Praistorija II Eneolit

5/26/2018 Praistorija II Eneolit

1/27

RUDARSTVO I METALURGIJA ENEOLIT

Kada je u pitanju proizvodnja predmeta od metala u eneolitu,postoji misljenje da je njenaproizvodnja veoma slabo izrazena u ranoj etapi.Vecina ranih predmeta od metala otpada na

proizvodnju nakita i sitnih alatki ,dok je broj orudja za rad od metala bio ogranicen.Za obradu

metala bili su potrebni odredjeni elementi a) predhodno tehnolosko znanje.b) Potrebna sirovina,uporedni razvoj primarnog rudarstva

c) Usvajanje novih tehnika proizvodnje metalnih predmeta ,bez obzira na njihovu kolicinu.

Znacajna osobina metala kao nove sirovine jeste njena visestrukost,oblik zeljenog predmete semogao mijenjati ,nakit je mogao biti preredjen u orudje i obrnuto.

Rudarenje se javlja jos u neolitu rudnik auer kod !eca eksplatisali su nosici linzen -slikanekeramike,kod nas stanovnici Vince eksplatisali su lezista cinobarita u Supl! s"eni k!#

A$ale.U ranoj "azi eneolita pocinje da se eksplatisu nalazista oksidnih minerala bakra

#malahita,azurite,kuprit).U prirodi ove okside bilo je jasno prepoznati izdvajali su se u odnosu

na okolinu,lako se preradjuju u metal i lezista su pristupacnija.

Predeli bogati bakrom i zlatom su istocna $rbija i povardarje u akedoniji.%samorodnog bakra ima i kod Visegrada i Priboja ,zatim u centralnoj !osni i kod &oboja i

!anja 'uke%U (rvatskoj se javlja na sjevero%zapadu u okolini $amobora

%U $loveniji se javljaju lezista duz obodne zone Pohorja u okolini drije.

*akodje postoje i manja nalazista koja su omogucavala izvjesnu samostalnost pojedinih naselja

pa cak i kulturnih grupa,dozvoljavalo im je stepen izvjesne nezavisnost.

%RIMARNA METALURGIJA &A'RA ( RANI ENEOLIT

Vecina predmeta najranije bakarne proizvodnje vezana je za mladji neolit #odnosno srednjineolit po troclanoj klasi"ikaciji)+ajraniji bakarni predmeti nadjeni su u slojevima #Vinca%Plocnik,ili vinca c%d)%ovalne bakarne

perle nadjene su u centraloj i juznoj $rbiji,istocnoj !osni.

%+a lokalitetu &ivostin kod Kragujevca iz mladjeg vincanskog perioda nadjeni su ostaci

bakarnih peril i ostaci bakarnog liva.

%$licni nalazi se javljaju na naselju a"os kod Kosovske itrovice takodje u mladjoj

vincanskoj "azi.

%-rivac kod Kragujevca ,Velika gradina kod Uzica i lokalitet -ornja *uzla koji je dao najvise

nalaza u strtumima # i ) vincanske "aze)d nalaza javljaju se ovalne perle,sila,igle,udice.

!akarne perle iz vincanskog horizontal nadjene su na l!kali"e"u G!m!la$a , dok je na Velikoj

-radini kod $tapara nadjena narukvica od bakarne zice.asivna bakarna orudja nadjena su u ostavama na lokaltetu Plocnik kod Prokuplja

cekici,dleta,sjekire ovo je najveca koncentracija bakarnih predmeta ranog eneolita ,pa se

postavlja pitanje radionice ili livnice na samom naselju.


2/27

%Grebce$a spilana (varu nadjena je bakarna narukvica #rani eneolit)%!akarni predmeti ranog eneolita javljaju se i na lokalitetima u -rckoj u *esaliji na

lokalitetima Dimini i Seskl!*kao i na sjeveru -rcke lokalitet $itagroi.

%U sjevero%istocnoj !ugarskoj najraniji predmeti javljaju se na l!kali"e"u Asparu+!$!#masivni klinovi) i lokalitet Marica ,aza IV.

%+a podruciju donjeg podunavlja kul"urna rupa &!anpruzila je ostatke predmeta od

bakra #nekropola /ernica kod !ukuresta)%+arucit polet u razvoju rane bakarne proizvodnje postize rana eneolitska grupa

*isapolgar ,tipoloski predmeti su isti kao i iz ostava sa Plocnika.

Razvijena metalurgija poznog eneolita vec je opste prihvacena kao samostalna privredna

grana razvijena u okviriu proizvodne osnove svake od odgovarajucih kulturnih grupapanonskog i balkanskog metalnog doba.

Prva proizvodnja metalnih proizvoda je uglavnom tipoloski jednaka,bez obzira o kojoj se

kulturnoj grupi radi proizvodnja polazi od jednostavnih alatki.%masi$ne sekire*cekic sa e#n!m !s"ric!m*ra$na sila*mana #le"a i pr!b!ci.

-'LASI.I'A/IJA NAJSTARIJI0 METALNI0 %REDMETA-

12 NA'IT-pripada samom pocetku primjene bakra veliku vecinu najstarijeg!akarnog nakita cine perle,ovalne i malih dimenzija.

+jima se mogu pridruziti narukvice od bakarne zice ,nekad cetvrtastog

presjeka,slicnog oblika bile su i jednostavne nausnice.

32 MALE ALAT'E-pripadaju najprije kucnoj radinosti imitirale su oblik kostanih

alatki iz neolita zapaza se pravougaoni presjek,sto je posljedicaobrade i kovanja masivne zice.

42 MASIVNE ALAT'E-najpotpuniju sliku starije etape u izradi bakarnog orudjaPripada iz ostave nadjene na Plocniku tu se javljaju

bakarna dleta,masivne sjekire.masivne sjekire%cekici,bakarne grivne i probojci

-'LASI.I'A/IJA %REDMETA OD 5LATA-

Uporedo sa iskoristavanjem rude bakra ,zapoceta je i eksplatacija rude zlata.Razlog je sto

se oba metala nalaze u samorodnom stanju i njihova laka obrada odgovarale su tehnickimmogucnostima ranog eneolita.5la"ni pre#me"i se u najvecem broju javljaju u vidu

nakita.Koncentracija zlatnih predmeta na nekropolama govori o savladavanju prerade

ovog metala kao i o ranoj drustvenoj raslojenosti u odredjenim kulturama.Zlatni nalazikod nas javljaju se nekropoli Nosi-Biserna kod $ubotice #grupa !odrogkerestur)

nausnice speci"icnog oblika.+ekropola Vajskau !ackoj sadrzavale je manje priveske sa

otvorom u sredini.Progaru $remu,antropomor"ni ovalni privesci)


3/27

-'LASI.I'A/IJA %REDMETA RA5VIJENE %ROI5VODNJE &A'RA-

Ubrzani razvoj metalurgije i proizvodnje bakarnih predmeta u zavrsnoj "azi eneolitadovelo je do serijske proizvodnje masivnog orudja i oruzja.

Tip!l!ski razlikuem!6 0) krstaste sjekire

1) ravne sjekire sa ravnim ili lucnim sjecivom 2) sjekire sa jednom ostricom

-OSTAVE-

% '!zarac#sjevero%zapadna !osna),

% Gric#zapadna !osna),

% Lee"#$rem),

3avljaju se i ukrasene bakarne sjekire u ostavama #Plocnik i ,+evest,$tabanj,$olin)%sjekira iz sjeka pozno eneolitski vucedol

U poznom eneolitu javlja se i n!$i "ip !ruza, bakarni bodezi ,prvo listolikog oblika, bez

rebrastih ojacanja .+ajstariji primjerci su poznati sa kalupa za livenje sa $arvasa iz sloja

badenske grupe.

edju ostavama treba spomenuti 4!acman u $remu# krstaste sjekire),Kikinda%

'ivade#ravna sjekira sa lucnim sjecivom,krstaste sjekire),!aranda kod Panceva #bodezi

sa jednostranim sjecivima i sjekire sa jednim sjecivom),Karavide u Posavini #ravnasjekira sa lucnim sjecivom ),$tabinj &almacija #sjekira%cekic ,krstaste sjekire),$plit5

-ripe#dleta,sjekire sa krstastom ostricom)

-RUDARSTVO ENEOLITS'OG %ERIODA-

Pocetna etapa rudarstva bakra ranog eneolita polazila je od znanja stecenih eksplotacijom

kremena i drugih minerala.

!rojne podatke iz najranijie "aze rudarstva bakra pruzila su visegodisnja istrazivanja

ranoeneolitskog rudokopa Ru#na la$a k!# Ma#anpeka 7slika 0.).Rudarenje su vrsili pripadnici mladjih vincanskih kultura.

Podaci dobijeni istrazivanjem ovog rudokopa mogu se svrstati u kategorije koje se ticu

0)!ranizacie s"ari+ ru#arski+ !kana% eksplotacija se vrsila preko vertikalnih okana,

eksplotisalo se u duzem vremenskom periodu,

Rudokop je iskoristavan u etapama.


4/27

1)primena "e+n!l!ie% otkriveno je oko 16 okana u kojima je pouzdano ustanovljeno

ranoeneolitsko rudarenje .Rudarenje se zapocinjalo sa

pristupne plat"orme ,okna su bila duboka 07%16m i sirine 0,7%1m Ruda se vadila masivnim cekicima%batovima.Razlikujemo 8

Vrste batova valjkaste,pravougaone,trougaone i klinove%batove.

Rasprostranjenost ovih batova terirorijalno je veoma sirokai moze se smatrati jedinstvenom rudarskom tehnologijom,

koristili sui alatke od rogova jelena za prikupljanje mrvljene rude

2)+r!n!l!sk! !#re#i$ane ru#!k!pa% u pojedinim oknima nadjeni su nalazi keramikeuglavnom na dnu okana nadjeni su in situ. Keramicki sudovi su bobro ocuvani i pripadaju

periodu Vinca%Plocnik ili Vinca !1%/. d nalaza istice se crnoglacana am"ora

,spiralno,plitko kanalovana ornamentika upucuje na mladje vincanske kulture i stilizovani

zoomor"ni zrtvenik,starija vincanska "aza U &uarsk! pocetak rudarenja eneolitskihkultura vezan je za lokalitet Ai bunar.'okalitet se nalazi kod $tare Zagore,gdje je

9.+./ernih 0:;0%0:;8 god.istrazivao jedan od najstarijih rudnika bakra u

9vropi.tkriveni su rovovi do 006m dugi, do 06m siroki i 16m duboki.U rovovima i u

oknima nadjeno je rudarsko orudje od jelenovog roga i "ragmenti keramickihposuda.Rudnik je intezivno eksplatisan za vrijeme Karanovo V i -umelnica kulture.

%Prvo poznavanje bakra u


5/27

lokalitetu g u 'jubljanskom barju,na &ebelom brdu kraj $arajeva#listoliki bodezi sa

,sjekire)%kasni eneolit.

-RA5MJENA &A'ARNI0 %REDMETA-

ne kulturne grupe eneolitskog perioda koje su bile lisene sopstvenih lezista ruda bile suprinudjene na uvoz primarne rude.+ajbolji primjer za to je kulturna grupa /ucuteni%

*ripolje#donje podunavlje,stepe juzne Ukrajne) etalogra"ska ispitivanja proizvoda

tripoljske bakarne proizvodnje pokazali su visok stepen zanatskog znanja ,ali bakerupotrebljivan za proizvodnju bio je stranog porijekla sa prostora balkana.&rugi dokaz je

izrazita tipoloska a samim tim i tehnoloska ujednacenos bakarnih predmeta eneolitskog

perioda karpatsko%balkanskih oblasti.Prodori razvijenih eneolitskih grupa sa podunavlja

dovesce do iszezavanja vincanskih grupa $opotske grupe u $lavoniji i !utmirske ucentralnoj !osni.

-TISA%OLGAR I &ODROG'ERESTUR 'ULTURNE GRU%E-

78 9:: ( 8 :::2 %)N)E) 74 ;:: ( 4 9::


6/27

-NASELJA I NE'RO%OLE-

ali je broj tisapolgarskih i bodrogkeresturskih naselja u Vojvodini koja su sistematskiistrazivana,situacija je nesto bolja na nalazistima u adjarskoj i $lovackoj gdje je

istrazivano u sirem obimu sto je omogucilo rekonstrukciju naseobinskih objekata,odnosa u

drustvu i demogr"sku sliku drustva.+aselja na podruciju Vojvodine grdjena su na ocjeditim uzvisenjima.ali je broj

podataka tako da nismo u mogucnosti da rekonstruisemo naseobinske strukture ovih

kultura kod nas.U /rnoj !ari u slojevima 0%2 prema podacima .i &. -arasaninpostojale su nadzemne gradjevine radjene neolitskom tehnikom lepa,pletara i kolja.male

su osnove pravougaonika orjentacije sjeveroistok%jugozapad bile su paralelno jedna

pored druge.Kod ove kuture zadrzava se neolitska tradicija nacina gradnje kuca.Za

proucavanje arhitekture znacajna je pojava kuca -ospodjinci%tipa,koja se javljaju u$irigu i -ospodjincima.3avljaju se kuce cetvorougaonog oblika podsjecaju na objekte

lendjelske grupe.Kuce su bile vecih dimenzija ,pregradni zidovi,ognjista i peci. d

ostalih naseobinskih objekata u *isapolgar kulturi ceste su jame.

U najvecem broju sluzile su kao grobovi.+alaziste Visesava kod !ajine !aste je najjuznije naselje ove kulture.Podignuto je na

visokom platou u brdovitom predelu i ima gradinski karakter i potpuno odudara odravnicarskih naselja u Potisju. +asuprot malom broju naselja nekropola

je vise i na osnovu njih mozemo odrediti karakter ove dvije grupe.

-robovi *isapolgar i !odrogkerestur kulture #slika 1.) sadrze dosta priloga,raznovrsnihpo vrsti 4pored posuda raznih oblika javljaju se i kremeni nozevi,bakarni predmeti i

predmeti od zlata.Veoma znacajna novina je sto se u *isapolgar kulturi javljju posebno

odredjeni prostori za sahranjivanje. Pokojnici sahrnjivani su u zgrcenom

polozaju na desnom ili lijevom boku najcesce orjentacije $%3Z.Prilozi su postavljani poodredjenom pravilu oko glave se nalaze manje posude prtezno kalotaste zdele,a u predelu

karlice veci sudovi oblika=posude za mleko=.+ajznacajnije nekropole #kod$ente,$ubotice i Rosi%/uprijre).. !ognar %Kucian napravila je podjelu materijalne kulture pudrucija koje obuhvata

*isapolgar kul.

0)Lucka grupa%gornje Potisije i gornji tok !odroga1)Basatanja grupa%izmedju gornjeg toka *ise i gornjeg toka Korosa

2) Tisaug%oko usca Korosa u *isu

8)Deszk%srednji i donji tok *ise

slika 3. #!odrogkerestur grob sa Vince)

-TISA%OLGAR 'ERAMI'A-

aktura *isapolgar keramike je veoma kvalitetna i moze da se poredi sa

"akturom neolitskih vinca%tordos kultura.+a pojedinim posudama izgrobova pa i naselja one dostezu visok stepen poliranja.Za analizu ove

vrste materijalne kulture najbolje podatke pruza nalaziste kod /rne

!are,koje je najbogatije u oblicima posuda jer je ujedno i naselje i

nekropola.


7/27

Pehar na nozi je tipican predstavnik *isapolgarske keramike.+alazi se od njenog pocetka

i nestaje sa njenim krajem#u bodrogkerestu kul. ga skoro nema)+jegova evolucija moze

da se prati od jednostavnih pe+ara koji se sastoji od gornjeg dijela lako pro"ilisanebikonicne zdjele i suplje cilindricne ili pro"ilisane noge sa rupama Zdjele su najmasovnija

pojava na ovdasnjim nalazistima,javljaju se u raznim varijantama od konicnih,bikonicnih

do razvijenih "ormi sa rasclanjenim vratom ,obodom,gornjim i donjim konusom inaglasenom nogom javljaju se i bradavicaste aplikacije.

d ostalih oblika treba spomenuti loptaste sudove manjh dimenzija sa izrazitim

bradavicastim i rozastim aplikacijama.$peci"ican oblik poklopca jedinstven je na nasem podruciju a redak je i u maticnom

Potisju.Pripada tipu konicnih poklopaca sa dva rozasta dodatka na vrhu i sa cetiri

bradavicasta,horizontalno probusena nalepka.

-&ODROG'ERESTUR 'ERAMI'A-

U ovoj kulturi "aktura keramike se mjenja postaje grublja,crveno pecene posude,potiskuju crno glacanu keramiku.Rozaste drske na keramici karakteristicne za tisapolgar

kulturu u ovom periodu nestaju.Promene se odgledaju i u napustanju veceg broja oblikastarije kulture#pehar na nozi,rozaste drske).snovni oblik bodrogkerestur grupe je posuda

za mlijeko >milchtop"= zatim plitke ili duboke kalotaste posude na kojima se nalaze

manje trakaste drske i grubi duboki lonci sa bradavicastim naljepcima.+ajzastupljenijioblik u bodrogkerestur kulturi je >milchtop"=.Karakteristika ovih posuda je mala trakasta

drska koja pocinje od samog oboda.rnamentike ima ali je rijetka#primjerci iz &ubovaca

i $urcina)

OSTALI NALA5I TISA%OLGARS'E I &ODROG'ERESTURS'E 'ULTURE

Pored keramike koja je nesumljivo najznacajnija za izucavanje tisapolgarske ibodrogkeresturske kulture poznati su i drugi nalazi posebno se isticu 2 vrste4 dugacki

kremeni nozevi,predmeti od bakra i zlatni nalazi.U najbogatijoj nekropoli ovih kultura

kod nas u nekropoli kod $ubotice nadjeni su kremeni nozevi slicni onima nalazenim ujuznim ruskim stepama.. -arasanin smatra da je u pitanju prodor stepskih elemenata na

!alkan.!akarni nalazi uglavnom nalazeni su van zatvorenih arheoloskih

cjelina#grobova,naselja).*o su uglavnom slucajni nalazi kod

#+egotin,Ripanj,Valakonj,Velikom $redistu).+ajcesci tip su krstaste sjekire. *rebaspomenuti i ostave bakarnih sjekira iz $rema#!ecmen,&ec,&obanovci) Predmeti od zlata

su veoma rijetki nadjeni su na Progaru #amulet od zlatnog lima)i grobu 1 iz nekropole u

$ubotici#zlatna igla)

-E'ONOMS'I AS%E'TI I DRUSTVENA STRU'TURA-

+ajveci broj tisapolgarskih i bodrogkeresturskih naselja istrazen je u vrijeme kada je

malo paznje posvecivano ekonomiji i drustvenoj organizaciji.


8/27

Za odredjivanje privrednih aktivnosti nosilaca ovih kultura znacajna su 2 osnovna

elementa.

12 k!n"inuiran raz$! kul"ure*rela"i$n! miran i s"abilan na ciel!m p!#ruciu)

32se#elacki zi$!" s"an!$nika42izb!r mes"a za p!#izane nasela)

Zgrade su vecih dimenzija sa vise prostorija , cvrscih zidova sa brojnim pitossilosima.ve kulture pokazale su visok stepen kulturne i ekonomske razvijenosti.*o je

jedno ekonomski stabilno drustvo stoga sigurno je imalo jaku unutrasnju

organizaciju.


9/27

&.!9R/U napravio je hronologiju ove grupe sa svojim "azama i pod

"azama#,a,b,c,,V.)

%c 5 su s"aria ,aza%V 5 mla#a ,azai odgovara paralelno kulturi Koco"eni i ranoj "azi

/ernavoda

$matra se da je razvoj salkuca%krivodol kulture u lteniji bio prekinut prodorom nosilacakul. /erana$!#a III,dok je ona nastavila svoj razvoj u stocnoj $rbiji sve do dolaska

Koco"eni kulture ovoj predpostavci ide u prilog to sto se na svim lokalitetima u . $rbiji

odmah iznad sloja salkuca%krivodoli nalazi sloj '!c!,eni ili Koco"eni%Kostolackul.grupe.

-TI% NASELJA I NASEO&INS'I O&JE'TI-

Prostori pored pecina vrlo rado su koristeni kao stanista narucito u sjevernim oblastima

,postoje nasela i na uz#inu"i "erasama i pla"!ima izna# rieka koja imaju djelom

prirodni a djelom i vjectacki zaklon.Postoje i nasela "ipa ="umbi>

neka vrsta telova i javljaju se nasela s!enicarsk! "ipa.5l!"ska pecinaje tipican predstavnik potkapinskog naselja.U Zlotskoj pecini naselje se

nalazilo u prvoj dvorani pored ognjista konstantovani su ostaci kuca, pecina je dugo bilakoriscena kao staniste.+adjen je veliki broj bakarnih predmeta.

'okalitet (um je predstavnik naselje na nepristupacnim mjestima.$ojenicarska naselja i

naselja tipa tumbi konstantovana su u Pelagoniji i


10/27

-%LASTI'A-

va kulturna grupa "ormirala je poseban stil u plastici,ima malo stilizovanih zoomor"niha najvise je an"r!p!m!r,ni+ ,iurina.U Kovilovu su nadjene dvije "ragmentovane

terakote u sjedecem polozaju sa naglasenom steatopigijom.stali nalazi iz . $rbije

pripadaju uobicajenim "ormama ranoeneolitskih "igurina.+ajvise preko :6@ onepripadaju zenskim predstavama.

-ALAT'E OD &A'RA*'OSTI I 'AMENA-

!akar je nesumljivo taj koji daje pecat ovoj kulturi posebno u njenim sjevernim

krajevima,gdje se nesumljivo razvilo najranije rudarstvo i metalurgija.*o potvrdjuju

brojni bakarni predmeti iz Zlotske pecine i pecine (otilor kod (erkulane.d nalazanajcesce se srecu sjekire,sila,igle.Postoji pretpostavka da su ovi predmeti izradjivani na

ovim gore pomenutim lokalitetima.

Kod kostanih alatki treba ukazati na dosta ceste sjekira od roga jelena koje se javljaju na

gotovo cijelom podruciju.+ajbrojnije su na nalazistima u istocnoj $rbiji i Rumuniji.UZlotskoj pecini nadjeno ih je 87 sto cijelih sto "ragmentovanih one ne pripadaju samo

najstarijem naselju nego se javljaju i u sloju Koco"eni%Kostolac grupi.d nalaza ceste su iigle,sila,harpuni,udice...

+alazi od kamena su raznovrsni4sileksni nozici#ponekad od opsidijana),strugaci...

Kao posebnu kategoriju kamenih alatki treba izdvojiti zrvnjeve i glacala.U Zlotskojpecini zrvnjevi su sluzili za mrvljenje rude bakra.

-E'ONOMIJA &U&ANJ-SAL'U/A-'RIVODOL 'OM%LE'SA-

Podaci o tipu naselja,materijalnoj kulturi i o alatkama dali su nam uvid u ekonomiju

jednog lokaliteta.Pa tako razlikujemo 8 grupe naselja 4stocarsko%nomadska#visoravni inize planine obronak Karpata i (omoljske planine,domestikacija zivotinja govece,kozaovca,svinja,pas),rudarsko ili rudarsko%metalurska#jugozapadna Rumunija,i.

$rbija),zemljoradnicka#ravnicarska podrucija !anata i oko &rima) i ribolovna

naselja#alic,


11/27

-&ADENS'A 'ULTURA-7 4 9:: ( 3 >:: 2 %)N)E

va kultura dobila je ime po lokalitetu !aden%Konigshohle#&onja puncirano=ukrasavanje kao da majstor imitira iskucano metalno posudje.

% periodu kasnije &aze Budakaasz-Bei 'anastir asortiman posudja slican je

predhodnim periodima.

d keramickih predmeta posebno mjesto zauzimaju 2 antropomor"ne urne sa nekropole/enter u adjarskoj,

"ragmentovani riton,te karamicka kasika sa predstavom ptice.$tatuete su veoma rijetke u

badenskoj kulturi samo se srece par "ragmentovan zenskih statueta i nekoliko zoomor"nih"igurina.

U litickoj industriji se ne pokazuju nikakve nove inovacije u odnosu na predhodni period

#Zrvnjevi,alatke od roga jelena,strugaci,sila,igle).


12/27

&A'ARNI %ROI5VODI-!adenska kultura je jedna od najsiromasnijih panonskihkultura u odnosu na metalne proizvode.$a vucedola poticu dva sila, lepezasta bakarna

sjekira iz groba u &obanovcima.+ajineresantnija je sigurno bakarna dijadema sa versa

#adjarska).Pri $hmidovom iskopavanju Vucedola najen je i jedan kozni opanak#jamaP%-).O umjetnostje veoma tesko govoriti na osnovu par "ragmentovanih "igurina,ali

sigurno da su neki keramicki predmeti proizvod visoke umjetnost .

slika 9.#antropomor"ni idol)

slika ?.#badenska solja)


13/27

-NASELJA-

!adenska kultura je po svemu sudeci klasicna poljoprivredna kultura.Nasela su

k!ncen"risana !k! "!k!$a $eci+ rieka Duna$a* Tise6!k! ezera

&ala"!n*Neusie#el.Uglavnom biraju uzdignute rijecne terase.+a prostoru bivse 3ugoslavije

lok.ove kulture javljaju se na viseslojnim lok. &ok na ostalom podruciju lokaliteti suuglavnom jednoslojni.U Vucedolu na lok. -radac konstantovana su 2 horizonta badenske

kulture, na $arvasu 1 horizonta pripadaju ovoj kulturi.


14/27

-'OSTOLA/'A 'ULTURNA GRU%A-

74 4:: ( 4 :::< 3 >:: 2 %)N)E)

Kostolacka kultura je speci"icna eneolitska mani"estacija koju stilski karakterise

ukrasavanje keramike brazdastim urezivanjem#"urhenshtih).zdvojena je kao kulturna

grupa tek u novije vrijeme.Prilikom obrade keramike sa lokaliteta $uplja stena kod!eograda Vla#imir Mil!cic de"inisao je kao novu kulturu.Prvi nalazi kostolacke

keramike otkriveni su jos pocetkom BB vijeka iloje Vasic je 0:6C god.izdao

publikaciju ove keramike sa lokaliteta Prahovo,Kostolac i Vinca.va kultura je tipoloskii sadrzajno izdvojena iz !adenske kulture.

-TERITORIJA RAS%ROSTRANJENOSTI-

Umjesto uske regije koju je V. ilojcic oznacio kao podrucije kostolacke regije,daljim

istrazivanjima utvrdjeno je da ova kultura u toku svog razvoja zahvatila veliki prostorKarpatskog basena,djelove centralnog i sjevernog balkana i rumunsko

podunavlje.+ajpoznatiji lokaliteti kod nas su Zlotska i !ogovinskapecina,/rnajke,3elenac kod


15/27

%NASELJA-

Veliko podrucije koje zahvate kostolacka kultura za rezultat ima pojavu razlicitih tipovanaselja i izbor razlicitih lokacija za njihovo podizanje.+i ekonomija nije jedenstvena na

cijelom podruciju.Razlikujemo 2 osnovna tipa naselja a)neka vrsta tel naeselja kraj rijeka

na lesnim gredama#-omolava,Vucedol,$arvas kostolacka naselja "ormirana sunaprijasnjim neolitskim i eneolitskim slojevima)4b)naselja u planinskim oblastima !osne

i $rbije#Pivnica kod dzaka,Koricani kod Kragujevca,/ot kod Race)4c)poslednji tip

naselja su pecine#$uplja stena kod !eograda,Zlotska i !ogovinska pecina).


16/27

RU&


17/27

ENEOLIT ISTO/NE O&ALE JADRANS'OG MORA

*ri pecinska stanista pokazujo o prisustvu eneolita na istocnoj obali 3adrana -rudnja kod$tona, pecina dmut u sjevero%zapadnoj /rnoj -ori i pecina 3amina $redi na /res.

0) Grudnja kod Stonajedan od vaznijih praistorijskih lokaliteta u (rvatskoj, lokalitet jeotkrio Vladimir irosavljevic.-rudnja je dala stratume neolitskih kultura

mpreso,Protodanilske, -rudnjske i (varske.V stratum -rudnje doveden je u vezu sa

eneolitskom Peljesackom kulturnom grupom.1) (dmud-ovaj lokalitet iskopavao je &ragoslav $rejovic 0:;1F;8 osim mezolitskog sloja

konstantovan je kontinuitet zivljenja do bronzanog doba.$tratum V moze se dovesti u

vezu sa eneolitom i kulturom !ubanj%(um.

2) )amina Sredi%ovaj lokalitet otkriven je 0:77 istrazivanja je vodio Vladimir

irosavljevic.'okalitet je dao mocan neolitski sloj.U jednom sloju (varske kulture

nadjeni su ulomci vucedolske i kostolacke keramike kao import.

Kuutura koja de"inise eneolit 3adrana naziva se +akovanska kultura #po lokalitetu

+akovan).Kulturu je de"inisao $tojan &imitrijevic 0:;6.+akovanska kultura javlja se uslojevima V u -udnji i sloju V u dmutu.+akovanska kultura razvila se iz

protonakovanske kulture.Vodeci oblici nakovanske kulture su zdjele ljevkastog

oblika.Ukrasi su u vidu zdepasto i nepravilno izvedenih zljebova na trbuhu.3avljaju se ilonci sa ovalnim udubljenjima ili predhodnim ukrasima.

Pored ovoga ceste su i trbusaste zdjele ukrasene mahom uskim kanelurama,ili rebrastim

aplikacijama.aktura je dosta losija nego u predhodnim periodima.

U s"ra"umu VI na l!kali"e"u O#mu" a$lau se nalazi Lasinske kul"ure .'asinjska

kultura se ovde javlja kao "inalna "aza eneolita.'asinjska kultura je ovde trajala nestoduze nego u svojoj maticnoj postojbini.Postoji predpostavka da se lasinjska populacijapovlacila prema jugu pod pritiskom vucedolske kulture.'asinjska kultura se pojavljuje na

3adranskoj obali posle +akovanske kulture.dmut V dao je i nekoliko nalaza Snurkeramike7$rpcas"e keramike2sto se de"inise kao pojava i uticaj stepskih elemenata.Prisutnost 'jublanske grupe krajem eneolta bila je velika na potezu od *rsta do


18/27

STE%S'A 'ULTURA U ENEOLITS'OM %ERIODU

7NA %ODRU/IJU &IVSE JUGOSLAVIJE2

+ajbrojnija nalazista sa objektima stepskog porijekla javljaju se u uzoj oblasti srpskog

podunavlja, oko usca *amisa u *isu.$toga se moze zakljuciti da je pravac prodora

stepskih uticaja bio istok%zapad.edju najstarije nalaze pripisane uticajima koji dolaze izpontsko%stepskog podrucija spadaju i dugi kremeni nozevi iz ostave u Kladovu.+jihova

pojava vezuje se uglavnom za bodrogkerestur i gumelnica grupu.$licne ostave javljaju se

i u lteniji kao i u grobovima u jugo%istocnoj adjarskoj.$ahranjivanje pod tumulima sede"inise kao stepski uticaj nanasem podruciju takav vid sahranjivanja zabiljezen je na

lokalitetimaVojlovica kod Panceva,Uljme kod Vrsca,Krstur u !anatu,'jeskova glava kod

*rebinja.

Naseja eneolitske stepske kulture nisu otkrivena dosadasnjim iskopavanjima na nasimprostorima.

&ugo vremena je preovladavalo misljenje da stepska populacijaeneolitskog perioda nisu

bile vezane za stalna naselja ni u svojim maticnim oblastima vec da su upraznjavala

nomadski nacin zivota u privramenim stanistima logorima.strazivanja prije dvadesetakgodina su pokazala da su pripadnici stepske kulture grobnih jama posedovali i stalna

utvrdjena naselja kao sto je ihajlovka na donjem toku &njepra.

-SA0RANJIVANJE-

snovni dokaz o prisustvu stepske kulture je

karakteristican nacin sahranjivanja koji se suprostavlja

pogrebnim ritualima eneolitskih kultura, nacin

sahranjvanja stepske populacije je nesumljivo znacajanhronoloski pokazatelj.+ajstarije sahranjivanje u

balkansko%podunavskoj oblasti pripisan stepskimuticajima pripada vremenu izmedju kasne etapetisapolgar i mladje bodrogkerestur.*o se najbolje moze

vidjeti na grobu sa lok. Ksongrada u adjerskoj

pokojnik je polozen na ledja u zgrcenom polozaju , sauzdignutim koljenima u polu sedecem stavu .&uz

cijelog skeleta vidljivi su tragovi okera od priloga

javljaju se dugi nozevi od opsidijana #slika0)

Znatno vise o sahranjivanju stepske populacije dobijenoje posle istrazivanja tumula u juznom !anatu Uljme i

Vlajkovca.*umuli su bili velikih dimenzija 86A2,7 m.

slika;.#grob pokojnika posutog okerom)


19/27

-Ma"erialna kul"ura-

edju najstarije nalaze stepske kulture su sigurno #ui n!ze$i !# kremena i !psi#iana#primjerci iz ostave u Kladovu).vi nozevi su prvenstveno zastupljeni na nekropolama

tisapolgar i bodrokerestur grupe.+jihova duzina zna biti i do 0; cm.#nekropola +osi kod

$ubotice).&rugi karakteristican nalaz za ovu kulture je vrpcasta keramika 7s+nur keramika2oguce je izdvojiti dva oblika sudova ukrasenih ovom tehnikom40)duboke poluloptaste

zdjele 1)pehari sa dvije valjkaste usice.+ajvise su zastupljeni geometrijski motivi utisnutina ramenu ili vratu posude.edju karakteristicnim sudovima ukrasenih vrpcastom

keramikom treba istaci plitke solje sa krstastom nogom#kadionice).

Veoma istaknuto mjesto medju elementima stepskog eneolita zauzimaju kameni skip"ari

veoma siroko rasprostranjeni od Kaspijskog jezera do juzne akedonije.Razlikujemo dvaoblika skiptara jedan koji se zavrsava sa zoomor"nom drskom i drugi sa ovalnom drskom

cesto ukrasenom kanelurama #primjerak iz $uplevca skiptar sa konjskom glavom).

-ENEOLIT-78 9:: < 4 ;:: ( 3 9:: < 3:::2 !#) pre) n) e)

Prelaz iz neolitskog u eneolitski period na nasem podruciju nijem bio tako nagao,pracen

vecim populacionim promjenama ili burnim smenjvanjem kultura.Proces je zapoceo

dosta ranije u agrarnim neolitskim kulturama4Vincanskoj,lendelskoj ,butmirskoj, potiskoj.vaj proces=eneolitizacije=neolitskih kultura

nije bio istovremen na cijelom podruciju !alkana.U pojedinim "azama eneolitske kulture

se nezavisno razvijaju jedna od druge da bi se kasnije,pod uticajem snaznijih grupaintegrisale u jedan kulturni kompleks#npr. vucedolski).

U toku nekih 1666 godina trajanja ovog perioda ,praistorijsko rudarstvo i rana

metalurgija dozivljavaju punu a"irmaciju.+a osnovu kulturno%istorijskih procesa napodruciju bivse 3ugoslavije mogu se izdvojiti 8 kompleksa40) juzno-panonski 4 ovaj dio obuhvata podunavlje nasih prostora,i njegovo

neposredno zaledje oko gornjih tokova rijeka $ava,&rava,Velika orava,kao i dolinu

*imoka.1) centrano-bakanska zona4 pojavljuje se kao neka vrsta tampon zone izmedju kultura

Karpatskog basena i kultura egejskog podrucija.

2) jadranska zona4 ova zona obuhvata uzak primorski pojas od *rsta na sjeveru doeneolitizaciju=.edjutim sa pojavom 'asinjske kulture i vucedolskog uticaja ovaj region

postaje znacajan centar eneolitskih kultura.RANI ENEOLITnjegov kulturno istorijski razvoj na nasem podruciju tekao je u dva

pravca.Prvi je obuhvatao Potisje i Podunavlje gdje su vodece grupe *isapolgar i

!odrogkerestur,dok je druga zahvatala istocnu i djelove juzne $rbije a vodece su kulturnegrupa iz kompleksa !ubanj%$alkuca%Krivodoli.

SREDNJI ENEOLITgotovo na cjelom balkanskom poluostrvu ovaj period obiljezen je

burnim kulturnim i socijalnim promjenama4dolazi do potpunog napustanja neolitske


20/27

tradicije,do velikih migracionih pokreta,potpune promjene u obradi keramike.Vodece

kulture ovoga perioda kod nas su /ernavoda %!olares.

%O5NI ENEOLIT u centralnom i istocnom balkanu dolazi do stepski migracionihprodora.&olazi do mirne evolucije kultura na relaciji !olares%!aden%Kostola.Vucedolski

komleks sa svojom inkrustrovanom keramikom zahvatice vecedjelove nasih prostora.

%'ARANOVO VI-

Veliki tell kod $tare Zagore.Kljucan lokalitet za razumjevanje razvoja neolitskih i

eneolitskih kultura na podruciju *rakije.*ell zahvata povrsinu od 176A076m. strazivan je

0:2D godine od strane V.ikova , 0:8;%7;godine istrazivanje je vodio -..-eorgijev,aod 0:C0godine istrazivanjima na ovom lokolitetu rukovodi $.(iler i V.+ikolov.U

stratumu debljine 01,8 m uoceno je sedam slojeva #%V) i to sa nekoliko horizonata

stanovanja.+a osnovu arheoloskih nalaza iz dva najstarija sloja ,de"inisana je starija

neolitska kultura *rakije #'aran!$! kul"ura)ona se razvija u D milenijumu uporedo sa

starcevackom i sesklo kulturom,a iz sloja mladja neolitska kultura #Veselin!$! kul"ura).U V sloju otkriveni su

keramicki predmeti osobeni za ovaj lokalitet,i pripadaju posebnoj kulturi 7'al!an!$ec

kul"ura).Prema nalazima iz sloja V izdvojena jeMaricakul"ura,dok su nalazi iz sloja

V omogucili da se prati razvoj eneolitske Gumelnica kul"ure.


21/27

slika 01.#Karanovo keramike)


22/27

-GUMELNI/A 'ULTURA-

Gumelnica l!kali"e na &unavu u unteniji #Rumunija),po ovom lokalitetu je nazvana jednaranoeneolitska kultura u vecem djelu *rakije idonjeg Podunavlja.strazivanja pomenutog

lokaliteta vrsio je V)Dimi"reskuu periodu izmedju 0:17%0:D6 godine.Pri istrazivanju tella

jasno je izdvojio 1 sloja stariji #


23/27

VU/EDOLS'A 'ULTURA

7 4::: ( 3 ::: 2 !#)p)n)e)

'lasicna $uce#!lska kul"ura je kulturna mani"estacija koju poznajemo sa

Vucedola,$arvasa,-omolave,Vinkovaca...karakteristicna je po visokm kvalitetu keramickih

posuda.vo je kultura koja je obiljezila eneolit jugoslovenskih prostora.va kultura obuhvatateritoriju od praskog regiona u /eskoj i juznih obronaka Karpata u $lovacko j% do $umadije i

juzne !osne u ovaj regionalni prostor ukljucena je velika adjarska ravnica,rumunski !anat

i oblast oko &jerdapa.$va ova teritorija bila je obuhvacena vucedolskom kulturom tek unjenoj kasnoj "azi , maticna oblast ,kulturno jezgro ove kulture je ipak podrucije od

$lavonsko%srijemskog medjurecja pa do usca $ave u &unav.

Podjela vucedolske kulture:1) Rana ili pre#klasicna ,aza ( ,aza A 4 karakteristican je relativno jak kostolacki

uticaj,rasprostranjen na podruciju maticne oblasti vucedoske kulture u najuzem smislu.

2) Ran!klasicna ili zrela ,aza-,aza &1 4 zahvata slicno podrucije kao i u predhodnom

periodu ,ovo je "aza kulminacije vucedolskog stila u keramici i megaronskih kuca.

3)'asn! klasicna ,aza- ,aza &34 u ovom horizontu pocinje sirenje vucedolske kulture%prema rumunskom !anatu ,!osni ,adjarskoj.

4)'asna ,aza ili ,aza rei!nalni+ p!#$!en!s"i $uce#!lske kul"ure- ,aza / 4ovo je horizont maksimalne ekspanzije ove kulture ,kao i "ormiranja razlizitih regionalnih

varijanti ove kulture.

%VU/9&'$K< +


24/27

kostolacku "ishbutu ukrasenu na vucedolski nacin.$ahranjivanje zivotinja je u Vucedolskoj

,jednako kao i u badenskoj kulturi,igralo znacajnu ulogu u ritualima vezanim za naselja.+a

Vucedolu je sa ljeve strane egarona konstantovana zrtvena jama sa skeletnom sahranomjelena.

-K9R


25/27

'asna klasicna ,aza 7&32--lavni oblici posudja ostali su na izmjenjeni ,nestale su

medjutim trodelne "lase.d novih oblika nastale su trbusaste am"ore sa cilindricnim

vratom,pojavljuju se i izduzeni vrcevi blage pro"ilacije sa trakastom drskom.-ruboposudje se uglavnom ukrasava trakastim dekoracijama,dosta je cesto ukrasavanje sa

urezivanjem i zigosanjem u badenskoj tradiciji.Ukrasavanje "inog posudja zadrzalo je

karakteristike predhodnog perioda mada se povecala povrsina na posudi koja seinkrustruje.+ajcesci motiv je svetoandrejski krst koji je veliki i zauzima centralni

motiv.Razlike izmedju ovoga i predhodnog perioda je u isticanju bijelih,odnosno

inkrustrovanih povrsina ali isto tako i u ozivljavanju "urhenstih tehnike.d ostalihkeramickih predmeta treba istaci zrtvene stolice karakteristicne u oba perioda od oblika

jvljaju se zrtvenici kritsko%mikenskog stila.%las"ika predklasicnog perioda nije nam

poznata samo "ragmentovano najznacajniji nalaz je sacuvani donji dio noge ,jedne

slobodno stajace "igurine sa Vucedola.+aj atraktivniji nalaz sa Vucedola je sigurnoVucedolska golubica #slika 08.)Postavljena na tri male nozice sa otvorom na glavi .+a

trupu i repu imala je urezane ornamente.

slika 08.#Vucedolska golubica)

$a Vucedola potice i jedna "igurna jelena#egaron ) sa

kupastim recipijentom umjesto glave ,pa je i ta zoomor"na"igurina najvjerovatnije sluzila u ritualne svrhe.

porijeklu vucedolske kulture mnogo se raspravljalo postojinekoliko teza o nastanku vucedolske kulture.

12 *eza o n!r#isk!m p!rieklu #/.$chuchardt,R.R.$chmidt,Reinecke)

32*eza o is"!cn! alpsk!m p!rieklu#P.Pata?a,


26/27

su bikonicne zdele i sledi orginalmi vucedol i nastavlja ukrasavanje inkrustracijom.ada

inkrustracija nije toliko dekorativna kao u klasicnom Vucedolu.

82 Juzn!b!sanski ili Debel! br#! "ip-3uzni region koji zahvata podrucije srednje inajsjevernije djelove juzne !osne.U manjoj mjeri su zastupljeni bikonicni predmeti a najveci

broj nalaza su trbusasti predmeti blage pro"ilacije.Ukrasavanje se ne oslanja na klasicni

Vucedol.U najvecem broju javlja se urezivanje =Rahmenstil=u vidu sahovske ploce.$a&ebelog brda kod $arajeva nadjen je veliki broj kalupa za livenje sto govori o metalurskim

djelatnostima na ovom podruciju.

92Suma#iski ili Dur#e$acki "ip-3e kasni vucedolski "acijes na podruciju $umadije iistocne $rbije.Vodeci oblici su kupe na nozi i trbusasti lonci

Ukrasavanje se malo oslanja na duborez a vise na "urhenstih i zigosanje.

?2 Mak! "ip%Vucedolski "acijes koji teritorijalno zauzima najveci prostor%

adjarske#*ransdenubije,!aranju) ,$lovacku i oravsku.&obila je ime po lokalitetuako.ino posudje je mahom ne ukraseno.d oblika zastupljeni su klasicni vucedolski

oblici.Pojedini predmeti se ukrasavaju uglavnom urezivanjem.

B2NCirse "ip-Zastupljen na sjeveroistocnom podruciju karpatske kotline.Veoma je slican

ako tipu vucedola.ada se samo javlja blaga razlika u ukrasavanju zadrazava se donekleukrasavanje duborezom i urezivanjem.

Vuce#!lska kul"ura e sin!nim za ene!li" nase p!#rucia * "! e na$eci ene!li"ski

k!mpleks na nasem p!#ruciu)

%9K+3< &RU$*V9+< $*RUK*UR-radca=na Vucedolu upocetku egaron bio metalurski centar dok je egaron sasvim nesta drugo sa svojim

bogatim nalazima i sa knezevskim ukopima predstavlja idom licnosti koji posjeduje i

svjetovnu i duhovnu moc #$.&imitrijevic).$voj dalji procvat vucedolska kultura u svojoj

kasnoj "azi dozivece kroz 'jubljansku kulturu.


27/27

Documents

Praistorija II Eneolit