Duurzaamheid

Praktijken in het lokaal cultuurbeleidPhilippe Liesenborghs

“Een rechtvaardige en duurzame wereld is geen verarmde wereld maar een wereld

die rijk is op andere manieren. De uitdaging voor de eenentwintigste eeuw

bestaat erin om die wereld tot stand te brengen” (T.Jackson)

2 Duurzaamheid: meer dan een laagje isolatie!

14 voorbeelden uit de praktijk

14 LED’s make a difference! / CC Muze – Heusden-Zolder

22 Project Boekenboom / Bib Kortrijk

26 Van Klimaatneutraal tot Klimaatweek / 30 CC - Leuven

30 Kansen voor meer biodiversiteit / Bib Moorslede

34 Weg van Klassiek / Regio Pajottenland en Zennevallei

38 Arpia: kunst met landschap / Herzele

42 Over compostmeesters en kunst in de publieke ruimte / GC De Ster – Willebroek

48 Duurzaamheid in CC en bib / Heist-op-den-berg

54 Leestips

56 Colofon

2

L O C U S

3

D U U R Z A A M H E I D I N H E T L O K A A L C U L T U U R B E L E I D

Dagelijks bereiken ons berichten over

de klimaatverandering, stijgende brandstofprijzen,

het verlies aan biodiversiteit en de toenemende

sociale onrechtvaardigheid. We beseffen dat we

onze keuzes en ons gedrag moeten wijzigen,

maar tussen droom en daad….

En toch is er een kentering merkbaar.

Ook heel wat cultuurorganisaties gaan op zoek

naar manieren om hun ecologische voetafdruk te

verlagen en een bijdrage te leveren aan de transitie

naar een duurzame en rechtvaardige samenleving.

In dit artikel reiken we mogelijke handvatten

aan om lokaal aan de slag te gaan.Duurzaamheid:

meer dan eenlaagje isolatie!

Van gebouw tot publiek

Philippe Liesenborghs

1 Jackson, T, ‘The challenge of sustainable lifestyles’, In: 2008 State of the World, WorldWatch Institute, 2008

Duurzaamheid?!Duurzaamheid heeft heel wat ladingen. Voorsommigen staat het gelijk aan het verlagenvan de ecologische voetafdruk, voor anderengaat het over een fundamentele breuk met hethuidige maatschappijmodel. De verschillendebetekenissen creëren verwarring en zettensoms een rem op de noodzakelijke veran de -ringen. Het neemt niet weg dat deuitgangspunten om in te zetten opduurzaamheid glashelder zijn. Professor TimJackson van de Universiteit van Surrey vat dekern van het probleem krachtig samen:

“Elke samenleving klampt zich vast aan eenmythe. Onze mythe is die van de economischegroei. De laatste vijf decennia is het nastrevenvan groei wereldwijd de hoogste politieke doel -stelling geweest. De wereldeconomie is bijna vijf maal zo groot als een halve eeuw geleden.Indien zij met dezelfde snelheid blijft groeien, zal de economie tegen het jaar 2100 tachtig keerde huidige omvang hebben… Deze evolutie is totaal in tegenstrijd met dewetenschappelijke kennis over de begrensdegrondstofbasis en de kwetsbare ecologie waar -van wij afhankelijk zijn voor ons overleven.”1

4

L O C U S

3 De ecologische voetafdruk is een getal dat weergeeft hoeveel biologisch productieve grond- en wateroppervlakte een bepaalde bevol-kingsgroep per jaar gebruikt om zijn consumptieniveau te kunnen hand haven en zijn afvalproductie te kunnen verwerken.

3 Meer weten over de verschillende systeemcrisissen en transitie? Leestips: Jones, P.T. en De Meyere, V., Terra Reversa.

De transitie naar rechtvaardige duurzaamheid, Antwerpen, EPO, 2009 en De Vriendt, J. (red.), De grondwet. Veranderkracht

van lokale gemeenschappen in het licht van duurzame ontwikkeling, In: WisselWerk, cahier 9, 2009.

Het hele concept van groei en expansie, deidentiteit bijna van onze westerse samenleving,is vanuit ecologisch perspectief problematisch.De draagkracht van de aarde is eindig. Inzettenop duurzaamheid betekent daarom in de eersteplaats het beperken van de ecologischevoetafdruk2. Maar duurzaamheid reikt verderdan ecologie. De mensen en landen die hetminst verantwoordelijk zijn voor het probleemondervinden immers de grootste schade als

gevolg van de klimaatverandering. Werken aanduurzaamheid omvat ook inzetten op socialerechtvaardigheid. De conclusie is onontkoom -baar: ons huidige model is niet-duurzaam. Hetkan niet blijven duren. De veranderingen waarwe voor staan worden wel eens aangeduid als‘transitie’. Transitie is iets anders dan eengeleidelijke aanpassing. Het is een structurelemaatschappelijke verandering. Een omslag vanhet ene model naar een ander3.

5

D U U R Z A A M H E I D I N H E T L O K A A L C U L T U U R B E L E I D

Wat wil dit voor de cultuursectorzeggen?Sinds 2010 onderzoekt het TransitienetwerkCultuur op Vlaams niveau hoe de cultuursectorde transitie naar rechtvaardige duurzaamheidkan oppakken. Het netwerk is ontstaan uit hetatelier eco-cultuur dat werd opgericht naaraanleiding van het Cultuurforum. Voor elkebeleidsdoelstelling in haar beleidsnota cultuur(2009-2014) richtte Vlaams Minister vanLeefmilieu, Natuur en Cultuur Joke Schauvliegeeen atelier op met mensen uit de sector omaan die doelstellingen een invulling te geven.Het atelier eco-cultuur formuleerde enkeledoorbraken, met ondermeer de ambitie omtegen 2020 de sector CO2-bewust te latenwerken en dit CO2-bewustzijn met overtuigingte laten uitdragen. De visietekst is bovenal eenpleidooi voor de erkenning van cultuur, en bijuitbreiding de cultuursector, als motor voor detransitie naar een duurzame samenleving4. Hetinitiëren van een trendbreuk is immers eencultureel probleem, dat verder reikt dan louterinstrumentele oplossingen. Het gaat ook, zoalswe verder zullen aantonen, om draagvlak,verbeelding en zin voor experiment.

Invalshoeken voor het lokaal cultuurbeleidDe ontoereikende mondiale klimaatakkoordenmaken duidelijk dat de antwoorden op deuitdagingen vooral lokaal gevonden moetenworden. De transitie vereist pro-actieve overheden die ruimte geven aan en gevoedworden door bedrijven, kenniscentra, organi -saties, verenigingen en burger initiatieven5. De cultuur- en gemeen schaps centra en debibliotheken kunnen hier, afhankelijk van decontext, de ambitie en de middelen, een rol inopnemen. Omdat de uitbouw van eenduurzame werking staat of valt met het internedraagvlak, focussen we eerst op milieuzorg,om daarna in te zoomen op het gebouw en depublieks werking. De invalshoeken zijngebaseerd op praktijk voorbeelden binnen enbuiten het lokaal cultuurbeleid.

Interne milieuzorgEén van de concrete invullingen waarmee allegeledingen van de werking aan de slagkunnen, is interne milieuzorg. Er bestaan talvan checklists en methodes om de internewerking te verduurzamen6. Het onderstaandestappenplan is maar één van de manieren omhet overleg, het draagvalk en de communicatiebij interne milieuzorg aan te pakken. Afhanke -lijk van de grootte van de organisatie kunnenbepaalde stappen worden overgeslagen ofanders worden aangepakt7.

4 Visietekst eco-cultuur: www.cjsm.vlaanderen.be/cultuur/ evenementen/cultuurforum/downloads/eco-cultuur.pdfInspirerend is de toespraak van journalist en auteur Dirk Barrez op de denk- en doedag van het Transitienetwerk Cultuur in november 2011. U kan de tekst terugvinden op www.ibknet.be/download.php?i=1113

5 Bijvoorbeeld ‘Leuven klimaatneutraal’ (www.leuven.be/klimaatneutraal) en de transitienet -werken in Vlaanderen (www.transitie.be) Leestip: Hopkins, R, Het transitiehandboek, Londen, 2008.

6 Op www.jongesla.be vindt u inspiratie en concrete tips om de werking van cultuurorganisaties te verduurzamen.7 Tips: Verhoeven, A., Duurzame ontwikkeling in lokaal beleid, Politeia, 2008, p 49-56 en www.lne.be/themas/milieuzorg

6

L O C U S

1. Werk een organisatiestructuur uit. > Stel een interne milieuverantwoordelijke aan

die het mandaat krijgt om zich te verdiepenin het thema. Hij of zij is ook de aanspreek -persoon binnen de organisatie en stemt deverschillende initiatieven op elkaar af.

> Werk in teamverband: vermijd dat de verant -woor delijke er alleen voor staat door bij voor-beeld een ecoteam samen te stellen met perso neelsleden uit alle lagen van dewerking. CC Muze uit Heusden-Zolder koos ervoor omeerst te focussen op het interne draagvlak. Het eco team werd in de begin dagen daaromextern begeleid. De aanpak legde de basisvoor een ge deeld verhaal. De bibliotheek van Sint-Niklaas werkteveneens met een ‘werkgroepduurzaamheid’.

2. Centraliseer de informatie: er bestaat al heelwat materiaal om mee aan de slag te gaan.Doe een beroep op de expertise vanbijvoorbeeld de milieudienst, deduurzaamheidsambtenaar of de dienstontwikkelingssamenwerking.

3. Analyseer de huidige situatie: breng demilieuaspecten van de activiteiten en deinfrastructuur zoals energie-, water- enpapierverbruik in kaart en bespreek debelangrijkste bevindingen8.

4.Cluster mogelijke initiatieven aan de handvan thema’s (bijvoorbeeld ‘energie en water’,‘papier en aankoop’, afval, mobiliteit). Deindeling verhoogt de herkenbaarheid van deacties en vormt meteen een kader voor eentiming en planning. Zorg dat u bij de interneacties niet alleen oog hebt voor ecologie,maar ook voor sociale rechtvaardigheid. Kies in het aankoopbeleid dus ook voorproducten uit eerlijke handel9.

5. Vermijd dubbel werk. U kan inhaken opbestaande campagnes als ‘Ik Kyoto’,‘Donderdag Veggiedag’,… die posters,checklists,… ter beschikking stellen10.

6. Controleer en registreer: houd bijvoorbeeldbij acties rond energieverbruik demeterstanden bij.

7. Maak de resultaten zichtbaar: goede zijn eenmanier om het bewustwordingsproces zowelintern, als naar het brede publiek en hetbestuur te versterken. Bepaalde beslissingenzullen bijvoorbeeld niet aan deverwachtingen van het publiekbeantwoorden. Toon daarom de meerwaardeop financieel, sociaal en/of ecologisch vlak11.

8. Evalueer en verbeter: maak regelmatig debalans op en stuur bij waar nodig. CC Muze formuleert bijvoorbeeld elk jaarobjectieve en haalbare doelstellingen om hetenergieverbruik met x% te verminderen.

8 U kan hiervoor, naast scans die worden aangeboden door organisat ies als Ecolife, gebruiken maken van de checklists opwww.jongesla.be

9 Eerlijke handel of fair trade bevordert de duurzame ontwikkeling in de internationale handel, met name bij de export van armelanden naar rijke Westerse landen. Fairtrade-producten zijn in België en Nederland herkenbaar aan het Max Havelaar-keurmerk.

10 Overzicht van enkele eco-campagnes: www.bondbeterleefmilieu.be/page.php/1611 Inspiratie voor de communicatie rond interne milieuzorg:

www.lne.be/themas/milieuzorg/milieuzorg/aanpakken/communiceer-en-sensibiliseer-rond-interne-milieuzorg

7

D U U R Z A A M H E I D I N H E T L O K A A L C U L T U U R B E L E I D

12 Andere voorbeelden: bij de (ver)bouwing van CC Muze en de bibs van Sint-Pieters-Woluwe en Sint-Niklaas worden er inspan-ningen ingeleverd om het energieverbruik zoveel mogelijk te beperken.

Duurzaam (ver)bouwenDe voorbije decennia rezen de cultuur- engemeenschapscentra en de bibliotheken inVlaanderen als paddenstoelen uit de grond. Degebouwen zijn in gemeentelijke eigendom en,onder meer door hoog oplopende energie -kosten en veranderende maatschappelijkenoden, soms aan vervanging of renovatie toe.De gemeentebesturen grijpen steeds vakerdeze kans aan om als bouwheer het goedevoorbeeld te geven. Een sprekend voorbeeld isde aanbouw van CC Zwaneberg in Heist-op-den-Berg12. Het globale isolatieniveau van hetgebouw zit ver boven het gemiddelde. Bij deuitvoering van de bouwwerken werd ook

maximaal gebruik gemaakt van duurzaamgeëxploiteerd (FSC-gelabeld) hout. Om deakoestiek van het gebouw te verbeteren kooshet architectenbureau voor een betonbouw. Niet de meest ecologische keuze, maar de 30 cmdikke muren zorgen samen met de isolatie welvoor een aangenaam en stabiel binnenklimaat.De ruimtes hoeven enkel ’s nachts opgewarmdte worden en tijdens de zomermaanden blijft dewarmte buiten. Er is daardoor geen airco in denieuwe podiumzaal nodig. Daarnaast wordt hetregenwater opgevangen en gebruikt voor detoiletten. Vlak naast het CC komt er in de loopvan 2012 zelfs een eerste oplaadpunt voorelektrische voertuigen in de gemeente.

8

L O C U S

Voor de selectie van een architect of ontwerpzijn lokale overheden gebonden aan dewetgeving op de overheidsopdrachten. Bij hetbegin van de procedure moet een programmavan eisen worden opgesteld waarin deverwachtingen en ambities met betrekking totduurzaam heid kunnen worden opgeno men,naast andere elementen als veiligheid,akoestiek en toegankelijk heid. Duurzaamheidkan ook een gunningscriterium vormen bij debeoordeling van een ontwerp. Voor advies enbegeleiding kunnen lokale overheden, bedrijvenen particulieren met (ver)bouw plannen eenberoep doen op het Vlaams Netwerk Duur zaamBouwadvies, dat bestaat uit vijf provinciale, éénstedelijke en twee thematische organisaties13.Het Netwerk formuleerde een advieslijst die alsduurzaam heidstoets voor het programma vaneisen en de ontwerpen kan worden gebruikt14.Een selectie van enkele opvallende tips uit dezelijst. > Een energiezuinig gebouw begint bij eengoed ontwerp: benut passieve zonne-energie

door de publieksruimtes aan de zuidkant vanhet gebouw te plaatsen en zorg voorvoldoende daglicht.> Versterk door het ontwerp en de inplantingde rijkdom aan planten en dieren in en rondhet gebouw. De biblio theek van Moorsledeheeft bijvoor beeld haar ‘Leestuin’natuurvriendelijk ingericht met ondermeernestkastjes en nectarplanten. De bib werkthiervoor samen met de milieudienst enNatuurpunt15.> Zorg voor milieuverant woorde materialen uitonuitputtelijke grondstoffen die beant woordenaan het principe ‘cradle to cradle’ of gebruikmaterialen uit eindige grondstoffen met eenmini male milieu-impact16.> Maak maximaal gebruik van hemelwater voortoiletten, (vaat) wasmachine, douches,…> Geef de voorkeur aan het verbouwen van eenbestaand gebouw boven een nieuw -bouwproject.

Uit de bovenstaande adviezen blijkt datduurzaam (ver)bouwen niet alleen gaat om hetbeperken van het energieverbruik, maar ookom de inplanting, de gebruikte materialen, hetbeperken van het waterverbruik en het creërenvan een maatschap pelijk draagvlak.Inspirerend is bijvoorbeeld het praktijk -voorbeeld van “De Vieze Gasten”, eensociaal-artis tieke organisatie uit Gent. Eindjanuari 2007 werd voor de nieuwe foyergeopteerd voor een passiefhuis waar debuurtbewoners aan hebben meegebouwd17.

13 Een overzicht van de organisaties die binnen het Netwerk actief zijn kan u terugvinden op: www.bondbeterleef milieu.be/campaign.php/43.

14 Advieslijst duurzaam bouwen: www.bondbeterleefmilieu.be/downloads_ftp/campagnes/advieslijst_duboadvies.pdf115 Het uitgeschreven praktijkvoorbeeld kan u vinden op www.locusnet.be/portaal/Locus/LokaalCultuurmanagement/Duurzaamheid16 Cradle to cradle (C2C) is een nieuwe kijk op duurzaam ontwerpen. Een C2C-ontwerp kent geen afval. Alles kan

opnieuw worden gebruikt.17 Het praktijkvoorbeeld kan u lezen op www.deviezegasten.org/eco.htm en op www.jongesla.be/?q=node/125

9

D U U R Z A A M H E I D I N H E T L O K A A L C U L T U U R B E L E I D

PubliekswerkingDe noodzakelijke omslag in onze samenlevingvereist een kentering in onze manier vandenken en leven. Het besef groeit dat eringrijpende maatschappelijke veranderingenmoeten gebeuren, en dat die verder moetengaan dan milieubewust verbruiken en bouwen.Er is een cultuuromslag nodig. De cultuursector kan haar kracht inzetten omde civiele maatschappij te betrekken bij hetuitdenken en vorm geven aan die toekomst. In de visietekst eco-cultuur worden deinitiatieven gesitueerd in drie ruimtes: driemanieren om bij te dragen aan de transitienaar een duurzame samenleving. De cultuursector kan de socio-ecologischeuitdaging ‘publiek maken’ (publiek-dialogische ruimte). Daarnaast kan ze hetprocesmatige en ‘lerende’ karakter van denoodzakelijke verandering implementeren(leer- en ervaringsruimte). Tot slot is deculturele sector in staat om de noodzakelijkeverbeelding en creativiteit binnen te brengenin alle lagen van de veranderingsprocessen(ruimte voor verbeelding)18. De ruimtes kunnenniet los van elkaar gezien worden. Cultureleactiviteiten verbinden steeds in mindere ofmeerdere mate aspecten uit de drie ruimtesmet elkaar.

Het lokaal cultuurbeleid kan met deze ruimtesaan de slag door in de eerste plaats de sociaal-ecologische uitdagingen en de noodzaak totverandering kenbaar te maken en het publieke

debat te stimuleren. CC Muze geeftduurzaamheid en sociale rechtvaardigheid eencentrale plek in haar programmatie. Zoorganiseert het cultuurcentrum onder denoemer ‘Free Documentary’ een reeks docu -mentaires over maatschappelijke thema’s dietelkens worden in- en uitgeleid door eenspecialist ter zake. Het festival ‘Weg vanKlassiek’ en ‘Arpia’ hanteren klassieke muzieken beeldende kunst om het publiek deecologische en historische waarde vanlandschappen te laten (her)ontdekken19. In dit kader passen ook initiatieven rond tragewegen en stilte die ons niet alleenconfronteren met hoe destructief we soms metlandschappen omgaan, maar ons ookinspireren om ze verder te beschermen20. Sommige activiteiten binnen het lokaalcultuurbeleid snijden het thema reeds aan, albenoemen we het niet altijd zo. Een goedvoorbeeld is het uitleenproces in bibliotheken,een duurzaam proces bij uitstek. Bibliothekenkunnen bovendien binnen hun informatie -opdracht het thema naar voor schuiven aan dehand van infostanden, tentoonstellingen,lezingen,…21. Onder het motto ‘dankzij de bibwordt je ecologische voetafdruk kleiner’ gaatde bibliotheek van Kortrijk een stap verderdoor de opbrengst van de verkoop van boekenin ‘boekenbomen’ te investeren. Door bij elkvan de tien bibliotheken een boom te planten,hoopt de bibliotheek haar eigen impact op hetmilieu te verkleinen en het publiek tesensibiliseren over de milieuproblematiek22.

18 Visietekst eco-cultuur, 2010, p 4-5.19 De praktijkvoorbeelden van Arpia vzw kan u terugvinden op p. 38 en het festival ‘Weg van Klassiek’ van Cultuurregio Pajotten-

land en Zennevallei op p.3420Inspiratie om met stilte en rust aan de slag te gaan kan u vinden in de’ stiltekorf ’ van LOCUS en Centrum Waerbeke:

www.locusnet.be/portaal/Locus/Publiekswerking/Stilteenrust. Meer info over Trage Wegen: www.tragewegen.be21 Tip: De Bruin, M., Groene bibliotheken, In: Bibliotheekblad, I, 2012, p 10-1522 Meer info over het Boekenboom-project op p. 22

10

L O C U S

Het beperken van de ecologische impact vande publieksactiviteiten vormt ook een manierom de dialoog aan te knopen met het publiek.De organisatoren van ‘Weg van Klassiek’streven er bijvoorbeeld naar om deecologische voetafdruk van het festival zoklein mogelijk te houden door te werken metrecycleerbaar of afbreekbaar materiaal en doorde bezoekers aan te sporen gebruik te makenvan het openbaar vervoer23. Impulssubsidies,bijvoorbeeld voor duurzaam georganiseerdebuurtfeesten, kunnen ook een gedrags -verandering teweeg brengen. En inverhuurreglementen kunnen mechanismeningebouwd worden die duurzaam verbruikstimuleren. In plaats van te werken met eeneenheidsprijs voor de verhuur van deschouwburg laat CC Muze de huurdersbijvoorbeeld per gebruikte spot betalen. Deaanpassing van het reglement zorgde ervoordat gebruikers bewuster omgaan met hetenergieverbruik in het gebouw.

Niet alleen in het sensibiliseren, maar ook inhet mobiliseren van lokale actoren kan decultuursector een rol opnemen. In de kern vanhet transitiedenken staat immers het collectiefactie ondernemen en sociaal leren: samenervaringen opdoen, experimenteren en kennisdelen. Niet alles kan immers opgelost wordenmet technische ingrepen of individuelegedragsverandering. Er zullen bruggen moetenworden geslagen tussen gemeenschappen ensectoren om duurzame antwoorden te vinden.

De cultuursector kan hier met al zijn ervaring inleer- en gemeenschapsvormende processeneen bijdrage toe leveren. Een mooi voorbeeldvormt het GRoen Informatie Platform (GRIP)ingericht in de bibliotheek van Castricum inNederland24. Het informatiepunt overduurzaamheid biedt een platform waar lokaleorganisaties en burgers activiteiten kunnenorganiseren en elkaar en het publiek kunneninformeren, inspireren en activeren. Het GRIPreikt informatie aan in de vorm van boeken,tijdschriften en dvd’s25. In de toekomst zullenook spreekuren georganiseerd worden op hetgebied van energiebesparing en tuinieren enzullen leeskringen of discussiegroepen rond‘groene’ thema’s een plek krijgen in debibliotheek. Vernieuwend is het Amerikaanse concept vande ‘zadenbib’26. Een zadenbib beschikt overeen zadencollectie die uitgeleend kan worden.Aan de klant wordt gevraagd om aan het eindevan het seizoen zaad te oogsten en dit terug tebrengen naar de bibliotheek. Klanten kunnenook zaden van andere planten doneren en opdie manier de lokale biodiversiteit versterken.De bib biedt boeken, tijdschriften en anderemedia over tuinieren aan en organiseert ookworkshops over bijvoorbeeld ecologischtuinieren. Het concept versterkt de rol van debibliotheek in de lokale gemeenschap dooreen nieuwe vorm van dienstverlening aan tebieden. Daarnaast geeft het ook een nieuweinvulling aan bibliotheekfuncties metbetrekking tot informatie en ontmoeting.

23 Een ander voorbeeld vormt het wereldmuziekfestival Mano Mundo. Het festival wordt al jaren duurzaam georganiseerd. Meer info: www.manomundo.be/campagne/ecomundo-tips

24 De bibliotheek Castricum maakt deel uit van het samenwerkingsverband bibliotheek Kennemerwaard (www.bibliotheekkennemerwaard.nl)

25 Het GRIP vormt een samenwerkingsverband tussen de bib, Transition Town Castricum en natuurorganisaties: www.bibliotheekblad.nl/nieuws/nieuwsarchief/bericht/1000000759

26 Meer info: http://kenniskantoor.bibliotheek.be/group/vragen/forum/topics/een-zadenbib-in-elke-vlaamse-en-nederlandse-bib? Voorbeeld: http://westcliffegrows.weebly.com

11

D U U R Z A A M H E I D I N H E T L O K A A L C U L T U U R B E L E I D

De Vlaamse bibliotheken zouden in dit conceptondermeer een beroep kunnen doen op lokaleVELT-afdelingen27.Een ander voorbeeld van een participatieveaanpak is de case van de compostmeestersbinnen het kunstintegratieproject ‘Willebroe’van Gemeenschapscentum De Ster. Samenmet een kunstenaar werkten de compost -

meesters van Willebroek-Zuid en debuurtbewoners een ‘biodiversiteitstoren’ uitdie niet alleen aan artistieke kwaliteit heeft,maar ook de ecologische werking van decompostmeesters stimuleert. De toren biedteen voorbeeldfunctie voor een vernieuwendeaanpak rond composteren, waterrecuperatie,biodiversiteit en duurzame energie28. Om een duurzame toekomst vorm te geven,moeten er niet alleen op korte termijn actiesondernomen worden. De initiatieven moeteneen richtpunt hebben, een toekomstbeeld. Hetlokaal cultuurbeleid kan ruimte geven aanprocessen waarin de maatschappelijkeveranderingen worden verbeeld en nagedachtwordt over duurzame en enthousiasmerendetoekomstbeelden29. Vanuit het heden kan mendan concrete stappen zetten naar dietoekomst30. Het zijn vooral droombeelden dieaangeven dat de toekomst anders en beter kanzijn dan vandaag. In wezen betekent dit hetcreëren van nieuwe mythen en verhalen diebeginnen te verwoorden hoe een gewensteduurzame wereld er uit zou kunnen zien. Inheel wat steden en gemeenten gebeuren in deaanloop naar de nieuwe meerjarenplanningparticipatietrajecten waarin nagedacht wordtover de toekomst31.

27 VELT (Vereniging voor Ecologische Leven en Tuinieren) heeft ervaring in de opstart en begeleiding van moes- en buurttuin-tjes. Meer info: www.velt.be en www.samentuinen.org. Interessant hierin zijn de vroegere teelttechnieken. Hierin liggen kan-sen voor erfgoedprojecten, bijvoorbeeld met insteken naar mondelinge geschiedenis.

28 De case van de compostmeesters kan u terugvinden op www.locusnet.be/portaal/Locus/LokaalCultuurmanagement/Duurzaamheid. Een ander voorbeeld waarbij linken gelegd worden tussen buurtwerking, ecologie en kunst is het project ‘Biodroom’ van CCLuchtbal (Antwerpen zie p. 42

29 Visietekst eco-cultuur, 2010, p 5 en Jeroen Peeters, Verbeelding, ervaring en betekenis als levenskwaliteit. Podiumkunsten en

duurzame ontwikkeling in Vlaanderen, 2011, p 193-198 : www.kaaitheater.be/docs/Podiumkunsten%20in%20transitie%20 Imagine2020_NL.pdf

30 Voor inspiratie, praktische tips en methodes: Hopkins, R, Het transitiehandboek, Londen, 2008, p 111-138 en De Vriendt, J. (red.), De grondwet. Veranderkracht van lokale gemeenschappen in het licht van duurzame ontwikkeling, In: WisselWerk, cahier 9, 2009, p 289-315.

31 Bijvoorbeeld ‘Roeselare 2030’ (www.roeselare 2030.be) en ‘De Genks’ (www.degenks.be). Binnen ‘Roeselare 2030’ zijn duur-zaamheid, vertraging en vergroening opvallende constanten bij de toekomstbeelden.

12

L O C U S

Een mooi voorbeeld is de campagne ‘LeuvenOvermorgen’ van de stedelijke afdelingruimtelijk en duurzaamheidsbeleid. Deklimaatverandering, de uitputting van degrondstoffen en de bevolkingsgroei werden naarvoor geschoven als de voornaamste uitdagingenvoor de stad. Om hierop een antwoord te geven,zijn er ondermeer acties nodig op het vlak vanmobiliteit, voedselvoorziening en wonen. Met decampagne werd de bevolking uitgedaagd om

mee naar oplossingen te zoeken en deverwachtingen ten aanzien van het stadsbestuurte formuleren. Naast workshops enwoonkamergesprekken, vatte drie tekenaarseen dag lang post aan de ingang van debibliotheek om de ideeën van de bezoekers vastte leggen32. Het lokaal cultuurbeleid kan zijnkennis en ervaring met dit soort van creatie- enparticipatieprocessen inzetten om detoekomstbeelden mee te helpen vormgeven.

32 Meer info: www.leuven.be/leven/leuven-overmorgen. Inspirerende toekomstbeelden via www.facebook.com/Leuven-Overmorgen

13

D U U R Z A A M H E I D I N H E T L O K A A L C U L T U U R B E L E I D

Optimism is a moral dutyVandaag wordt duurzaamheid vaak zuiverbouwtechnisch benaderd, hetzij in de vormvan energiezuinige gebouwen, hetzij door detoepassing van technische ingrepen. Maar deecologische, sociale en economische crisissenhebben een fundamentelere oplossing nodig.Ze vereisen een cultuuromslag. Een omslag inons denken en doen. Dit artikel vormt eenuitnodiging om met duurzaamheid (verder) aande slag te gaan, het geïntegreerd aan tepakken en bovenal de dialoog aan te gaan methet publiek. Het lokaal cultuurbeleid kan eenimpuls geven aan de noodzakelijke cultureleomslag door de sociaal-ecologischeuitdagingen publiek bespreekbaar te makenen de noodzakelijke verandering mee teimplementeren.

Van voorleesmomenten, podiumvoor-stellingen tot tentoonstellingen: ze kunnen allemaal bijdragen leveren aan een kritische reflectie op onze huidigemaatschappij en aanzetten geven totindividuele en collectieve actie. De transitienaar een rechtvaardige duurzaamheid heeftimmers nood aan netwerken van organisatiesen mensen die op lokale schaal de omslagconcreet gestalte geven. En ondanksverontrustende rapporten als het Living PlanetReport 2012 waaruit blijkt dat Belgen de op vijfna grootste ecologische voetafdruk ter wereldhebben, is doemdenken geen optie33. Om KarlPopper vrij te citeren: ‘So we have a duty,instead of predicting something bad, tosupport the things that may lead to a betterfuture. Optimism is a moral duty’34.

33 Living Planet Report 2012: http://wwf.panda.org/about_our_earth/all_publications/living_planet_report/Een gemiddelde Belg verbruikt volgens het Living Planet Report 2012 iets meer dan 7ha/jaar, terwijl dit 1,7 ha zou moeten zijnom het ecologisch evenwicht te handhaven.

34 Popper, K., All Life is Problem Solving, Routledge, 2002

14

L O C U S

15

D U U R Z A A M H E I D I N H E T L O K A A L C U L T U U R B E L E I D

Duurzaamheid is een woord met vele inhouden.Wat betekent het voor jullie? Duurzaamheid maakt integraal deel uit van onzesociaal-artistieke werking. Artikel 27 uit deVerklaring van de Rechten van de Mens vormteen belangrijke inspiratiebron: ‘Een ieder heefthet recht om vrijelijk deel te nemen aan hetculturele leven van de gemeen schap, om tegenieten van kunst en om deel te nemen aanwetenschappelijke voor uit gang en de vruchtendaar van.’ Onze beleids prin cipes bouwen hier opverder. We streven een geïntegreerdcultuurbeleid na met een kruisbestuiving tussendiverse sectoren en een interdisci plinairewerking waarin alle kunstdisciplines verenigdworden. We dagen het vereni gings leven enlokaal artistiek talent uit om actief te partici -

peren. We gaan uit van het principe ‘Fair Art’waarbij we een eerlijke, duurzame relatie beogentussen kunst, kunste naar en publiek. Weonderzoeken onze rol in het duur zaamomspringen met de omgeving, met het milieu enmet de energie die we verbruiken.

Wat is de rol van het gemeentebestuur?Het bestuur speelt een belangrijke stimulerendeen ondersteunende rol, met name naarparticulieren. Duurzaamheid is een strate gischedoelstelling in het gemeentelijk meerjarenplan2007-20131. Het bestuur kiest voor maatregelendie de duurzame ontwikkeling bevorderen enhet maatschappelijke draagvlak rond het themaverhogen. De focus ligt op duurzaam(ver)bouwen met subsidies voor

Heusden-Zolder is een groene gemeente.

Met enkele passiefscholen in het vooruitzicht en de

duurzame reconversie van mijnsite De Schacht met

ondermeer ruimte voor een zonnepanelenpark, mag

je Heusden-Zolder gerust een energie-ambassadeur

noemen. Onder de noemer ‘Fair Art’ denkt ook

CC MUZE na over zijn rol. Het verhaal situeert zich op

vele niveaus van de werking en is verankerd in een

sterke visie die werkt op verschillende fronten.

De aandacht gaat niet alleen naar het energie -

verslin den de gebouw, maar ook naar de betrokken-

heid van het personeel en de programmering.

Een gesprek met directeur Tom Michielsen.

LED’s make a difference!

cc Muze

16

L O C U S

zonnecollectoren, regenwaterrecuperatie,isolatie,… Verder wil het bestuur het afvalbeleidverbeteren en een duurzaam mobiliteitsbeleidrealiseren. Sinds Heusden-Zolder in 2004 een‘FairTradeGemeente’ werd, is ook ontwikkelings - samen werking een belangrijk aan dachtspunt2.Het provin ciale beleid om van Limburg tegen2020 een klimaat neutrale regio te makenversterkt de beleidskeuzes3.

Een schepen die cultuur en leefmilieucombineert, zorgt ongetwijfeld ook voor extradynamiek binnen het lokaal cultuurbeleid. Het zorgt bovenal voor moge lijk heden. Hetvergemakkelijkt bijvoorbeeld onze plannen vooreen duurzame renovatie van het cultuurcentrumen het verscherpt de keuzes die we maken. De rolvan de milieu adviesraad mag hierin nietonderschat worden. Hoewel ze voorlopig nietbetrokken zijn bij onze verbouw plannen, zorgt deraad wel voor een continue stroom van adviezennaar het beleid. Het geheel zorgt voor een inte res -sant dynamiek. De cultuurbeleids oördinator,tevens afdelingshoofd vrije tijd, is op de hoogtevan onze inspanningen en ondersteunt waarnodig. En hoewel het thema minder sterk wordtopgenomen door de de bibliotheek, merk ik dathet wordt meegenomen in hun geplande verbou -wing. Duurzaamheid vindt ingang bij zowat allediensten. Voor een middelgrote gemeente alsHeusden-Zolder speelt de milieudienst hierin eenminder doorslaggevende rol. Zij focussen voor -namelijk op de ‘harde’ milieuthema’s, zoalsmilieu vergunningen. De grootste impuls krijgenwe vanuit de gemeentelijke ‘Afdeling Welzijn &Lokale Economie’. Bij hen ligt de klemtoon op desociale kant van de milieuproblematiek. Metname voor ons aan koop beleid, bijvoorbeeld voorduurzame koffie of bio-werk kledij, krijgen weconcrete tips.

Duurzaamheid wordt in onze gemeente dus nietlouter vanuit een eng energieverhaal benaderd.De linken naar bijvoorbeeld Fair Trade zijn net zobelangrijk. Dit is absoluut één van onze sterktes.Het neemt niet weg dat het rationaliseren vanhet energieverbruik een prioriteit blijft voor hetbestuur.

Geen makkelijke opgave als je bedenkt dat hetcultuur centrum in een gebouw huist dat dateertuit de jaren ’70. Hoe hebben jullie hetenergieverbruik toch kunnen verlagen en waarliggen de ambities? Het gebouw is na jaren van intensief gebruikversleten. Het is destijds gebouwd met niet-duurzame materialen en zonder enige vorm vanthermische en akoestisch isolatie. Het gebouwis bovendien eigendom van de gemeente en metvzw MUZE hebben we relatief weinig impact opdie bouwfysische toestand. Sinds enkele jarenlobbyen we daarom voor een globale aanpak.Met succes, want in de loop van 2013/2014 volgtde totale renovatie met hopelijk zoveel mogelijkduurzame materialen en technieken. We vragenhiervoor ook advies aan het Centrum voorDuurzaam Bouwen4. Natuurlijk zijn we de afgelopen jaren niet bij depakken blijven zitten. Het is niet omdat je weinigtot niets aan het gebouw kan veranderen, dat jemet je organisatie geen stappen kan zetten inhet duurzaamheidsdenken. Om een meerduurzame organisatie te worden, focussen weons op 3 pijlers: organisatie, bouw enelektronica. We formuleren ook elk jaarobjectieve en haalbare doelstellingen om hetenergieverbruik met x% te verminderen.

Duurzaamheid gaat verder dan het zoeken naarenergiezuinige maatregelen en lukt maar als demedewerkers die moeten werken met deduurzame technieken of bouwkundige ingrepener volledig achter staan. Hoe zorg je voor debetrokkenheid van alle medewerkers?

2 Meer info: www.fairtradegemeenten.be 3 Meer weten? www.limburgklimaatneutraal.be 4 Meer weten? www.cedubo.be

17

D U U R Z A A M H E I D I N H E T L O K A A L C U L T U U R B E L E I D

Een organisatie werkt niet alleen in en met eengebouw, maar werkt hoofdzakelijk metmiddelen en personeel. Het is precies datpersoneel dat de sleutel in handen heeft omzinvolle trajecten te ontwikkelen rondduurzaamheid. In afwachting van onzedefinitieve verbouwing hebben we daarom eenvormingstraject afgelegd. We stelden onsvragen als: kunnen we als gebruikers van ditgebouw onze handelingen anders organiseren?Wat is onze ecologische impact? Welkeproducten kopen en bieden we aan? Waarophebben wij als personeel invloed en wat kunnenwe veranderen in functie van duurzaamheid?Ondermeer Ecolife en auteur en journalist DirkBarrez, schrijver van het boek ‘Koe 80 heeft eenprobleem’, hebben ons hierin begeleid5. Desessies hebben naast de bewustwording vanonze eigen ecologische impact, geleid tot een

pakket van kleine, evidente en soms verras -sende veranderingen die samen wel wat gewichtvormen, vooral in het aankoopbeleid. Zo zijn wein ons drukwerk resoluut overgeschakeld oppapier met het FSC-label. Ook de aankoop vankantoormaterialen filteren we via de websitemilieukoopwijzer.be. We maken meer gebruikvan seizoensproducten en lokale leveranciers.En er zijn nu ook in het MUZEcafé meeralternatieven uit eerlijke handel zoals koffie, chocolade en biolimonade en we dragen T-shirtsgemaakt van biokatoen uit het Fair Trade-gamma.

Om de betrokkenheid in de organisatie teversterken, was er ook een ecoteam actief. Het personeel werd bij de start van het traject in

5 www.ecolife.be, www.dirkbarrez.be

2008 als groep en als individu begeleid dooreen ecoteam-coördinator vanuit de ‘AfdelingWelzijn & Lokale Economie’. Deze begeleiddeons hele denk- en uitvoeringsproces en maakteeen inventaris van mogelijke acties. Decoördinator stelde ook objectieve doelen vast,zowel op korte als lange termijn, en gaffeedback op wat goed was en wat beter kon. Eenoverleg met alle personeelsleden en hetformuleren van gemeen schappelijkedoelstellingen waren noodzakelijkevoorwaarden voor ons duurzaamheids beleid.Successen worden ook samen gevierd. Eenabsolute noodzaak, want duurzaam denken enhandelen leidt, zeker in het begin, totspanningen. ‘Doen we ons werk dan niet meergoed?’, was een vaak gehoorde opmerking. Hetgaat in dit soort van trajecten niet om zakenbeter te doen, maar anders. Met oog voor deecologische én sociale impact. Duidelijkheidscheppen vormde het beste antwoord op despanningen die kwamen bovendrijven. Hetecoteam bestaat ondertussen niet meer omdatduurzaamheid deel is gaan uitmaken van onzecourante werking. Gelukkig kunnen we eenberoep doen op ons sectoroverschrijdendenetwerk. Naast de Afdeling Welzijn & LokaleEconomie, krijgen we ondersteuning vanuit deDienst Patrimonium. Op vaste tijdstippen krijgenonze techniekers een rapport met een overzichtvan ons energieverbruik. Verbruiken we meerdan gemiddeld, dan zoeken we samen naar eenoplossing. De monitoring zorgt voor eenblijvende aandacht voor duurzaamheid.

Welke ingrepen hebben jullie op het vlak vantechnieken doorgevoerd? We plaatsten lichtsensoren in de toiletten ennieuwe spoe lingen op het sanitair die veelminder waterverbruik tot gevolg hebben. Ookhier konden we rekenen op advies vanuit deDienst Patrimonium. Voor de aankoop van tech -nisch materiaal zoals ver sterkers, TV’s en

werktui gen wordt er steeds rekening gehoudenmet het energie label. Een belangrijk voorbeeld isonze investering in LED-verlichting. Vroegerwerd onze schouwburg verhuurd aan eeneenheidsprijs, en daar zat alles in: geluid,licht,… We merkten dat verenigingen daar nietecht rationeel mee omgingen en zonderverpinken 40, 50 à 60 theaterspots vroegen.Kortom, al vlug 50.000 watt voor een pro ductie6.De afgelopen vijf jaar hebben we geïnvesteerd inde aankoop van LED-parren die slechts 74 wattverbruiken. Een daling van ongeveer 95 %. Dusdiezelfde productie van 50.000 watt zakt naar3700. Vervol gens is ook het prijs beleidveranderd: de schouw burg verhuren we nu aan100 euro (ipv 500 euro) maar de huurder betaaltnu wel een aparte prijs voor de individueletechnieken: namelijk 10 euro per spot. Hetgevolg is dat de huurder veel rationeler na denktover welke belichting en andere technie ken échtnodig zijn. Het bijko-mende voordeel van deLED-parren is dat je er allerlei kleuren mee kanmaken. Een toneelvereniging of een harmoniekan met een twintigtal LED-spots al een knapeffect bereiken. Kortom, iedereen winnaar: onzetechnici hebben minder werk omdat ze minderspots moeten ophangen, een daling van hetenergieverbruik en een lagere factuur voor devereniging. Ook eigen professionele productiesmaken we grotendeels met LED-parren.

Hoe betrekken jullie de gebruikers van het ge bouw, en in ruime zin de inwoners, bij hetthema?Een mooi voorbeeld is het concept ‘FairtradeWedding’. Onder het motto ‘Trouwen is keuzesmaken!’ worden sinds 2010 koppels uitgedaagdom hun trouw op een eerlijke en duurzamemanier te plannen. De achterliggende gedachteis mensen bewust maken van fair trade en deduurzame mogelijkheden om hun feest teorganiseren. We ontwikkelden daarvoor eenonline ‘Fairtrade weddingplanner’ met

18

L O C U S

achtergrondinformatie, leuke tips, weetjes enverkoop punten zodat trouwers weten waar dealternatieven te vinden zijn7. Het huwelijk kan bijons in een polyvalente zaal plaats vinden enkoppels die dat wensen kunnen gebruik makenvan een eventplanner.

In hoeverre moet het programma van eencultuurhuis inspelen op maatschappelijkeproblemen en duurzaamheid in het bijzonder? Duurzaamheid is wat ons betreft meer danduurzaam omgaan met energiebronnen zoalswater, gas, elektriciteit… Ook in het programmadenken we na over het thema en proberen wehet debat te voeden. In 2008 hebben we heteinde van ons cultuur seizoen gevierd met een‘Duurzaam Eindfeest’. Sedert enkele jarenpresen teren we ook de reeks ‘Free Documen -tary’. Dat zijn gratis documentaires over actuelemaatschappelijke thema’s die telkens worden

in- en uitgeleid door een specialist ter zake.Samen met de gemeentelijke Afdeling Welzijn &Lokale Economie maken we de selectie. Zohebben we in het verleden films getoondzoals:‘Black Gold’ over de koffieteelt, ‘Let’s MakeMoney’ over de bedenkelijke situatie van onsbanksysteem, ‘Who Killed the Electric Car’ en ‘OurDaily Bread’ over hoe we omgaan met voedsel.Voor wat betreft de keuze voor beeldende kunsten film- en podiumprojecten werken we samenmet het Centrum voor Duurzaam Bouwen, Peopleof the Earth, Natuurpunt, Stichting LimburgsLandschap, Wereldplein Bokrijk, ART 27, Culturenin Beweging en Movin’ Grip. Het denken rondduurzaamheid wordt dus mee bepaald door eentiental organisaties die in onze omgeving actiefzijn. Het komt er ook op aan om zelf het goedevoorbeeld te geven. Na elke voorstelling krijgen

19

D U U R Z A A M H E I D I N H E T L O K A A L C U L T U U R B E L E I D

6 Een klassieke PAR-spot verbruikt ongeveer 1000 watt7 www.muze.be/fairtradeweddingplanner

20

L O C U S

onze artiesten geen geïm porteerde bloemenmeer, maar een sanseveria. Duurzaam en ludiek.En ook ons tweejaar lijkse kunsten festival CircoParadiso is uitgegroeid tot een groot én duur -zaam festival met een aanbod van FairTrade-producten.

Opvallend is dat jullie seizoensbrochureslechts vier bladzijden telt. Een bewuste keuze? Absoluut. We kiezen resoluut voor digitalecommunicatie en de verspreiding via onsnetwerk. Uiteraard behouden we de klassiekecommunicatiekanalen, maar we beperken depapieren communicatie. De gedrukte brochureis voor ons een teaser. Door de beperktedrukkosten kunnen we de brochure aan alleinwoners bezorgen, wat het bereik van onzecommunicatie alleen maar vergroot.

Als je terugkijkt op het afgelegde parcours, watzou je dan anders doen?We zouden wellicht in een vroegere fase hetMUZE-café betrekken. Sinds kort bieden ze FairTrade-producten aan. In het begin zorgde ditvoor spanningen, net omdat ze te weinigbetrokken waren. Ik zou ook meer onzeecologische keuzes willen uitdragen, al moet jehier realistisch in zijn. Zolang het huidigegebouw niet is aangepakt, zou dit voor hetbrede publiek niet geloofwaardg zijn. Zeker omdat veel mensen enkel oog hebbenvoor de ‘harde’ kant van het thema. Ons aanbod wordt nog te weinig in verbandgebracht met duurzaamheid. Soms pakken weer wel mee uit. Dit jaar wonnen we de‘FairtradeLimburg-toffee’ voor de sociaal-rechtvaardige en duurzame aspecten in onze

21

D U U R Z A A M H E I D I N H E T L O K A A L C U L T U U R B E L E I D

Eco-power• Duidelijke beleidskeuzes: duurzaamheid is

een kernwoord in het meerjarenplan van hetgemeentebestuur en één van de uitgangs -punten voor de uitbouw van de sociaal-artistieke werking van het cultuurcentrum.

• Integrale aanpak: zowel het gebouw, hetaan bod, als het personeel vormen voor hetcultuur cen trum bouwstenen om met hetthema aan de slag te gaan.

• Betrokkenheid van het voltallige personeel: het centrum nam de tijd om eerst een interndraagvlak te verwerven, alvorens concreteacties en een publieksaanbod uit te werken.

• Uitbouw van een sectoroverschrijdendnetwerk: de samenwerkingen metpartnerorganisaties versterken enondersteunen de eigen werking.

• Meten is weten: monitoring en bijsturingvan het energieverbruik worden ge -combineerd met resultaatsdoelstellingen.

• Brede benadering van duurzaamheid:aandacht voor ecologie én socialerechtvaardigheid.

Eco-challenge• De realisatie van een duurzaam gebouw:

geen makkelijke opgave in tijden vanbesparingen.

• De eigen ecologische keuzes kunnen meerworden uitgedragen: de inspanningen omde eigen praktijk te verduurzamen mogenmeer gedeeld worden met het publiek. Hetcultuurcentrum kan nog meer eenvoorbeeldfunctie opnemen voor het publiek.

• Het publieksaanbod kan worden verbreedmet linken naar de ruimtes uit de visieteksteco-cultuur (publiek-dialogische ruimte,leer- en ervaringsruime enverbeeldingsruimte).

Ste

rkW

erk

werking8. Het spreekt voor zich dat we dit breedhebben gecommuniceerd. Maar het kan wat mijbetreft nog beter. Van zodra de duurzameverbouwing achter de rug is, pakken we er meermee uit. Langs de andere kant vind ik het net dekracht van ons parcours dat we er de tijd voorgenomen hebben. Het duurt bijvoorbeeld evenvooraleer je een netwerk rond dit thema hebtopgebouwd. Mijn belangrijkste advies luidt danook: neem de tijd.

Een mooie tip om mee te eindigen. Hartelijkdank voor dit gesprek.

8 Meer weten over Fair Trade Limburg? www.fairtradelim-burg.be

Meer weten?Tom MichielsenDirecteur CC MUZEDekenstraat 403550 Heusden-Zolder011 80 80 98tom.michielsen@muze.be

22

L O C U S

Elk jaar verdwijnt er wereldwijd 13 miljoen hectare

bos, het equivalent van twee voetbalvelden per

seconde. En ondanks tal van beschermings maat -

regelen en grote aanplantacties lijkt het verlies aan

bos ook in Vlaanderen onstuitbaar.1 In 2011, tijdens

het internationaal jaar van het bos, nam de biblio -

theek van Kortrijk het initiatief om de urgentie van

het probleem onder de aandacht te brengen.

Project Boekenboom

Bibliotheek Kortrijk

23

D U U R Z A A M H E I D I N H E T L O K A A L C U L T U U R B E L E I D

Dankzij de bib…

De Kortrijkse bibliotheek koopt jaarlijks zo’n10.000 boeken aan. En hoewel lenen een duur-zaam proces is, wil de bib haar impact op hetmilieu zoveel mogelijk beperken. Daarom kreeg de Bibliotheekweek 2011 een bijzondereinvulling door de lancering van het project “Boekenboom”. Onder het motto “Dankzij debib wordt je ecologische voetafdruk kleiner“investeert de bibliotheek sindsdien de op-brengst van de tweedehandse boekenverkoop inde aanplant van bomen, de zogenaamde ‘boekenbomen’. De dienst leefmilieu adviseert de bib welkeboomsoort waar kan worden aangeplant. Op termijn zal er in de onmiddellijke omgevingvan elke buurtbibliotheek een boekenboomstaan. Om het project een extra impuls te geven,werd de tweedehandsverkoop in een nieuw

kleedje gestopt onder de naam Bib Bazaar.Samen met de Vereniging voor Bos in Vlaanderen(Bos +), het Agentschap voor Natuur en Bos enFreinetschool De Levensboom bedacht de biblio-theek tal van activiteiten om bij jong en oud deaandacht te vestigen op het verlies aan bos bijons en in het buitenland. De activiteiten starttentijdens de Week van het Bos en liepen tot in de Bibliotheekweek2. In de volwassenenafdelinghing bijvoorbeeld een tweedimensionale ‘boe-kenboom’ waar iedereen een post-it kon hangenmet zijn “Dankzij de bib”-getuigenis. Op de gla-zen voorgevel was er een post-it-boom te bewon-deren en de inkomhal werd voor de gelegenheidaangekleed met de echte bomen die na die weekwerden aangeplant. Enkele ruimtes in de bib kre-gen een facelift dankzij een fotoreeks van de be-kende natuurfotograaf Yann Arthus-Bertrand enin de lounge werden er doorlopend documentai-res over bossen vertoond (o.m. Green). De biblio-

1 Een mooi voorbeeld van een aanplantactie is ‘1 miljoen bomen’, een initiatief van Bos +, Groenhart en het Agentschap voor Natuur en Bos http://1miljoenbomen.be

2 Tweede en derde week van oktober 20113 Foto’s van het project: http://www.flickr.com/photos/bibliotheekkortrijk/tags/boekenboomproject/

24

L O C U S

theek zorgde ook voor infostandjes met boeken,folders en filmmateriaal over het thema3. En dankzij de expertise van Bos + en het Agentschap voor Natuur en Bos kon een digitaalplatform worden opgezet met interessant film-materiaal, info over bomen, etc.4.

De Levensboom organiseerde in het kader vande lessen wereldoriëntatie zowel op school alsin de bib twintig workshops over de ecologischewaarde van bossen en het verlies aan bosareaal.Doorheen de workshops werden zoveel mogelijklinken gelegd met de bibliotheekcollectie. Deleerlingen kwamen bijvoorbeeld filosoferen tus-sen de boeken, soldeerden gedichten op boom-stammen en leerden koken met materiaal uit hetbos. Onder begeleiding van de Koninklijke Acad-emie voor Schone Kunsten maakten de leerlin-gen als aanklacht tegen onnodig papierverbruikeen vloermozaïek uit verscheurde boeken. Maardoor een gebrek aan duiding kwam er onver-wacht kritiek van de bezoekers. Het kunstwerkwerd daarom vroegtijdig verwijderd.

Het project loopt over 5 jaar. De komende jarenworden er meer bomen aangekocht en in debuurt van ieder bibliotheekfiliaal aangeplant.

Er zijn bovendien plannen om projecten, voor-stel-lingen en lezingen van externe partners dieeen duidelijke link hebben met bomen én de bibliotheekcollectie, te labelen als ‘boekenboomapproved’. Voor de bibliotheek biedt dit hetvoordeel dat activiteiten van andere organisatiesgelinkt worden aan het eigen project. In ruil kun-nen partnerorganisaties gebruik maken van de

bibliotheekinfrastructuur en in-houdelijke ondersteuning van-uit de bib.

Meer weten?Karen DestoopBibliotheek KortrijkLeiestraat 308500 Kortrijk056 27 75 78karen.destoop@kortrijk.bewww.kortrijk.be/bibliotheek

van een collega“Kiezen voor duurzaamheid is geen evident verhaal. Je moet deplatgetreden paden durven verlaten en vooral open-minded zijn.Het onderwerp zorgt ook makkelijk voor controverse. Geefdaarom aan waarom je voor een bepaalde activiteit kiest. Kortom,zorg voor duiding. Even belangrijk is het binnenhalen vanexpertise. Werk samen met organisaties en verenigingen die thuiszijn in het thema. En geef het project de tijd en de ruimte om tegroeien.”

Karen Destoop – projectcoördinator

TIP

3 Foto’s van het project: http://www.flickr.com/photos/bibliotheekkortrijk/tags/boekenboomproject/4 Het platform werd na de Bibliotheekweek offline gehaald.

25

D U U R Z A A M H E I D I N H E T L O K A A L C U L T U U R B E L E I D

Eco-power• De bibliotheek maakt de bosproblematiek

kenbaar aan het brede publiek. De bib maaktgebruik van campagnes als de Week van hetBos en de Bibliotheekweek om van bij de starteen zo ruim mogelijk publiek te bereiken.

• De bibliotheek neemt de ecologischevoetafdruk van haar boekenaankoop onderde loep, onderneemt actie en betrekt haarklanten en bezoekers.

• Het project heeft een lange doorlooptijd(5 jaar) en krijgt hierdoor de kans om in dehoofden van het personeel, het publiek ende partners te groeien.

• De expertise van partners als hetAgentschap voor Natuur en Bos en Bos +versterkt de inhoud van het project.

• Door de samenwerking met Freinetschool DeLevensboom ontstaat een kruisbestuivingtussen cultuur- en milieu-educatie en wordthet educatieve aanbod van de bib en deschool verruimd.

Eco-challenge• De bibliotheek kan inzetten op andere

sociaal-ecologische uitdagingen,bijvoorbeeld de klimaatverandering of het ruimere transitieverhaal.

• De bibliotheek kan de banden met andere scholen aanhalen en een educatief pakketuitwerken op maat van de lessenwereldoriëntatie en/of biologie.

• De lange looptijd van het project biedtkansen voor een verdere integratie van deprojectinhoud in het lokaal milieubeleid.Een verdieping van de samenwerking met de dienst leefmilieu kan een versterking van de eigen positie betekenenin het gemeentelijke meerjarenplan.

Ste

rkW

erk

26

L O C U S

Van Klimaatneutraal tot Klimaatweek

1 Meer info over de sociaal-ecologische uitdagingen: Jones, P.T. en De Meyere, V., Terra Reversa. De transitie naar rechtvaardige duurzaamheid, Antwerpen, EPO, 2009

De opwarming van de aarde is één van de meest

urgente problemen waar de wereld vandaag en in

de toekomst mee te kampen zal hebben. Een

internationaal, wettelijk bindend klimaatakkoord

kan dit probleem aanpakken1. In de praktijk stelt

men echter vast dat dit proces bijzonder moeizaam

verloopt. En toch is er een parallelle beweging aan

de gang dat wel zeer hoopvol is. Daarbij worden

wereldwijd klimaatinitiatieven genomen vanuit

wijken, bedrijven, provincies en steden. In Europa

werd ondermeer het EU-burge meester convenant

opgesteld, waarbij ondertekenende steden en

gemeenten verbintenissen aangaan die de ambitie

hoger stellen dan de huidige EU-wetgeving . Ook in

Vlaanderen traden diverse steden toe tot dit

convenant, waaronder Leuven. Bovendien werden er

trajecten opgestart die nog verder gaan en

effectieve klimaatneutraliteit beogen.

30CC - Leuven

27

D U U R Z A A M H E I D I N H E T L O K A A L C U L T U U R B E L E I D

Leuven KlimaatneutraalLeuven heeft de ambitie om tegen 2030 nettogeen CO2 meer uit te stoten. Daarom starttemen begin 2012 onder het motto ‘Leuven Kli-maatneutraal 2030’ een transitieproces op3.Met een ambitieus bestuur, tal van vooruitstre-vende ondernemers, een toonaangevendeuniversiteit en een gemiddeld hoog opgeleidebevolking, heeft Leuven alle troeven in handenom een koploper te worden. In plaats van deklimaatuitdaging als een last te zien,beschouwt de stad de klimaatkwestie als eenongeziene opportuniteit. In een project vaneen jaar moet aan het einde van de rit een con-creet actieplan voorgesteld worden, dat wordtgedragen door de Leuvense politiek (over departijgrenzen heen), het Leuvense bedrijfsle-ven, de academische instellingen en de civiele

samenleving. Voor de financiering van ditsamenwerkingstraject wordt een beroepgedaan op een gezamenlijke inspanning vande stad, de universiteit en de bedrijfswereld4.Binnen dit proces neemt 30CC, het Leuvensecultuurcentrum, een trekkersrol op.

Van Klimaatforum tot KlimaatweekDuurzaamheid staat al een tijdje op de agendavan het cultuurcentrum, nog voor er sprake wasvan Leuven Klimaatneutraal. Koen Adams, artis-tiek leider van 30CC, reflecteert op de weg diehet cultuurcentrum heeft afgelegd en intoekomst nog wil bewandelen. “De redenwaarom we op dit thema inzetten, is omdat cul-tuur de kracht in zich heeft om verbeelding testimuleren, te emanciperen, kennis te delen entegendraadse analyses te maken”, zegt Koen.“En vooral dat laatste is essentieel willen we eenomslag in onze samenleving teweeg brengen.Cultuur kan nieuwe verbindingen leggen tussengemeenschappen en sectoren. Voor ons is hetdus een natuurlijke keuze om op dit thema in tezetten. Het culturele veld in Leuven bereikt ooksowieso een groot publiek en kan zo een breeddraagvlak creëren voor een duurzame transitie.Al van bij de eerste editie in 2010 bieden wedaarom ondersteuning aan het LeuvenseKlimaatforum. Het forum is een jaarlijkse dag diegeorganiseerd wordt door het brede midden-veld5. Het cultuurcentrum zorgt voor deinfrastructuur en neemt een deel van de commu-nicatie voor zijn rekening. 30CC maakt het forumdus mee mogelijk, het ondersteunt en coördi-neert waar nodig. Het strookt met wie we alscentrum willen zijn. We willen verbindend wer-

2 Tegen 2020 20% procent minder CO2-uitstoot. Meer info over de burgermeesterconvenant: www.burgemeestersconvenant.eu3 Transitie staat voor de overgang van de huidige naar een nieuwe samenleving, die een hoge levenskwaliteit combineert met een lage

milieu-impact en meer sociale rechtvaardigheid. Transitie is iets anders dan een geleidelijke aanpassing. Het is een structurelemaatschappelijke verandering. Een omslag van het ene model naar een andere.

4 Meer info over ‘Leuven Klimaatneutraal 2030’: www.leuven.be/klimaatneutraal5 Het Leuvens Klimaatforum is een organisatie van 11.11.11, Transitiestad Leuven, Transitie Wijgmaal, Transitie Bierbeek, Dialoog,

Voedselteams, Oxfam, Vormingplus, JNM, ACW, ABVV, 30CC, EVA, Masereelfonds, 3012WD en Jeugdcentrum Vleugel F.Meer info: www.leuvensklimaatforum.be.

28

L O C U S

ken en een platform aan-bieden. We bieden dusniet alleen fysieke ruimteaan, maar ook mentaleruimte voor debat, info engesprek.”

Na het eerste Klimaatfo-rum ondertekende de stadin mei 2011 het EU burge-meesterconvenant op het

MO*-klimaatdebat, dat onder - meer georgani-seerd werd door 30CC en het Masereelfonds.“Het betekende voor ons een doorstart naar deKlimaatweek die we toen in het najaar voor heteerst organiseerden. In tegenstelling tot het Kli-maatforum spelen we hierin een veelprominentere rol. Samen met kunstencentrumSTUK, het filmfestival Docville, de hogeschoolGroep T, de Bib en Jeugdcentrum Vleugel F wer-ken we een programma uit met tips voor eenduurzamer leven, interessante lezingen, docu’sen films, workshops, expo’s en voorstellingen.We bieden in de editie van 2012 ook een forumvoor Leuven Klimaatneutraal zodat de eerstestappen in dit proces aan het ruime publiekbekend kunnen worden gemaakt”, zegt Koen.“Dit jaar organiseren Ecolife en Core klimaatvriendelijke maaltijden in Alma. Docville, het inter-nationale documentaire filmfestival, presenteerteen uitgekiende selectie films rond duurzaam-heid en ecologie. In jeugdcentrum Vleugel Fontdekken kinderen alles over recycleren enwateronderzoek. Theatermaakster ManahDepauw laat Vlaanderen overstromen tijdens eenvoorstelling in het STUK. ‘Lees Meer!’, het boe-kenprogramma van 30CC en de Bib, zoomt in ophet klimaat6. En er is het derde Leuvense Klimaat- forum, waarmee de Klimaatweek eindigt. Meerdan vroeger wil het Klimaatforum een effectiefplatform zijn voor het debat tussen bewoners,bedrijven en politici. In 2012 zijn het immers

gemeenteraadsverkiezingen. De nieuwe verkoze-nen zullen Leuven moeten organiseren tijdens deeerste jaren van uitvoering van het klimaatplan2030. De vragen en voorstellen van de Leu ve -naars kunnen daarbij een richtingwijzer zijn.”

Op de vraag wat de kracht is van dit praktijkver-haal, is Koen duidelijk. “De sterkte is dat hetingebed zit in het ruimere Klimaatneutraal-tra-ject. We geven ruchtbaarheid aan de noodzaaktot transitie. De uitdaging ligt er in om niet bele-rend en met geheven wijsvinger uit de hoek tekomen, maar op inventieve en creatieve wijzemet de problematiek om te gaan. Het moet eenbegeesterend verhaal worden en dat is iets waarwe naar mijn gevoel in slagen. We maken alscultuurcentrum ook deel uit van het ‘ProjectManagement Team’ van Leuven Klimaatneutraal,waarin ondermeer het STUK zit. Dit houdt nietalleen in dat we inhoudelijk mee de regie voerenop het traject, maar samen met Netwerk Duur-zaam Leuven, de stedelijke dienst communicatieen STUK verantwoordelijk zijn voor de communi-catie om op die manier de betrokkenheid van debevolking te garanderen. Vandaar dat LeuvenKlimaatneutraal een plaats krijgt binnen de Kli-maatweek”, zegt Koen. “Maar dat kan nog beter.Leuven Klimaatneutraal zouden we nog meer alseen groene draad door onze acties moeten ver-weven en als een kans moeten aangrijpen omandere stadsdiensten warm te maken om samenwerk te maken van de transitie. Jammer genoegzijn tal van onze acties reeds ver op voorhandgepland. Het is bijzonder moeilijk om hier flexi-bel mee om te springen. Al verwacht ik wel datwe in de toekomst meer ruimte gaan kunnengeven aan transitie-initiatieven. Ik merk bijvoor-beeld dat duurzaamheid in onze organisatiesteeds meer aandacht krijgt. Zo is onze nieuweseizoensbrochure gedrukt met respect voor hetmilieu. Voor onze stafvergaderingen drukken wegeen papier meer, maar werken we met laptops

6 Het hele programma van de Klimaatweek vind je op: www.leuvenseklimaatweek.be en www.30CC.be

29

D U U R Z A A M H E I D I N H E T L O K A A L C U L T U U R B E L E I D

en beamers. En voor sommige activiteiten kie-zen we voor gerecycleerd materiaal. Onsecoteam is hierin een belangrijke sturende fac-tor. Momenteel worden de best practicesopgelijst en verzamelen we alle nuttige info. Westaan dus nog maar aan het begin, al merken wedat de draagvlak voor het thema groeit. Stilaanis er in alle personeelsniveaus een permanentdiscours ontstaan rond de noodzaak om opduurzaamheid in te zetten. Al is het geen makke-lijke opgave om aan de slag te gaan. We zijnimmers afhankelijk van het gecentraliseerdegebouwenbeheer. Investeringen in energiearmeinfrastructuur zitten ingebed in een globalereaanpak. Daarbij komt nog dat sommige vanonze gebouwen beschermde monumenten zijn,wat een duurzame renovatie bemoeilijkt.”, zegtKoen. “Maar er worden stappen in de goederichting gezet. Werken aan een duurzamesamenleving is een prioriteit voor het Leuvensestadsbestuur en dus ook voor ons. Sinds deopstart van Leuven Klimaatneutraal merk je eennieuwe dynamiek in onze stad. De bedoeling is

om blijvend te zorgen voor een plek waar hetleuk is om te wonen, te werken en te ontspan-nen, zonder verspilling van de natuurlijkehulpbronnen. Stap voor stap werken we daarsamen aan. Mijn belangrijkste tips aan collega’sluidt dan ook: durf de eigen organisatie waarnodig als ‘dienstverlenend’ op te stellen. Maakgebruik van stadsbrede trajecten en zorg ervoordat het thema leeft in de organisatie. Maak ereen transversaal thema van. En vooral: geefruimte aan het proces en durf mislukken.

Meer weten?Koen Adams, Artistiek leiderkoen.adams@leuven.beVeerle Van Schoelant, Programmator theater endans / veerle.vanschoelant@leuven.be30CC, Rijschoolstraat 4, bus 4 , 3000 Leuven016 23 84 27, www.30cc.bewww.leuvenseklimaatweek.be www.leuvensklimaatforum.bewww.leuven.be/klimaatneutraal

Eco-power• ‘Leuven Klimaatneutraal’ is een stadsbreed

verhaal waar zowel de stad, bedrijven,kenniscentra als het middenveld bijbetrokken zijn. Het cultuurcentrum werktactief mee aan het transitieproces enversterkt hierdoor haar eigen positie. De lokale netwerken creëren contexten voorde transitie naar een duurzame enrechtvaardige samenleving.

• 30CC maakt vanuit haar eigen sterktes,samen met een breed netwerk aan partners,de sociaal-ecologische uitdagingen kenbaaraan het brede publiek en stimuleert hetdebat.

• Het cultuurcentrum neemt eenvoorbeeldfunctie op door de ecologischevoet afdruk van haar werking te beperken. De acties worden intern gestuurd vanuit eenecoteam, wat het draagvlak voor het themavergroot.

Eco-challenge• Leuven Klimaat -neutraal biedt voor 30CCkansen om in detoekomst verder op hetthema in te zetten. Hetcultuurcentrum kanmeer aanzetten geventot debat en individueleen collectieve actie.• Het verder reducerenvan de ecologischevoetafdruk vormt eenhele uitdaging voor het CC, met name voor

beschermde gebouwen als destadsschouwburg.

Ste

rkW

erk

30

L O C U S

Het verlies aan biodiversiteit lijkt in Vlaanderen

onstuitbaar. De voorbije eeuw verloren we

planten en dieren met ronkende namen als

de mercuur waterjuffer, de ortolaan, fijn

goudscherm en het spiegeldikkopje.

De natuur staat onder druk door tal van factoren,

als pesticidengebruik en verlies aan open ruimte.

Samen met enkele partner organi saties gaat

de bibliotheek van Moorslede op zoek naar

een antwoord op deze uitdaging.

Een gesprek met bibliothecaris Luc D’Haene.

Kansen voor meer biodiversiteit

Bibliotheek Moorslede

Van waar komt het engagement om met debibliotheek op biodiversiteit in te zetten?Je zou het gerust een samenloop vanomstandigheden kunnen noemen. Vlak naast debib hebben we een tuin. Een ideale plek voor debezoeker om even te verpozen, een boek telezen,… Sinds 2010 richten we de tuinnatuurvriendelijk in.

Wat bedoel je precies met ‘natuurvriendelijk’?De meeste tuinen in Vlaanderen zijn wat wenoemen ‘groene woestijnen’. Door de veleuitheemse planten valt er voor dieren van bij onsweinig voedsel te rapen. De meeste vlinderskunnen bijvoorbeeld geen nectar uit uitheemsebloemen halen. Ze zijn er niet aan aangepast.Het vormt een groot probleem voor de

biodiversiteit in Vlaanderen en dat terwijl wemet onze tuinen een wezenlijk verschil kunnenmaken. Ze beslaan een veel grotere oppervlaktedan alle natuurreservaten in Vlaanderen samen.Door mijn vrijwillig engagement binnenNatuurpunt ben ik op zoek gegaan naarmanieren om onze Leestuin zodanig in te richtendat dieren er makkelijk voedsel kunnen vinden.

Hoe hebben jullie dit aangepakt?In samenwerking met de milieudienst hebbenwe nectarplanten voor vlinders en bijenaangeplant. Sinds februari 2011 staan er in deLeestuin ook een vogelvoederplaats en eengluurmuur opgesteld. We werken hiervoorsamen met het ‘Stad-Land-schap ’t West-Vlaamse hart’, een samenwerkingsverband

31

D U U R Z A A M H E I DI N H E T L O K A A L C U L T U U R B E L E I D

tussen negen steden en gemeenten van hetarrondissement Roeselare, en de provincieWest-Vlaanderen1. Het samenwerkingsverbandzet in op het versterken van de belevingswaardeen de omgevingskwaliteit van onze regio. Onder de noemer ‘Leve(n) de tuin!’ roept het ’t West-Vlaamse hart op om via particulieretuinen te werken aan de natuur en hetlandschap. Eén van de acties was het opstellen van demo voederplaatsen voor vogels. Die bestaattelkens uit één of meer voedertafels en eenvogelkijk wand of ‘gluurmuur’ van waarchter devogels kunnen worden geobserveerd. InMoorslede staan ze dus opgesteld in onze

Leestuin. Vooral kinderen kijken gefascineerdnaar het komen en gaan van vogels.

Hoe betrekken jullie kinderen nog bij jullieinitiatieven?Naar aanleiding van het Nationale TuinvogelTelweekend in februari 2012 organiseerden wevoor kinderen een eenvoudige kennismakingmet onze tuinvogels. Een ervaren vogelkennervan Natuurpunt gaf uitleg over de vogels diekinderen in hun eigen tuin kunnen waarnemen.Ze leerden de verschillende soorten ook kennendoor in de Leestuin van de bib de voedertafel teobserveren vanachter de gluurmuur. Voor onsheeft de Leestuin dus een educatieve functie.

1 Meer info via www.westvlaamsehart.be

32

L O C U S

Na de observatie staken de kinderen zelf de han -den uit de mouwen en knutselden ze eennest kastje ineen dat ze naar huis mochten mee -nemen. Ook de ouders en grootouders warenwelkom om de kinderen te helpen. En doordat zein de cursus leerden welke bomen en struikenvogels aantrekken werden ze uitge daagd omthuis verder aan de slag te gaan. Bovendienzorgden we voor een infostandje met boekenover natuur in de tuin. Voor de activiteit werktenwe samen met Natuurpunt, de groen dien st en despeelpleinwerking van de jeugd dienst.

Wat is de meerwaarde van natuuractiviteitenvoor jullie werking?Het versterkt ons maatschappelijke draagvlaken onze lokale relevantie. De aanpak zorgtbijvoorbeeld voor nieuwe samenwerkingen metnatuurorganisaties. Om dit te versterken willenwe een deel van onze educatieve werkingrichten op natuureducatie. En dat is, gezien deuitdagingen, een terechte keuze mijns inziens.Het neemt niet weg dat we hier in de toekomstnog verder in kunnen gaan door ook op anderevlakken het goede voorbeeld te geven, bijvoor -beeld rond interne milieuzorg. We nemendaar rond wel al enkele initiatieven. De com-pu -ters in de bibliotheek worden bijvoorbeelduitgeschakeld als we gesloten zijn. Maar wekunnen hier meer op inzetten, al stoten we ook

op grenzen. Het bibliotheekgebouw is onder -tussen meer dan 25 jaar oud. De structuur en debeperkte isolatie zorgen er voor dat er veelenergie verloren gaat. Voor mij blijft de publieks -werking voor dit thema wel het belangrijkste.Mensen moeten zich meer bewust worden vande mogelijkheden in hun eigen leefomgeving. Inde nabije toekomst zullen we daarom nog meerinsectenvriendelijke planten in onze tuinaanplanten en crea-workshops organiseren voorhet maken van bijvoorbeeld insectenhotels envlinder- en vleermuizen kasten.

Welke tips zou u aan collega’s geven die ookmet dit thema aan de slag willen gaan?Doe dit niet alleen! Spreek je netwerk aan enwerk samen met bijvoorbeeld de jeugddienst,milieudienst, jeugdverenigingen, scholen,natuur- milieverenigingen… Zorg ook voorrandactiviteiten die een langere tijd zichtbaarzijn in de bib voor alle bezoekers. Bijvoorbeeldeen tentoonstelling rond natuurfotografie, eententoonstelling over allerlei soorten nestkastjesof een fotowedstrijd voor het mooistenatuurhoekje van de gemeente. Leg telkens eenduidelijke link naar de mogelijkheden bij demensen thuis. Zowel in de woning, als de tuinzijn er heel wat ingrepen mogelijk.

Bedankt voor het gesprek.

33

D U U R Z A A M H E I D I N H E T L O K A A L C U L T U U R B E L E I D

Eco-power• De bib vertrekt vanuit haar eigen sterktes

en blijft trouw aanzichzelf. De bibliotheekgeeft ruimte aan natuureducatie en maaktook linken met de collectie.

• Door de aanplant van streekeigen bloemenen struiken wordt de biodiversiteit in deomgeving van de bibliotheek versterkt.

• De bibliotheek neemt een voorbeeldfunctieop. De Leestuin is een voorbeeld van eennatuurvriendelijke tuin. De initiatievenzetten bezoekers aan om actie teondernemen in de eigen leefomgeving.

• Het traject getuigt van een vernieuwendewisselwerking tussen cultuur- ennatuursector. De uitbouw van eensectoroverschrijdende samenwerkingversterkt en ondersteunt de werkingen vande betrokken partners.

Eco-challenge• De bibliotheek kan nog meer een

voorbeeldrol opnemen door ook in tezetten op interne milieuzorg. De duurzamekeuzes kunnen gedeeld worden met hetpubliek.

• De activiteiten kunnen aansluiten bij deleerplannen van bijvoorbeeld de lessenwereldoriëntatie in het basisonderwijs. De bibliotheek kan een eductief pakketover de biodiversiteitcrisis uitwerken, metworkshops, vertelmomenten en boeken -pakketten, zodat meer kinderen bij hetthema betrokken worden. De aanpak kanbovendien een hefboom zijn om meer(groot)ouders te bereiken en tot actie aan tezetten.

• Op termijn kan er binnen het aanbod vande bibliotheek ook aandacht gaan naarandere aspecten van de milieucrisis, zoalsde klimaatverandering.

Ste

rkW

erk

Meer weten?Luc D’Haene, BibliothecarisBibliotheek Moorslede, Iepersestraat 52A, 8890 Moorslede051 77 10 57, bibliotheek@moorslede.bewww.moorslede.be/bibliotheek

34

L O C U S

Pajottenland en Zennevallei is een

uitgestrekte groene regio aan de rand van

Brussel. ‘Weg van Klassiek!’neemt muziek-

en natuurliefhebbers mee naar

verrassende plekjes in de regio.

Cultuurregio Pajottenland-Zennevallei

Weg van Klassiek

35

D U U R Z A A M H E I D I N H E T L O K A A L C U L T U U R B E L E I D

Het festival is een initiatief van de projectver-eniging Cultuurregio Pajottenland-Zennevallei. De uitwerking van het festival is in handenvan de werkgroep ‘Klassiek in de regio Pajot-tenland-Zennevallei’1, die sinds 2009 onder-zoekt waar en hoe klassieke muziekverbinding kan helpen maken en mee beteke-nis kan geven aan de streek, de mensen en demuziek2.

De werkgroep bestaat ondermeer uit vertegen-woordigers van de cultuur- en gemeenschaps-centra Vlabra’ccent regio Pajottenland &

Zennevallei (onder andere CC Westrand uit Dilbeek, CC De Ploter uit Ternat en CC ’t Vondel Halle), Kasteel van Gaasbeek,Servais vzw, ‘Regionaal Landschap Pajottenland & Zennevallei’ en de provincieVlaams-Brabant. Het festival zet volop in opnetwerking door ook samen te werken met an-dere verenigingen en organisaties, zoals vzwZenne-Senne, die zich inzet voor de herwaar-dering en ontsluiting van de Zenne. ‘Weg vanKlassiek’ vormt voor deze vzw een manier omhet publiek opnieuw in contact te brengen metde rivier.

1 De projectvereniging is opgericht volgens de richtlijnen van het decreet intergemeentelijke samenwerking.In het samenwer-kingsverband participeren 13 gemeenten en de provincie Vlaams-Brabant.

2 De algemene doelstellingen, waar ook ‘Weg van Klassiek’ op inspeelt, zien er als volgt uit:> Zorgen dat er in de regio een kwalitatief aanbod klassieke muziek aanwezig is op aangepaste locaties.> Leemtes in stijlperioden en/of samenstellingen detecteren en al dan niet invullen.> De geografische spreiding en de spreiding in de tijd optimaliseren.> Klassiek als genre inbedden in een totaalbeleving.> Klassiek als pijler om een verschil te maken met andere regio’s. Kan klassiek een ‘streekproduct’ worden?> In de regio een volwaardige publiekswerking en –werving ontwikkelen rond klassieke muziek.

36

L O C U S

3 Een uitgebreid programmaoverzicht kan u terugvinden op www.wegvanklassiek.be

Festival van klassieke muziek en natuur Met het festival wil de werkgroep het overlegtussen lokale actoren en programmatoren rondklassieke muziek stimuleren en een project uit-werken met natuur en natuurbeleving als in-steek. Op intieme locaties worden de bezoekersverwend met concerten van binnen- en buiten-landse topmusici. Iets meer dan 700 mensenhebben tijdens de eerste editie in 2011 op diemanier de ‘Weg van Klassiek’ bewandeld, be-luisterd en geproefd. Een degelijke artistieke invulling, een goede omkadering en duur zaam-heid zijn de sleutelwoorden van het festival.

Artistieke invullingDe artiesten zijn telkens van een hoogstaandniveau en de gebrachte werken verwijzen zo-veel mogelijk naar de natuur, zoals de WaterMusic van Georg Friedrich Händel of het Kik-kerkwartet van Joseph Haydn3. De locaties zijnstuk voor stuk bijzonder: kastelen en kerken,een hoeve en een villa, meestal in een groeneomgeving, wat de natuurbeleving versterkt.

OmkaderingDe aandacht voor de natuur blijkt uit de gebrachte werken en de groene omgeving vande concertlocaties, maar komt verder tot uitdrukking in de omkadering. Het publiek kante voet, per fiets of per huifkar de afstand tussen de locaties af te leggen.Het Regionaal Landschap zorgt ervoor dateen ervaren natuurgids onderweg uitleg geeft over het landschap. En ook de maaltijden die het publiek aangeboden krijgt, maken deel uit van het concept. De deelnemers krijgen zoveel mogelijk streekproducten voorgeschoteld en kunnen zo kennismaken met het culinaire erfgoed van de regio. Een dergelijk conceptkomt pas optimaal tot zijn recht als het aantaldeelnemers beperkt blijft. Het doel van het festival is niet om zoveel mogelijk bezoekers te krijgen, maar om deboodschap uit te dragen dat klassieke muziekleeft en dat de natuur in de regio het beschermen waard is.

37

D U U R Z A A M H E I D I N H E T L O K A A L C U L T U U R B E L E I D

DuurzaamheidDe organisatoren streven ernaar om de ecolo-gische voetafdruk zo klein mogelijk te houdendoor uitsluitend te werken met recycleerbaarof afbreekbaar materiaal en met bio- en streek-producten. Alle drukwerk komt op FSC-papier,met een alcoholvrij drukproces en vegetaleinkt. De folder van het festival kan tegelijkdienst doen als affiche en de verdeling gebeurtvoornamelijk met de fiets of te voet. De bezoe-kers worden uitgenodigd om de auto zo veelmogelijk aan de kant te laten staan en zich opeen duurzame manier naar het festival te ver-plaatsen.

Meer weten?Steven Demesmaeker, Voorzitter werkgroep

programmator CC Westrand02 466 20 30steven.demesmaeker@westrand.be

Peter François, Coördinator festival0499 33 51 51info@wegvanklassiek.be

Fred Gillebert, Coördinator regionale samen-werking cultuur en jeugd Cultuurregio Pajottenland & Zennevallei0479 44 32 12fred.gillebert@vlaams-brabant.be

www.wegvanklassiek.be

Eco-power• De werkgroep vertrekt vanuit de kracht,

de sterktes en de uitstraling van de regioom via klassieke muziek een verhaal tevertellen over de regio. Het festival wendtklassieke muziek aan voor hetontwikkelen van streekidentiteit.‘Weg van Klassiek’ versterkt hetstreekbewustzijn door inwoners uit deregio in contact te brengen met hetlandschap. Het programma motiveert debezoeker om duurzamer om te springenmet het natuurlijke erfgoed in de regio.

• Vernieuwende wisselwerking tussen decultuur- en natuursector. De uitbouw vaneen sectoroverschrijdend netwerkversterkt en ondersteunt de werkingenvan de betrokken partners. Het aanbodgetuigt van een kruisbestuiving tussenbeide sectoren.

• De ecologische impact van het festivalwordt zo klein mogelijk gehouden.

co-challenge• De regionale samenwerking vormt een

kans om de inspanningen te verbreden enuit te diepen. Het samenwerkingsverbandkan een voortrekkersrol in de regioopnemen door de gemaakte ecologischekeuzes meer te delen met het publiek. De aanpak kan tal van lokale actoren,bijvoorbeeld verenigingen en lokalebesturen, inspireren om ook deze weg inte slaan. Ervaringsuitwisseling binnen hetsamenwerkingsverband kan een extrastimulans zijn.

• Het kunstaanbod kan verruimd worden.Kunnen lokale amateurkunstenaarsbijvoorbeeld uitgedaagd worden ommuziekstukken te schrijven over hetlandschap en de natuur van de regio? Op die manier kan men hetmaatschappelijk draagvlak verruimen enandere doelgroepen naar het festivalleiden.

Ste

rkW

erk

38

L O C U S

Vlaamse landschappen zijn cultuurlandschappen,

ontstaan door een eeuwenlange wisselwerking

tussen mens en natuur. Maar door de steeds verder

gaande industrialisering en urbanisering raakten

we de voorbije decennia steeds meer vervreemd

van het ons omringende landschap. In de zomer van

2009 leefde er in Herzele daarom het idee om een

beeldend kunstproject op te starten waarin het

landschap een centrale rol zou spelen. Zowel het

gemeentebestuur, als enkele inwoners wilden door

middel van kunst de banden aanhalen tussen mens

en natuur. Het landelijke Herzele, gelegen aan de

rand van de Vlaamse Ardennen, leende zich daar

perfect toe. Arpia vzw was geboren.

Arpia: kunst met landschap

Herzele

39

D U U R Z A A M H E I D I N H E T L O K A A L C U L T U U R B E L E I D

Arpia vertrekt vanuit de vaststelling dat mensenpas bewust worden van hun leefomgeving, als zevoelen dat het landschap (in haar ruimste bete-kenis) een deel is van hun leven. De vzw wil iedereen daarom op een andere manier naar hetlandschap laten kijken door via kunst de ver-schillende betekenislagen in het landschap blootte leggen. Arpia is een project dat nationale eninternationale kunstenaars uitdaagt om met hetlandschap creatief en met de nodige aandachtvoor de identiteit van het gebied aan de slag tegaan. Het kunstwerk versterkt zo de beleving vanhet landschap door ermee in dialoog te treden enhet verhaal ervan tot uitdrukking te brengen. Artistiek leider Luea Ritter wil met een transdisci-plinaire aanpak de aandacht vestigen op de samenhang tussen mens en natuur1.

Arpia krijgt financiële en logistieke steun van hetgemeentebestuur. Zo kunnen uitgenodigde kun-stenaars bijvoorbeeld bij de opbouw van hunwerken rekenen op de technische dienst. De gemeente is bovendien betrokken in het be-stuur van de vzw. Cultuurbeleidscoördinator JanHermans volgt als zakelijk leider niet alleen definanciën op, maar werkt ook aan een lokaal net-werk rond dit thema. Arpia doet daarnaast eenberoep op landschapsdeskundigen alsProf.Dr.Em. Marc Antrop (Universiteit Gent) omde integrale benadering van landschappen in de werking te integreren. Naast de ondersteu-ning vanuit de gemeente vond de vzw project-middelen via de provincie Oost-Vlaanderen enLEADER, een subsidiëringsprogramma voor plat-telandsontwikkeling.

1 Meer info over ‘land art’: http://nl.wikipedia.org/wiki/Land_art

40

L O C U S

De uitvalsbasis van Arpia is een oude steenbak-kerij aan de rand van Herzele waar tot in de jaren‘80 bakstenen werden geproduceerd van lokaalontgonnen leem. Arpia koos als rode draad vanhet project voor een permanent kunsttraject inen rond de oude steenbakkerij. Het werkt hier-voor samen met kunstenaars die via hun artis-tieke werk in dialoog willen gaan met hetlandschap. Het permanent toegankelijke en evo-luerende traject met beeldende kunst en klank-kunst wordt jaar na jaar verrijkt met nieuwewerken en omkaderd met tijdelijke tentoonstel-

lingen en diverse andere activiteiten. De site in-spireerde kunstenaars tot het maken van o.a.bakstenen menhirs vlak bij de steenbakkerij, diede relatie tussen het landschap en het mense-lijke ontginningsproces blootleggen. De kunste-naars spelen door de gebruikte materialen enhun ontwerp elk op een eigen en unieke wijze inop de diversie lagen van het landschap.

Elke zomer is de site het toneel van meer dan 20activiteiten. In de oude steenbakkerij gaat er tel-kens een binnententoonstelling door met werkvan kunstenaars uit verschillende disciplines –o.a. in situ-installaties, klank, beeld, film en mul-timedia. Daarnaast zijn er lezingen, brunches,workshops en wandelingen2. Steeds wordt de in-teractie met het landschap opgezocht, al wordthiervoor niet alleen gebruik gemaakt van artis-tieke invalshoeken. Zo werkte Arpia in samen-werking met het Regionaal Landschap VlaamseArdennen en de Vlaamse Landmaatschappij eenthemawandeling rond landbouw uit waarin de rolvan de landbouw in het landschap aan bodkwam. Samen met Natuurpunt Herzele organi-seerde de vzw ook een natuurwandeling in deomgeving. Dat deze meervoudigheid van hetlandschap en de manier waarop de kunstwereldhiermee kan omgaan belangrijk is, onderstreeptArpia door een samenwerking aan te gaan metHogeschool Gent en Universiteit Gent voor eenlandschapsinventarisatie in en rond de oudesteenbakkerij. De resultaten van dit onderzoekzullen de kunstenaars inspiratie opleveren voornieuwe kunstwerken.

Om kunst in de publieke ruimte te laten slagen iser ook draagvlak en betrokkenheid van de lokalebevolking nodig. De inbedding in het lokale net-werk is voor Arpia dan ook van groot belang. Erwordt bijvoorbeeld samengewerkt met de lokaleafdeling van Natuurpunt, het Regionaal Land-schap Vlaamse Ardennen en de dienst Milieu

2 Het volledige programma kan u terugvinden op www.arpia-art.be

41

D U U R Z A A M H E I D I N H E T L O K A A L C U L T U U R B E L E I D

Ste

rkW

erk

van de gemeente, de Heemkundige Kring enlandschapdeskundigen om een goede integratievan de kunstwerken met het landschap te kun-nen garanderen en ervoor te zorgen dat de kunst-werken ook voor de natuur een meerwaardekunnen bieden. Zo zijn de hutten langs het par-cours van Gilles Bruni daardoor niet alleen eenschuilplek voor mensen, maar ook voor tal vandieren.

Door het permanente karakter van de meestekunstwerken streeft Arpia er naar om de impactop het landschap te beperken. In de keuze vande materialen wordt met natuurlijke en/of ecolo-gisch verantwoorde materialen gewerkt. En voorhet permanente traject wordt er zonder elektro-nica gewerkt. Arpia probeert de ecologischevoetafdruk van haar evenementen ook zo kleinmogelijk te houden. Er wordt bijvoorbeeld gesor-teerd – zowel tijdens de productiefase als tijdensde brunches. Ook het afval van het publiek wordtgescheiden. En voor verplaatsingen van kunste-naars, gasten of voor prospectie wordt, als hetenigszins kan, met de trein gereisd. Om het druk-werk te beperken verkiest men online communi-catie. Het resterende drukwerk gebeurt bij eenlokale drukker op FSC-papier met ecologischeinkt. Voor de drankvoorziening kiest men voor lo-kale brouwers of wijnhandelaars. De koffie komtvan een lokale koffiebranderij en de fruitsappenen thee worden in de lokale biowinkel gekocht.Voor de hapjes en catering wordt er met bio- enstreekproducten gewerkt en voor de inrichtingvan de lounge aan de ingang van de steenbakke-rij werd er een partnerschap aangegaan met dekringloopwinkel van de regio.

Meer weten?Jan Hermans, Cultuurbeleidscoördinator HerzeleZakelijk leider Arpia vzwMarkt 20, 9550 Herzele, 053737434, jan.hermans@herzele.bewww.arpia-art.be

Eco-power• Integrale benadering van landschappen: niet

alleen de ecologische waarde, maar ook deerfgoedwaarde krijgt een plek in het project.Arpia kiest ook voor een vernieuwendewisselwerking tussen cultuur- ennatuursector. De uitbouw van eensectoroverschrijdend netwerk versterkt enondersteunt de werkingen van de betrokkenpartners.

• Het project brengt de inwoners uit de regioweer in contact met het landschap. Meeraandacht voor deze cultuurlandschappen,zorgt voor een duurzame bescherming eneen verhoogd gevoel van streekbewustzijnen –identiteit. Streekidentiteit is wat mensenbindt met elkaar en met het landschapwaarin ze leven. Door inwoners samen tebrengen rond een thema in hun nabijeomgeving maken ze zich hun streek meereigen.

• Duurzame organisatie: de voetafdruk van dewerking wordt zo laag mogelijk gehouden.

Eco-challenge• De duurzame keuzes kunnen verder geïnte -

greerd worden in het lokaal cultuurbeleid,bijvoorbeeld door de ecologische impact vanandere cultuurevenementen in de gemeenteook te beperken.

• Door nog meer in te zetten op andere kunst -vormen, naast beeldende kunst en klank -kunst, kan een breder publiek aangesprokenworden.

• Het project heeft op lange termijn te weinigstructurele middelen. Na het stopzetten vande projectsubsidies, zal op zoek moetenworden gegaan naar nieuwe middelen.

42

L O C U S

Over compostmeesters en kunst in de publieke ruimte

GC De Ster – Willebroek

43

D U U R Z A A M H E I D I N H E T L O K A A L C U L T U U R B E L E I D

De gemeente maakte van duurzaamheid eenbeleidsprioriteit. Bij de start van de legislatuurondertekende het bestuur daarom het ‘LokaalKyotoprotocol’ van de Bond Beter Leefmilieu.Het protocol is een engagementsverklaringwaarin de gemeente zich ertoe verbindt omeen lokaal klimaatbeleid op te zetten, of in hetgeval van Willebroek, verder te zetten en teverscherpen2. Onder impuls van de milieu-dienst en de duurzaamheidsambtenaar kwa-

men er energie-audits voor de gemeentelijkeinfrastructuur en bij nieuwbouw en verbouwin-gen wordt voortaan onderzocht welke maatre-gelen kunnen worden genomen om energie tebesparen. Daarnaast zijn er ook sensibilise-ringscampagnes naar het brede publiek en hetgemeente personeel. Om milieuvriendelijkeverplaatsingen naar het werk en tijdens dewerkuren aan te moedigen werden bijvoor-beeld enkele dienstfietsen aangekocht.

Willebroek en water: de twee zijn onlosmakelijk

met elkaar verbonden. De gemeente ligt aan het

kanaal Brussel-Schelde in het zuiden van de

provincie Antwerpen en telt 24.500 inwoners.

De 'Brug van Willebroek' en het Fort van Breendonk

zijn wellicht de meest bekende monumenten.

De centrale, goed bereikbare ligging op de as

Antwerpen-Mechelen-Brussel, maakte van

Willebroek een eerder residentiële gemeente.

En door de groeiende verstedelijking kwam niet

alleen de open ruimte onder druk te staan, maar

werd ook het sociale weefsel aangetast.

Sinds haar aantreden in 2007 is het daarom

de ambitie van het bestuur om van Willebroek

een ‘groene, levendige, ondernemende en

zorgzame gemeente te maken’. Inspraak,

betrokkenheid en een wijkgerichte aanpak lopen

als rode draden door het beleid.1

1 Het gemeentelijk beleidsplan 2007-2012 kan u terugvinden op: www.willebroek.be/nl/188/collections/287/beleidsplannen.html 2 Lokaal Kyotoplan: www.willebroek.be/nl/content/1671/lokaal-kyotoplan.html

44

L O C U S

Het protocol betekende een doorstart voorduurzame ontwikkeling in de gemeente.

Duurzaamheid in Gemeenschaps-centrum De SterDe gemeentelijke inspanningen op het vlakvan duurzaamheid beïnvloeden ook het ge-meenschapscentrum. In het verleden werd bij-voorbeeld deelgenomen aan de ‘DikkeTruiendag’ om de CO2-uitstoot van het cen-trum te beperken. Maar buiten de campagne-periodes worden, ondermeer door hetontbreken van een interne verantwoordelijke,weinig initiatieven genomen om bijvoorbeeldhet energieverbruik te beperken. Binnen deprogrammatie komt het thema af en toe aanbod. In 2009 werd bijvoorbeeld de ecologischetheatervoorstelling ‘Tegen de lamp’ van DimitriLeue en Steven Vromman geprogrammeerd3. Inde loop van 2013 wordt ook gestart met deduurzame verbouwing van het centrum en erzijn plannen om in de polyvalente zaal over teschakelen naar LED-verlichting. Ook in de projectwerking is er aandacht voorduurzaamheid. Vooral de biodiversiteitstorenin het kunstintegratieproject ‘Willebroe’spreekt tot de verbeelding.

Willebroe: Met de K van KunstHet gemeenschapscentum kent een traditie inhet opzetten van projecten rond hedendaagsebeeldende kunst. Het centrum kiest voor eengediversifieerde aanpak, met bijzondere aan-dacht voor participatieve en gemeenschaps-vormende processen. Er wordt ruimte gegevenaan zowel professionele kunst als amateur-kunsten. Naast een leidraad voor kunstaan-koop, een sectorale adviesraad voor dekunsten en een tentoonstellingsaanbod metaandacht voor lokaal talent, komt de vernieu-wende aanpak het meest naar voor in het pro-ject ‘Willebroe’ dat eind 2012 wordt afgerond.In plaats van lukraak kunstwerken aan tekopen of via schenking te aanvaarden en ver-volgens uit te kijken naar een geschikte plekvoor het kunstwerk, koos GC De Ster er in 2007voor om met dit project de rollen om tedraaien. Aan de hand van een open oproep konelke inwoner, vereniging of buurtcomité, eendeelnameformulier indienen en zo een plekkiezen voor een nieuw te ontwerpen kunst-werk. Van de 19 ingediende voorstellen wer-den door een professionele jury vijf plekkenweerhouden voor uitvoering. De jury hield hier-bij rekening met de motivering, de haalbaar-

3 Meer info: www.indymedia.be/index.html%3Fq=node%252F33258.html

45

D U U R Z A A M H E I D I N H E T L O K A A L C U L T U U R B E L E I D

heid en de mate waarin de plek gebaat is meteen kunstwerk. Eén van de gekozen locaties is de vaste stekvan de ‘compostmeesters’: het wijkcompos-teerpark in Willebroek-Zuid. Elke week zetteneen tiental vrijwilligers er zich in om de com-posteertechnieken en het kringlooptuinierenaan de bevolking te demonstreren. Na hun se-lectie gingen de compostmeesters samen metvzw De Nieuwe Opdrachtgevers, die instaanvoor de artistieke bemiddeling, op zoek naarde meest geschikte kunstenaar voor hun plek.Samen met hen formuleerden ze ook de con-crete opdracht voor de kunstenaar. De com-postmeesters wilden samenwerken metiemand die de biologische processen van hetcomposteren op een artistieke manier zicht-baar kon maken. Ze hoopten bovendien methet kunstwerk meer bekendheid te geven aanhet wijk-composteerpark en de banden met deomliggende mulitculturele buurt aan te halen.Na een intense zoektocht vonden ze een ge-schikte kunstenaar: Angelo Vermeulen. Zijnwetenschappelijke roots (dokter in de biologie)in combinatie met zijn participatieve maniervan werken, gaven de doorslag. De bestaande‘wriemeltoren’ van de compostmeesters, eentorenconstructie met composteermateriaal ennestgelegenheid voor insecten, gaf de kunste-naar inspiratie voor zijn eerste ontwerpen.Samen met de compostmeesters en architectKris Mys evolueerden de voorstellen na ver-schillende overlegmomenten van een nieuwewriemeltoren naar een ‘biodiversiteitstoren’.De toren moet niet alleen een baken voor decompostmeesters en de omliggende buurtworden, maar moet ook een verrijking beteke-nen voor de natuur. De ellipsvormige torensteunt daarom op vijf kernbegrippen4:

Recyclage: de toren zal gevuld worden metgroen restmateriaal om allerlei dieren aan tetrekken. Naast dit recyclagemateriaal zullenook levende planten aan de toren wordentoegevoegd.

Biodiversiteit: de combinatie van droge mate-rialen en levende planten en een bewust spelvan licht en schaduw moeten een zo grootmogelijke planten- en dierenrijkdom garan-deren. Dit verschijnsel refereert ook symbo-lisch aan de kleurrijke buurt waar hetkunstwerk opgetrokken wordt.

Compostering: De constructie van zes verrol-bare composteerbakken, die in de basis vande toren kunnen worden geschoven, illustre-ren het composteerproces. Elke zes wekenwordt een volgende stap van het proces op-gestart zodat het volledige proces aan de be-zoekers kan worden getoond.

Waterrecuperatie: dankzij de opvang van he-melwater van een nabijgelegen woonblokkan de toren bevloeid worden. De toren en debuurt zijn symbolisch met elkaar verbonden.

Duurzame energie: via zonne-energie wordthet gerecupereerde regenwater opgepompt.Een zichtbaar watercirculatiesysteem vanvaten en slangetjes bevloeit alle comparti-menten van het bouwwerk.

Om het draagvlak voor het kunstwerk te ver-groten, willen de kunstenaar en de compos-meesters de buurtbewoners nauw bij hetbouwwerk betrekken. Angelo Vermeulen en decompostmeesters kregen hiervoor ondersteu-ning van de dienst samenlevingsopbouw. Eenconcrete stap naar de buurt was bijvoorbeeldde organisatie van een infomoment in het com-posteerpark. Aan de hand van uitvergrote ont-werptekeningen maakten de mensen uit de

4 Meer info over het ontwerp op www.willebroekunst.be

46

L O C U S

buurt kennis met de geplande biodiversiteits-toren. In een latere fase worden de plantenvoor het kunstwerk ook samen gekozen.

Deze projectaanpak heeft een hoog prijs-kaartje. Om extra middelen te zoeken werd hetproject voorgesteld aan bedrijven als Indaver.Dit internationale bedrijf, met onder andereeen vestiging in Willebroek, biedt kwalitatieveen duurzame oplossingen voor het afvalbeheervan industriële bedrijven en openbare overhe-den. Indaver werd aangenaam verrast door hetkunstproject en verklaarde zich bereid om derealisatie van de biodiversiteittoren financieelte ondersteunen.

Naar alle waarschijnlijkheid wordt de biodiver-siteitstoren in het najaar van 2012 opgeleverd.

Meer weten?Griet Ivens, CultuurdienstTorenstraat 6, 2830 Willebroek03 860 97 91cultuur@willebroek.be

www.willebroekunst.bewww.denieuweopdrachtgevers.bewww.kunstindepubliekeruimte.be

47

D U U R Z A A M H E I D I N H E T L O K A A L C U L T U U R B E L E I D

Eco-challenge• Integrale aanpak: zowel het gebouw, het

aanbod, als het personeel vormenbouwstenen om met het thema aan deslag te gaan. - Het thema zou in de programmatie vanhet gemeenschapscentrum meer ruimtekunnen krijgen, met linken naar deruimtes uit de visietekst eco-cultuur(publiek-dialogische ruimte, leer- enervaringsruime en verbeeldingsruimte). - Duurzaamheid kan ook geïntegreerdworden in de bestaande projecten doorbijvoorbeeld bij toekomstigekunstprojecten de ecologische voetafdruken de meerwaarde voor de biodiversiteitop te nemen in de selectiecriteria.

- De betrokkenheid van het personeel kanversterkt worden door een internetrekker aan te duiden, eventueelaangevuld met een ecoteam. Het themamoet een gedeeld verhaal worden wil hetkans tot slagen krijgen.

• Aandachtspunt in de case van decompostmeesters: buurt blijvendbetrekken. Wat kan de rol van cultuurhier in zijn? Zijn er mogelijkheden voorlocatietheater met linken naarcomposteren, buurttuintjes,…. Kan het project, in een eventueelaangepaste vorm, ook in andere buurteneen plaats krijgen?

Ste

rkW

erk

Eco-power• Duurzaamheid is een beleidsprioriteit voor

het gemeentebestuur. Het geeft een kadervoor de eigen initiatieven.

• GC De Ster heeft beginnende ervaring methet verlagen van de ecologischevoetafdruk van de werking. Er is eenvoedingsbodem om er verder mee aan deslag te gaan.

• Willebroe, case compostmeesters:- Participatie van betrokken groep enbuurtbewoners: van voorstel tot realisatie.Hierdoor ontstaat een kwaliteitsvol,gedragen en lokaal relevant kunstwerk. - De gemeente geeft ruimte aan deopdrachtgevers om een eigen invulling tegeven aan het kunstwerk. De aanpakstimuleert en waardeert de duurzame enecologische werking van de compost -

meesters. Het kunstwerk is een voorbeeldvoor een vernieuwende aanpak rondrecyclage, composteren, water recup eratie,biodiversiteit en duurzame energie.- Vernieuwende, kwalitatieve omgang metde publieke ruimte: het kunstwerk werdvormgegeven met respect voor de natuuren de omliggende buurt. Het versterkt debiodiversiteit én de sociale banden tussende bewoners en de compostmeesters. - Sectoroverschrijdende partnerschappen:dankzij de expertise van en wisselwerkingtussen de partners, compostmeesters ende kunstenaar ontstaat kunst met eenecologische én sociale impact.- Het project kreeg de tijd om te groeien (5 jaar!), waardoor het effect ook na afloopvoel- en zichtbaar zal blijven.

48

L O C U S

49

D U U R Z A A M H E I D I N H E T L O K A A L C U L T U U R B E L E I D

Duurzame ontwikkeling als gemeentelijk beleidskaderHeist-op-den-Berg, gelegen in het zuiden van de Antwerpse Kempen, telt iets meer dan40.000 inwoners. Ondanks de sterke bevol -kings toename heeft de gemeente haar agrarischuitzicht kunnen behouden. Maar de resterendeopen ruimte zal de komende decennia onderdruk komen te staan. Enkele prognoses sugge-reren zelfs een bevolkingstoename met meerdan 10.000 inwoners1. Om de leefbaarheid vande gemeente ook in de toekomst te garanderenwil het bestuur een beleid voeren, dat rekeninghoudt met de principes van duurzame ontwikke-ling. Ze schenkt hierbij niet alleen aandacht aande ecologische invalshoeken, maar ook aan hetsocio-economische luik. De gemeente streefteen ontwikkeling na die de kwaliteit van de leef-omgeving verbetert, die sociaal rechtvaardig is,die de draagkracht van ecosystemen niet over-schrijdt en die steunt op de actieve participatievan de bevolking2. Op lange termijn is het debedoeling dat deze principes voor het beleid opelk bestuurlijk niveau een leidraad worden3.

De gemeente wil bovendien het goedevoorbeeld geven door met haar eigen diensteneen intern milieuzorgsysteem uit te bouwen4.Tijdens recepties, grotere evenementen, verga-deringen en ontvangsten wordenwegwerpmaterialen geweerd. En bij het ontwerpvan nieuwe gemeentelijke gebouwen houdt menrekening met de principes voor duurzaam bou-wen. Om een echt duurzame ontwikkeling teverwezenlijken wil het bestuur een zo breedmogelijk draagvlak creëren. Niet alleen degemeente maar ook de industrie, onderwijs,instellingen, verenigingen… worden uitgedaagdom te participeren. De jeugddienst ondersteuntbijvoorbeeld jeugdverenigingen met een extrasubsidie indien ze bij nieuwbouw of verbouwingduurzame maatregelen zoalsregenwatergebruik, spaardouchekoppen, ener-giezuinige verwarming, … integreren in hetontwerp. Sinds oktober 2011 is er eenduurzaamheidskrant, met tips voor het bredepubliek om bijvoorbeeld energie te besparen ofduurzaam te (ver)bouwen5. Het krantje wordtook gebruikt om de gemeentelijke inspanningen

Duurzaamheid in CC en bib

Heist-op-den-Berg

1 Citymarketingplan ‘Heist-op-den-Berg 2020’, 2007: http://www.heist-op-den-berg.be/Beleid-en-planning-economie-Beleid-en-planning-economie_2.html

2 Inspiratie haalde de gemeente uit de definitie van duurzame ontwikkeling naar aanleiding van de VN-Conferentie in Rio de Janeiro in1992: ‘Duurzame ontwikkeling is een ontwikkeling die tegemoet komt aan de noden van het heden zonder de mogelijkheden in gedrang te brengen van de toekomstige generaties om in hun behoeften te voorzien.’ (cf Milieu beleids plan 2007-2013, p 65.

3 Milieubeleidsplan 2007-2013: http://www.heist-op-den-berg.be/Beleidsdocumenten-Beleidsdocumenten_8.html 4 ‘Beleidsnota 2012’: http://www.heist-op-den-berg.be/Beleidsdocumenten-Beleidsdocumenten.html5 Meer info: http://www.heist-op-den-berg.be/Duurzame-ontwikkeling.html

50

L O C U S

aan het brede publiek te communiceren. Hethele proces wordt aangestuurd door de duur-zaamheidsambtenaar van de milieudienst.

Duurzaamheid in bib en CC Het gemeentelijke beleid rond duurzame ontwik-keling is ook voelbaar binnen de bibliotheek enhet cultuurcentrum. Beide organisaties liggenop een boogscheut van elkaar op het centraalgelegen ‘Cultuurplein’. Wat meteen in het oog springt is de uitbreidingvan CC Zwaneberg in 20106. Bij het ontwerpwerd aandacht besteed aan de principes vanduurzaam bouwen. Het globale isolatieniveauvan het gebouw zit ver boven het gemiddelde7.Bij de uitvoering van de bouwwerken werd ookmaximaal gebruik gemaakt van duurzaam geëx-ploiteerd (FSC-gelabeld) hout. Dit is ondertussenstandaard opgenomen in alle bestekken in degemeente. Om de akoestiek van het gebouw teverbeteren koos het architectenbureau voor eenbetonbouw. Niet de meest ecologische keuze,maar de 30 cm dikke muren zorgen samen metde isolatie wel voor een aangenaam en stabielbinnenklimaat. De ruimtes hoeven enkel ’snachts opgewarmd te worden en tijdens dezomermaanden blijft de warmte buiten. Er isdaardoor geen airco in de nieuwe podiumzaalnodig. Daarnaast wordt het regenwater opge-vangen en gebruikt voor de toiletten. Vlak naast

het CC komt er in de loop van 2012 ook het eer-ste oplaadpunt voor elektrische voertuigen in degemeente. Om de hoogoplopende energiekosten in hetverouderde bibliotheekgebouw de baas te blij-ven, werden enkele kleine ingrepen gedaan,waaronder de herstelling van het lekkende dak. Onder impuls van de duurzaamheidsambtenaarzijn er in de bibliotheek en het cultuurcentrumook andere maatregelen genomen om de ecolo-gische impact van de werking te beperken. Inplaats van plastic bekertjes worden tijdens ver-gaderingen glazen en tassen gebruikt en allekopieën en briefwisselingen gebeuren op papiermet FSC-label. De programmabrochure van hetCC zal vanaf 2012 ook op duurzaam papiergedrukt worden. En voor de catering doet debibliotheek een beroep op de plaatselijkeOxfam-wereldwinkel. Drie gemeentelijke gebou-wen, waaronder de bibliotheek, namen vannovember 2011 tot april 2012 deel aan de cam-pagne ‘werKlimaat’ van de provincieAntwerpen8. Aan de hand van maandelijkse tipsvan de milieudienst werden de personeelsledenuitgedaagd om samen energie te besparen. Omhet enthousiasme aan te wakkeren en de cam-pagne op te volgen, werd er een interneverantwoordelijke aangesteld. Duurzaam woon-werkverkeer wordt door degemeente gestimuleerd door jaarlijks mee te

6 In ‘Dossier 3’ van het team Vlaams Bouwmeester staat een artikel over CC Zwaneberg:http://www.vlaamsbouwmeester.be/files/e6835e05aab64ad19da481f5f6753cec.pdf

7 Het gebouw heeft een K-waarde van 25. 8 Meer info:

www.provant.be/bestuur/departementen/leefmilieu/dienst_duurzaam_mili/ondersteuning_gemeen/campagnes/werklimaat

51

D U U R Z A A M H E I D I N H E T L O K A A L C U L T U U R B E L E I D

doen aan de ‘Ik Kyoto’-campagne van BondBeter Leefmilieu9. Gedurende 13 weken sprokke-len werknemers de duurzamependeldagen bijeen. En met succes, want debetrokkenheid van de bibmedewerkers zorgt ervoor dat ze telkens koploper zijn in degemeente. Heist-op-den-Berg neemt ook deelaan de actie ‘Met belgerinkel naar de winkel’ dieduurzame mobiliteit promoot10. Fietsers en wan-delaars kunnen in de bib stempeltjesverzamelen en met een volle spaarkaart makenze kans op tal van prijzen. Sinds 2010 heeft debibliotheek ook een dienstfiets met boodschap-pentrolley om makkelijk en duurzaam boeken tevervoeren van de boekhandel naar de bib, en

tussen hoofdbib en uitleenposten. Voor enkeleactiviteiten wordt, ondermeer door de Bibbelde-zen, gebruik gemaakt van een bakfiets. Despaarkaarten voor klassen die de bibliotheekaanbiedt, worden door hen gepromoot11. In eenkleurrijk pakje, gewapend met humor en fijneboeken, gaan ze op stap met de fiets. Op diemanier promoten ze niet alleen lezen, maar ookduurzaam vervoer.

En ook in het aanbod krijgt duurzaamheid,vooral in het cultuurcentrum, stilaan een plek. Insamenwerking met de milieuraad organiseerdehet cultuurcentrum bijvoorbeeld een voorstel-ling van de film ‘An inconvenient truth’. En in

9 www.ikkyoto.be 10 www.belgerinkel.be11 De spaarkaart daagt kinderen uit om te lezen. Per boekgenre is een sticker ontworpen die op de boeken wordt aangebracht. Wanneer

kinderen één van deze boeken lezen, krijgen ze een sticker van de leerkracht. Als een klas alle stickers bij elkaar heeft gespaard, komende Bibbeldezen langs in de klas om een leesbevorderend spel te spelen.

52

L O C U S

Meer weten?CC Zwaneberg BibliotheekJan Bourgeois Anja GevaertDirecteur BibliothecarisBergstraat z/n Berkenstraat 32220 Heist-op-den-Berg 2220 Heist-op-den-Berg015 25 07 70 015 24 57 44jan.bourgeois@zwaneberg.be bibliothecaris.bibheist@bibliotheek.be

2009 programmeerde het CC de voorstelling‘Tegen de lamp’ van Dimitri Leue. Naar aanlei-ding van deze voorstelling werd een kledingruilgeorganiseerd. Aan de toeschouwers werdvooraf gevraagd om enkele herbruikbare kle-dingstukken mee te brengen die werdenopgehangen in de inkomhal van het cultuurcen-trum. Na de voorstelling werden diegenen dieeen kledingstuk hadden meegebracht uitgeno-digd om te gaan ‘shoppen’ en een ander

kledingstuk mee naar huis te nemen. Tijdens de11.11.11-campagne organiseert het cultuurcen-trum ook telkens een voorstelling waarvan 1 euro per bezoeker naar 11.11.11 gaat. De voor-stelling wordt samen met de lokale11.11.11.-afdeling geselecteerd. Gelijktijdig orga-niseerde de Noord-Zuiddienst van de gemeente,in samenwerking met enkele scholen, tijdens decampagne van 2011 een tentoonstelling over deklimaatcrisis in de bibliotheek.

53

D U U R Z A A M H E I D I N H E T L O K A A L C U L T U U R B E L E I D

Ste

rkW

erk

Eco-power• De gemeente formuleerde een brede visie op

duurzame ontwikkeling die doorsijpelt naaralle diensten.

• Het gemeentebestuur koos voor een duur -zame uitbreiding van het cultuurcentrum.

• Gemeentediensten kunnen advies inwinnenbij de milieudienst over de duurzaamheidvan projecten of raad vragen over duurzameoplossingen voor problemen. De milieudienst stimuleert de gemeente -diensten en de bevolking voor deelname aancampagnes als ‘Ik Kyoto’.

• Het thema krijgt een plek in het aanbod.De bibliotheek en het cultuurcentrumorganiseren en faciliteren infoavonden,theatervoorstellingen, tentoonstellingen,…

• Er is bij het personeel betrokkenheid enenthousiasme om het thema verder op tepakken.

Eco-challenge• De eigen initiatieven worden nog sterker als

ze een centrale plaats innemen in dejaaractieplannen en ingebed worden in hetgemeentelijke beleid rond duurzameontwikkeling. Op die manier versterken hetcultuurcentrum en de bibliotheek ook hunpositie in de nieuwe meerjarenplanning.

• Het thema biedt kansen om de samen -werking tussen het cultuurcentrum en debibliotheek te versterken en verder tebouwen aan een sectoroverschrijdendnetwerk. Zo kan er voor campagnes als deBibliotheekweek en de Jeugdboekenweekgezocht worden naar mogelijke linken metnatuur- en milieu-educatie. (Bijvoorbeeldeen voorleesmoment over bedreigde plantenen dieren in de eigen gemeente in com -binatie met natuurbeheer.) Er kan hiervoorsamengewerkt worden met de milieudienst,de scholen en/of het Regionaal LandschapRivierenland.

• De eigen inspanningen rond duurzaamheidkunnen meer zichtbaar gemaakt worden.De bibliotheek en het cultuurcentrumkunnen een voorbeeldfunctie opnemen voorhet brede publiek.

• Het huidige eco-aanbod kan uitgebreidworden met initiatieven die inspelen opactie en toekomstverbeelding. Inspiratie kangevonden worden in de drie ‘ruimtes’ diegeformuleerd worden in de visietekst eco-cultuur12.

• Toewerken naar een duurzame bouw ofverbouwing van de bibliotheek.

• Om de interne dynamiek in de toekomst tegaranderen kan er een eco-verantwoor -delijke worden aangesteld of, in het gevalvan de bibliotheek, worden behouden.

12 De visietekst eco-cultuur kan u terugvinden via: www.cjsm.vlaanderen.be/cultuur/evenementen/cultuurforum/downloads/eco-cultuur.pdf

54

L O C U S

55

D U U R Z A A M H E I D I N H E T L O K A A L C U L T U U R B E L E I D

Leestips

• Jones, P.T en Keytsmans, E., Het klimaatboek. Pleidooi voor een ecologische omslag, Antwerpen: EPO, 2007.

• Jones, P.T. en De Meyere, V., Terra Reversa. De transitie naar rechtvaardige duurzaamheid, Antwerpen, EPO, 2009.

• De Vriendt, J. (red.), De grondwet. Veranderkracht van lokale gemeenschappen in het licht van duurzame ontwikkeling, In: WisselWerk, cahier 9, 2009.

• Hopkins, R., The Transition Handbook. From Oil Dependency to Local Resilience, Green Books Ltd, 2008. (Download hier de Nederlandstalige versie)

• Verhoeven, A., Duurzame ontwikkeling in lokaal beleid, Politeia, 2008.

• De Bruin, M., Groene bibliotheken, In: Bibliotheekblad, I, 2012, p 10-15.

• Peeters, J., Verbeelding, ervaring en betekenis als levenskwaliteit. Podiumkunsten en duurzame ontwikkeling in Vlaanderen, 2011, p 193-198.

• Kunst en natuur, Boekman (90), voorjaar 2012.

• Visietekst eco-cultuur

• Stiltekoffer: zeven inspirerende acties

Lees meer op www.jongesla.be

56

L O C U S

Colofon

Naar een duurzaam lokaal cultuurbeleidEen online publicatie van LOCUS vzw,Steunpunt voor lokaal cultuurbeleidwww.locusnet.be

AuteurPhilippe Liesenborghs

EindredactieMaja Coltura

FotografieCarol Verstraete, met assistentie van Carla Martens. coverfoto: project Biodroom (Carol Verstraete)De Vieze Gasten, Gent / CC Muze, Heusden-Zolder, Fair Trade Limburg / Bib, Kortrijk / 30 CC,Leuven, Tijl Vereenooghe, www.erf-goed.be, LeuvenOvermorgen / Bib, Moorslede / RegioPajottenland en Zennevallei / Arpia, Herzele / GC De Ster, Willebroek / CC Zwaneberg en bib, Heist-op-den-berg, Pieter Verbruggen /indien geen © vermeld: foto onbekend, alle rechten voorbehouden

Productie en vormgevingmdmedia & partners, Gent - www.mdmedia.be

Met dank aanTom Michielsen, Karen Destoop, Koen Adams, Heleen Vanden Bergh, Luc D’Haene, Fred Gillebert,Jan Hermans, Griet Ivens, Jan Bourgeois, Anja Gevaert, Annelies Van Calster en Jim Baeten.

Denk even aan het milieu voor u deze pdf afdrukt.