swoje życie wokół picia, natomiast koalkoholik koncentruje myśli, uczucia i zachowania wokół picia alkoholika.

2) Alkoholik ma subiektywne poczucie przymusu picia, a koalkoholik subiektywne poczucie konieczności odciągnięcia pijącego od alkoholu.

3) Alkoholik usztywnia i ogranicza różnorodność zachowań i reakcji związanych z piciem, koalkoholik usztywnia i ogranicza różnorodność zachowań i reakcji związanych z piciem alkoholika.

4) U alkoholika występują powtarzające się nawroty picia po okresach abstynencji, koalkoholik powtarza mechanizm podejmowania i powstrzymywania się od typowych reakcji na picie.

5) U alkoholika występuje silne pragnienie kontrolowanego picia i nadzieja na zapanowanie nad alkoholem, u koalkoholika nadzieja na uzyskanie kontroli nad piciem alkoholika i ograniczenie do bezpiecznych rozmiarów.

6) U alkoholika występują zmiany tolerancji na alkohol, natomiast u koalkoholika zmiany w intensywności reagowania na picie osoby uzależnionej wraz z upływem czasu.

7) Po zaprzestaniu picia u alkoholika występują objawy abstynencyjne, koalkoholik doświadcza przykrych stanów emocjonalnych (niepokoju, rozdrażnienia, itp.) w okresach, gdy alkoholik przestaje pić.


61

8) Po powrocie do picia alkoholik doświadcza złagodzenia i wycofania się objawów abstynencyjnych, koalkoholik doświadcza również zmniejszania się intensywności przykrych stanów uczuciowych towarzyszących przerwie w piciu.

9) Alkoholik ma poczucie niemożności rozstania się z alkoholem na zawsze, natomiast koalkoholik poczucie niemożności rozstania się z alkoholikiem, mimo okresowych pragnień odejścia od niego (L. Cierpiałkowska 2001, s. 95).

J. Woititz (1989) do objawów współuzależnienia zalicza np. opiekuńczość, pełne litości skoncentrowanie na alkoholiku, zakłopotanie, unikanie okazji do picia, przesunięcie we wzajemnych kontaktach, poczucie winy, obsesje, stałe zamartwianie się, niepokój, kłamstwa, fałszywe nadzieje, rozczarowania, euforię, zamęt, problemy seksualne, złość, letarg, poczucie beznadziejności, poczucie krzywdy, rozpacz.

S. Wegscheider-Cruse stwierdza, że występują w rodzinie z problemem alkoholowym reguły, które wyznaczają określone wzorce relacji i komunikacji:

1) Picie alkoholu przez osobę uzależniona jest najważniejszą sprawą w życiu rodziny.

2) Alkoholik nie jest odpowiedzialny za używanie alkoholu.

3) Alkoholizm i alkohol nie jest przyczyna problemów rodzinnych.

4) Stan równowagi musi być utrzymywany przez wszystkich członków rodziny.

5) Każdy w rodzinie musi podjąć rolę Wspólnika.

6) Nie wolno rozmawiać i dyskutować ani między sobą, ani z kimś z zewnątrz o tym, co się dzieje w rodzinie.

7) Nie wolno mówić, co członek rodziny czuje (L. Cierpiałkowska M. Ziarko 2010, s.241-242).

Niepijący członkowie rodziny, w tym dzieci alkoholików starają się jak najdłużej podtrzymać pozory prawidłowo działającej rodziny w obawie przed odrzuceniem społecznym. Opieranie się na systemie zaprzeczeń wyznacza granice i sposoby kontaktów członków rodziny z innymi ludźmi, ma wpływ na kontakty interpersonalne i sposoby radzenia sobie w sytuacjach trudnych. W rodzinie zanika poczucie bezpieczeństwa i oparcia oraz zaufania członków rodziny do siebie i innych ludzi. Po latach dorosłe dzieci alkoholików mówią, że w dzieciństwie ukształtował się ich negatywny stosunek do samego siebie (M. Kucińska 2002, s. 42).

Zjawiska, które zachodzą w rodzinach wymuszają na członkach rodziny konieczność dopasowania się do sytuacji i wydarzeń. Sytuacja panująca w dysfunkcjonalnych rodzinach z problemem alkoholowym zmusza dzieci do odgrywania różnych ról i przyjęcia określonej strategii postępowania. Role te to postawy obronne wobec zagrożeń, jakie stwarza rodzina z problemem alkoholowym, to sposoby ukrywania alkoholizmu.

Bohater rodzinny (Heros) - pełni ją najczęściej najstarsze dziecko w rodzinie. Nie sprawia żadnych kłopotów, dobrze się uczy, dba o innych domowników, wykonuje część obowiązków pijącego. Stara się kontrolować sytuację w domu, jest nad wiek dorosłe oraz nadmiernie obowiązkowe i nadodpowiedzialne. Najczęściej zaniedbuje własne potrzeby, żyje w stanie ciągłego napięcia, nie potrafi odprężyć się i wypoczywać (B. Woronowicc 2008, s. 299-300). Bohater doświadcza poczucia winy i nieadekwatności. Ma on ciągle poczucie bycia niewystarczająco doskonałym. Jego zdolności intelektualne rozwijają się coraz bardziej, ale


62

umysł nie rozwija się odpowiednio do posiadanych możliwości. Bohater właściwie nie dokonuje wyborów, od urodzenia realizuje scenariusz narzucony mu przez rodzinę. Z czasem dochodzi do internalizacji tych nakazów, jednak bez dokonania w nich jakichkolwiek zmian. Taka postać internalizacji ogranicza rozwój potencjalnych możliwości dziecka. Bohater ma liczne grono znajomych, równocześnie czuje się samotny. Bohater będąc w stanie ciągłego stresu i napięcia, w związku z wysokimi wymaganiami stawianymi mu przez otoczenie, a później siebie samego, ma skłonność do różnych chorób psychosomatycznych. U osób pełniących taką rolę w rodzinie rozwija się pracoholizm. Jako dorosły zajmuje wysokie stanowiska, jest powszechnie cenionym, obowiązkowym i zaangażowanym pracownikiem. Często jest samotny, ale nawet, gdy założy rodzinę, ma duże trudności w utrzymaniu bliskich intymnych kontaktów (L. Cierpiałkowska 2001, s.131-134.)

Kozioł ofiarny - Nie jest w stanie konkurować z bohaterem, czuje się odsunięty i szuka wsparcia poza domem. Stwarza kłopoty w szkole oraz wiele problemów wychowawczych, wchodzi w konflikty z dorosłymi i z rówieśnikami, źle się uczy. Jest wybuchowe, agresywne, często popada w konflikty z prawem. Rola takiego dziecka polega na odciągnięciu uwagi otoczenia od alkoholika (B. Woronowicz 2008, s.300.) Bardzo wcześnie opuszcza rodzinę, uciekając od źródła frustracji i cierpień, często trafia do grup młodocianych przestępców, narkomanów czy innych subkultur młodzieżowych. Takie zachowania spełniają funkcje: osobistą -są źródłem uwagi rodzicielskiej, chociaż typu negatywnego, rodzinną - przenoszą koncentrację członków rodziny z problemem alkoholowym na zachowanie dziecka. Charakterystyczne dla kozła ofiarnego są bunt i złość. Ma niewielką motywację do podjęcia wysiłku systematycznej nauki. Swoje zdolności umysłowe wykorzystuje raczej do zdobycia pozycji lidera w grupie rówieśniczej. Neguje cały społecznie akceptowany system wartości. W grupie rówieśniczej kozioł ofiarny szuka akceptacji, zrozumienia, radości i odprężenia. Brak jemu umiejętności skoncentrowania się na potrzebach innych, co uniemożliwia nawiązywanie intymnych kontaktów, opartych na współpracy i miłości. Kozioł ofiarny zwykle najszybciej trafia do różnych instytucji zajmujących się leczeniem i rehabilitacją (L. Cierpiałkowska 2001, s.134-136.)

Zapomniane dziecko (Aniołek) - Jest samotne i zamknięte w sobie. Przed awanturami w domu ucieka w świat marzeń. Niewiele wymaga od rodziny, nie sprawia kłopotów. Sprawia wrażenie, jakby wydarzenia w domu rodzinnym nie dotyczyły jego osoby i stopniowo traci kontakt z otoczeniem. Cechuje je brak nadziei i poczucie bezradności. Ma trudności z nawiązywaniem kontaktów z innymi ludźmi, a w dorosłym życiu nie potrafi mieć satysfakcjonujących związków uczuciowych (B. Woronowicz 2008, s.300). Nie mogąc uzyskać ani pozytywnej, ani negatywnej uwagi ze strony rodziców i rodzeństwa izoluje się (fizycznie i psychicznie) od nich, stając się samotnikiem. Jego naturalne potrzeby przynależności i własnej wartości są chronicznie nie zaspokajane i w konsekwencji często inni zapominają, że ono istnieje. Aniołek przepełniony jest uczuciem smutku i przerażenia. Pasywnie poddaje się swojej roli i nawykowo wycofuje się z wszelkich kontaktów. Nie nabywa w ten sposób w odpowiednich okresach rozwojowych, umiejętności współpracy czy rywalizacji w grupie. Pasywne wzorce zachowań Zapomnianego Dziecka uniemożliwiają mu rozładowanie negatywnych uczuć, które na skutek wyparcia ujawniają się w postaci zaburzeń psychosomatycznych (L. Cierpiałkowska 2001, s.137-138).

Maskotka (Błazen) - Jest w centrum uwagi i zainteresowania rodziny, a jego rola polega na rozładowywaniu napięcia w rodzinie. W ten sposób odciąga uwagę domowników od rzeczywistych problemów, które istnieją w rodzinie. Za wesołością i pozorną beztroską kryje się jednak napięcie i niepokój. Jego samoocena zależy od tego, jak je postrzega otoczenie, a


63

to pociąga stałe zabieganie o cudzą aprobatę. Dzieci te charakteryzują się małą odpornością na stres (B. Woronowicz 2008, s.301.) Staje się etatowym dowcipnisiem w domu, w szkole, a później w innych grupach społecznych, którego nikt nie traktuje poważnie. Pod tą maską kryje się ból, cierpienie, lęk i obawa o siebie i najbliższych. Rola ta ma swoją cenę, którą jest zahamowanie procesu dojrzewania i rozwoju potencjalnych możliwości. Maskotka jest samotna, będąc często w centrum uwagi całego otoczenia. Osoba pełniąca tę rolę potrafi manipulować sytuacją w taki sposób, aby osiągnąć zamierzone cele. Stosuje taktykę polegającą na odwracaniu uwagi otoczenia od dotychczasowego obiektu zainteresowania np. rodziny od problemu alkoholizmu. Dziecko pełniące tę rolę nie rozwinie swoich możliwości intelektualnych, gdyż będąc zaangażowane w zdobywanie uwagi wszystkich wokół siebie, pozostaje mu niewiele czasu i możliwości na koncentrację i uczenie się. Maskotka bardzo wcześnie z powodu nadruchliwości i nadmiernej aktywności diagnozowane jest jako nadpobudliwe. Nadpobudliwe dziecko nie jest w stanie skoncentrować się na jednej pracy tak długo, jak to robią jego rówieśnicy. Obserwuje się również u nich podatność na choroby psychosomatyczne i psychiczne. Maskotka wymaga często bardzo długiej i wszechstronnej pomocy terapeutycznej, indywidualnej, jak i grupowej.

Podejmowane przez dzieci role rodzinne zależą od wielu czynników: kolejność narodzi, posiadane przez dziecko możliwości i zdolności, płeć i typ temperamentu (L. Cierpiałkowska 2001, s.139-142). Alkoholizm w rodzinie wpływa na kształtowanie się cech moralnych dzieci, ich wzorów zachowań, także postaw wobec używania środków odurzających. Dzieci uczą się nieprawidłowych wzorów pełnienia zadań rodzicielskich i małżeńskich (W. Sztandar 1999, s.19). Konsekwencją życia w rodzinie z problemem alkoholowym jest przede wszystkim sytuacja permanentnego stresu, rodząca wiele negatywnych emocji, jak poczucie braku, krzywdy, rozgoryczenia, wstydu, strachu, niesprawiedliwości, złości czy żalu. Powoduje to powstaniem zaburzeń emocjonalnych u dzieci:

• zaburzenia podstawowych czynności życiowych - snu (kłopoty z zasypianiem, koszmary nocne, bezsenność), łaknienia (brak apetytu, nadmierny apetyt), wydalania (moczenie nocne),

• zaburzenia w komunikacji interpersonalnej (m.in. trudności w nawiązywaniu i/lub utrzymywaniu kontaktów, bierność, agresywność, nieśmiałość),

• nadmierna płaczliwość, lękliwość, poczucie niskiej wartości,

• wybuchowość, nadpobudliwość, impulsywność, złośliwość, skłonność do przemocy, nadmierny upór (D. Chlebio-Abed 2000, s.52-53).

Dzieci z rodzin alkoholowych przejawiają w życiu dorosłym charakterystyczne cechy, z których najczęściej spotykane to:

• poczucie odmienności,

• krytyczna samoocena i zbyt poważne traktowanie siebie samego,

• ignorowanie własnych potrzeb emocjonalnych,

• brak umiejętności cieszenia się życiem,

• branie odpowiedzialności za wszystko i za wszystkich,

• reagowanie niepokojem, gdy sprawy życiowe wymykają się spod kontroli,


64

• nadmierna odpowiedzialność lub brak odpowiedzialności,

• nadmierna wrażliwość lub nadmierna obojętność,

• trudności w realizowaniu do samego końca swoich planów życiowych i częste uleganie impulsom,

• brak zaufania i obawa przed nawiązywaniem bliskich kontaktów z innymi ludźmi,

• stałe poszukiwanie aprobaty dla swojej osoby i obawa przed odrzuceniem,

• nieświadome poszukiwanie napięć i kryzysów,

• obawa przed krytyką i osądzaniem, a jednocześnie skłonność do osądzania i krytykowania innych.

Dzieci te często znajdują sobie partnerów, którzy są uzależnieni od środków psychoaktywnych, a jednocześnie są gotowe zrobić wszystko, aby nie dopuścić do rozpadu związku (B. Woronowicz 2008, s.303).

Można wyróżnić kilka typów Dorosłych Dzieci Alkoholików:

Wyobcowani - najczęściej nie zdają sobie sprawy, że to, co przeżyli w swoim domu rodzinnym, ma nadal wpływ na ich życie i samopoczucie. W sytuacjach społecznych bardzo silnie kontrolują się. Mają poczucie, że ludzie z pewnością ich oceniają i to niekorzystnie.

Smutni - wielu z nich leczy się z powodu depresji. Ich wspomnienia pełne są doświadczeń utraty czegoś lub kogoś. Dramaty i koszmary z okresu dzieciństwa stają się w życiu dorosłym źródłem bólu i smutku.

Skrzywdzeni - uświadamiają sobie, jak bardzo zostali skrzywdzeni tym, co się działo w domu, gdy byli dziećmi. Noszą w sobie żal, rozgoryczenie, złość. Pozostają w pozycji ofiary. Czują się pokrzywdzeni i przez pryzmat swojej krzywdy postrzegają świat i ludzi.

Uzależnieni - istnieje grupa DDA, którzy sami zaczęli pić nałogowo. Choć pamiętają dzieciństwo podporządkowane rytmom picia i niepicia, dorosłe życie układają tak samo. Teraz oni staja się najważniejsi, a życie rodzinne toczy się wokół ich picia.

Współuzależnieni - wikłają się w związki z osobami, którymi trzeba się opiekować. Życie z partnerem, który nie wymaga opieki, uważają za nudne.

Odnoszący sukcesy - pracują na odpowiedzialnych, dobrze wynagradzanych stanowiskach i odnoszą sukcesy zawodowe. Dobrze rozwiązują trudne zadania w sytuacji stresu i pod presją. Zwykle nie mają problemów z wywiązywaniem się ze swoich obowiązków. Nie boją się trudnych zadań, ani ryzyka. Dbają o potwierdzanie swoich kompetencji, ucząc się i podejmując nowe wyzwania. Ludzie często podziwiają ich opanowanie i spokój zewnętrzny, nie widząc ich silnego napięcia czy lęku przed oceną.

Z poczuciem niższości - składa się na nie kilka czynników: zły obraz siebie wyniesiony z dzieciństwa, brak dobrych doświadczeń w bliskich relacjach z ludźmi i brak podstawowych umiejętności interpersonalnych. Rzadko za poczuciem niższości DDA stoi brak wykształcenia czy nieradzenie sobie w życiu (P. Żak 2006, s.27-29).

Zdaniem Jerzego Mellibrudy (1997) u dzieci kształtują się dwa sposoby obchodzenia się z emocjami: zamrożenia lub nadwrażliwości emocjonalnej. Niektóre dzieci reagują zastygnięciem, inne potrafią zamrozić reakcje emocjonalną. Inne dzieci postrzegane są jako nadpobudliwe lub nadwrażliwe emocjonalnie.


65


1. Wyjaśnij stwierdzenie „Alkoholizm jest chorobą całej rodziny”.

2. Na czym polega współuzależnienie.

3. Omów obronne wzorce funkcjonowania dzieci z rodzin o problemie alkoholowym.

4. Wymień kryteria diagnostyczne współuzależnienia według T. Cermaka.

5. Omów typy Dorosłych Dzieci Alkoholików.


66

MMOODDUUŁŁ IIII

MMEETTOODDYY PPRRAACCYY SSOOCCJJAALLNNEEJJ,, ZZ UUWWZZGGLLĘĘDDNNIIEENNIIEEMM DDZZIIAAŁŁAAŃŃ PPRROOFFIILLAAKKTTYYCCZZNNYYCCHH ZZ OOSSOOBBAAMMII UUZZAALLEEŻŻNNIIOONNYYMMII

11.. WWyykkoorrzzyyssttaanniiee mmeettoodd pprraaccyy ssooccjjaallnneejj ww pprrooff ii llaakkttyyccee uuzzaalleeżżnniieeńń


Profilaktyka - według Słownika wyrazów obcych (1972, s. 603) oznacza „działanie i środki stosowane w celu zapobiegania chorobom”. H. Sęk profilaktykę ujmuje, jako działania, „w których wykorzystuje się metody i środki psychologiczne w celu zapobiegania niekorzystnym zjawiskom w życiu człowieka powodującym zaburzenia w jego funkcjonowaniu somatycznym, psychicznym i społecznym” (H. Sęk 1991, s.476). Szeroką definicję proponuje Z. Gaś (2002, s. 10): „profilaktyka to proces wspomagania człowieka w radzeniu sobie z trudnościami zagrażającymi prawidłowemu rozwojowi i zdrowemu życiu, a także ograniczenie i likwidowanie czynników, które zaburzają prawidłowy rozwój i dezorganizują zdrowe życie”.

Inna definicja określa profilaktykę jako „sumę przedsięwzięć w wyniku, których ulegnie poprawie zdrowie, bezpieczeństwo i produktywność życia obywateli. Działalność profilaktyczna promuje twórczy styl życia zniechęcający do uzależnienia od substancji psychoaktywnych, a także kładzie nacisk na rozwój społeczności lokalnych, przez co również ułatwia promowanie wolnego od uzależnień stylu życia” (D. Chlebio-Abed 2000, s.66).

Działania profilaktyczne niezależnie od swojej specyfiki mają wspólne cele:

• rozpowszechnianie prawdziwych i rzetelnych informacji o zjawisku, którego profilaktyka dotyczy,

• kształtowanie świadomych wzorców konsumpcyjnych,

• kształtowanie umiejętności intrapersonalnych, a w szczególności: samoświadomości, samooceny, samodyscypliny,

• kształtowanie umiejętności interpersonalnych, a w szczególności: umiejętności empatycznych, współpracy, komunikowania się oraz rozwiązywania konfliktów,

• rozwijanie umiejętności podejmowania decyzji oraz rozwiązywania problemów, obejmujące między innymi zdolność do wybierania pozytywnych, nie negatywnych stylów życia,

• rozwijanie związków z grupą społeczną i poczucia odpowiedzialności za grupę, do której jednostka należy (rodzina, lokalna społeczność, ogół społeczeństwa),

• rozwijanie dojrzałej odpowiedzialności jako właściwego wzorca ról do naśladowania przez innych (obejmującej między innymi: styl życia, postawy wobec używania środków odurzających), podejmowanie decyzji,

• rozwijanie środowiska rodzinnego, społecznego i środowiska pracy, które podnosiłyby jakość życia wszystkich jego członków,


67

• kształtowanie reguł prawnych i publicznych w taki sposób, aby były zgodne z ludzkimi potrzebami i wspierały pozytywne style życia,

• umożliwianie wczesnego rozpoznawania, diagnozowania zagrożeń oraz rozwijania strategii przeciwdziałania, bazujących na znajomości przyczyn szkodliwych uwarunkowań (Z. Gaś 1993, s.14).

Odpowiednio do stopnia ryzyka profilaktyka prowadzona jest na kilku poziomach. Tradycyjnie w literaturze są one przedstawione jako: profilaktyka pierwszorzędowa, drugorzędowa i trzeciorzędowa (Z. Gaś, 1993, 2003). W ostatnich latach promowana jest w polskiej literaturze przedmiotu następująca klasyfikacja:

• profilaktyka uniwersalna – działania kierowane są do całej populacji, bez względu na stopień wystąpienia zachowań problemowych i dotyczą zagrożeń znanych, rozpowszechnionych w znacznym stopniu. Ich celem jest przeciwdziałanie pierwszym próbom podejmowania zachowań ryzykownych, wzmacnianie czynników chroniących i redukcja czynników ryzyka, ograniczanie inicjacji w zakresie różnych zachowań ryzykownych oraz zapobieganie nowym przypadkom.

• profilaktyka selektywna (ukierunkowana na grupy zwiększonego ryzyka)– adresowana jest do konkretnych odbiorców, wybranych ze względu na podwyższony poziom ryzyka wystąpienia zachowań ryzykownych. Główne działania polegają na dostarczaniu informacji i uczeniu najważniejszych umiejętności życiowych, uwzględniając specyfikę problemów jednostki lub grupy. Dla dzieci i młodzieży znajdujących się w grupie podwyższonego ryzyka organizowane są indywidualne lub grupowe działania profilaktyczne (np. terapia pedagogiczna, treningi umiejętności społecznych, socjoterapia).

• profilaktyka wskazująca ( na rzecz jednostki wysokiego ryzyka) – działania kierowane są do jednostek, których zachowania zaczynają być wysoce ryzykowne. Są to działania o charakterze interwencyjnym i terapeutycznym, stosowane po wystąpieniu zaburzeń. Nastawiona jest na minimalizowanie ryzyka pogłębiania się istniejącej patologii i stwarzanie możliwości powrotu do zdrowia. W profilaktykę na tym poziomie angażują się instytucje przygotowane do prowadzenia pomocy psychologicznej lub medycznej (K. Ostaszewski 2005).

Działania z zakresu profilaktyki uniwersalnej w przypadku przeciwdziałania uzależnieniom od alkoholu mają takie cele: opóźnienie wieku inicjacji alkoholowej, informowanie społeczeństwa o konsekwencjach zdrowotnych spożywania alkoholu, propagowanie abstynencji, redukowanie spożycia alkoholu w sytuacjach dużego ryzyka, zmiana norm społecznych dotyczących wzorców konsumpcji alkoholu. Cele te często realizowane są za pomocą edukacji zdrowotnej, kampanii społecznych w mediach, kontroli dystrybucji alkoholu. Celami działań z zakresu profilaktyki selektywnej w przypadkach uzależnienia od alkoholu są: edukacja jednostek i populacji wysokiego ryzyka, zmniejszanie spożywania alkoholu w sytuacjach wysokiego ryzyka, edukowanie społeczeństwa na temat choroby w celu zmiany postaw w stosunku do osób uzależnionych, przeciwdziałanie problemom wynikającym ze spożycia alkoholu osób pijących okazjonalnie lub eksperymentujących z alkoholem. Działanie te obejmują identyfikację osób i grup wysokiego ryzyka, organizowanie lokalnych, dostosowanych do potrzeb konkretnej społeczności programów edukacyjnych, interwencyjnych, szkolenie profesjonalistów. Często korzysta się z metod wczesnej interwencji. Podstawowe cele profilaktyki wskazującej


68

dotyczą zatrzymania rozwoju uzależnienia, zapobiegania nawrotom choroby alkoholowej, pracy z rodziną osoby uzależnionej, redukowania problemów zdrowotnych i społecznych, które są konsekwencją funkcjonowania w społeczeństwie osób z problemem alkoholowym. Typowe formy pracy to: terapia, opieka środowiskowa, rehabilitacja dostosowana do specyfiki uzależnienia (M. Cierpiałkowska, M. Ziarko 2010, s.364-366).

Ostaszewski K. (2006) odnosząc się do rzeczywistości, w jakiej są podejmowane działania profilaktyczne wyróżnia profilaktykę ukierunkowaną na wywołanie zmian u jednostki oraz ukierunkowaną na zmiany w środowisku społecznym. W podejściu pierwszym celem profilaktyki są działania edukacyjne i wychowawcze zmierzające do kształtowania młodych ludzi odpornych na zagrożenia zdrowotne. W podejściu ukierunkowanym na wywołanie zmian w środowisku społecznym przyjmuje się założenie, że to, w jaki sposób zorganizowane jest społeczeństwo, jakie uznaje normy i obyczaje, jakim przepisom prawa podlega będzie decydować o natężeniu zachowań ryzykownych. W związku z tym działania profilaktyczne powinny wpływać na zmianę obyczajów, norm, przepisów prawa funkcjonujących w danym społeczeństwie.

Z powodu picia ogromne koszty ponoszą pojedyncze osoby, rodziny, grupy i całe społeczeństwa. Próby zmniejszania tych kosztów i zachęcania ludzi do zdrowego stylu życia są podejmowane w różnych obszarach, zarówno przez jednostki, grupy i organizacje, przez instytucje państwowe i międzynarodowe oraz organy władzy różnych szczebli.

Strategie postępowania stosowane w profilaktyce antyalkoholowej to:

• polityka antyalkoholowa na szczeblu krajowym i lokalnym,

• edukacja dotycząca zagrożeń i szkód psychologicznych, fizjologicznych, społecznych związanych ze spożyciem alkoholu,

• zapobieganie zagrożeniu przez działania wzmacniające i rozwijające zasoby podmiotowe zmniejszające ryzyko związane z uzależnieniem;

• rozpoznawanie, diagnozowanie oraz wczesna identyfikacja problemów związanych z piciem alkoholu,

• interwencje po wykryciu nadużywania, zagrażającego lub szkodliwego spożycia alkoholu oraz leczenie uzależnienia (L. Cierpiałkowska 2001 s.216).

Rozwój i realizacja projektów środowiskowych wymaga aktywizacji i współpracy poszczególnych grup społecznych tworzących środowiska lokalne: rodziców, wychowawców, pracowników socjalnych, lokalnych przedstawicieli prawa, organizacji publicznych, młodzieży. Strategia profilaktyczna będzie efektywna tylko wtedy, gdy oddziaływania nastawione są na inicjowanie, podtrzymywanie i ukierunkowywanie działań lokalnej społeczności (Z. Gaś 1993 s.49).

Według koncepcji amerykańskiej wyróżnia się kilka programów oddziaływań w ramach strategii środowiskowych:

• kanał pierwszy - program obejmujący proces rozpoznawania potrzeb społeczności lokalnej;

• koalicja środowiskowa - koalicja utworzona z członków społeczności lokalnej mająca wpływ na rozpowszechnianie idei trzeźwościowych w społeczności lokalnej;


69

• służby środowiskowe - lokalne organizacje mogą być pomocne w rozwijaniu i kształceniu pozytywnych umiejętności, mogą też włączyć się w oddziaływania terapeutyczne;

• polityka społeczna i regulacje prawne - przedsięwzięcia mające na celu rozwój lokalnych norm i przepisów;

• promocja zdrowia - program krzewienia w społeczności lokalnej idei promujących zdrowy styl życia;

• środki masowego przekazu - idea włączenia lokalnych środków masowego przekazu przyczynia się do zwiększenia efektu oddziaływania i propagowania świadomości w zakresie szkodliwych skutków alkoholizmu i narkomanii;

• tworzenie sieci wsparcia - stworzenie lokalnej sieci osób i organizacji pracujących na rzecz profilaktyki daje możliwość twórczego i efektywnego wykorzystania zasobów lokalnych (D. Chlebio-Abed 2000, s.76-77).

Angażowanie lokalnej społeczności w działania profilaktyczne znajduje uzasadnienie w następujących faktach:

• profilaktyka jest mniej kosztowna, niż skutki patologii i koszty ponoszone na terapię i rehabilitację;

• używanie środków psychoaktywnych to problem całych społeczności, a nie tylko wybranych środowisk;

• koncentracja na grupach powoduje etykietowanie a w konsekwencji wzmacnia konflikty społeczne, które sprzyjają zjawiskom patologicznym;

• zachowania dysfunkcyjne mają ograniczenia w ramach norm społecznych, a także nieformalnych strukturach wsparcia społecznego. Maja one wpływ na pojawianie się lub brak takich zachowań (L. Pytka, 200)

Podejmując oddziaływania profilaktyczne pracownik socjalny operuje trzema metodami pracy socjalnej. Te metody stanowią narzędzie wprowadzania zmian w przyjętej strategii rozwiązywania problemów klienta związanych z uzależnieniem. Określenie klienta może rozciągać się na jednostkę, rodzinę, grupę czy społeczność. Ze względu na efektywność oddziaływania profilaktyczne powinny być prowadzone równocześnie na wszystkich poziomach systemu, gdyż wtedy wzmacniają się wzajemnie.

Role pracowników socjalnych:

• model rozwoju społeczności – prowadzenie działań edukacyjnych w zakresie rozwiązywania problemów uzależnień,

• model ukierunkowany na planowanie społeczne – prowadzenie diagnozy zagrożeń i problemów związanych z uzależnieniami, analizowanie faktów, wdrażanie programów profilaktycznych,

• model akcji społecznej – aktywizowanie społeczności w zakresie oddziaływań profilaktycznych,

• rola pracownika socjalnego jako konsultanta – doskonalenie i rozszerzanie świadczeń w zakresie prewencji uzależnień, w szczególności pomoc różnym grupom zawodowym w zdobywaniu i poszerzaniu wiedzy na temat uzależnień,


70

• pracownik socjalny, jako zarządzający zasobami – umożliwianie jednostkom i rodzinom dostępu do dóbr i usług, które zmniejszą ich dysfunkcjonalność spowodowaną uzależnieniem, łączenie w sieci grup i instytucji podejmujących działania prewencyjne, aktywizacja całej społeczności, tworzenie środowisk wspierających idee trzeźwościowe, wpływanie na środowiska opiniotwórcze czy ustawodawcze,

• działania edukacyjne o charakterze prewencyjnym – dostarczanie informacji na temat procesu uzależnienia, jego objawów, zagrożeń, sposobów radzenia sobie z problemem (D. Chlebio- Abed, 2000, s.153-156).

Postępowanie pracownika socjalnego w oddziaływaniach profilaktycznych powinno obejmować następujące etapy działania:

• budowanie relacji zawodowych w pierwszym kontakcie,

• identyfikacja potrzeb i problemów związanych z problemem uzależnienia,

• pomiar,

• sprecyzowanie celów interwencji,

• zbieranie i analizowanie informacji dotyczących problemu uzależnienia,

• opracowanie projektu interwencji,

• sformułowanie planu działania opartego na zasobach klienta,

• wdrożenie przyjętego planu oddziaływań profilaktycznych,

• obserwacja realizacji planu profilaktyki,

• ewaluacja oddziaływań prewencyjnych,

• zakończenie działań w przypadku pozytywnych wyników ewaluacji lub ponowienie procesu od początku (D. Chlebio-Abed 2000, s.152).

Umiejętności pracownika socjalnego w działaniach profilaktycznych to:

• diagnoza sytuacji z uwzględnieniem istniejących zagrożeń, etiologii, przebiegu i symptomów uzależnienia,

• profesjonalizm w strategii budowania kontaktu,

• umiejętne postępowanie w sytuacjach konfliktowych,

• kreatywne poszukiwanie możliwych rozwiązań różnych potrzeb klientów,

• angażowanie klientów w starania na rzecz rozwiązania ich problemów,

• mediowanie i negocjowanie,

• motywowanie grup do działania na rzecz profilaktyki uzależnień,

• interpretowanie i komunikowanie potrzeb społecznych z zakresu profilaktyki uzależnień,

• aktywizowanie społeczności w zakresie działań prewencyjnych,

• inicjowanie i współrealizowanie projektów działań profilaktycznych,


71

• pozyskiwanie do działalności profilaktycznej środowisk lokalnych, instytucji, organizacji,

• zdobywanie funduszy dla realizacji celów profilaktycznych (D. Chlebio-Abed 2000, s.157-160).

Ewaluacja jest częścią oddziaływań profilaktycznych i powinna być postrzegana, jako element programu zapobiegawczego. Ma ona na celu ocenę rezultatów i efektywności przeprowadzonej interwencji. Ewaluacja to „systematyczne badanie wartości lub cech konkretnego programu, działania lub obiektu z punktu widzenia przyjętych kryteriów w celu jego usprawnienia, rozwoju lub lepszego zrozumienia” (P. Karporowicz 2001, s.103-104). Ewaluacja ma sprawdzić czy zaplanowane cele programu profilaktycznego zostały zrealizowane oraz monitorować cały proces realizacji i oceniać efekty. Można wyróżnić pięć typów ewaluacji na podstawie kryterium czasu:

• proaktywna - to ocena jakości programu przed rozpoczęciem jego realizacji. Umożliwia modyfikację programu,

• procesu (monitorowanie zmian) - dokonywana jest w trakcie realizacji programu. Jest to zbieranie informacji o przebiegu programu, o zmianach indywidualnych, jakie następują u każdego z uczestników oraz monitorowanie zmian w całej grupie osób uczestniczących,

• końcowa (ewaluacja celu i wyników) - po zakończeniu programu. Ewaluacja celu umożliwia sprawdzenie, czy osiągnięto zamierzone cele, natomiast ewaluacja wyników umożliwia ocenę jakości i poziomu korzyści, jakie uczestnicy wynoszą z programu,

• odroczona - związana jest z pomiarem trwałości efektu końcowego. Pozwala sprawdzić, czy uzyskana zmiana na skutek działania programu ma charakter trwały, czy utrzymuje się pomimo upływu czasu. Określa skuteczność przeprowadzonych oddziaływań,

• nakładów - umożliwia określenie środków poniesionych dla osiągnięcia zaplanowanych celów, czyli jakie zasoby finansowe, materialne i osobiste zostały wykorzystane podczas realizacji programu (L. Cierpiałkowska, M. Ziarko 2010, s.415-419).

Trudnością w ocenie jest wykazanie realnych zmian spowodowanych przez realizowane działania prewencyjne, które są jedynie ich wynikiem.


1. Wymień i omów programy oddziaływań w ramach strategii środowiskowych.

2. Omów cel, zakres i zasady działań profilaktycznych.

3. Na czym polega prowadzenie profilaktyki antyalkoholowej w środowisku lokalnym.

4. Jakie umiejętności potrzebne są pracownikowi socjalnemu w prowadzeniu działań profilaktycznych?

5. Omów metodę środowiskową w działaniach profilaktycznych.


72

2.. DDiiaaggnnoozzaa ssyyttuuaaccjj ii oossoobbyy uuzzaalleeżżnniioonneejj ii jjeejj rrooddzziinnyy


Uzależnienie od alkoholu i środków psychoaktywnych wymaga działań prowadzonych za pomocą różnorodnych metod: diagnostycznych, profilaktyczno-terapeutycznych, terapeutyczno-kompensacyjnych. Pierwszym etapem pomocy osobom zagrożonym uzależnieniem i uzależnionym jest diagnoza. Prowadzona jest najczęściej przy pomocy wywiadu, obserwacji. Podstawą opracowania form i metod pomocy uzależnionym jest opracowanie diagnozy. Bez niej, bez rozpoznania sytuacji, terenu, uwarunkowań osobowości, zebrania danych, wszelkie działania skazane są na niepowodzenie. Wczesna diagnoza kliniczna to działalność skierowana na wykrycie i zapobieganie tworzeniu się nałogów, na określenie stopnia uszkodzeń psychofizycznych i deficytów organicznych osób uzależnionych.

Diagnoza - termin pochodzący z języka greckiego dia (roz) i gnosis (poznanie). Proces diagnozowania jak i efekt tego procesu, a także całość wiedzy teoretycznej na ten temat. Diagnoza to nie tylko postawienie diagnozy nozologicznej. Jest to również zrozumienie zjawiska, wyjaśnienie jego uwarunkowań, mechanizmów, dynamiki, przewidywanie różnorodnych wariantów możliwych zdarzeń, zaplanowanie interwencji, monitoring, ocena efektywności (Materiały szkoleniowe 2001).

Diagnoza - „Helena Radlińska poprzez diagnozę rozumiała rozpoznawanie przyczyn badanego stanu, jego objawów i możliwości zmian u poszczególnych jednostek (D. Zaworska-Nikoniuk 2001, s.57).

Diagnoza jest również podstawą działań zapobiegawczych. Realizacja strategii prewencyjnych musi być poprzedzona trafną i rzetelną diagnozą, która powinna zawierać takie elementy jak:

• opis występujących problemów - diagnoza powinna obejmować informacje na temat charakteru występujących zagrożeń i ich rozpowszechniania. Zakres pozyskiwanych informacji zależy przede wszystkim od celu programu profilaktycznego i jego odbiorców;

• ocenę dotychczas realizowanych działań profilaktycznych, w tym również wyniki badań ewaluacyjnych - aktualny stan rzeczy jest konsekwencją skuteczności dotychczas realizowanych strategii lub zaniechania działalności w danym obszarze problemowym. Wyniki badań ewaluacyjnych uprzednio realizowanych programów są potrzebne przede wszystkim do tego, aby kontynuować zadania, które przyniosły pozytywne skutki i nie powielać błędów;

• charakterystykę narzędzi zmiany - w diagnozie należy uwzględnić:

- możliwe podmioty działania, które mogą realizować oddziaływania zapobiegawcze (np. instytucje, organizacje pozarządowe),

- ich kompetencje (poziom przeszkolenia, predyspozycje osobowe, doświadczenia, dysponowanie czasem),

- zasoby o charakterze finansowym i materialnym (pomieszczenia, sprzęt) (J. Sierosławski, J. Zameczka 2002, s.72-75).


73

Rozpoznanie zjawiska pozwala wyodrębnić grupy odznaczające się największym zapotrzebowaniem na działania zapobiegawcze i opracować adekwatne strategie realizacyjne. Wnioski z rzetelnie przeprowadzonej diagnozy stanowią rodzaj gwarancji, że inicjowane oddziaływania będą odznaczały się sensownym charakterem i wysoką skutecznością (I. Niewiadomska, A. Małek 2010, s.411-412).

Osoby uzależnione od alkoholu wymagają zarówno pomocy medycznej, psychoterapeutycznej, a często też oddziaływań rehabilitacyjnych o charakterze medycznym, społecznym, zawodowym. Postępowanie diagnostyczne wobec osób uzależnionych może mieć różny charakter w zależności od celu i funkcji, jakie spełniać ma diagnoza. W psychologii klinicznej i psychopatologii wyróżnia się:

• diagnoza różnicowa - wywodzi się z podejścia medycznego. Postępowanie diagnostyczne koncentruje się najczęściej na odróżnieniu picia bezpiecznego od picia szkodliwego i uzależnienia od alkoholu. Między innymi takie objawy jak: systematyczne picie alkoholu aż do stanu upicia się, zwiększenie tolerancji na alkohol, poświęcanie coraz więcej czasu na picie, zaniedbywanie innych źródeł przyjemności pozwalają na postawienie hipotezy, że istnieją podstawy do rozpoznania albo picia szkodliwego, albo uzależnienia od alkoholu. Hipotezę tę należy zweryfikować stosując narzędzia badawcze (rozmowę i obserwację kliniczną). Rozmowa służy stwierdzeniu, jakie objawy zaburzeń związanych z piciem alkoholu występują u osoby;

• diagnoza strukturalno-funkcjonalna - jej celem jest wyjaśnienie, jak doszło do powstania i utrzymywania się symptomów i jaką funkcję pełni to zaburzenie dla tej osoby i jej najbliższego środowiska. Diagnoza ta znajduje szczególne zastosowanie w postępowaniu psychoterapeutycznym, ponieważ pozwala określić typ najbardziej efektywnego leczenia, a także umożliwia uaktywnienie adekwatnych strategii postępowania;

• diagnoza genetyczna - rzadko prowadzi się tę diagnozę u konkretnej osoby, by określić udział czynników biologicznych, psychicznych, społecznych w powstaniu uzależnienia (L. Cierpiałkowska, M. Ziarko 2010, s.103-111).

W funkcjonalnym modelu diagnozy zwraca się uwagę, że właściwie przeprowadzona składa się z trzech elementów. Pierwszym z nich jest dokładny i wielostronny opis przejawów trudności w regulacji stosunków pomiędzy człowiekiem a jego otoczeniem. Element ten będzie dotyczył obrazu spożycia alkoholu i jego pogłębione rozpoznanie. Drugi element diagnozy to identyfikacja mechanizmu wyjaśniającego powstanie i/lub utrzymywanie się zaburzenia. Dla dokonania opisu mechanizmu konieczna jest identyfikacja czynników chroniących i czynników ryzyka zwiększających prawdopodobieństwo sięgania po alkohol. Czynniki te mogą mieć charakter podmiotowy i środowiskowy. Trzeci element diagnozy wiąże się z planowaniem interwencji. Formułowane cele i planowane działania muszą koncentrować się na minimalizacji negatywnych oddziaływań, jakie niosą ze sobą czynniki ryzyka oraz na maksymalizacji pozytywnego działania czynników chroniących. Planowanie interwencji związane jest z rozstrzygnięciem, jakie czynniki psychospołeczne należy wzmocnić, a jakie osłabić, aby zmniejszyć tendencje odbiorców do sięgania po substancje psychoaktywne. Celem takiej diagnozy jest jak najdokładniejsze opisanie stanu wyjściowego, zasobów i deficytów w funkcjonowaniu odbiorcy i jego otoczeniu biopsychospołecznym. Opis ten umożliwi identyfikację mechanizmów psychospołecznych prowadzących do patologii. Rozpoznanie mechanizmów wskaże, które obszary rzeczywistości powinny być objęte


74

działaniem, a to umożliwi sformułowanie celów i zaprojektowanie działań dostosowanych do wymagań środowiska. Diagnoza umożliwi ocenę skuteczności prowadzonych działań, jest punktem odniesienia dla monitorowania zmian (L. Cierpiałkowska 2008, s.228-231).

Ocena sytuacji rodziny alkoholowej wymaga zebrania obiektywnych informacji o funkcjonowaniu członków rodziny. Często w proces diagnozy zaangażowani są inni specjaliści i instytucje. Należy rozstrzygnąć, które problemy wymagają natychmiastowej interwencji z zewnątrz, których rozwiązanie będzie stanowiło długotrwały proces zmian w funkcjonowaniu rodziny. Niezbędna jest także ocena potrzeby wpływu z zewnątrz na poszczególne elementy sytuacji rodziny. W jaki sposób pomagamy rodzinie: informując, udzielając wsparcia, odkrywając słabe i mocne strony określonej rodziny, współpracując z innymi specjalistami i instytucjami, negocjując z członkami rodziny warunki umowy i wyznaczając wspólnie z nimi cele i zadania.

Sytuacja rodziny alkoholowej uzależniona jest od:

• zaawansowania problemu alkoholowego u pijącego członka rodziny,

• symptomów współuzależnienia członków rodziny:

o stopień koncentracji na osobie pijącej,

o podporządkowanie i uległość,

o lęk przez osobą pijącą,

o nadopiekuńczość, lęk o osobę pijącą,

o zmuszanie osoby pijącej do zaprzestania picia, kontrola, szantaż,

o osobiste skutki (straty materialne, problemy zdrowotne, zawodowe),

o pogodzenie się z destrukcyjna sytuacją i nie poszukiwanie pomocy,

• stopnia i rodzaju zagrożenia ze strony osoby pijącej,

• aktualnych skutków przeszłych zachowań osoby pijącej,

• zdolności do funkcjonowania niezależnie od pijącego członka rodziny i dbania o własne potrzeby,

• zdolności do zapewniania opieki, ochrony i zaspokojenia potrzeb dzieci.

W diagnozie zasobów należy ustalić:

• możliwości rodziny w przeciwstawieniu się trudnościom,

• możliwości skorzystania przez członków rodziny ze wsparcia najbliższego środowiska,

• możliwości pomocy instytucjonalnej,

• osobiste możliwości wsparcia emocjonalnego ze strony pracownika socjalnego,

• możliwości pomocy społecznej w zakresie świadczeń.

Natychmiastowej interwencji wymagają:

• przemoc w rodzinie,

• zagrożenie potrzeb dziecka,


75

• niezaradność członków rodziny mająca charakter długotrwały (J. Mellibruda 1996, s.80-81).

Liczne badania potwierdzają, że w rodzinach z problemem alkoholowym przemoc domowa jest zjawiskiem bardzo częstym. Jest ona ukrywana, gdyż zasady obowiązujące w takich rodzinach (nie mów, nie ufaj, nie odczuwaj) chronią rodzinę przed jej ujawnieniem. Na zachowania agresywne narażone są dzieci i partner alkoholika. Coraz więcej osób ma świadomość, że przemoc domowa nie jest spowodowana alkoholem, natomiast alkohol może być pretekstem lub wymówką usprawiedliwiającą jej stosowanie. Z kolei picie alkoholu może spowodować wzrost zagrożenia dla ofiar przemocy domowej, dlatego należy zwrócić uwagę na zapewnienie bezpieczeństwa ofierze przemocy, dzieciom i najbliższemu otoczeniu (B. Woronowicz 2008, s.225, 228).

Problemy kontaktu z członkami rodzin:

• negatywne reakcje członków rodzin – oczekiwania natychmiastowych, radykalnych działań; roszczenia, żądania; godzenie się z negatywnymi konsekwencjami istniejącej sytuacji; koncentrowanie się na uzyskaniu doraźnej ulgi i pomocy; poczucie beznadziejności i braku możliwości zmiany;

• cechy sytuacji negatywnie oddziaływujące na członków rodziny alkoholowej – np. skutki zachowań osoby pijącej; rosnąca bezradność i zagrożenie; brak lub ograniczone możliwości wpływu z zewnątrz na poprawę sytuacji rodziny; poglądy społeczne utwierdzające rodzinę w stereotypach postępowania;

• rodzina alkoholowa a pracownik socjalny - wiedza pracownika socjalnego na temat uzależnienia, rozumienie mechanizmów; osobisty stosunek do rodzin osób pijących i osób pijących, zachowania i naciski rodzin oraz otoczenia i instytucji, własne możliwości pracownika socjalnego i ich subiektywna ocena;

• sposób myślenia rodziny alkoholowej i widzenia przez nią sytuacji - konieczność zwiększania osobistych zasobów przez pracownika socjalnego, szukania wsparcia i pomocy; obiektywizacja obrazu sytuacji rodziny alkoholowej, by nie „zarazić” się myśleniem i widzeniem sytuacji przez rodziny alkoholowe (J. Melibruda 1996, s.81-82).

Przy diagnozowaniu osób uzależnionych konieczna jest:

• współpraca z poradniami leczenia uzależnień- pozwala na kierowanie do specjalistów osób uzależnionych zgłaszających się po pomoc społeczną;

• współpraca z organizacjami pozarządowymi zajmującymi się pomocą osobom uzależnionym- pozwala na zwiększenie możliwości pomocy oraz stworzenie pełnego systemu pomocy, a przez to zwiększenie efektywności podejmowanych działań;

• szkolenie pracowników socjalnych w zakresie alkoholizmu i narkomanii- pozwala na prowadzenie działań motywujących do podjęcia leczenia, a także na prowadzenie interwencji w miejscu zamieszkania osoby uzależnionej;

• wzmocnienie kompetencji pracownika socjalnego- w zakresie decyzji dotyczących opieki nad członkami rodziny alkoholika, narkomana, mediacji środowiskowej, uzyskiwania różnych form pomocy, orzecznictwa sądowego w różnych sprawach społecznych (O. Mejer-Zahorowski 1996, s.43-44).


76

Diagnoza problemowa rodziny powinna uwzględniać:

1) Zgłoszenie; (data zgłoszenia, osoba zgłaszająca, problem zgłoszony).

2) Dotychczasowa pomoc; (dotychczasowe zgłoszenia i rodzaj udzielonej pomocy, /kiedy i co?/),

3) Opis formalny rodziny; (ilość osób w rodzinie, wiek, stan cywilny, sytuacja zawodowa, wykształcenie, sytuacja zdrowotna członków rodziny).

4) Społeczne tło rodziny; (samodzielność materialna-stałe źródła dochodu, warunki mieszkaniowe, samodzielność społeczna, historia rodziny).

5) Przyczyny trudnej sytuacji życiowej; (problem dominujący, problemy współistniejące, źródła przyczyn trudnej sytuacji życiowej, mocne strony osoby/rodziny).

6) Ograniczenia osoby/rodziny, bariery w środowisku; (utrudnienia w rozwiązywaniu trudnej sytuacji życiowej -przeszkody, deficyty).

7) Opis psychologicznego funkcjonowania rodziny; (spójność, więzi emocjonalne między poszczególnymi członkami w rodzinie, przymierza, koalicje, granice wewnątrzrodzinne, granice zewnętrzne, adaptacyjność, podstawowe normy i zasady w rodzinie, struktura władzy i podział odpowiedzialności, podział ról i możliwość zmiany, zdolność do korzystania z posiadanych umiejętności, nowe doświadczenia rozwojowe, komunikacja -otwartość, tematy tabu, zgodność komunikatów werbalnych z niewerbalnymi, możliwość reakcji zwrotnej, werbalnej i niewerbalnej, wspólny świat znaczeń, czas i miejsce na rozmowę).

8) Problemy specyficzne; (choroby długotrwałe poszczególnych osób, przemoc względem dorosłego członka rodziny, przemoc względem dzieci, uzależnienie od destrukcyjnych zachowań obejmujących skutkami rodzinę, stałe naruszenie prawa -życie w strukturach przestępczych).

9) Propozycje oddziaływań; (osoby wymagające osobnego kontaktu -kto, dlaczego, gdzie?;. osoby dobrze sobie radzące potrzebujące edukacji -kto, w jakiej sprawie, gdzie?; decyzje dotyczące sytuacji materialnej- sprawy wymagające natychmiastowej interwencji, potrzeby zmierzające do usamodzielnienia rodziny, trwała pomoc; oddziaływania względem całej rodziny - jakie, po co, gdzie?; inne nietypowe propozycje -jakie i po co?; uwagi o przebiegu realizacji planu, zmiany i nowe propozycje wynikłe w trakcie realizacji planu (Materiały szkoleniowe 2001).


1. Jakie informacje powinny znaleźć się w diagnozie sytuacji rodziny alkoholowej?

2. Omów elementy diagnozy strukturalno-funkcjonalnej.

3. Jakie problemy rodzinne wymagają natychmiastowej interwencji ze strony pracowników socjalnych i dlaczego?

4. Omów rodzaje diagnoz w postępowaniu diagnostycznym.

5. Wymień problemy pojawiające się podczas kontaktu z członkami rodziny alkoholowej.


77

3.. PPrraaccaa ssooccjjaallnnaa zz oossoobbąą uuzzaalleeżżnniioonnąą ii jjeejj rrooddzziinnąą


Celem pracy socjalnej z osobami z problemem alkoholowym jest przyczynianie się do zatrzymania lub ograniczenia picia. Wszystkie działania, także zmierzające do poprawy sytuacji socjalno-bytowej muszą przyczyniać się do osiągnięcia tego celu.

W skład strategii odwykowej wchodzą:

• zidentyfikowanie problemu przez osobę, która go posiada, w kategoriach uzależnienia,

• podjęcie abstynencji- zaprzestanie destrukcyjnego zachowania oraz uczenie umiejętności radzenia sobie z potrzebą powrotu do nawyku,

• praca nad rozpoznawaniem i rozmontowywaniem mechanizmu nałogowego regulowania uczuć,

• skonstruowanie planu zapobiegania nawrotom, czyli rozpoznawanie czynników ryzyka i sytuacji wyzwalających oraz sposobów przeciwdziałania,

• nauka zdrowego życia emocjonalnego.

Niezbędnym warunkiem skuteczności terapii jest korzystanie z systematycznej pomocy z zewnątrz oraz realizowanie planu zdrowienia (A. Dodziuk, L. Kapler 2007, s.55-56).

Interdyscyplinarność pracy socjalnej daje możliwość rozwiązywania zjawisk patologicznych w ramach:

• profilaktyki - w dziedzinie pracy socjalnej rozwija się przede wszystkim profilaktyka pierwszorzędowa (uniemożliwia powstawanie nowych negatywnych zjawisk) i trzeciorzędowa (usuwa, ewentualnie redukuje szkody lub krzywdy spowodowane zjawiskami patologicznymi),

• terapii - tak pojmowana praca socjalna może być nazywana socjoterapią a jej realizatorzy (pracownicy socjalni) socjoterapeutami,

• resocjalizacji jako procesu zmierzającego do powstrzymania recydywy dewiacyjnego zachowania i umożliwiającego włączenie się na nowo do społeczeństwa (S. Badora, I. Mudrecka 2006, s.237-238).

Zadania podejmowane w toku pracy socjalnej z osobą uzależnioną:

• wstępne rozpoznawanie uzależnienia u osób korzystających z pomocy – konieczne jest uzyskanie wstępnej orientacji o rozmiarach, okolicznościach picia oraz o zaburzeniach i szkodach towarzyszących;

• interwencje w sytuacjach kryzysowych – zdiagnozowanie potrzeby pomocy specjalistycznej (stan ostrej intoksykacji tworzący zagrożenie życia, zespół abstynencyjny, zaburzenia psychiczne, zachowania agresywne osoby nietrzeźwej, zagrożenie czynami autodestrukcyjnymi);


78

• motywowanie i kierowanie do terapii profesjonalnej i do środowisk samopomocowych – podejmowanie prób interwencji zmierzającej do nakłonienia alkoholika do podjęcia leczenia (J. Mellibruda 1996, s.48-49).

Celem rozmów motywacyjnych jest przekazanie wiedzy na temat problemów związanych z alkoholem, zaniepokojenie osoby uzależnionej tą wiedzą, wytworzenie w nim gotowości do dokonywania zmian w życiu, a także przekonanie o konieczności kontaktu z terapeutą. W procesie motywowania można wydzielić trzy fazy:

• uzyskiwania faktów z życia rozmówcy,

• informowania go o medycznych, psychologicznych, duchowych i społecznych konsekwencjach picia/brania, z wykorzystaniem tego, co wcześniej powiedział,

• negocjacji warunków, celów i planu leczenia.

Ważne jest podkreślanie osobistej odpowiedzialności rozmówcy za zdrowienie, eksponowanie pozytywnych zmian i wzmacnianie ich oraz wytwarzanie dysonansu poznawczego, który jest wstępnym warunkiem do pojawienia się potrzeby zmian. Pierwsze spotkania powinny służyć uzyskiwaniu niezbędnych informacji, kolejne przekazaniu wiedzy oraz ustaleniu dalszego postępowania. Większość osób uzależnionych od alkoholu ma duży opór przed podjęciem leczenia odwykowego, gdyż:

• boi się stygmatyzacji,

• uważa, że problem nie jest poważny,

• jest przekonana, że sama sobie poradzi,

• nie potrafi mówić o swoich uczuciach na forum grupy,

• ma negatywny stosunek do leczenia,

• obiektywne przyczyny utrudniają dotarcie do specjalisty,

• brakuje środków na leczenie (w Polsce leczenie odwykowe nie jest odpłatne).

Do leczenia poszczególnych obszarów potrzebny jest interdyscyplinarny zespół specjalistów (lekarz, psycholog, pracownik socjalny, osoba duchowna, specjaliści od problematyki rodzinnej, rekreacji i zdrowego żywienia) (B. Woronowicz 2009, s.159- 161).

W przypadku grupy osób, które zgłaszają się z problemem alkoholowym możemy zaproponować:

• wsparcie i odreagowanie osobie zgłaszającej się,

• dostarczenie materiałów o chorobie alkoholowej, mechanizmach uzależnienia i współuzależnienia,

• pomoc psychologiczną i pedagogiczną,

• kontakty z instytucjami udzielającymi pomoc osobom uzależnionym i ich rodzinom- inicjowanie pierwszego spotkania,

• pomoc przy redagowaniu wniosku do Gminnej Komisji Rozwiązywania Problemów Alkoholowych o leczenie odwykowe osoby uzależnionej,

• motywowanie do udziału w grupach wsparcia dla osób współuzależnionych,


79

• umożliwienie kontaktu z grupami samopomocowymi: Klubami Abstynenta, Al.-Anon.

Bardzo ważne jest przestrzeganie zasad pomagania osobie z problemem alkoholowym, tj.:

• postępować konsekwentnie,

• nie brać odpowiedzialności za działania, które powinny być podjęte przez osobę uzależnioną,

• sprawdzać, czy podejmowane działania nie zwiększają komfortu picia,

• dbać o profesjonalność,

• dostarczać osobie uzależnionej rzetelnych, pełnych i prawdziwych informacji,

• traktować problem alkoholowy jako pierwszoplanowy,

• okazywać życzliwość, wsparcie, akceptację,

• zapewnić sobie wsparcie osobiste,

• dostarczać informacji o możliwościach uzyskania pomocy w przezwyciężeniu problemu alkoholowego, a także w miarę możliwości ułatwiać pierwszy kontakt z placówkami i środowiskami udzielającymi pomocy,

• nie podejmować kontaktu z osobami w stanie nietrzeźwym,

• chronić się przed niepożądanymi zachowaniami osób nietrzeźwych,

• zapewnić dobry przepływ informacji między osobami i placówkami udzielającymi pomocy,

• z klientami zawierać jasne umowy (konkretne, z terminami) (J. Mellibruda 1996, s.50-51).

Występowanie zakłóceń w funkcjonowaniu rodziny z osobą uzależnioną pokazuje konieczność stworzenia systemu pomocy wszystkim jej członkom. Taka pomoc powinna stać się jedną z form redukcji szkód powstających w związku z uzależnieniem, szkód dotykających cały krąg osób pozostających w rodzinnych związkach z osobą uzależnioną. Dla wszystkich członków rodziny ważne jest znalezienie wyjścia z błędnego koła odpowiedzialności, poczucia krzywdy czy poczucia winy. Dla rodziców może oznaczać to odnalezienie szacunku dla samych siebie i odnalezienie sensu własnego małżeństwa bez negacji czy deprecjacji własnego dziecka; dla małżonka osoby uzależnionej może to oznaczać poznanie siebie i swoich potrzeb, psychiczną separację, a dla rodzeństwa może to oznaczać rozwój wolny od zagrożeń, rozwój ku swojej indywidualności, ku swoim wartościom. I wreszcie, dla osoby uzależnionej może to oznaczać początek właściwej konfrontacji z własnym uzależnieniem. Bo dzieje się tak, że każda zmiana jednego ogniwa systemu prowokuje zmiany ogniw pozostałych. Dla rodziny może to oznaczać zmianę zapoczątkowującą jej proces zdrowienia. W ocenie społecznej możliwości pomocy rodzinie alkoholowej często uznawane są za bezskuteczne i beznadziejne. Popełnianym błędem, wpływającym na zrozumienie sytuacji rodziny jest koncentrowanie się w ocenie na osobie pijącej i jej zachowaniach. Zdaniem J. Melibrudy (1996) możliwości pomocy rodzinie tkwią w obrębie działań i rozwiązań z pozoru nierealistycznych, niekonwencjonalnych.

Celem pracy socjalnej z rodziną osoby uzależnionej jest poprawa funkcjonowania rodziny i wszystkich jej członków.


80

Formy pomocy rodzinie z problemem alkoholowym:

• udzielanie wsparcia i doraźnej pomocy psychologicznej – podstawą pomocy psychologicznej jest słuchanie, empatyczne rozumienie, akceptacja osoby, życzliwe nastawienie i inicjowanie działań służących rozwiązywaniu problemów;

� rozpoznawanie i nazywanie problemu,

� identyfikacja myśli i uczuć związanych z problemem,

� zidentyfikowanie alternatywnych rozwiązań,

� wybór kolejnych działań,

� uszczegółowienie planu realizacji wybranego rozwiązania,

� wdrażanie planu działania i wspieranie podejmowanych wysiłków,

� ocena przebiegu realizacji i ulepszanie planu,

• interwencje – intensywne, bezpośrednie zaangażowanie się w usuwanie zagrożeń i zmianę sytuacji, w której znajduje się wspomagana osoba. W przypadku ofiar przemocy pracownik socjalny nie może ograniczyć swojego działania do udzielania wsparcia, ale powinien opracować plan działania i rozwiązywania problemów związanych z przerwaniem przemocy i ochroną ofiary. Przy podejmowaniu interwencji związanych z jawna przemocą pracownik socjalny powinien zapewnić sobie pomoc i współpracę ze służbami policyjnymi, prokuratorskimi i kuratorskimi oraz z instytucjami udzielającymi pomocy ofiarom przemocy;

• poprawa warunków życia i stopnia zaspokajania potrzeb - świadczenie pomocy zgodnie z ustawą o pomocy społecznej;

• kierowanie do profesjonalnej terapii – niezależnie od udzielanej pomocy przez pracownika socjalnego konieczne może okazać się skierowanie członków rodzin do placówek zajmujących się profesjonalną terapią psychologiczną (np. ofiary nadużyć seksualnych, osoby, u których występują objawy zespołu zaburzeń stresu pourazowego, osoby z zaburzeniami emocjonalnymi obejmującymi stany lękowe, tendencje autodestrukcyjne, stany depresyjne). Ważna jest współpraca ze środowiskami wzajemnej pomocy;

• tworzenie grup i środowisk wsparcia oraz pomocy – w celu zwiększenia możliwości i sposobów wsparcia pracownik socjalny może prowadzić spotkania grupowe poświęcone edukacji i wymianie doświadczeń oraz wzajemnej pomocy osób z różnych rodzin (J. Melibruda 1996, s.82-84).

Pomaganie osobom, u których współuzależnienie powstawało w trakcie trwania związku z osobą uzależnioną (współmałżonek, dziecko) dotyczy następujących aspektów (M. Sękowska 1997, s.441-445):

• uświadomienia psychologicznej sytuacji osoby oraz pobudzenia jej motywacji do podjęcia leczenia, a tym samym przejęcia odpowiedzialności za samą siebie;

• dostarczenie wiedzy na temat mechanizmów uzależnienia i współuzależnienia oraz ich wpływu na funkcjonowanie rodziny;

• umożliwienie konfrontacji z systemem iluzji i zaprzeczeń w celu stworzenia realistycznych przekonań i realistycznych oczekiwań wobec siebie i innych ludzi;


81

• uczenie nowych, konstruktywnych sposobów radzenia sobie z sytuacjami trudnymi;

• utrwalania procesu zmian z głównym nastawieniem na wzmacnianie poczucia własnej wartości.

Zasady w udzielaniu pomocy rodzinie problemem alkoholowym:

• koncentrowanie się na problemach członków rodziny;

• dokonanie podziału odpowiedzialności za uzdrowienie sytuacji pomiędzy rodzinę a inne osoby lub instytucje świadczące pomoc i konsekwentne przestrzeganie podziału ról i zadań;

• natychmiastowe interweniowanie w sytuacjach przemocy, krzywdy dziecka i całkowitej niezdolności rodziny do podejmowania działań zaradczych;

• uświadamianie sobie, jakie czynniki wpływają na osoby udzielające pomocy oraz osoby otrzymujące pomoc;

• profesjonalne działanie w kontakcie z instytucjami, osobami zaangażowanymi w zmianę sytuacji;

• dobry przepływ informacji między osobami i placówkami udzielającymi pomocy (J. Melibruda 1996, s.82-83)

Osoba uzależniona od alkoholu musi najpierw uświadomić sobie, że jest chora i potrzebuje pomocy, następnie zaakceptować ten fakt i podjąć próbę leczenia. Czasami zgłoszenie się po pomoc poprzedza tzw. interwencja.

Celem interwencji jest skłonienie alkoholika do podjęcia leczenia oraz zorganizowanie pierwszego, owocnego kontaktu z placówką leczenia uzależnień (W. Sztandar 1999, s.3).

Działanie skupia się przede wszystkim na:

• uzmysłowieniu zainteresowanemu skutków dalszego nadużywania alkoholu;

• pracy motywacyjnej nad decyzją do podjęcia leczenia;

• przekazaniu informacji o możliwości udziału w różnego rodzaju formach pomocy psychologicznej i terapeutycznej dla osób uzależnionych - przekazanie adresów placówek oraz inicjowanie pierwszego kontaktu ze specjalistami;

• zapewnieniu o możliwości kontynuowania kontaktu z pedagogiem, psychologiem jako osób wspierających.

Interwencja jest pewną a k c ją przygotowywaną przez osoby najbliższe alkoholikowi (członkowie rodziny, przyjaciele), a jej ukoronowaniem jest wspólna z alkoholikiem s e s j a, na której są przedstawione fakty przemawiające za koniecznością leczenia.

Sesja interwencyjna jest k o n f r o n t a c j ą. Konfrontacja ta ma ona charakter rzeczowy, konkretny i życzliwy wobec osoby uzależnionej. Ma doprowadzić do decyzji o leczeniu i kontaktu z placówką leczniczą (W. Sztandar 1999, s.4-6).

Interwencja jest:

• działaniem z zewnątrz,

• pomaganiem osobie, która nie chce pomocy,


82

• działaniem wbrew temu, co alkoholik myśli i czego pragnie w sprawie swego picia,

• atakiem na obrony a nie na osobę alkoholika (W. Sztandar 1999, s.9).

Na sesji interwencyjnej mówimy:

• o tym, że zależy nam na osobie uzależnionej;

• o incydentach i faktach związanych z piciem;

• o tym, gdzie i kiedy ma on udać się po pomoc (W. Sztandar 1999, s.16).

Przystępując do interwencji z młodzieżą pijącą szkodliwie alkohol lub demonstrującą już objawy uzależnienia od alkoholu, należy postępować nieco inaczej, niż podczas pracy z osobami dorosłymi. Należy w pierwszej kolejności starać się zidentyfikować te problemy życiowe, z którymi młody człowiek sobie nie radzi i mogą być przyczyną używania alkoholu i podjąć próbę ich konstruktywnego i bezpiecznego rozwiązania. Motywowanie do podjęcia pracy terapeutycznej powinni polegać na pokazaniu, że można sobie radzić z problemami w sposób inny, niż za pomocą alkoholu. Nie należy również używać terminu alkoholik, bo może pogłębić negatywną ocenę samego siebie. Należy również pamiętać o zbudowaniu alternatywnego środowiska, w którym młody człowiek będzie mógł realizować w sposób bezpieczny swoje potrzeby w zakresie kontaktów społecznych. Niezwykle ważna jest współpraca z rodziną, w której wiele stosowanych dotychczas zasad powinno ulec skorygowaniu (B. Woronowicz 2008, s.128).

Zadania pracownika socjalnego związane z osobami uzależnionymi od narkotyków są zróżnicowane w zależności od etapu rozwoju uzależnienia. O. Mejer-Zahorowski (1996) wymienia następujące cele:

• przyczynianie się do zaprzestania używania narkotyków i podjęcia przez osobę uzależnioną leczenia,

• readaptacja i rehabilitacja po leczeniu.

Zadania pracownika socjalnego w pracy z osobą uzależnioną od narkotyków:

• penetracja problemu i wstępne rozpoznanie,

• diagnoza uzależnienia,

• ograniczanie skutków uzależnienia,

• motywowanie do leczenia i pomoc w jego podjęciu,

• opieka po leczeniu i pomoc w przystosowaniu do życia,

• współpraca z poradniami leczenia uzależnień oraz z organizacjami pozarządowymi zajmującymi się pomocą osobom uzależnionym w celu zwiększenia możliwości pomocy oraz stworzenia pełnego systemu pomocy, a przez to efektywności podejmowanych działań.

Zasady w udzielaniu pomocy osobom uzależnionym od narkotyków:

• posiadanie fachowej wiedzy i szczególnych umiejętności,

• koncentrowanie się na problemie uzależnienia,

• zaangażowanie specjalistów i odpowiednich placówek w rozwiązanie narkomanii,


83

• szczególna rola pracownika socjalnego w organizowaniu współdziałania tych placówek i ułatwiania przepływu informacji między nimi,

• osoby zajmujące się bezpośrednim kontaktem z narkomanami powinny korzystać z konsultacji i superwizji (O. Mejer-Zahorowski 1996, s.41-43).

Pracownik socjalny musi podjąć odrębną pracę z rodziną osób uzależnionych oraz z organizacjami środowiskowymi wspierającymi i świadczącymi pomoc.

Ustawa o pomocy społecznej wymienia jako grupę objętą pomocą społeczną osoby uzależnione i ich rodziny. Oferuje im świadczenia socjalne umożliwiające przezwyciężenie trudnych sytuacji życiowych, zapewnia byt w warunkach odpowiadających godności człowieka oraz pomoc w odzyskaniu zdolności do funkcjonowania w społeczeństwie, a także poradnictwo psychologiczne, prawne i pedagogiczne.


1. Omów na przykładzie zadania podejmowane przez pracownika socjalnego w pracy socjalnej z osoba uzależnioną i jej rodziną.

2. Jakie są zasady pomagania osobie z problemem alkoholowym i uzależnionej od narkotyków.

3. Na czym polega interwencja przeprowadzona z osobą uzależnioną.

4. Omów cel i zadania pracy socjalnej z rodziną z problemem alkoholowym.

4. TTeerraappiiaa oossóóbb uuzzaalleeżżnniioonnyycchh ii iicchh rrooddzziinn

Małgorzata Lipiec

Osoby uzależnione wymagają pomocy medycznej (np. w przypadku wystąpienia ostrych objawów abstynencyjnych, zatrucia organizmu, psychoz alkoholowych), psychoterapeutycznej oraz oddziaływań rehabilitacyjnych o charakterze medycznym, społecznym i zawodowym. Podstawę współczesnych programów psychoterapeutycznych stanowi integracja tez zawartych w różnych podejściach teoretycznych wyjaśniających istotę zespołów zaburzeń występujących w uzależnieniach oraz etapy w procesie zdrowienia (L. Cierpiałkowska 2001).

System profilaktyki, terapii, resocjalizacji to zespół metod i programów wraz z ich zastosowaniem w określonych warunkach życia wspólnotowego lub grupowego pod kierunkiem wychowawców, terapeutów, lekarzy. Wielość istniejących programów, metod, modeli, ośrodków terapii i profilaktyki nie wyczerpuje wszystkich możliwości w tej dziedzinie. W zależności od teoretycznych i praktycznych uwarunkowań jedne akcentują bardziej medyczny, inne społeczny, psychologiczny czy religijny aspekt procesu terapii (C. Cekiera 1993; Z. Gaś 1993; M. Drzewiecki 2001).

Zastosowanie współczesnych programów psychoterapii zależy od indywidualnych problemów osoby uzależnionej lub jej rodziny, ekstensywności używanego środka odurzającego (rodzaj, ilość, częstotliwość zażywania), poziomu kontroli nad zachowaniem, chęci współpracy, zakresu zaprzeczania uzależnieniu oraz etapu leczenia (R. Maxwell 2000). Programy dostosowane są zarówno do osoby uzależnionej, poszczególnych


84

członków rodziny jak i do całego systemu rodzinnego. Psychoterapia stanowi ważną formę oddziaływań leczniczych w procesie:

• utrzymania abstynencji,

• rozwiązywania osobistych problemów wynikających z uzależnienia,

• uczenia się życia w abstynencji poprzez przepracowanie wcześniejszych i bieżących problemów,

• rozpoznawanie potencjalnych możliwości indywidualnego rozwoju osoby uzależnionej (L. Cierpiałkowska 2001).

Terapia osób uzależnionych opiera się na dwóch filarach. Pierwszy etap koncentruje się wokół odtrucia organizmu, usunięcia lub złagodzenia ostrych objawów zespołu odstawienia z powikłaniami, leczenie stanów psychotycznych, a także usunięcie lub złagodzenie uszkodzeń somatycznych (J. Mellibruda 1997).

Cele programu terapeutycznego dla osób uzależnionych od alkoholu, który rozpoczyna się od chwili przerwania kontaktu z alkoholem skupia się wokół utrzymywania abstynencji, nauki życia w trzeźwości oraz usuwania zaburzeń i rozwiązywania osobistych problemów pacjenta. Zadaniem programu terapeutycznego jest zainicjowanie i wspieranie procesu zmian u osoby leczonej. Opiera się on na kilku elementach – określenie celu i zadań, sformułowanie strategii terapeutycznych oraz form strukturalizacji sytuacji terapeutycznych, uzgodnienie zadań i ról pacjenta oraz terapeuty.

Etapy procesu terapeutycznego:

1) Etap rozpoczynania procesu zdrowienia (nawiązanie wstępnego kontaktu, rozpoznanie problemów życiowych oraz ich związku z piciem, a wzbudzenie motywacji uzależnionego do zmiany i leczenia);

2) Etap pracy koncentrujący się nad uznaniem własnego uzależnienia i powstrzymywaniem się od picia (zrozumienie uzależnienia oraz zasad terapii, rozpoznanie własnego uzależnienia, a także bezsilności wobec alkoholu, wspieranie wczesnej abstynencji);

3) Etap pracy nad rozbrajaniem mechanizmów uzależnienia i zapobieganiem nawrotom (zmiana tożsamości alkoholowej pacjenta, zamiana mechanizmu nałogowej regulacji emocji, zmiana mechanizmu iluzji i zaprzeczania, zmiana mechanizmu rozpraszania i rozdwajania Ja oraz rozwijanie umiejętności zapobiegania nawrotom);

4) Etap pracy nad zmianą zachowań i sytuacji społecznych pacjenta (wycofywanie się z sytuacji wysokiego ryzyka, naprawianie szkód spowodowanych przez picie, budowa konstruktywnego środowiska osobistego, rozwijanie umiejętności intrapersonalnych, interpersonalnych oraz zadaniowych);

5) Etap pracy nad rozwiązaniem problemów osobistych (zmiana tendencji autodestrukcyjnych, zmiana destrukcyjnych form relacji z otoczeniem oraz budowanie pozytywnej wizji własnej osoby i życia) (J. Mellibruda 1997).

Modele terapii uzależnień (L. Cierpiałkowska 2001; J. Mellibruda, Z. Sobolewska 1999; J. Mellibruda 2007):

Terapia uzależnienia chemicznego według modelu Minnesota


85

Zalecenia ogólne dotyczące pracy terapeutycznej:

• pomoc w radzeniu sobie z choroba alkoholową, przy akceptacji wynikających z tego ograniczeń – pełnej rezygnacji z alkoholu,

• zatrudnianie niepijących alkoholików i członków AA, jako korzystanie z doświadczeń i filozofii wspólnot AA,

• zatrudnianie w zespole terapeutycznym przedstawicieli różnych dyscyplin – lekarz, pielęgniarka, pracownik socjalny, psycholog, duchowny,

• stworzenie ściśle kontrolowanego środowiska terapeutycznego ukierunkowanego na wprowadzenie głębokiej zmiany w życiu pacjenta.

Program leczenia jest trzy etapowy:

• stacjonarny, indywidualny program leczenia po detoksykacji i diagnozie stanu pacjenta

∼ część ogólna o charakterze edukacyjno-zadaniowym,

∼ część specyficzna zorientowanej na indywidualne problemy i potrzeby pacjenta,

∼ spotkania z osobistym doradcą,

∼ przezwyciężenie mechanizmu zaprzeczania i uznanie, że jest się bezradnym wobec alkoholu,

∼ uświadomienie potrzeby zmian i utwierdzeniu w przekonaniu o możliwości jej dokonania,

∼ wsparcie w decyzji o zmianie zachowania,

• pomoc terapeutyczna po zakończeniu leczenia w ośrodku realizowana w ramach lokalnych ośrodków ambulatoryjnych – pomoc i wsparcie w utrwalaniu zmian w zachowaniu,

• pomoc grup partnerskich lub/i uczestnictwo w grupach AA - wymiana osobistych doświadczeń, wsparcie, motywacja do utrzymania zmian.

Model psychoterapii strategiczno-strukturalnej uzależnień

W procesie terapii cele i zadania terapeutyczne określane są w sposób zróżnicowany i zindywidualizowany, w zależności od zdiagnozowanych potrzeb, problemów i etapu leczenia osoby uzależnionej. Podstawowe zadania i tematy realizowane w strategiczno-strukturalnej psychoterapii uzależnień to:

• rozpoczynanie procesu zdrowienia: (nawiązanie wstępnego kontaktu, rozpoznanie problemów życiowych i ich związku z piciem, wzbudzenie motywacji do zmiany);

• uznanie własnego uzależnienia i powstrzymywanie się od picia: (zrozumienie uzależnienia i zasad terapii, rozpoznawanie własnego uzależnienia i bezsilności wobec alkoholu, zmiana tożsamości alkoholowej pacjenta, wspieranie wczesnej abstynencji, wycofywanie się z sytuacji wysokiego ryzyka, budowa konstruktywnego środowiska osobistego);


86

• rozbrajanie mechanizmów uzależnienia: (zmiana mechanizmu nałogowej regulacji emocji, zmiana mechanizmu iluzji i zaprzeczania, zmiana mechanizmu rozpraszania Ja, uczenie konstruktywnych form kontaktu z emocjami, uczenie racjonalnego myślenia, budowanie realistycznego obrazu siebie i integracji Ja);

• radzenie sobie z nawrotami picia: (rozpoznawanie nawrotów, zatrzymywanie nawrotów, uczenie się umiejętności zapobiegania nawrotom);

• rozwijanie umiejętności życiowych pacjenta: (rozwijanie umiejętności interpersonalnych i intrapersonalnych, rozwijanie umiejętności zadaniowych);

• rozwiązywanie problemów osobistych: (zmiana tendencji autodestrukcyjnych, zmiana destrukcyjnych form relacji z otoczeniem, praca nad problemami emocjonalnymi, budowanie pozytywnej wizji własnego życia, rozwój osobisty i realizacja wartości).

Do podstawowych elementów procedury i technik określających strukturę sytuacji terapeutycznych z osobą uzależnioną należy:

• instrumentalne oddziaływanie poznawcze, czyli działania edukacyjne dostarczające wiedzy o ważnych dla przebiegu terapii sprawach,

• autoanaliza zdarzeń, osobistych schematów postępowania i myślenia,

• dostarczanie konstruktywnych przykładów i wzorów postępowania,

• wpływ interpersonalny – indywidualny i grupowy,

• ćwiczenie umiejętności konstruktywnych wzorów i sposobów myślenia,

• przygotowanie do uczestnictwa w środowiskach wzajemnej pomocy,

Obok pomocy dla osoby uzależnionej, program psychoterapeutyczny realizowany w strategiczno-strukturalnej psychoterapii uzależnień proponuje określone działania dla osób z rodzin z problemem uzależnienia. Pomoc obejmuje takie świadczenia jak:

• informacje i edukację na temat problemów uzależnienia w rodzinie, sposobów ich rozwiązywania, środowisk wzajemnej pomocy,

• programy psychoterapeutyczne dla osób współuzależnionych, młodzieży i dzieci z rodzin alkoholowych, dorosłych dzieci alkoholików,

• programy pomocy dla ofiar przemocy w rodzinie.

Programy terapeutyczne dla żon alkoholików powinny koncentrować się wokół:

a) rozpoznania przez żony przejawów choroby alkoholowej u męża oraz własnych mechanizmów obronnych zniekształcających percypowanie rzeczywistości;

b) doprowadzenia do zrozumienia i zaakceptowania przez partnerki zasady podziału odpowiedzialności, obowiązków i przywilejów w rodzinie;

c) rozpoznania sposobu funkcjonowania rodziny i zachęcania do określania warunków koniecznych do przeprowadzenia zmian;

d) koncentrowania partnerek na własnym życiu i zachęcania do maksimum odpowiedzialności za siebie w różnych obszarach funkcjonowania;

e) rozpoznania aktualnych problemów w kontekście doświadczeń wyniesionych z rodziny generacyjnej (L. Cierpiałkowska 2010b).


87

B.E. Robinson oddziaływania terapeutyczne wobec dzieci pochodzących z rodzin alkoholików odniósł do możliwości mentalno-emocjonalnych dzieci na poszczególnych etapach rozwoju oraz do specyficznych problemów wynikających z pełnionych przez nie ról w rodzinie. Terapia dzieli się na dwa etapy – w pierwszym dzieci koncentrują się na poznawaniu i nazywaniu różnych problemów i uczuć doświadczanych w sytuacjach rodzinnych, kiedy wystąpiły bezpośrednie konsekwencje alkoholizmu ojca. Drugi etap skupia się na zachęcaniu dzieci do udziału w takich analizach własnego funkcjonowania, aby uświadomiły sobie różne ograniczenia wynikające z określonej roli rodzinnej – bohatera, kozła ofiarnego, maskotki czy błazna. Mogą one uczestniczyć w grupach treningowych i terapeutycznych pozwalających na rozwój potencjalnych możliwości i zdolności (L. Cierpiałkowska 2010b).

Pomoc psychologiczna wobec dzieci z rodzin z problemem alkoholowym jest zróżnicowana i uzależniona od problemów ujawniających się na poszczególnych etapach rozwoju psychospołecznego (L. Cierpiałkowska 2010b).

Schemat: Pomoc psychologiczna wobec dzieci z rodzin z problemem alkoholowym a głębokość problemu

Źródło: L. Cierpiałkowska, Modele i programy terapii jednostki i rodziny z zaburzeniami spowodowanymi używaniem alkoholu, [w:] L. Cierpiałkowska, M. Ziarko (red.), Psychologia uzależnień – alkoholizm. Warszawa 2010b

Wobec grupy dzieci nieprzejawiających zaburzeń nie stosuje się oddziaływań terapeutycznych, grupa druga poddawana jest oddziaływaniom profilaktycznym i prewencyjnym, zaś trzecia wymaga specjalistycznych oddziaływań terapeutycznych indywidualnych lub rodzinnych.


88

Telefon zaufania stanowi jedną form wsparcia osób uzależnionych. Osoby zatrudnione w telefonie zaufania powinny pamiętać o podstawowych zasadach kontaktu terapeutycznego:

• bądź słuchaczem, a nie wykładowcą;

• bądź słuchaczem akceptującym oraz troskliwym;

• bądź słuchaczem obiektywnym;

• przypomnij rozmówcy, że jesteś po to, aby mu pomóc;

• dąż do jasności i pełnego zrozumienia;

• staraj się rozpoznać klimat rozmowy;

• zwracaj uwagę na sprzeczne uczucia;

• doświadczenia mogą się przydać;

• omów różne rozwiązania;

• koncentruj się na aktualnym motywie podjęcia rozmowy – tu i teraz;

• nie obiecuj;

• pomóż rozmówcy znaleźć własne rozwiązanie;

• dąż do tego, by rozmowa kończyła się planem działania, lecz nie dawaj rad (E. Nowak 2004).

Wsparcia osobom uzależnionym od alkoholu udzielają także grupy samopomocowe (wspólnota Anonimowych Alkoholików, Grupy Rodzinne Al-Anon, alateen, latot, grupy DDA (Dorosłe Dzieci Alkoholików), kluby abstynenta) (B. Woronowicz 2009).

System leczenia osób uzależnionych od alkoholu zorganizowany jest odrębnie od systemu leczenia osób uzależnionych od innych substancji psychoaktywnych. Jednak w ramach obu systemów możliwe jest leczenie osób uzależnionych od kilku substancji psychoaktywnych (uzależnia mieszane). Zasadniczą metodą leczenia uzależnia w zakładach lecznictwa odwykowego jest psychoterapia uzależnień. Postępowanie medyczne ma wymiar wspomagający psychoterapię i jest nakierowany głównie na leczenie zespołów abstynencyjnych, farmakologiczne wsparcie psychoterapii, diagnostykę szkód wynikających z nadużycia alkoholu lub narkotyków i kierowanie osób wymagających leczenia somatycznego do leczenia specjalistycznego (J. Fudała 2008). L. Cierpiałkowska (2001) zauważa, iż proponowane formy i zakres pomocy osobom uzależnionym od alkoholu i ich rodzinom ze strony profesjonalistów, zatrudnionych w służbie zdrowia i innych placówkach opiekuńczo-rehabilitacyjnych nie zawsze są wystarczające. Tym samym ważne jest tworzenie i istnienie ośrodków, stowarzyszeń, punktów konsultacyjnych wspierających leczenie odwykowe i tworzących grupy wzajemnej pomocy.

Terapia uzależnionych od narkotyków to zespół działań ukierunkowanych na wsparcie leczenia farmakologicznego metodami psychologicznymi lub samodzielne oddziaływania psychologiczne.

Modele terapeutyczne w leczeniu uzależnionych od narkotyków:

• terapia poznawczo-behawioralna – nacisk kładzie się na rolę procesu uczenia w tworzeniu mechanizmu uzależnienia; podczas terapii uzależniony uczy się jak


89

rozpoznawać, unikać i radzić sobie z sytuacjami, w których ryzyko sięgnięcia po narkotyk jest wysokie;

• terapia substytucyjna polega na zastępowaniu dożylnych narkotyków doustnymi preparatami przepisywanymi przez lekarza (terapia prowadzona w zakładach zamkniętych lub placówkach ambulatoryjnych); stosowanie substancji zastępczych (np. metadonu) uwalani od przykrych doznań abstynenckich i osłabia motywację do zażywania narkotyków; wadą tej terapii jest brak efektów w sferze psychicznej;

• ukierunkowanie na abstynencje – celem jest wywołanie wewnętrznych motywacji jednostki uzależnionej do przerwania zażywania narkotyków; wymogiem jest całkowite odstawienie wszelkich środków psychotropowych; terapia pozwala nabyć umiejętności radzenia sobie w życiu społecznym; wadą jest wysoki wskaźnik przerywania leczenia (M. Jędrzejko, K. Piórkowska 2004; Z. Juczyński 2008).

Anonimowi Narkomani to wspólnota kobiet i mężczyzn, których głównym celem jest tworzenie środowiska, w którym jeden uzależniony pomoże drugiemu w zaprzestaniu brania i znalezieniu nowej drogi życiowej. Program AN opiera się na 12 krokach i 12 tradycjach. W Polsce grupa AN istnieje od ok.1990 roku (B. Woronowicz 2009).


1. Omów rolę psychoterapii w procesie leczenia osób uzależnionych.

2. Charakteryzuj terapie uzależnienia chemicznego według modelu Minnesota.

3. Przedstaw model psychoterapii strategiczno-strukturalnej uzależnień.

4. Przedstaw cele terapii żon alkoholików i dzieci z rodzin z problemem alkoholowym.

5. Omów modele terapeutyczne w leczeniu uzależnienia od narkotyków.

55.. PPrrooggrraammyy pprrooff ii llaakkttyycczznnee ddllaa ddzziieeccii ii mmłłooddzziieeżżyy zzaaggrroożżoonneejj uuzzaalleeżżnniieenniiaammii

Agata Nied źwiecka-Stopyra

Działania profilaktyczne skierowane do dzieci i młodzieży mają znaczenie wychowawczo-ochronne, gdyż ta grupa odbiorców często nie posiada świadomości, że ma zdolność dokonywania wyboru. Dotyczy to zwłaszcza tzw. zachowań ryzykownych- terminem tym określa się różne działania niosące ryzyko negatywnych konsekwencji dla zdrowia fizycznego i psychicznego jednostki i dla jej otoczenia społecznego.

Do najpoważniejszych zachowań ryzykownych zalicza się:

- palenie tytoniu,

- używanie alkoholu,

- używanie innych środków psychoaktywnych (narkotyków, środków wziewnych, leków),

- wczesną aktywność seksualną,

- zachowania agresywne i przestępcze (A. Kazdin 1996).


90

Autorzy współczesnej profilaktyki oprócz zachowań ryzykownych (inaczej czynników ryzyka), podkreślają znaczenie czynników chroniących, czyli takich sytuacji, warunków, które zwiększają odporność na działanie czynników ryzyka. Do najważniejszych czynników chroniących można zaliczyć: silną więź emocjonalną z rodzicami, zainteresowanie nauką szkolną, regularne praktyki religijne, poszanowanie prawa, norm, wartości i autorytetów społecznych, przynależność do pozytywnej grupy.

Celem działań profilaktycznych jest oddziaływanie zarówno na czynniki ryzyka, jak i na czynniki chroniące.

Profilaktykę rozumie się jako proces wspierający zdrowie psychiczne i fizyczne – poprzez pomoc i towarzyszenie młodzieży w zdobywaniu wiedzy o zagrożeniach dla zdrowia oraz w nabywaniu umiejętności przeciwdziałania tym zagrożeniom (E. Kosińska 2002).

Działania profilaktyczne w zakresie uzależnień kierowane są zarówno do jednostek, rodzin, grup społecznych, instytucji jak i do całego społeczeństwa. W szczególny sposób obejmują one swoim zasięgiem dzieci i młodzież a wśród nich:

• osoby, które nie miały jeszcze kontaktu ze środkami psychoaktywnymi (alkohol, narkotyki, leki),

• osoby, które są w fazie eksperymentowania z używkami,

• osoby, u których względu na różne obciążające czynniki (psychologiczne, społeczne) ryzyko wystąpienia problemów związanych z już mającym miejsce lub potencjalnie występującym używaniem alkoholu lub narkotyków jest wyższe niż w całej populacji.

Programy profilaktyczne stanowią jeden z elementów współczesnych działań profilaktycznych. Program profilaktyczny jest to rodzaj specjalnych zajęć psychoedukacyjnych mających na celu osiągnięcie ważnych zmian w postawach i zachowaniach uczestników dotyczących jakiegoś obszaru problemowego (K. Wojcieszek 2002).

Współczesne programy profilaktyczne zmierzają do wprowadzenia zmian funkcjonowania dzieci i młodzieży na poziomach:

• wiedzy i informacji o źródłach zagrożenia;

• uwagi i świadomości o przedmiocie uzależnienia;

• postaw i wartości (J. Mellibruda 1996, s. 18).

Przy opracowywaniu programów profilaktycznych stosuje się różne strategie w zależności od poziomu profilaktyki, na którym znajdują się jego odbiory (poziomy profilaktyki omówiono w rozdziale 9). Stosowane strategie to:

strategie informacyjne – ich celem jest dostarczenie adekwatnych informacji na temat skutków zachowań ryzykownych i tym samym umożliwienie dokonywania racjonalnego wyboru;

strategie edukacyjne – ich celem jest pomoc w rozwijaniu ważnych umiejętności psychologicznych i społecznych (umiejętności nawiązywania kontaktów z ludźmi, radzenia sobie ze stresem, rozwiązywania konfliktów, opierania się naciskom otoczenia itp.) Programy edukacyjne składają się z bloków ćwiczeń, w których uczestnicy mogą poznawać własne braki w zakresie różnych umiejętności i zacząć je trenować;


91

strategie alternatyw – ich celem jest pomoc w zaspokojeniu ważnych potrzeb (np. sukcesu, przynależności) oraz osiąganie satysfakcji życiowej przez stwarzanie możliwości zaangażowania się w działalność pozytywną (artystyczną, społeczną sportową itp.);

strategie interwencyjne – celem tych działań jest pomoc osobom mającym trudności w identyfikowaniu i rozwiązywaniu swoich problemów oraz wspieranie w sytuacjach kryzysowych;

strategie zmniejszania szkód – przewidziane są głównie dla potrzeb profilaktyki trzeciorzędowej. Adresatem tych działań są grupy najwyższego ryzyka, wobec których zawiodła wczesna profilaktyka, interwencje, terapia, resocjalizacja (np. dystrybucja prezerwatyw, wymiana igieł i strzykawek).

Z. Gaś (1993, s.59-117) wymienia szereg działań i programów profilaktycznych wykorzystujących wyżej wymienione strategie i ukierunkowanych na dzieci i młodzież. Zalicza do nich:

• programy informacyjno-edukacyjne: dostarczanie wiedzy na temat prawidłowości rozwojowych oraz istoty zaburzeń i możliwości ich identyfikacji oraz wiedzy na temat działania różnego rodzaju środków odurzających oraz rozwijanie umiejętności interpersonalnych i radzenia sobie w sytuacjach trudnych:

− programy dostosowane do wieku dziecka, młodzieży,

− programy akcentujące kryterium przekazywanych treści,

− programy zintegrowane z programem nauczania poszczególnych przedmiotów,

• program wczesnej interwencji: koncentrują się na identyfikowaniu dzieci i młodzieży z grup wysokiego ryzyka, doświadczającej pierwszych trudności wychowawczych, życiowych takich jak: częste wagary, porzucenie szkoły, ciąża, ofiara przemocy w rodzinie, współuczestniczenie w działaniach przestępczych, próba samobójcza oraz zapewnienie im pomocy i wsparcia;

− programy profesjonalne,

− programy rówieśnicze,

• programy działań alternatywnych: pozwalające na zaspakajanie potrzeb i doświadczeń w sposób konstruktywny, akceptowany społecznie i w pełni satysfakcjonujący młodego człowieka bez konieczności uciekania w środki psychoaktywne.

Zarówno w przypadku dzieci i młodzieży, jak i dorosłych skuteczne zapobieganie problemom uzależnienia powinno wykraczać poza dążenie do zmian zachowań i angażować sferę normatywnych przekonań, postaw, osobistych przekonań i preferencji wartości sprzyjających zdrowiu i nie używaniu środków psychoaktywnych. O powodzeniu programów profilaktycznych świadczy także:

• całościowe podejście do problemu,

• perspektywiczne podejście (zapewnienie długofalowych efektów),


92

• wielopoziomowe podejście (od globalnych strategii, tworzonych dla całych państw aż po działania lokalne dla wąskiego grona odbiorców),

• trafne ekologiczne podejście (projektowanie programu dla określonego odbiorcy, dopasowanie do określonych potrzeb, problemów, możliwości, wykorzystywanie metod aktywizujących i motywujących do współdziałania),

• interakcyjne podejście oparte na współpracy z odbiorcą, realizatorem, ewaluatorem, sponsorem, środowiskiem lokalnym, w którym mają zajść zmiany (M. Pasek 2000; L. Cierpiałkowska 2001, s. 242).

Przystępując do konstruowania programu profilaktycznego powinno się przyjąć określony schemat postępowania, który zawiera następujące etapy:

• diagnoza sytuacji – ze szczególnym uwzględnieniem potrzeb. W zależności od poziomu oddziaływania programu (mikro, mezo lub makro) konieczne jest ustalenie rodzajów uzależnień już występujących lub rodzaju największych zagrożeń oraz jakiej kategorii klientów to dotyczy;

• cele programu – ważne jest tutaj ustalenie jakiego zakresu problemu ma dotyczyć program, kto ma być jego odbiorcą oraz jakie są założone długofalowe cele projektowanego przedsięwzięcia. Cele powinny być dokładnie sprecyzowane, możliwe do osiągnięcia, ekologiczne. Aby umożliwić pomiar skuteczności programu konieczne jest określenie czasu na realizację danego celu oraz sprecyzowanie, jakie skutki pozwolą stwierdzić, że program okazał się skuteczny;

• środki i zasoby potrzebne do realizacji programu – w szczególności kwalifikacje i liczba osób prowadzących, rodzaje i liczba materiałów pomocniczych (takich jak np. filmy, plakaty, wydawnictwa itp.). Jeżeli program ma zawierać konkretne scenariusze zajęć, to należy zapoznać się z już istniejącymi scenariuszami i opracować własne dostosowane do potrzeb konkretnej interwencji;

• finansowanie – sporządzenie kosztorysu programu oraz opracowanie strategii pozyskania potrzebnych funduszy. Chodzi tu w szczególności o fundusze przeznaczone na programy profilaktyczne ze źródeł centralnych, województwa, powiatu, gminy, a także analiza ewentualnych możliwości pozyskania innych sponsorów przedsięwzięcia;

• podział zadań – aby przystąpić do etapu realizacji należy dokonać podziału zadań między uczestników przedsięwzięcia oraz ustalić osoby odpowiedzialne za realizację programu.

• realizacja - zaplanowanych uprzednio działań;

• ewaluacja – jest oceną skuteczności. Powinno się określić czy założone cele zostały osiągnięte, co wpłynęło na skuteczność przeprowadzonych działań, jakie czynniki stanowiły przeszkody w realizacji założonych celów, a także określić stopień efektywności wykorzystania zasobów przedsięwzięcia (D. Chlebio-Abed 2000, str 172-174).

W konstruowaniu programów profilaktycznych, zwłaszcza jeśli są one adresowane do dzieci i młodzieży szczególną rolę przypisuje się standardom etycznym i zawodowym, którymi powinni kierować się ich autorzy i realizatorzy. Standardy takie opracowali K. Wojcieszek (1998) i J. Szamańska (2002) uznając za ważne:


93

• respektowanie podmiotowości uczestników programu, poprzez pozyskiwanie ich zgody na udział w zajęciach,

• poszanowanie ich godności i indywidualności,

• ochrona prywatności i zapewnienie dyskrecji,

• uwzględnienie wieku i poziomu rozwoju uczestników,

• uwzględnianie ich systemu wartości i stopnia wrażliwości,

• niestosowanie technik, które naruszają mechanizmy obronne osobowości (terapeutycznych, psychomanipulacyjnych).

Od osób prowadzących należy wymagać, oprócz znajomości problematyki omawianej w programie, również znajomości specyfiki rozwojowej odbiorców. Realizatorzy sami powinni spełniać te standardy zachowań, do których nawołują (E. Kosińska, 2002, s.44).

Programy profilaktyczne, których odbiorcami mają być dzieci i młodzież najczęściej realizowane są w szkołach. L. Cierpiałkowska (2001, s. 224-234) charakteryzując programy profilaktyczne skierowane do dzieci i młodzieży opisuje profilaktykę w środowisku szkolnym, w której:

• programy profilaktyczne realizowane są na terenie szkół;

• ważna jest współpraca z nauczycielami;

• ważna jest współpraca z rodzicami;

• w działania profilaktyczne włączane są poradnie psychologiczno-pedagogiczne, świetlice, kluby młodzieżowe, duszpasterstwo;

• zaktywizowane jest rówieśnicze doradztwo w środowisku szkolnym.

Profilaktyka w szkole nie jest zjawiskiem nowym jednak w jej realizacji doszukano się kilku poważnych mankamentów. Wśród najczęściej omawianych pojawiają się:

• brak diagnozy sytuacji problemowych i wynikających z nich aktualnie potrzeb – realizowane działania często były oderwane od rzeczywistości,

• działania profilaktyczne o charakterze incydentalnym – podejmowane najczęściej w sytuacji, gdy coś się wydarzyło,

• realizacja programów profilaktycznych w sposób niezaplanowany, często przypadkowy (programy nieadekwatne do wieku uczestników, jako okazjonalna oferta i in.),

• brak spójności między podejmowanymi działaniami w zakresie profilaktyki (M. Deptała 2004, s.205).

Programy profilaktyczne realizowane w szkołach wykazują duża różnorodność pod względem treści przekazywanych, ilości godzin, adresatów, metod realizacji, założeń i celów, realizatorów oraz procesu ewaluacji. Mogą być wbudowane jako ważny element szkolnego programu wychowawczego. Jako działania kształtujące i utrwalające ważne umiejętności psychologiczne i społeczne mogą uzupełniać wychowanie szkolne i rodzinne, nie powinny go jednak zastępować.



94

1. Zdefiniuj pojęcia: zachowania ryzykowne, czynniki chroniące – podaj przykłady.

2. Wskaż błędy w realizacji profilaktyki na terenie szkoły.

3. Przedstaw standardy etyczne i zawodowe, jakimi należy się kierować przy opracowywaniu i realizacji programów profilaktycznych dla dzieci i młodzieży.

4. Wymień i opisz strategie wykorzystywane do opracowania programów profilaktycznych.

5. Scharakteryzuj etapy prawidłowego konstruowania programów profilaktycznych.


95

MMOODDUUŁŁ IIIIII

IINNSSTTYYTTUUCCJJEE TTEERRAAPPIIII II WWSSPPAARRCCIIAA SSPPOOŁŁEECCZZNNEEGGOO DDLLAA OOSSÓÓBB UUZZAALLEEŻŻNNIIOONNYYCCHH II IICCHH RROODDZZIINN

11.. MMiięęddzzyyiinnssttyyttuucc jjoonnaallnnyy ssyysstteemm wwssppóółłpprraaccyy ii wwssppaarrcciiaa ssppoołłeecczznneeggoo ddllaa oossóóbb uuzzaalleeżżnniioonnyycchh ii iicchh rrooddzziinn


Współpraca to podjęcie partnerskiego współdziałania z osobami, grupami, organizacjami, władzami celem bardziej skutecznego, twórczego i tańszego rozwiązywania problemów. Osoba, grupa, organizacja (w tym kontekście) to elementy systemu współpracy. Jeden element jest w stanie uruchomić procesy prowadzące do zmian. Sukces (rozwiązanie problemu) zależy od porozumienia i wspomagania wzajemnych działań.

Współpraca rządzi się własnymi prawami, wymaga konkretnych umiejętności, doświadczenia, wiedzy. Zastosowana zostaje z myślą o większej efektywności działań. Decyzja o współpracy ogranicza jednak autonomię, powoduje rywalizację między liderami reprezentującymi grupy, instytucje, organizacje oraz stwarza sytuację większej jawności podejmowanych działań. Decydując się na współpracę należy zastanowić się:, jaki jest jej cel, jakie konkretne problemy pozwoli rozwiązać oraz na jakiej płaszczyźnie miałaby się dokonywać: merytorycznej, organizacyjnej, finansowej.

Do działań w zakresie przeciwdziałania problemom alkoholowym powołane są przede wszystkim organy administracji rządowej i jednostki samorządu terytorialnego. Do ich podstawowych zadań należy wspieranie organizacji społecznych, które realizują profilaktyczne cele. Integrowaniem działań z zakresu przeciwdziałania problemom alkoholowym zajmuje się Państwowa Agencja Rozwiązywania Problemów Alkoholowych. Koordynacją działań określonych w ustawie o przeciwdziałaniu narkomanii zajmuje się Krajowe Biuro ds. Przeciwdziałania Narkomanii. Nadrzędnym zadaniem jest opracowanie projektu Krajowego Programu Przeciwdziałania Narkomanii oraz koordynowanie i monitorowanie jego wykonania przy współpracy z innymi podmiotami. Istnieje szerokie spektrum podmiotów, których zadaniem jest realizowanie profilaktycznych celów społecznych polegających na przeciwdziałaniu uzależnieniom. Dzięki temu można reagować w różny sposób na zjawiska społecznie niepożądane lub szkodliwe (I. Niewiadomska, M. Kalinowski 2010, s.70-71).

Wsparcie społeczne jest pomocą dostępną jednostce w sytuacjach trudnych, stresogennych. Jego podstawą są powiązania człowieka z innymi ludźmi, grupami, społeczeństwem. Dzięki sieci społecznej (strukturze społecznych więzów) człowiek może otrzymać pomoc. Wsparcie społeczne powinno być dostarczane człowiekowi w życiu codziennym, w czasie interakcji z innymi ludźmi. Zapotrzebowanie na wsparcie wzrasta w sytuacjach trudnych – wtedy można zaobserwować skutki działania pomocy. Wsparcie jest również informacją skłaniającą jednostkę do wiary, że podlega opiece i może liczyć na


96

pomoc. Osoby uzależnione oraz ich rodziny w szczególny sposób oczekują wsparcia emocjonalnego, rzeczowego, informacyjnego oraz wartościującego.

C. Cekiera (2002) twierdzi, że harmonijne współdziałanie czterech kierunków postępowania: działalności prawodawczej, polityki rządowej i społecznej, wczesnej diagnozy klinicznej oraz prowadzenia szkoleń w szerokim zakresie prowadzi do zmniejszania lub eliminacji szkodliwych skutków nadużywania środków uzależniających.

Działalność prawodawcza polega na wydawaniu rozporządzeń, ustaw, przepisów prawnych, norm postępowania, które miałyby regulować produkcję, handel, dystrybucję. Działalność prawodawcza i penitencjarna powinna zmierzać do stosowania restrykcyjnych przepisów zmierzających do ograniczenia rozpowszechniania zjawiska.

Osoby uzależnione i współuzależnione wymagają różnego rodzaju wsparcia, które mogą uzyskać od osób prywatnych, instytucji samorządowych, stowarzyszeń i fundacji ogólnopolskich i lokalnych. Istnieje potrzeba wsparcia wartościującego bazująca na pozytywnych stronach jednostki, motywująca do podjęcia decyzji o zmianie dotychczasowego życia. Istotnym wydaje się wsparcie emocjonalne, wyrażające zrozumienie sytuacji i gotowość pomocy. Wsparcie informacyjne ma na celu udzielenie informacji i dotarcie do profesjonalnego „pomagacza”. Tylko dzięki współpracy instytucji, ale także osób „niezrzeszonych” jednostki uzależnione i ich rodziny mogą liczyć na wszechstronną pomoc i wsparcie w sytuacji trudnej, w jakiej się znaleźli.

Profesjonalna terapia osób uzależnionych prowadzona jest w placówkach odwykowych stacjonarnych i ambulatoryjnych. Osoby, u których występują psychozy alkoholowe leczone są w oddziałach psychiatrycznych. Członkowie rodzin alkoholowych mogą otrzymać profesjonalną pomoc w placówkach leczenia uzależnień. Członkowie rodzin korzystają również z pomocy udzielanej przez poradnie zdrowia psychicznego w zakresie problemów emocjonalnych. Zakładami lecznictwa odwykowego najczęściej są: obwodowe poradnie odwykowe, wojewódzkie poradnie odwykowe, oddziały detoksykacyjne, dzienne oddziały odwykowe, ośrodki leczenia odwykowego, ośrodki profilaktyki i terapii uzależnień.

Osoby z problemami alkoholowymi korzystają także z pomocy zakładów opieki zdrowotnej, które udzielają świadczeń zdrowotnych osobom uzależnionym z problemami somatycznymi, wynikającymi z nadużywania alkoholu. Z pomocy lekarskiej korzystają również członkowie rodzin, u których występują zaburzenia psychosomatyczne w następstwie chronicznego życia w stresie. Mogą także korzystać z pomocy udzielanej przez poradnie zdrowia psychicznego w zakresie problemów emocjonalnych. W poradniach zdrowia psychicznego prowadzone są konsultacje psychiatryczne w zakresie zaburzeń psychicznych u osób uzależnionych.

Dla dzieci z rodzin alkoholowych prowadzone są świetlice socjoterapeutyczne i poradnie wychowawcze. Zajmują się one najczęściej organizacją czasu wolnego, pomocą w odrabianiu lekcji oraz działaniami wychowawczo-terapeutycznymi łagodzącymi skutki wychowania w rodzinie alkoholowej.

Placówki resortu sprawiedliwości (kuratorzy sądowi i placówki diagnostyczno-opiekuńcze) tworzą jeden rodzaj działań skierowanych do dzieci i młodzieży z rodzin alkoholowych.


97

W Polsce bardzo dynamicznie rozwija się Wspólnota Anonimowych Alkoholików oraz Wspólnoty Al.-Anon i Alateen dla członków rodzin, środowiska wzajemnej pomocy. Ich członkowie udzielają sobie wzajemnej pomocy i wspólnie realizują programy leczenia.

Komisje ds., Rozwiązywania Problemów Alkoholowych – Zgodnie z art. 4, ust.4 ustawy o wychowaniu w trzeźwości i przeciwdziałaniu alkoholizmowi w każdej gminie powinna działać Komisja ds. Rozwiązywania Problemów Alkoholowych. Jej zadania określa ustawa. Jednym z podejmowanych zadań jest inicjowanie przeciwdziałania przemocy w rodzinie oraz interwencje zmierzające do sądowego zobowiązywania alkoholika do leczenia (J. Mellibruda 1996, s.18-21).

W myśl ustawy o wychowaniu w trzeźwości i przeciwdziałaniu alkoholizmowi organy władzy i administracji państwowej oraz samorządu terytorialnego są zobowiązane do podejmowania działań zmierzających do m.in. działania na rzecz trzeźwości, przeciwdziałania powstawaniu i usuwania następstw nadużywania alkoholu, a także wspierania działalności w tym zakresie.

Ustawa nakłada obowiązek:

• udzielania rodzinom, w których występują problemy alkoholowe pomocy psychologicznej i prawnej, a w szczególności ochrony przed przemocą w rodzinie;

• prowadzenia profilaktycznej działalności informacyjnej i edukacyjnej w zakresie rozwiązywania problemów alkoholowych;

• wspomagania działalności instytucji, stowarzyszeń i osób fizycznych służącym rozwiązywaniu problemów alkoholowych.

Do najważniejszych założeń realizacyjnych w zakresie zapobiegania alkoholizmowi na poziomie kraju należy:

• kształtowanie polityki trzeźwościowej o charakterze makrospołecznym i na poziomie mikrospołecznym;

• wspieranie działalności jednostek państwowych, samorządowych i organizacji pozarządowych, które realizują założenia programu;

• koordynowanie współdziałania podmiotów publicznych, organizacji pozarządowych i grup samopomocowych w zakresie realizacji wspólnych zadań profilaktycznych (Narodowy Program 2007, s.6-11).

Do działań, jakie Narodowy Program Profilaktyki i Rozwiązywania Problemów Alkoholowych zobowiązał samorządy wojewódzkie należą m.in.:

• wspieranie realizacji gminnych programów profilaktycznych;

• wspieranie rozwoju usług terapeutycznych dla osób uzależnionych i ich rodzin;

• zwiększanie dostępności pomocy terapeutycznej i rehabilitacyjnej dla młodzieży z problemem alkoholowym;

• promowanie działań zmierzających do ograniczenia zjawiska picia alkoholu przez kobiety w ciąży;

• wspomaganie lokalnych systemów przeciwdziałania zjawisku przemocy domowej w rodzinach alkoholowych (Narodowy Program 2007, s.66-67).


98

Gminne programy rozwiązywania problemów alkoholowych koncentrują się na:

• zwiększanie dostępności pomocy terapeutycznej i rehabilitacyjnej dla osób uzależnionych od alkoholu,

• zwiększanie pomocy psychospołecznej i prawnej rodzinom dotkniętym problemem alkoholowym,

• prowadzenie działalności informacyjnej i edukacyjnej,

• wspomaganie działalności podmiotów prowadzących działalność profilaktyczną,

• interweniowanie w sytuacji naruszania norm ustawowych,

• wspieranie zatrudnienia socjalnego.

W celu udostępnienia rodzinom, w których występuje problem alkoholowy i przemoc pomocy psychospołecznej i prawnej prowadzone są punkty informacyjno-konsultacyjne.

Działalność Punktu obejmuje:

• nawiązanie życzliwego, nieoceniającego kontaktu z klientem,

• informowanie o możliwości podjęcia leczenia w placówce leczenia odwykowego,

• motywowanie do leczenia,

• udzielanie wsparcia po zakończonym leczeniu,

• prowadzenie działalności informacyjnej i edukacyjnej, mającej na celu zwiększenie wiedzy, klientów na temat zjawiska uzależnienia, współuzależnienia i przemocy,

• udzielanie pomocy psychologicznej,

• rozwijanie motywacji do podejmowania działań zmierzających do poprawy własnej sytuacji,

• rozpoznanie w trakcie rozmowy zjawiska przemocy domowej i udzielenie stosownego wsparcia i informacji o możliwościach jej powstrzymania,

• uruchomienie interwencji w przypadku zdiagnozowania przemocy domowej,

• udzielanie porad i pomocy socjalnej,

• prowadzenie działalności profilaktycznej,

• posiadanie dobrej orientacji na temat możliwości pomocy i kompetencji poszczególnych służb i innych instytucji, które mogą zaangażować się w profesjonalną i systemową pomoc dla klientów punktu.

Podstawowym celem wszystkich wymienionych działań jest zmniejszenie szkód związanych z nadużywaniem alkoholu. Z jednej strony są to działania profilaktyczne, których głównym celem jest zapobieganie powstawaniu nowych problemów, z drugiej działania na rzecz rozwiązywania i zmniejszania aktualnie istniejących problemów. Celem działalności punktu nie może być terapia, ponieważ leczenie osób uzależnionych odbywa się w placówkach leczenia odwykowego. Należy podkreślić, że punkt konsultacyjny ma istotną rolę do spełnienia, bo prawidłowe zmotywowanie do leczenia jest połową sukcesu.

Punkty konsultacyjne stają się one coraz bardziej interdyscyplinarne, udzielając wsparcia w różnych kategoriach problemów. Zakres świadczenia usług w punktach jest


99

bardzo szeroki, obejmuje kontakt z osobami uzależnionymi, współuzależnionymi, ofiarami przemocy. W związku z tym kompetencje personelu punktów powinny umożliwiać udzielanie pomocy w zetknięciu się z różnymi problemami. Ważne jest posiadanie wiedzy w zakresie pierwszego pomocnego kontaktu psychologicznego, wiedzy o uzależnieniu, współuzależnieniu, terapii i zjawiska przemocy w rodzinie.

Nie tylko osoby uzależnione od alkoholu ponoszą szkody zdrowotne, ale także osoby pijące w sposób ryzykowny i szkodliwy. Osoby te nie potrzebowałyby porad i pomocy, gdyby w zalecany sposób ograniczyły spożycie alkoholu. Dlatego też jednym z ważnych zadań zapisanych w programie profilaktyki i rozwiązywania problemów alkoholowych jest stosowanie wczesnej diagnozy i krótkiej interwencji. Podjęcie interwencji w przypadku osób, u których podejrzewane jest uzależnienie, powinna skutkować skierowaniem do placówki odwykowej, a w przypadku osoby pijącej szkodliwie lub ryzykownie, podjęciem rozmowy zmierzającej do wytworzenia u klienta motywacji do ograniczenia picia do dawek bezpiecznych. Aby działanie było skuteczne nie powinno ograniczyć się do jednorazowego kontaktu.

Inną placówką udzielającą pomocy osobom uzależnionym i członkom ich rodzin jest Centrum Interwencji Kryzysowej. Celem pracy Centrum jest świadczenie bezpłatnych usług osobom znajdującym się w trudnej sytuacji życiowej. Udzielana jest pomoc psychologiczno-terapeutyczna, a także porady w zakresie przeciwdziałania przemocy i inne.

Niezmiernie ważna jest współpraca i przepływ informacji pomiędzy różnymi instytucjami i organizacjami zajmującymi się pomaganiem osobom uzależnionym i ofiarom przemocy domowej i tworzenie koalicji lokalnych. Czynniki sprzyjające podniesieniu skuteczności pomocy świadczonej przez różne służby to: znajomość miejsc, osób, możliwości udzielenia pomocy w środowisku lokalnym, przekazywanie i zbieranie informacji od poszczególnych osób i instytucji pomagającym rodzinom, tworzenie zespołów pomocowych, składających się z przedstawicieli różnych instytucji np. policjant, pracownik socjalny, pedagog, lekarz, psycholog, konsekwentne egzekwowanie świadczeń wynikających z zadań i kompetencji poszczególnych instytucji.

W Polsce powstaje coraz więcej organizacji pomagających osobom uzależnionym i ofiarom przemocy, zarówno o zasięgu lokalnym, jak i ogólnopolskim. Informacja o działalności organizacji pozarządowych powinna być szeroko dostępna. W ramach swojej działalności organizacje te oferują:

pomoc psychologiczną w grupie i kontakcie indywidualnym, pomoc prawną, pomoc socjalną, grupy wsparcia, grupy samopomocowe, pomoc socjoterapeutyczną dla dzieci, udział w pracach zespołów, udział w interwencjach, pomoc w załatwianiu spraw urzędowych i innych. Istotne jest, aby dopomóc środowiskom lokalnym w tworzeniu lub usprawnianiu współdziałania służb, rozpoznawaniu zasobów środowiska lokalnego, planowaniu i usprawnianiu współpracy, a także działań łączących środki, kompetencje i możliwości.

Istnieją w Polsce liczne instytucje zajmujące się problemem alkoholowym i problemem przemocy domowej. Pozostaje kwestia skoordynowania działań poszczególnych podmiotów w celu jak najlepszej współpracy i co za tym idzie podniesienia efektów pomocy. Żeby skutecznie zwalczać zjawisko alkoholizmu trzeba je dobrze rozpoznać i zdiagnozować, żeby w fachowy sposób je ograniczać. W przeciwdziałaniu alkoholizmowi należy zwrócić uwagę na rozwijanie strategii przeciwdziałania bazujących na znajomości wielowymiarowych uwarunkowań zjawiska.


100


1. Proszę omówić politykę rządową i społeczną w aspekcie systemu pomocy osobom uzależnionym.

2. Proszę wymienić możliwości międzyinstytucjonalnego wsparcia wobec osób uzależnionych.

3. Jaka jest rola instytucji i organizacji pozarządowych w podejmowaniu działań na rzecz osób uzależnionych i ich rodzin?

4. Na czym polega współpraca między różnymi instytucjami udzielającymi pomocy osobom uzależnionym i członkom ich rodzin?

22.. OOrrggaanniizzaaccjjaa ssyytteemmuu wwssppaarrcciiaa ssppoołłeecczznneeggoo ddllaa oossóóbb uuzzaalleeżżnniioonnyycchh ii iicchh rrooddzziinn

Jolanta Lesiewicz

Samopomoc – jest „źródłem nieprofesjonalnych zasobów zdrowia i dotyczy wszystkich działań nieprofesjonalnych, podejmowanych dla promowania zdrowia, podtrzymywania i przywracania zdrowia w określonej społeczności” (E. Syrek 1999, s.79).

Samopomoc - to wszystkie te działania, które są ukierunkowane na radzenie sobie z różnego rodzaju problemami w oparciu o własne doświadczenia i doświadczenia innych (Jordan 2003, s.43).

Zjawisko samopomocy można rozpatrywać w dwu nurtach:

• społecznym - samodzielne skupianie się ludzi w celu rozwiązywania problemów społecznych,

• psychologicznym - współpraca grupowa jednostek zjednoczonych wspólnymi problemami indywidualnymi, polegająca na wymianie wiedzy, doświadczeń, udzielaniu wsparcia. Z tego nurtu wywodzą się grupy samopomocy (D. Zaworska-Nikoniuk 2001, s.64).

Istniejące relacje między jednostkami prowadzą do powstania sieci społecznych (np. między członkami rodziny, wśród kolegów, w stowarzyszeniu czy grupie samopomocy), które w wysokim stopniu regulują indywidualne zachowania (H. Sęk 1993, s. 495). Istnieje kilka mechanizmów wpływania sieci na postępowanie jednostki:

• określone zachowanie stanowi efekt preferencji standardów grupowych- wartości i norm postępowania,

• drugie źródło wpływu jest związane z zobowiązaniami społecznymi. Dochodzi u człowieka do kształtowania zachowań, preferencji określonych wartości, poczucia sensowności podejmowanych działań oraz przynależności do grupy,

• trzecim źródłem regulacji postaw jednostkowych przez stabilne relacje interpersonalne jest dostarczanie wsparcia społecznego.


101

Moc regulacyjna wymienionych mechanizmów zależy od liczby członków sieci, ich podobieństwa, stopnia powiązania i wzajemnych zależności (I. Niewiadomska, M. Kalinowski 2010, s.50).

Wsparcie społeczne - pomoc rodzinna, sąsiedzka, organizacyjna. Wsparcie społeczne można określić jako rodzaj społecznej interakcji podejmowanej przez jedną lub dwie strony w sytuacji problemowej, jako składnik spirali życzliwości lub sposób przełamania kryzysu psychospołecznego (D. Zaworska-Nikoniuk 2001, s.60).

H. Sęk (1991) rozumie wsparcie społeczne jako rodzaj interakcji charakteryzującej się tym, że:

• zostaje podjęta w sytuacji problemowej lub trudnej;

• ukierunkowana jest na zbliżenie jednego lub obu uczestników do problemu, przezwyciężenie trudności, podtrzymanie emocjonalne;

• w jej toku zachodzi wymiana emocji (wsparcie emocjonalne), informacji (wsparcie informacyjne), instrumentów działania (wsparcie instrumentalne) oraz dóbr materialnych (wsparcie rzeczowe);

• wymiana może być jednostronna lub dwustronna, a kierunek relacji wspierający-wspierany;

• skuteczność tej wymiany społecznej zależy od stopnia zgodności między wsparciem oczekiwanym, a uzyskanym.

Tego rodzaju wsparcie społeczne może zachodzić w rodzinie, grupach rówieśniczych, samopomocowych, stowarzyszeniach, instytucjach pomocy, doradztwa i konsultacji. Wsparcie może zachodzić w diadzie, między jednostkami w grupie, między jednostką, a grupą oraz między grupami osób. Ludzie najbardziej oczekują wsparcia emocjonalnego, chociaż jego efektywność jest mniejsza od wsparcia instrumentalnego i rzeczowego. Kontakty międzyludzkie mają pomocowy charakter, gdy spełniają określone warunki. Ważne jest to, aby ich celem było podtrzymanie emocjonalne, zbliżenie do rozwiązania problemu lub reorganizacja zakłóconej relacji z otoczeniem w sytuacji trudnej dla jednostki. Ponadto powinno dochodzić do procesu wymiany emocji, informacji, instrumentów działania lub dóbr materialnych (H. Sęk H. 1993, s. 493-494).

W zależności od rodzaju wymiany można wyodrębnić wsparcie:

• emocjonalne - przekazywanie emocji uspokajających, podwyższających samoocenę oraz odzwierciedlających troskę, opiekę i poczucie przynależności,

• informacyjne - wymiana wiadomości służących lepszemu zrozumieniu sytuacji czy problemu, a także dostarczanie informacji zwrotnych o skuteczności działań zaradczych osoby wspieranej,

• instrumentalne - rodzaj instruktażu, polegającego na informowaniu o konkretnych sposobach postępowania w określonej sytuacji, co stanowi formę modelowania efektywnych strategii zaradczych,

• rzeczowe (materialne) - świadczenie pomocy materialnej, rzeczowej lub finansowej na rzecz osoby potrzebującej (H. Sęk, R. Cieślak 2004, s. 18-19).

Istnieje wiele czynników wpływających na przebieg i skuteczność wsparcia społecznego:


102

1) Zmienne kontekstowe: sieć społeczna, grupy odniesienia i właściwości tych sieci:

• struktura (wielkość, spoistość, liczba osób w grupie, liczba grup, pozycje jednostek w grupie);

• interakcje (częstotliwość, kierunek);

• treść interakcji (poziom przyjaźni, intymności, bezpieczeństwa);

• funkcje (informacyjna, oparcie emocjonalne, pomoc w konstruktywnym rozwiązywaniu problemów).

2) Zmienne procesualne (cechy treściowe wsparcia):

• procesy wymiany emocjonalnej;

• procesy informacyjne;

• procesy ewaluatywne;

• proces instrumentalne;

• odbiór wsparcia;

• efekty wsparcia;

• poszukiwanie lub unikanie wsparcia.

3) Zmienne osobowościowe:

• poczucie kompetencji i zlokalizowania kontroli;

• potrzeba autonomii lub zależności;

• postawy prospołeczne lub egocentryczne;

• zdolność do inicjowania, poszukiwania i utrzymania więzi;

• subiektywne poczucie potrzeby wsparcia i umiejętność jego wykorzystania.

4) Zmienne społeczne (kontakty, w których zachodzą interakcje wsparcia):

• Partnerskie - niepartnerskie;

• Formalne - nieformalne;

• Zinstytucjonalizowane - niezinstytucjonalizowane;

• Profesjonalne - nieprofesjonalne (H. Sęk, 1991).

Osoba uzależniona od alkoholu rozpoczynając proces zdrowienia potrzebuje wsparcia ze strony innych osób. Podstawowym celem leczenie choroby alkoholowej jest dążenie do osiągnięcia bezterminowej, całkowitej abstynencji. Czas zachowania całkowitej abstynencji jest głównym wskaźnikiem efektywności leczenia. Mimo różnych kompleksowych metod leczenia oraz silnej motywacji do zaprzestania picia, przerywanie abstynencji i występowanie nawrotów jest częstym zjawiskiem wśród osób uzależnionych. Badania dowodzą, że istotną rolę w utrzymaniu abstynencji obok ważnych zmiennych osobowościowych odgrywają umiejętności konstruktywnego radzenia sobie z krytycznymi wydarzeniami życiowymi. Jednym ze sposobów radzenia sobie z sytuacjami trudnymi jest wykorzystywanie systemu wsparcia społecznego. Formalną podstawą wsparcia jest sieć społeczna (otoczenie społeczne) jednostki, dzięki której otrzymuje ona różnego rodzaju


103

pomoc w sytuacjach trudnych. Brak grupy wsparcia przy subiektywnym poczuciu osamotnienia obniża znacznie odporność psychiczną, jak i fizyczną jednostki (A.Jakubik, B.Kowaluk 1997).

Wyrazem wsparcia społecznego w uzależnieniach są różne postaci pomocy psychologicznej:

• pomoc profesjonalna - udzielana przez specjalistę, posiadającego odpowiednie wykształcenie, kompetencje, wiedzę, umiejętności praktyczne i przygotowanie osobiste (psychoterapia indywidualna i grupowa);

• pomoc nieprofesjonalna - przebiegająca w naturalnych grupach odniesienia (grupy Anonimowych Alkoholików, grupy małżeńskie i rodzinne, grupy samopomocy, środowiska pracownicze, instytucje pomocy społecznej, samorządy lokalne (W. Widłak, 1987).

Ważną rolę we wsparciu społecznym przypada rodzinie chorego, jednak najczęściej stosunek najbliższego otoczenia do chorego nie sprzyja leczeniu i utrzymaniu abstynencji. Stąd konieczność włączania bliskich osób do oddziaływań psychoterapeutycznych poprzez aktywny udział w terapii rodzin lub terapii małżeńskiej.

Z. Lehmann i M. Pawłowska (1980) wśród podstawowych zadań rodziny chorego, spełniających bezpośrednie funkcje wspierające, wymieniają:

• starania w uzyskaniu wiadomości o chorobie alkoholowej i metodach jej leczenia;

• zachęcanie osoby uzależnionej do zdobycia wiedzy o jej chorobie;

• docenianie wysiłku trwania w trzeźwości i przy nawrocie choroby nie przekreślanie jej dotychczasowych sukcesów w przebiegu terapii;

• wykazywanie postawy pełnej zrozumienia, cierpliwości, opanowania;

• niestawianie wymagań, które przekraczają możliwości chorego;

• niebranie na siebie konsekwencji spowodowanych jego pijaństwem, bowiem takie działanie jest doraźne, utwierdza pijącego w poczuciu beztroski i braku odpowiedzialności za swoje zachowanie;

• przyjmowanie z dystansem wszelkich obietnic poprawy, a jednocześnie nietraktowanie deklaracji o zaprzestaniu picia, jako kłamstwa, gdyż jest to często próba podniesienia swojej wartości wobec otoczenia;

• okazywanie akceptacji, podtrzymywanie na duchu, wzbudzanie nadziei na poradzenie sobie z trudnościami życiowymi;

• otwarte i bezpośrednie komunikowanie przeżywanych w danej sytuacji stanów emocjonalnych, celem odbudowania wzajemnego zaufania i współzależności;

• prowadzenie rozmów zgodnie z zasadami partnerskiego stylu komunikowania się z osobą uzależnioną, dzięki czemu umożliwia się jej nawiązanie nowych, satysfakcjonujących kontaktów z innymi ludźmi;

• zabezpieczenie tych potrzeb chorego (np. bezpieczeństwa, afiliacji, zachowania własnej wartości), których poczucie niezaspokojenia jest często przyczyną sięgania po alkohol.


104

Ważna jest także pomoc ze strony środowiska pracowniczego, właściwy stosunek współpracowników. Wszystkie rodzaje pomocy udzielanej osobom leczącym się z powodu choroby alkoholowej, stanowią dla nich formę wsparcia społecznego. Jest ono fundamentalnym czynnikiem sprzyjającym utrzymywaniu abstynencji. Okazało się, że ważne są zarówno wielkość i rodzaj okazywanej pomocy, jak i kto jej udziela oraz w jakim stopniu jest ona wykorzystywana i ceniona. Szczególnie pomocni są zdrowiejący alkoholicy, którzy bardziej niż inni identyfikują się z pacjentem i jego problemami. Poza tym mają, na ogół, lepsze relacje interpersonalne z pacjentami oraz posługują się bardziej zrozumiałym dla nich językiem, bardziej otwarcie i skutecznie radzą sobie z systemem zaprzeczeń, który demonstruje pacjent. Tych korzyści możemy się jednak spodziewać wyłącznie wówczas, kiedy terapeutami są alkoholicy, którzy legitymują się wieloletnim okresem trzeźwienia, przeszli profesjonalne przeszkolenie, postępują zgodnie z zasadami etyki zawodowej terapeuty, mają solidne i niekwestionowane umiejętności terapeutyczne, a jednocześnie - stale dbają o prawidłowy przebieg własnego procesu zdrowienia (A. Jakubik, B. Kowaluk 1997).

Na podstawie badań można stwierdzić, że wsparcie społeczne u mężczyzn uzależnionych od alkoholu wpływa pozytywnie na utrzymywanie długotrwałej abstynencji, zwłaszcza gdy:

• większa liczba osób go udziela,

• jest ono bardziej zróżnicowane,

• więcej osób spełnia poszczególne funkcje wspierające,

• udzielają wsparcia osoby z różnych obszarów systemu wspierania,

• osoby z najbliższego otoczenia społecznego podejmują się roli wspierających,

• osoba uzależniona docenia wartość wsparcia społecznego.

Osoba uzależniona w procesie zdrowienia potrzebuje wsparcia ze strony innych osób z problemem alkoholowym rozpoczynających trzeźwe życie:

• potrzebuje opieki,

• nauczenia się od nich podstawowych umiejętności potrzebnych do reagowania,

• potrzebuje ich do identyfikowania się z nimi,

• potrzebuje ich, aby zobaczyć swoją indywidualność i niepowtarzalność,

• potrzebuje ich, aby zaznaczyć swoją odrębność,

• potrzebuje środowiska, do którego może się odwołać budując swoje nowe życie,

• potrzebuje gotowych „celów”,

• potrzebuje norm-zasad regulujących funkcjonowanie we wspólnocie,

• potrzebuje nowych wzorców, sposobów reagowania na zagrożenie i stres,

• potrzebuje miejsca, gdzie mógłby bezpiecznie rezygnować z dotychczasowych schematów i uczyć się nowych zachowań.

Grupy samopomocy dają ogromną korzyść swoim członkom, gdyż umożliwiają im:

• emocjonalne oraz społeczne oparcie i zrozumienie;


105

• akceptacje problemu;

• opanowanie urazu;

• poszerzanie wiedzy o problemie i pomoc w jego zrozumieniu;

• poznanie praktycznych sposobów radzenia sobie z problemem;

• wzajemne wspieranie się i zaspokajanie zbliżonych potrzeb;

• stworzenie nowego układu stosunków i nowego sposobu życia (B.Woronowicz, 1998).

Ważnymi cechami charakterystycznymi dla grupy samopomocy są: jednorodność (składają się one z osób z podobnymi problemami i podobnym doświadczeniem), dążenie do wspólnego celu (jest nim zapewnienie swoim uczestnikom oparcia i pomocy) oraz opieranie się na członkach grupy, a nie – na zewnętrznych autorytetach. Skuteczność pomocy zależy od zaangażowania, umiejętności oraz wiedzy członków. Istotne jest to, że w grupie samopomocy obowiązuje zasada równości, dzięki której wszyscy jej członkowie mają taki sam status. Uczestnictwo w grupie jest dobrowolne, każdy uczestnik decyduje o sobie. Zasadą w grupie jest, że omawiane sprawy i poruszane problemy nie mogą wyjść poza grupę.

Wśród polskich grup samopomocowych najbardziej znane są: Wspólnota Anonimowych Alkoholików (AA), Grupy Rodzinne (AL.-Anon, Alateen) oraz Kluby Abstynenta. Grupy AA i Al-Anon spełniają warunki w zakresie celów działania, samodzielności i odrębności, które powinny spełniać grupy wzajemnej pomocy. Są to grupy otwarte, ale dla tego, który jest gotowy uznać własny problem i podjąć decyzję o zaprzestaniu picia (L. Cierpiałkowska 2001).

W programie AA można odnaleźć różnorodne czynniki terapeutyczne (I. Yalom, M. Leszcz 2006, s.1-48):

• jednym z najważniejszych elementów leczących jest nadzieja- obserwowanie zdrowienia innych prowadzi do konkluzji, że jest możliwa zmiana własnego życia;

• dzielenie się swoimi doświadczeniami podczas mityngów sprzyja poczuciu uniwersalności przeżywanych problemów;

• odkrycie podobieństw w przeżywanych trudnościach wpływa na zmniejszenie poczucia izolacji i wyobcowania;

• angażowanie się w pomoc innym członkom grupy sprzyja zachowywaniu abstynencji oraz wzmacnianiu samooceny i poczucia własnej wartości;

• następuje również rozwój umiejętności społecznych poprzez informacje zwrotne uzyskiwane od członków grupy i uczenie się poprzez naśladowanie zachowań innych osób;

• silnie oddziałuje również poczucie integracji ze społecznością, które wpływa na doświadczanie akceptacji, wsparcia i zrozumienia;

• mityngi dają szansę na odsłonięcie i odreagowanie emocji;

• uczestnictwo w spotkaniach sprzyja uzyskiwaniu informacji na temat sposobów radzenia sobie z uzależnieniem.


106

Terapii powinni poddać się wszyscy członkowie rodzin. Jeśli leczy się tylko osoba uzależniona to najczęściej dochodzi do powstania jeszcze większej liczby konfliktów w rodzinie bądź pojawiają się głębsze zaburzenia u innych jej członków. Program Al.-Anon zakłada, że tylko dzięki lepszemu poznaniu siebie, a w konsekwencji zmianie tych cech, właściwości czy zachowań, które uniemożliwiają właściwe osobiste funkcjonowanie, żona osoby uzależnionej może uzyskać wystarczające umiejętności do radzenia sobie z sytuacjami trudnymi i tak kształtować siebie, aby żyć bardziej satysfakcjonująco (L. Cierpiałkowska 2001, s.201). Dzieci alkoholików w wieku od 7 -8 do 12 lat mogą spotykać się w grupach o nazwach Alatot, Alakid i Preteen Alateen. Nastolatki spotykają się w grupach Alateen.

Celem społeczności DDA jest przyjęcie odpowiedzialności za własne życie, nabycie umiejętności radzenia sobie z wymaganiami codzienności z pozycji osoby dorosłej, a niezranionego dziecka. Wiąże się to z koniecznością podjęcia pracy nad sobą i porzuceniem usprawiedliwień dla swoich wad i porażek (I. Niewiadomska, M. Kalinowski 2010, s.394).

Czynniki decydujące o wysokiej skuteczności samopomocy:

• poszerzanie wiedzy o wspólnie przeżywanym problemie,

• przełamywanie izolacji i osamotnienia,

• wykształcenie lub pogłębianie umiejętności wyrażania uczuć i myśli,

• uzyskiwanie wielowymiarowego wsparcia,

• samodoskonalenie,

• wypracowanie poczucia kontroli nad własnym losem,

• kształtowanie samowystarczalności i samodzielności,

• rozbudzanie kompetencji pomocowych,

• zwiększanie samooceny i akceptacji innych,

• doskonalenie relacji interpersonalnych,

• rozwijanie nowych form radzenia sobie z problemami (I. Niewiadomska, M. Kalinowski 2010, s. 394).


1. Wyjaśnij pojęcia: wsparcie społeczne, samopomoc.

2. Omów rodzaje wsparcia społecznego?

3. Rola rodziny we wsparciu społecznym osoby uzależnionej.

4. Rola grupy AA w procesie zdrowienia osoby uzależnionej.

5. Jakie czynniki decydują o skuteczności grup samopomocowych?


107

33.. IInnssttyyttuuccjjee ii ss łłuużżbbyy ssppoołłeecczznnee wwssppóółłddzziiaałłaajjąąccee ww ddzziieeddzziinniiee uuzzaalleeżżnniieeńń

Małgorzata Lipiec

Skuteczne i szybkie współdziałanie w dziedzinie profilaktyki i terapii uzależnień zależy nie tylko od liczby zaangażowanych instytucji czy służb, ale przede wszystkim, od jakości współpracy pomiędzy:

• samorządami lokalnymi – Gminne Komisje do Spraw Profilaktyki i Rozwiązywania Problemów Alkoholowych,

• organizacjami społecznymi,

• działalnością placówek pomocy społecznej,

• działalnością placówek służby zdrowia,

• działalnością organizacji pozarządowych - stowarzyszenia, punkty konsultacyjno-informacyjne, telefony zaufania, świetlice socjoterapeutyczne, wspólnoty AA,

• działaniami szkoły,

• działaniami Policji i Prokuratury (H. Sasal 1998).

Na terenie Lublina działają następujące instytucje i służby społeczne współdziałające w dziedzinie terapii i leczenia uzależnień od alkoholu i substancji psychoaktywnych. Zaprezentowany przegląd pozwoli czytelnikom z innych miejscowości na orientację i porównanie lokalnych zasobów współpracujących z sobą instytucji w obszarze uzależnień.

Ośrodki leczenia uzależnień

Zakres podejmowanych działań w ośrodkach leczenia jest zróżnicowany, co do poszczególnych ośrodków, ogólnie jednak można wskazać na następujące obszary prac:

• realizacja programów psychoterapii uzależnień i współuzależnień,

• udzielanie indywidualnych świadczeń leczniczo-zapobiegawczych,

• poradnictwo dla osób i rodzin osób uzależnionych,

• psychoterapia indywidualna dla osób uzależnionych,

• psychoterapia grupowa dla osób uzależnionych,

• konsultacje lekarskie,

• konsultacje prawne,

• testy na obecność metabolitów narkotyków w moczu,

• telefon zaufania,

• wywiady, interwencje socjalne prowadzone przez pracownika socjalnego,

• wystawianie skierowań do oddziałów detoksykacyjnych, ośrodków rehabilitacyjnych.

Placówki stacjonarne


108

• NZOZ Ośrodek Rehabilitacyjny dla Uzależnionych od Substancji Psychoaktywnych- Młodzieżowy Ośrodek Terapii i Readaptacji „Powrót z U” Kazimierz Dolny, ul. Cholewianka 2 tel. (81) 881-00-14

• NZOZ „MONAR” Ośrodek Rehabilitacyjno-Readaptacyjny Piaski, ul. Majdan Kozic Dolnych 29 tel. (81) 584-70-42

Placówki ambulatoryjne:

• ZOZ Poradnia Profilaktyki i Terapii Uzależnień MONAR ul. Hutnicza 10b, 20-218 Lublintel. (81) 745-10-10

• Poradnia Profilaktyczno-Społeczna przy TRiPDU „Powrót z U”, ul. Kleeberga 14, 20-243 Lublin, tel. (81) 748-23-35

• Poradnia Zdrowia Psychicznego Poliklinika ZOZ MSWiA, ul. Spokojna 3, 20-074 Lublin, tel. (81) 535-55-95

• SP ZOZ Ośrodek Leczenia Uzależnień w Lublinie, Przychodnia Leczenia Uzależnień; Poradnia Leczenia Uzależnień, Al. Tysiąclecia 5 , 20-121 Lublin, tel. (81) 532-77-37

Dzienne Oddziały Terapii Uzależnień

• Dzienny Ośrodek Terapii Uzależnienia od Alkoholu, Przychodnia Terapii Uzależnia od Alkoholu i Współuzależnienia, ul. Karłowicza 1, Lublintel. (81) 534-74-04

• Dzienny Oddział Terapii Uzależnienia od Alkoholu, Przychodnia Terapii Uzależnia od Alkoholu i Współuzależnienia, ul. Abramowicka 4B, 20-709 Lublin, tel. (81) 744-22-28

Całodobowe Oddziały Terapii Uzależnień

• Całodobowy Oddział Terapii Uzależnia od Alkoholu, ul. Abramowicka 2, 20-709 Lublin, tel. (81) 744-30-61

Oddziały detoksykacyjne:

SP ZOZ Szpital Neuropsychiatryczny Oddział Detoksykacyjny, ul. Abramowicka 2, 20-709 Lublin, tel. (81) 744-30-61

Ośrodki wspierające:

Zakres działań w placówkach wspierających osoby uzależnione i ich rodziny jest zróżnicowany, ogólnie mają one za zadanie:

• wspieranie leczenia odwykowego,

• motywowanie do zmiany zachowania,

• wspieranie decyzji o zmianie zachowania,

• utrwalanie zdrowych zachowań osób podejmujących abstynencje,

• poradnictwo prawne, psychologiczne, socjalne dla osób i rodzin osób uzależnionych,

• psychoterapia indywidualna dla osób i rodzin osób uzależnionych,

• tworzenie grup wzajemnej pomocy, wsparcia, wymiany doświadczeń, motywacji do konstruktywnego dążenia do wyznaczonych celów,


109

• pomoc osobom dotkniętych uzależnieniem w adaptacji do życia w rodzinie i społeczeństwie.

Grupy wzajemnej pomocy:

• wspólnoty aa - anonimowi alkoholicy,

• wspólnoty al-anon –dla członków rodzin osób uzależnionych od alkoholu,

• wspólnoty al-ateen – dla dzieci i młodzieży, których rodzic lub rodzice lub inna bliska osoba jest uzależniona od alkoholu,

• wspólnoty dda – dla dorosłych dzieci alkoholików,

• kluby abstynenta.

Telefon zaufania:

• Narkotyki-Narkomania - 801 199 990

• Pomarańczowa Linia dla Rodziców Pijących Dzieci – 801 140 068

• Towarzystwa Rodzin i Przyjaciół Dzieci Uzależnionych „Powrót z U” - (22) 844 44 70

Punkty konsultacyjne:

• punkty konsultacyjne dla osób i rodzin z problemem alkoholowym tworzone przy Miejskim Ośrodku Pomocy Rodzinie i jego filiach,

• Punkt Informacyjno-Konsultacyjny w Lublinie Lubelskie Towarzystwo „KUŹNIA” ul. Samsonowicza 25, 20-485 Lublin, tel. (081) 443-43-13

Stowarzyszenia:

• Stowarzyszenie Trzeźwościowe „RODZINA”, ul. Jana Pawła II 2, Lublin, tel. (81) 427-73-66

• Charytatywne Stowarzyszenie Niesienia Pomocy Chorym Uzależnionym od Alkoholu „NADZIEJA”, ul. Abramowicka 2f, 20-709 Lublin, (81) 743-91-11

• Stowarzyszenie Pomocy Rodzinie Zagrożonej Patologią Społeczną „Postis" ul. Fieldorfa 7/4, 20-091 Lublin, tel. (81) 524 39 66

• Katolickie Stowarzyszenie Uzależnionym „AGAPE”, ul. Bernardyńska 5, 20-109 Lublin, tel. (81) 534-38-87


1. Jakie instytucje i służby społeczne współdziałają ze sobą w dziedzinie uzależnień?

2. Omów zakres działania ośrodków leczenia uzależnień i wspierania leczenia uzależnień.

3. Wymień działające w Twojej miejscowości ośrodki leczenia uzależnień i wspierania leczenia uzależnień.


110

LLii tteerraattuurraa

1. Badora S., Mudrecka I. (red.), Strategie rozwiązywania problemów uzależnień, Opole 2006.

2. Becelewska D., Wsparcie emocjonalne w pracy socjalnej, Katowice 2005.

3. Bilikiewicz, A., Psychiatria, Warszawa 2001.

4. Boenisch E., Haney M.C., Twój stres, Gdańsk 2007.

5. Borkowski J., Socjologia i psychologia społeczna. Zarys wykładu, Pułtusk 2003.

6. Cekiera C., Wielokierunkowe strategie zapobiegania uzależnieniom, w: Kułakowski J.L., Antolak Kułakowska I. (red.), Człowiek a uzależnienia, Lublin 2002.

7. Cekiera Cz., Ryzyko uzależnień. Lublin 2001.

8. Cekiera, C., Ryzyko uzależnień, Lublin 1994.

9. Cekiera, C., Psychoprofilaktyka uzależnień oraz terapia i resocjalizacja osób uzależnionych, Lublin 1998.

10. Chlebio-Abed D., Pierwotna profilaktyka uzależnienia od alkoholu, Katowice 2000.

11. Cierpiałkowska L., Szkodliwe używanie i uzależnienie od alkoholu, w: Cierpiałkowska L., Ziarko M. (red.), Psychologia uzależnień – alkoholizm, Warszawa 2010.

12. Cierpiałkowska L., Modele i programy terapii jednostki i rodziny z zaburzeniami spowodowanymi używaniem alkoholu, w: Cierpiałkowska L., Ziarko M. (red.), Psychologia uzależnień – alkoholizm, Warszawa 2010b.

13. Cierpiałkowska, L., Alkoholizm. Przyczyny, leczenie, profilaktyka, Poznań 2001.

14. Deptała M., Diagnostyka pedagogiczna i profilaktyka w szkole i w środowisku lokalnym, Bydgoszcz 2004.

15. Dimoff, T., Carper, S., Jak rozpoznać, czy dziecko sięga po narkotyki, Warszawa 1994.

16. Dodziuk A., Kapler L., Nałogowy człowiek, Warszawa 2007.

17. Drzewiecki, M., Nowoczesna profilaktyka uzależnień, Kielce 2001.

18. Dudek, T., Społeczne przyczyny uzależnień, w: Edukacja i Dialog, Nr 3, 2001.

19. Durka G. Boruszkowska I., Zjawisko narkomanii w opinii uczniów, w: Sołtysiak T., Kowalczyk – Jamnicka M. (red.), Zjawiska patologiczne wśród młodzieży i możliwości przeciwdziałania, Bydgoszcz 2007.

20. Fudała, J., Jak pomagać osobom pijącym alkohol ryzykownie i szkodliwie, Warszawa 2008.

21. Gaberle, A., Patologia społeczna, Warszawa 1993.

22. Gaś Z. B., Psychoprofilaktyka. Procedury konstruowania programów wczesnej interwencji, Lublin 1998.

23. Gaś, Z., Profilaktyka uzależnień, Warszawa 1993.

24. Gąsior K. Typy alkoholizmu u kobiet, w: Alkoholizm i Narkomania Nr 1 – 2, 2005.

25. Gmitrowicz, A., Wpływ używania substancji psychoaktywnych na zachowania samobójcze u młodzieży, w: Problemy narkomanii. Biuletyn Nr 4, 1999.

26. Gołembowska M., Sięganie po środki toksyczne przez młodzież (przyczynek do badań), w: Sołtysiak T., Kowalczyk – Jamnicka M. (red.), Zjawiska patologiczne wśród młodzieży i możliwości przeciwdziałania, Bydgoszcz 2007.

27. Gutmann J., Jak sobie radzić ze stresem?, Kielce 2001.


111

28. Henszen- Niejodek I., Teoria stresu psychologicznego i radzenia sobie, Katowice 2000.

29. Heszen-Niejodek, H., Teoria stresu psychologicznego i radzenia sobie, w: J. Strelau (red.), Psychologia. Podręcznik akademicki, T. 3, Gdańsk 2007.

30. Jakubik A., Kowaluk B., Wsparcie społeczne a utrzymanie abstynencji u mężczyzn uzależnionych od alkoholu, w: Alkoholizm i Narkomania Nr 1, 1997.

31. Jakubowska H., Promocja zdrowia i profilaktyka uzależnień, Warszawa-Łódź 1999.

32. Jarczyńska J., Wzory picia alkoholu wśród młodych Europejczyków. Prezentacja wyników badań z lat dziewięćdziesiątych XX wieku, w: Deptuła M. (red.), Diagnostyka pedagogiczna i profilaktyka w szkole i środowisku lokalnym, Bydgoszcz 2004.

33. Jędrzejko M. Piórkowska K., Leksykon narkomanii, Pułtusk 2004.

34. Jędrzejko M., Biskupiński, R., Narkomania – charakter i skala zjawiska., w: M. Jędrzejko (red.), Patologie społeczne, Pułtusk 2006.

35. Jędrzejko M., Narkomania, spojrzenie wielowymiarowe, Pułtusk-Warszawa 2009.

36. Juczyński Z., Narkomania. Podręcznik dla nauczycieli, wychowawców i rodziców, Warszawa 2008.

37. Karpetta, E., Szmerdt-Sisicha E., Narkotyki w Polsce. Mity i rzeczywistość, Warszawa 2000.

38. Karpowicz P., Narkotyki. Jak pomóc człowiekowi i jego rodzinie, Białystok 2002.

39. Kazdin A., Zdrowie psychiczne młodzieży w okresie dorastania. Programy profilaktyczne i lecznicze, w: Nowiny Psychologiczne Nr 2, 1996.

40. Kocur, J., Zaburzenia osobowości w uzależnieniach, w: Problemy narkomanii. Biuletyn, Nr 4,1999.

41. Koczberski, J., Materiały szkoleniowe. Kurs: Uzależnienia – diagnozowanie i podejmowanie działań profilaktycznych, Lublin 2007.

42. Kosińska E., Mądrze i skutecznie. Zasady konstruowania szkolnego programu profilaktyki, Kraków 2002.

43. Kotański M., Ty zaraziłeś ich narkomanią, Warszawa 1984.

44. Kucińska M., Zmiany w funkcjonowaniu pacjentów uzależnionych od alkoholu monitorowane przez okres dwóch lat po zakończeniu terapii, w: Przegląd Psychologiczny Nr 3, 1998.

45. Kucińska M., Dorosłe dzieci Alkoholików, w: Charaktery Nr 8, 2002.

46. Kulczyńska S., O stresie i sposobach radzenia sobie z nim, w: Niebieska Linia. Nr 5, 2003.

47. Kulisiewicz, T., Uzależnienie alkoholowe, Warszawa 1982.

48. Lazarus R.S., Paradygmat stresu i radzenia sobie, w: Nowiny Psychologiczne Nr 3-4, 1986.

49. Lehmann Z., Pawłowska M., Poradnik dla żony alkoholika, Warszawa 1980.

50. Lindenmeyer, J., Ile możesz wypić? O nałogach i ich leczeniu, Gdańsk 2007.

51. Lowe G., Foxcroft D. R., Sibley D., Picie młodzieży a style życia w rodzinie, Warszawa 2000.

52. Łakomski M., Pomóż uzależnionym. Integralny program profilaktyczny w szkole, Kraków 2009.

53. Łosiak W., Psychologia stresu, Warszawa 2008.

54. Łuczak A., Żołnierzyk-Zreda D., Praca a stres, w: Bezpieczeństwo Pracy Nr 10, 2002.

55. Łuczak E., Przemiany w rozwoju zjawiska narkomanii, Pułtusk 2004.

56. Malczewski A., Młodzież a substancje psychoaktywne, w: Konsumpcja substancji psychoaktywnych przez młodzież szkolną – Młodzież 2010, Warszawa 2011.


112

57. Malczewski, A., Struzik M., Nielegalny rynek oraz przestępczość związana z narkotykami w świetle najnowszych danych, w: Problemy Narkomanii Nr 1, 2009.

58. Studium Pomocy Rodzinie, Materiały szkoleniowe, Warszawa 2001.

59. Maxwell, R., Dzieci, alkohol, narkotyki. Przewodnik dla rodziców, Gdańsk 2000.

60. Mejer-Zahorowski O., Narkomani, Warszawa 1996.

61. Melibruda J., Psychologiczne koncepcje mechanizmów uzależnienia, Warszawa 2002.

62. Mellibruda J., Psycho – bio – społeczny model uzależnienia od alkoholu, w: Alkoholizm i Narkomania Nr 3, 1997.

63. Mellibruda J., Strategiczno – strukturalna psychoterapia uzależnienia, w: Alkoholizm i Narkomania Nr 3, 1997.

64. Mellibruda, J., Ludzie z problemami alkoholowymi, Warszawa 1996.

65. Mellibruda J., Tajemnice ETOH, Warszawa 1997.

66. Mellibruda J., Pułapka nie wybaczonej krzywdy, Warszawa 1997.

67. Mellibruda, J., Psychologiczna problematyka uzależnienia od alkoholu, w: J. Strelau (red.), Psychologia. Podręcznik akademicki, T. 3., Gdańsk 2007.

68. Mellibruda, J., Sobolewska, Z., Psychoterapia uzależnienia od alkoholu, Warszawa 1999.

69. Morgasiński A., Zajęcka B. (red.), Psychopatologia i psychoprofilaktyka, Kraków 2000.

70. Niewiadomska, I., Sikorska-Głodowicz, M., Alkohol, Lublin 2004.

71. Niewiadomska, I., Stanisławczyk, P., Narkotyki, Lublin 2004.

72. Niewiadomska I., Kalinowski M.(red.), Wezwani do działania. Zasoby społeczne w profilaktyce zachowań destrukcyjnych, Lublin 2010.

73. Nowak A., Wysocka E., Problemy i zagrożenia społeczne we współczesnym świecie. Elementy patologii społecznej i kryminologii, Kraków 2001.

74. Nowak E., Telefon zaufania jako system wsparcia dla osób z problemem alkoholowym, w: Problemy Alkoholizmu Nr 3 – 4, 2004.

75. Okulicz – Kozaryn K., Borucka A., Pozytywne oczekiwania wobec picia alkoholu a konsumpcja alkoholu przez młodzież, w: Alkoholizm i Narkomania Nr 1, 1999.

76. Ostaszewski K., Nowe definicje poziomów profilaktyki, w: Remedium Nr 7-8, 2005.

77. Ostaszewski K., W poszukiwaniu sposobu na profilaktykę, w: Remedium Nr 2, 2006.

78. Pasek M., Narkotyki? Na pewno nie moje dziecko, Warszawa 1997.

79. Pasek M., Narkotyki i co dalej.., Warszawa 1998.

80. Pasek, M., Narkotyki przy tablicy, Warszawa 2000.

81. Piotrowski, A., Zaburzenia psychiczne spowodowane używaniem środków psychoaktywnych, w: A. Bilikiewicz (red.), Psychiatria, Warszawa 2001.

82. Pospiszyl I., Patologie społeczne, Warszawa 2008.

83. Pytka L., Pedagogika resocjalizacyjna. Wybrane zagadnienia teoretyczne, diagnostyczne i metodyczne, Warszawa 2000.

84. Rachowska E., Model Minnesota- nadal aktualny?, w:Terapia Uzależnienia i Współuzależnienia Nr 6, 2009.

85. Reber A.S., Słownik psychologii, Warszawa 2000.


113

86. Rogala – Obłękowska J., Przyczyny narkomanii. Wyjaśnienia teoretyczne. Warszawa 1999.

87. Roman E., Alkoholizm, w: Pilch T., Encyklopedia Pedagogiczna XXI wieku, Warszawa 2003.

88. Sasal, H., Niebieskie karty. Przewodnik do procedury interwencji Policji wobec przemocy w rodzinie, Warszawa 1998.

89. Selye H., Stres okiełznany, Warszawa 1977.

90. Sęk H., Społeczna psychologia kliniczna, Warszawa 1991.

91. Sęk H., Wypalenie zawodowe: przyczyny, mechanizmy, zapobieganie, Warszawa 2000.

92. Sek H., Cieślak R., Wsparcie społeczne, stres i zdrowie, Warszawa 2004.

93. Sękowska M., Współuzależnienie - diagnoza i terapia, w: Przegląd Lekarski, Tom 54, Nr 6 1997.

94. Sierosławski J., Używanie alkoholu i narkotyków przez młodzież szkolną. Raport z ogólnopolskich badań ankietowych zrealizowanych w 2007 roku, Warszawa 2007.

95. Sierosławski J., Zameczka J., Jak budować lokalne strategie profilaktyczne, w: Świątkiewicz G. (red.), Profilaktyka w środowisku lokalnym, Warszawa 2002.

96. Sillamy, N., Słownik psychologii, Katowice 1989.

97. Syrek E., Zdrowie w aspekcie pedagogiki społecznej, Katowice 1999.

98. Szczepańska H., Żony alkoholików, Warszawa 1992. 99. Sztandar W., Dzieci w rodzinie z problemem alkoholowym, Warszawa 1999. 100. Sztandar W., Interwencja wobec uzależnionej osoby, Warszawa 1999.

101. Szukalski, B., Narkotyki. Kompendium wiedzy o środkach uzależniających, Warszawa 2005.

102. Szymanska J., Programy profilaktyczne. Podstawy profesjonalnej psychoprofilaktyki, Warszawa 2002.

103. Świętochowska U., Patologie cywilizacji współczesnej, Toruń 2001.

104. Terelak J., Psychologia stresu, Warszawa 2001.

105. Widerszal-Bazyl M., Cieślak R., Psychospołeczne Warunki Pracy. Podręcznik do kwestionariusza, Warszawa 2000.

106. Woititz J., G., Małżeństwo na lodzie – psychologiczne problemy żon alkoholików, Waszawa 1986.

107. Wojcieszek K., Wygrać życie. Szkolny program profilaktyki, w: Cudak H., Funkcjonowanie rodziny a nieprzystosowanie społeczne dzieci i młodzieży, Kielce 1998.

108. Woronowicz B. T., Uzależnienia. Geneza, terapia, powrót do zdrowia, Warszawa 2009.

109. Woronowicz, B. T., Alkoholizm jest chorobą, Warszawa 1998.

110. Woronowicz B. T., Na zdrowie. Jak poradzić sobie z uzależnieniem od alkoholu, Warszawa 2008.

111. Yalom I., Leszcz M., Psychoterapia grupowa. Teoria i praktyka, Kraków 2006.

112. Zajączkowski K., Nikotyna, alkohol, narkotyki. Profilaktyka uzależnień. Krótki poradnik psychologiczny, Kraków 2001.

113. Zaworska-Nikoniuk D., Metody pomocy i samopomocy w uzależnieniach, Toruń 2001.

114. Żak P., Gdzie się podziało moje dzieciństwo. O dorosłych dzieciach alkoholików, Kielce 2006.

Documents

PRACA SOCJALNA Z OSOBAMI UZALE ŻNIONYMI, W …kpss.lublin.pl/upload/modul_uzaleznienie.pdf · W rozdziale pierwszym przedstawiono charakterystykę uzale żnienia, szczególnie od